zahide ay - handut ''Özgürlüğün diğer adı

7/23/2019 Zahide Ay - Handut ''Özgürlüğün Diğer Adı''

http://slidepdf.com/reader/full/zahide-ay-handut-oezguerlueguen-diger-adi 1/248



3



4



Anneme, babama

sonsuz teşekkürlerle…

5



İÇİNDEKİLER

Önsöz......................................................................................13

BIRINCI BÖLÜMİRAN, TÜRKMENİSTAN,

ÖZBEKİSTAN VE KAZAKİSTAN’DA(15 Ağustos-21 Eylül 1997) ...................................................17Tahran ....................................................................................19Aşgabat....................................................................................20Bayramali ve Merv ..................................................................21Selçuklular..............................................................................22Taşkent....................................................................................22Timur......................................................................................24Faryab (Farab)........................................................................27Türk Dili.................................................................................27Türkistan (Yesi) ......................................................................29Ahmet Yesevi ..........................................................................31Ahıska Türkleri.......................................................................32Semerkant...............................................................................33Uluğ Bey .................................................................................36Buhara.....................................................................................37Orta Asya ve İslamiyet............................................................41Hiva.........................................................................................45Köhne Urgenc.........................................................................47Cengiz Han ve Moğollar.........................................................49Mimarî ....................................................................................52Kuşan......................................................................................53

7



Meşhed....................................................................................54Safevîler ve Şiîlik ....................................................................55Tahran.....................................................................................57

İKİNCİ BÖLÜMON AY YEDİ ÜLKE SONRA “SEMERKANT”

ÇİN, PAKİSTAN VE İRAN’DA(28 Haziran-01 Eylül 1998) ..................................................61Pekin.......................................................................................62Çin Seddi ................................................................................63Şian (Xian)..............................................................................66İpek Yolu.................................................................................67Huiler......................................................................................71Dunhuang...............................................................................72Bin Budda Mağaraları .............................................................73Yü-men, Jai-yu-huan, Liu-yen................................................75Şincan Uygur Özerk Bölgesi (Xinjiang) .................................76Göktürkler ve Uygurlar ..........................................................76Turfan......................................................................................79Urumçi....................................................................................80Sayram Gölü ...........................................................................82Kaşgar .....................................................................................84Hunjerab Geçidi .....................................................................86Gilgit.......................................................................................87Rawalpindi..............................................................................88Peşaver....................................................................................89Kemal Pör (Atak) ...................................................................90Kuetta, Taftan, Zahedan .........................................................91Meşhed, Tahran, Türkiye .......................................................92

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM“ONUN İÇİN BÖYLE DİVANE OLDUM”

KIRGIZİSTAN, TACİKİSTAN,ÖZBEKİSTAN VE TÜRKMENİSTAN’DA(21 Haziran-26 Temmuz 1999) .............................................95Almatı-Bişkek .........................................................................95

8 HANDUT



Narın.......................................................................................97Talas........................................................................................97Celalabad-Oş...........................................................................98Hocent (Leninabad)..............................................................100Sogdlar..................................................................................101Uratübe .................................................................................101Duşanbe ................................................................................102Hisar......................................................................................106Türk Büyükelçiliğinde..........................................................108Ferhor ...................................................................................110Kulab.....................................................................................111Taşkent..................................................................................113Semerkant.............................................................................114Çarjov ...................................................................................118Şahvali...................................................................................118Aşgabat..................................................................................120

DÖRDÜNCÜ BÖLÜM“BUNDAN SON NE VAKIT AY GÖRSEM,

YÂDIMA ZAHİDE DÜŞCEK”İRAN, TÜRKMENİSTAN VE AFGANİSTAN’DA(06 Ağustos-31 Ağustos 1999).............................................123Kaşmar..................................................................................124Kerki .....................................................................................128İmam-Nazar Sınır Kapısı ......................................................129Ankoy ...................................................................................130Şıbırgan.................................................................................131Mezar-ı Şerif..........................................................................132Belh.......................................................................................136Helenizm ve Yunan-Baktria Krallığı .....................................136Necib (ullah) ........................................................................141Kerki .....................................................................................142Göçler ...................................................................................144

ZAHİDE AY 9



BEŞİNCİ BÖLÜMDUŞANBELİ YALNIZ GÜNLER

İRAN, TÜRKMENİSTAN, ÖZBEKİSTAN VETACİKİSTAN’DA(05 Haziran-20 Haziran 2001) .............................................151Aşgabat..................................................................................151Nesa ......................................................................................155Urgenc...................................................................................160Karşı......................................................................................161Özbek-Tacik Sınırı................................................................162Duşanbe ................................................................................163

ALTINCI BÖLÜM“PAMİR’İN İSMAİLÎ DAĞ TACİKLERİ”

GORNO-BEDAHŞAN’DA (TACİKİSTAN PAMİRİ)(03 Temmuz-18 Temmuz 2001) ..........................................171Kalaykun...............................................................................174Horog....................................................................................175Suçan ....................................................................................176Osim (Asım) .........................................................................179İsmailîler...............................................................................182Nosib (Nasib) .......................................................................184Gülnara.................................................................................185Aliçur ....................................................................................189Murgab..................................................................................190Kulma ..................................................................................191Murgab..................................................................................194Suçan ....................................................................................194Eşkaşim.................................................................................195

YEDİNCİ BÖLÜM“SEN MÜSLÜMAN DEĞİL MİSİN?”

AFGANİSTAN’DA (BEDAHŞAN VE VAHAN)(18 Temmuz-04 Ağustos 2001) ...........................................201Eşkaşim.................................................................................201Borak (Bhorak) .....................................................................205

10 HANDUT



Serdarhan..............................................................................209Mehmedşah...........................................................................211Seyitcan ve Ailesi ..................................................................212Vahan Horidoru ...................................................................218Handut..................................................................................219Zibak.....................................................................................222Hindikuş Dağları ..................................................................224Cengel...................................................................................224

SEKIZINCI BÖLÜM“DERVİŞLER HABİRE DOLAŞIRLAR”

PAKİSTAN’DA(04 Ağustos-24 Ağustos 2001) ............................................229Şah-ı Selim............................................................................230Çitral.....................................................................................231Eski Hint Uygarlığı ve Pakistan............................................233Andrew .................................................................................234Kalaşlar .................................................................................235Bernardo ...............................................................................237Şahzaman..............................................................................238Peşaver..................................................................................239Giles......................................................................................240İslamabad..............................................................................243Ming Cong............................................................................243Quetta ...................................................................................244Şahcihan................................................................................245KAYNAKÇA..........................................................................247FOTOĞRAFLAR...................................................................249

ZAHİDE AY 11



ÖNSÖZ

1997-2001 yılları arasında, İpek Yolu diye bildiğimiz coğraf-yaları gezmek için, her seferinde tek başıma olmak üzere top-lam beş kez yola çıktım. Bu sayede Türkmenistan, Tacikistan,Özbekistan gibi kimi Orta Asya ülkeleriyle İran’a birkaç defagitmiş oldum. Bir kez Kırgızistan’a ve Çin’e, iki kez de Kazakis-

tan’ın küçük bir bölümüne, Pakistan’a ve gönlümü kaptırdığımAfganistan’a gittim.

Neden İpek Yolu? Neden başka yerler değil de her seferindeaynı ülkeler? Bunun sözlerle uzun uzun anlatılabilecek bir ce-vabı yok. Tek cevabım, bir ses, bir önsezi, buna ne derseniz de-yin, beni oralara çağırıyordu. Bir filmde duymuştum, insanınen mutlu olduğu yer, kendini yuvada hissettiği yermiş. Ben ora-larda kendimi yuvada hissedeceğimi biliyordum. Özellikle Af-ganistan’da, benim güzel Afganistan’ımda...

Büyük bir merakla çıktığım İpek Yolu seferlerim, ilk başlar-da Sovyetlerden dağılan eski Orta Asya cumhuriyetlerine doğruyapılmıştı. Tarih kitaplarından okuduğumda bende gizemliduygular uyandırmış olan Semerkant, Buhara gibi şehirleri gör-meyi, oralardaki, hep anılan, o mistik atmosferi hissetmeyi isti-yordum. Ancak bu şehirlerde beklediğim o atmosferi bir türlüyakalayamadım. Bunu Afganistan’da bulacağım duygusunu ta-şıdım hep. Bunda da yanılmadığımı gördüm.

Afganistan deyince, birçok insanın aklına iç savaş geliyor-du, Taliban geliyordu. Benim için ise orası, beni çok cezbeden

13



Orta Çağ İslam tarihinin en önemli şahsiyetlerinin yaşadığıtopraklardı. Bu yüzden de bu ülkeye gitmeyi her şeyden çokistemiştim.

***

Bu seyahatnameyi yazarken iki amacım vardı: Birincisi, yol-culuk anılarımı paylaşmaktı. Akademik bir kitap yazmaktan zi-yade öznel bir çalışma yapmayı tercih ettim. Sosyal bilimlerde

–özellikle sosyal antropoloji, kadın çalışmaları gibi disiplinler-de- öznel çalışmaların kaynaklığından yola çıkılarak da bilim-sel verilere ulaşılabileceği tartışmalarının yapıldığı günümüzde,böyle bir çalışma yapmayı özellikle istedim.

İkinci amacım ise, İpek Yolu kültürlerine ilgi duyanlara ta-rihî bilgiler vermekti. Coğrafya ve tarihî anlatmak başlangıçtabiraz zor oldu. Çok geniş bir coğrafya ve bu coğrafyaları etki-lemiş kültürlerin tarihîni anılarım arasına en uygun şekildeyerleştirmeliydim. Biliyordum ki bu yörelere ilgi duyan, hatta

bu yöreler hakkında çok şey bilen insanların kafasında bile,tarihî olaylar birbirine karışmıştı. Maalesef bizler tarihî olay-ları birbirlerinden kopuk hadiselermiş gibi öğrendiğimiz içinkonular arasındaki bağlantıları kurmakta güçlük çekiyoruz.Mesela, bizlere ayrı ayrı öğretilen Samanoğulları, Gazneliler,Karahanlılar, Selçuklular gibi devletlerin aynı yüzyıllarda ya-şadıklarını, kimi zaman birbirlerine tâbi olduklarını bilmiyo-ruz. Bu kitabı yazarken, tarihî olayların birbirleriyle nasıl et-kileşim halinde olduklarını hissettirmeye çalıştım.

***

Teşekkür etmem gereken birçok insan var. Öncelikle, bura-da isimlerini tek tek sayamayacağım seyahatnamemde adı ge-çen herkese, bana yaşattıkları o eşsiz anılar için çok teşekkürediyorum. Ayrıca kitapta adı hiç geçmediği halde teşekkür et-meyi bir borç bildiğim bazı insanlar var. Bu kişiler arasında,1997’de Türkistan’daki Hoca Ahmet Yesevi Üniversitesinde ta-nıştığım Hürriyet Ersoy ile 1998’de İslamabad’daki Türk Büyü-

kelçiliğinde tanıştığım konsolosluk görevlileri Tayfun ve Cen-

14 HANDUT



giz Beyler başta geliyor. Onları her zaman sevgiyle hatırlayaca-ğım. Ayrıca 1998’de Kiev’deki Türk Büyükelçiliğinde tanıştığımemniyet görevlisi Kadri Bey’e, Kırım TİKA’da tanıştığım arkada-şım Valentina’ya, Bahçesaray’da beni evlerinde ağırlayan DilaraHanım ve Rıza Bey’e, Moldova’da tanıştığım Gagauz arkadaşımDimitri’ye, Bulgaristan’ın Şeynova köyünde tanıdığım Türk kı-zı Sıdıka ve ailesine çok teşekkür ediyorum. 2001’deki gezimeçıkarken, “İpek Yolu kültür gezisi” yaptığıma dair ODTÜ Tarihbölümü adına resmi bir yazı veren o zamanki bölüm başkanıhocam Uygur Kocabaşoğlu’na, yine aynı yıl, ta New York’danbana destek olan sevgili arkadaşım Cemal Yetkiner’e ve iş arka-daşlarına teşekkürü bir borç biliyorum. Gürbulak sınır kapısın-da tanıştığım Türk vatandaşı tır şoförlerine de en içten teşek-kürlerimi sunuyorum.

Metin üzerindeki eleştiri ve katkılarından dolayı sevgili ho-cam Ahmet Yaşar Ocak’a, Oktay Özel’e ve D. Ahsen Batur’a çok

teşekkür ediyorum.Son olarak biricik kardeşim Erçin’e, hayata bakışımın şekil-

lenmesinde en büyük payı olan canım anneme ve babama son-suz teşekkürlerimi sunuyorum.

***

ZAHİDE AY 15



İRAN, TÜRKMENİSTAN,

ÖZBEKİSTAN VE KAZAKİSTAN’DA(15 Ağustos-21 Eylül 1997)

15 Ağustos 1997 Cuma günü Ankara’dan Doğu Beyazıt’a git-mek üzere otobüse binerken, bu gezinin başka gezilere bir ilk

oluşturacağını, yolcu olma isteğimin bende bir tutku haline ge-leceğini henüz bilmiyordum. O sırada tek bir amacım vardı: Se-merkant’ı görmek. Bunun için de İran’dan, Türkmenistan’dangeçip Özbekistan’a gitmeliydim.

İlk kez yurtdışına çıkacaktım. Pasaport çıkartmalıydım.Hangi ülkeler vize istiyorsa onlara vize başvurusunda bulunma-lıydım. Gideceğim yerlere daha önceden gitmiş birilerini buluponların fikirlerini almalıydım. Yollarda ne gibi sürprizlerle kar-şılaşabileceğimi onlara sormalıydım. Bu şekilde, daha Türki-

ye’den ayrılmadan önce, gideceğim yerlerle ilgili araştırma ya-parken bile bir sürü insanla tanışmıştım.

Batır, Recep ve Serdar bunlardan birkaçıydı, Türkiye’deokuyan Türkmenistanlı gençler... Serdar’ın Ağustos sonundadüğünü vardı ve beni de davet etmişti. Yetişebilirsem Türk-men düğünü görecektim. Ve Güneş... Atlas dergisinde çalışı-yordu. 1996’da Özbekistan üzerinden Afganistan’ın Mezar-ıŞerif kentine gitmiş, orada sarılık olmuş. Hastayken onunlaTaşkent Türk Hava Yolları müdürü Halil Bey ilgilenmiş. Gü-

neş bana, eğer Taşkent’e gidebilirsem Halil Bey’e ulaştırılmak

17



üzere Mezar-ı Şerif’de çektiği fotoğrafların olduğu bir Atlasdergisi vermişti.

***

16 Ağustos Cumartesi günü Gürbulak sınır kapısından İrantarafına geçtiğimde dikkatimi çeken ilk şey, etrafa gri ve siyahrengin hâkim oluşuydu. İlk gün dışında bir daha hiç dikkatimiçekmeyen bu griliğin, İran’ın gerçek yüzü olmadığını kısa za-

manda anladım. İran’ı hissetmeye başladıkça oraya âşık oldum.Bazen, İran’ı çok sevdiğimi söyleyince tepki alıyorum. Tanı-

dığım insanların birçoğu, İran’ı sadece yönetildikleri rejim ka-dar anlamak istiyorlar. Oysa benim için İran, orada yaşadığımgüzel anılar, tanıdığım güzel insanlar demek. Yola çıkmadanönce İran’daki insanların benimle konuşmayabilecekleri söy-lenmişti. Ben o an, “gerici oldukları içindir” diye düşünmüş-tüm. O niyetle de söylenmişti zaten. Elbette konuşmayanlarvardı, ama gerici oldukları için değil çekindikleri için konuş-

muyorlardı.

İran’da dikkatimi çeken ikinci şey ise kadınların hayatın heralanında aktif oluşuydu. İster ev kadını olsun, ister iş kadını yada üniversiteli kadın, onları hayatın her alanında görebilmek-teydiniz. Özellikle Tahran gibi büyük şehirlerde iş ve üniversi-te hayatındaki kadınların oranı erkeklerin oranına göre dahayüksekti sanki. Yaz aylarında gece geç saatlere kadar kadınlardışarıda kalabiliyorlardı. Gündüzün sıcak havasına kıyasla ge-

celeyin biraz daha serin olan İran’da çarşılar geç saatlere kadarkadın kaynıyordu. Şehir içi halk otobüslerinde kadın-erkek yerayrımı vardı. Otobüsün ön tarafı erkekler için arka tarafı kadın-lar için tahsis edilmişti. Çoğu zaman kadınların olduğu arka ta-raf tıklım tıklım doluyken erkeklerin olduğu ön taraf daha ten-ha olabiliyordu.

18 HANDUT



Tahran

İran’da arkadaş olduğum ilk insanlar, Maku’dan Tahran’agiden otobüste birlikte seyahat ettiğim Mahmut Etemad ve ai-lesiydi. Tahran’da iki gün boyunca onlarda konuk olmuştum.Mahmut ve o yıl üniversite sınavına giren yeğeni Mesut, elle-rinden geldiğince Tahran’ı gezdirmeye çalışmışlardı bana. Benen çok İnkılab caddesinde olmayı sevmiştim. Burası bir tara-

fında Tahran Üniversitesinin, diğer tarafında kitapçıların ol-duğu büyük bir caddeydi. ODTÜ Tarih bölümünde doktorası-nı yapan bir arkadaşımın ısmarladığı, 14. yüzyıl İlhanlı vezirive tarihçisi Reşidüddin’in Cami’üt Tevarih’ini aldık bu kitap-çıların birinden.

14. yüzyılda yaşamış olan Reşidüddin, Moğolların ardılların-dan biri olan İlhanlılar zamanında vezirlik yapmıştı. Birunî veİbni Haldun ile birlikte, Orta Çağ İslam tarihînin en büyük üç

tarihçisinden biriydi. Reşidüddin başkanlığında yazılmış Ca-mi’üt-Tevarih, bir çeşit dünya milletleri tarihiydi. Bu iş için, birMoğol ve iki Çinli âlim, bir Keşmirli Buddist rahip, bir Fransızrahip ve birkaç İranlı âlim görevlendirilmişti. Her milletin tari-hî kendi değerlerine göre yazılmış, hatta İslamî değerlere aykı-rı olan yerler bile değiştirilmemişti. Böylesine değerli bir kita-bın Türkçeye hâlâ çevirilmemiş olmasını büyük bir eksiklikolarak görüyorum.

Reşidüddin’in kitabı dört ciltlik ağır bir kitaptı. Kendime de

Hayyam’ın şiîrlerinin olduğu bir kitap ile Firdevsi’nin Şehna-me’sini almıştım. Daha yolculuğun başındaydım. Bu kadar yü-kü yanımda taşımak yerine, Türkiye’ye dönerken geri almaküzere Etemad ailesinde bıraktım ve İran’daki ikinci durağımMeşhed’e hareket ettim.

***

Meşhed’de hiç kalmaksızın otobüsle Türkmenistan’ın baş-kenti Aşgabat’a gittim. Serdar’ın düğününe yetişmek istiyor-dum. Meşhed-Aşgabat arası taksiyle giderseniz iki buçuk saat,

ZAHİDE AY 19



otobüsle giderseniz neredeyse tüm gün sürüyordu. Otobüste,daha sonra çok iyi arkadaş olacağım İranlı Rahim’le tanıştım.Meşhed’de avukatlık yapıyordu. Aynı zamanda Sovyetlerdendağılan cumhuriyetlerin hukuk sistemleri üzerine bir doktoratezi hazırlıyormuş. Aşgabat’a da bu yüzden gidiyordu. DönüşteMeşhed’den tekrar geçtiğimde mutlaka onlarda kalmamı, Azerîasıllı karısıyla tanışmamı istemişti.

***İran’a ilk girdiğimde karşılaştığım grilik beni nasıl şaşırtmış-

sa, Türkmenistan’a ilk girdiğimde karşılaştığım, doğu bloku ül-kelerinin sinema filmlerinde gördüğüm Sovyet tarzı atmosferlekarşılaşmak da beni aynı şekilde şaşırtmıştı. Bir Akdenizli ola-rak, bana acayip sıkıcı gelen bir hareketsizlik vardı ortamda. Buhavayı neredeyse bütün Sovyet Orta Asya’sında hissettim. OrtaAsya’ya giden başka gezginlerin de orada aradıklarını bulama-masının nedeni bu olsa gerekti.

Aşgabat

Aşgabat’a gelir gelmez Serdar’ın bana verdiği telefon numa-rasını aradım. Hatırladığım kadarıyla düğün ertesi gündü. Te-lefona kimse cevap vermiyordu. Adresteki yeri de bulamıyor-dum. Halbuki Orta Asya kentlerinde planlama o kadar düz-gündür ki, elinizde adres varsa o yeri bulmak hiç zor değildir.Adresi ararken bana yardımcı olan Tacik asıllı Musa’ya, sonbir kez daha telefon açmayı düşündüğümü, eğer bulamazsamkendi yoluma devam edeceğimi anlatmaya çalışıyordum. Mu-sa Türkmence bilmiyordu, ben de ne Tacikçe ne Rusça biliyor-dum. El kol hareketlerimin yardımı dışında, ona bunlarıTürkçe anlatmaya çalışıyordum ki, tam o sırada yakınımızdangeçen Türkiye Türkçesine aşina biri sesimi duyup, kim bu ko-nuşan diye bakınca, aradığım üç gençten biri olan Batır’la gözgöze geldik. “Dünya çok küçük” sözünün ne kadar doğru ol-duğunu yaşadığım ilk sürprizdi Batır’la karşılaşmam.

***

20 HANDUT



Serdar ve Bahar’ın düğünü çok güzel oldu. Türkmenistan’daönce kız evi, Türkiye’deki gibi bir gecelik salon düğünü yapı-yordu. Gelin, beyaz gelinlik giyiyordu, damat ise takım elbise...Bu salon düğününün ardından, oğlan evinin Türkmen gelenek-lerine göre hazırladığı üç gece süren düğüne sıra geliyordu. Kızevinin yaptığı düğün Aşgabat’da oldu. Ertesi gün hep birlikteoğlan evinin yapacağı düğün için Merv eyaletine bağlı Bayrama-li’ye gittik. Normal şartlarda üç gün sürmesi gereken bu yereldüğün, âdet yerini bulsun misali sadece bir gece sürecekti.

Bayramali ve Merv

Bayramali’deki düğünün en ilginç kısmı gecenin sonundagerçekleşti. Düğüne katılan kadınlı erkekli bir grup, damadıkucaklayarak odasında tek başına bekleyen gelinin yanına geti-riyorlardı. Önce damadı içeri itiyorlar, ardından bütün kalaba-

lık içeri giriyordu. İçeride bir dizi işlem yapılıyordu. Gelin vedamat karşılıklı oturuyorlardı. Geleneklere göre üç şey vardıyapılması gereken, birincisi, gelin, damadın sımsıkı sıktığıavuçlarını tek tek açmaya çalışıyordu. İkincisi, yine gelin, da-madın ayakkabılarını önce çıkarıyor sonra yeniden giydiriyor-du. Üçüncüsüyse, damadın, gelinin beline sımsıkı bağlanmışolan kuşağı çözmesi gerekiyordu. Bu işlemler bittikten sonradamat, o kuşağı savurarak herkesi dışarı kovalıyordu.

Eğer her şey geleneklere uygun yapılmış olsaydı, bu işlemle-rin “çimildik” denen zifaf çadırı içinde yapılması gerekiyordu.Sonrasında ise gelin ve damadın ilk haftalarını bu çadırda geçir-meleri gerekiyordu. Ne yazık ki Türkiye’de olduğu gibi buralar-da da artık gelenekler kaidesi kaidesine uygulanmadığı içinböyle bir şeye tanık olamadım. Yalnız düğünden ayrılmadanönce öğrenmek istediğim tek bir şey vardı: Dinî nikâh kıyılıpkıyılmadığı. Öğrendiğime göre sadece Türkmenistan’da değil,bütün Orta Asya ülkelerindeki evliliklerde dini nikâh mutlakakıyılıyormuş.

ZAHİDE AY 21



Bayramali’deki düğünden sonra arkadaşlarımla birlikte bu-raya oldukça yakın mesafedeki Selçukluların son başkenti eskiMerv’i gezmeye gittik.

Selçuklular

Selçuklular, 11. yüzyılın başlarında bugünkü İran toprakla-

rının kuzeydoğusunda ortaya çıkmışlardı. Orta Asya’da kurulanilk Müslüman devlet olan Samanilerden sonra, Orta Asya’nın veÖn Asya’nın hâkimiyeti üç devlet arasında paylaşılmıştı. BunlarGazneliler, Karahanlılar ve Selçuklulardı. Orta Asya ve Afganis-tan, Gazneliler ve Karahanlıların eline geçerken, daha batıdakidoğu İran, Selçukluların eline geçmişti. İran’ın güneybatısındaise Şiî Büveyhiler vardı. Selçuklular, Abbasi halifesine Büveyhi-lerden kurtulması için yardım etmiş ve bu yardımın sonucundahalifeden “sultan” ünvanı alarak Sünnî dünyanın koruyucusu

haline gelmişlerdi.

Selçuklular Merv’i 11. ve 12. yüzyıllarda imar etmişlerdi.1997’de burası, hâlâ kazıların ve restorasyon çalışmalarının de-vam ettiği bir arkeolojik sit alanı gibiydi. Tarihî formlarda yeni-den inşa edilmiş birçok yeni bina olmasına karşılık, eski dönem-lere ait sadece iki yapı vardı. Bunlar, 12. yüzyılda Moğollar tara-fından tahrip edilen kale duvarları harabeleri ile Sultan SencerTürbesiydi. Etraftaki yeni binalarla kıyaslandığında, bu iki tarihîyapının ne kadar eski olduğu daha iyi anlaşılıyordu. Yeni yapıl-mış görünen binalardan en önemli ikisi, Ahmet Yesevi’nin hoca-sı Hoca Yusuf Hemedani’ye ait olduğu söylenen bir türbe ile Hz.Ali soyundan geldiğine inanılan Muhammed Seyd İbn Zeyd’intürbesiydi. Her ikisi de 12. yüzyılda yaşamış şahsiyetlerdi.

Taşkent

Aşgabat’dan Özbekistan’ın başkenti Taşkent’e uçakla git-tim. Taşkent’in eski kaynaklarda adı Şaş olarak geçiyordu.

22 HANDUT



Sovyetler Birliği’nin kurulup, aynı yıl içerisinde Türkistan’dabeş cumhuriyetin meydana getirildiği 1924 senesinde Özbe-kistan’ın başkenti Taşkent olarak değil Semerkant olarak du-yurulmuştu. Ancak 1929’da Stalin’in Taşkent’i Kazakistan’abağlamak istediği haberini duyan Özbekistanlı liderler, baş-kenti hemen Taşkent’e taşımışlardı.

Taşkent’de görev yapan bir Türk ailesi olan Selvi ailesinin

evine yerleştikten sonra ilk işim, THY müdürü Halil Bey’e gidipGüneş’in gönderdiği dergiyi vermek oldu. Ardından Taşkent’inen kalabalık yeri olan Broadway caddesine gittim. Ankara’nınYüksel caddesine ya da İstanbul’un Ortaköy çarşısına benzer biryerdi. Yaşlı bir Rus kadını akordeonla, Nikita Mihailkov’un“Güneş Yanığı” filminin müziğini çalıyordu. Film için bestelen-diğini sandığım bu parça meğer eski bir Rus şarkısıymış. Parçabittiğinde, yeniden çalmasını istemek için yanına gittim. Rusçabilmediğim için melodiyi mırıldanarak anlattım ne istediğimi.

Ertesi gün Broadway caddesine bir daha gittiğimde, yaşlı kadınbeni uzaktan görür görmez aynı parçayı çalmaya başlamıştı.

***

Türkmenistan’dan beri dikkatimi en çok çeken şey, Orta As-yalıların, düğün gibi özel günlerde, şehirlerindeki anıtları ziya-ret etmeleriydi. O yaz Türkiye’ye döndükten sonra bir belgesel-de, Rus gelin ve damadın Rusya’nın en doğu ucunda, Çin sını-rında bulunan Viladivostok’daki, anıtı ziyeret ettiğini gördüm.Demek ki bu gelenek Rusların hâkim olduğu bütün coğrafya-

larda hâkimdi. Orta Asya’nın yerli halkları da, bu geleneği Rus-lardan almış olmalıydılar. Taşkentliler ise bu özel günlerinde,1966 yılındaki büyük Taşkent depremini simgeleyen anıtı ziya-ret ediyorlardı.

1966 Nisan’ında Taşkent’de öyle büyük bir deprem olmuşki, neredeyse taş üstünde taş kalmamış. Sovyetler Birliği Komü-nist Partisinin bu felaket karşısında bulduğu çözüme göre, bü-tün diğer cumhuriyetlerin Taşkent’de birer ilçe kurmasına ka-

rar verilmiş. Buraların inşaatlarında çalışanlara ise buralardanparasız daireler temin edilecekmiş. Böylece Taşkent’e binlerce

ZAHİDE AY 23



insan gelmiştir. Taşkent’in yerli halkı ise şehir dışına gitmeyeitilmiştir. Partinin bir tür asimilasyon politikası olan bu Rus gö-çüne karşı Özbekistan’ın yerli halkı, özellikle gençler, ayaklan-mışlardır. Pahtakâr stadyumunda ayaklanmak için toplanan bugençlerin bir çoğu ya hapse girmiş ya da öldürülmüştür. Ancakonların başlattığı bu isyan, Taşkent’e olan göçün durmasındabüyük ölçüde etkili olmuştur.

Ruslardan geçen bir gelenek olan özel günlerde çeşitli anıt-ların ziyaret edilmesinin yanı sıra, Orta Asya’nın yerli halklarıarasında yayılan diğer gelenekler ise, doğum günü ve yılbaşıkutlamalarıdır. Bizler Türkiye’de bu tür kutlamalara son yıllar-da her ne kadar ağırlık vermiş olsak da, yine de Hıristiyan dün-yası kadar içselleştirdiğimiz söylenemez. Oysa Orta Asya’nınMüslüman yerli halkları, ister Özbek olsun, ister Türkmen, Ta-cik veya bir başkası, bu iki kutlamaya, en az Rus komşuları ka-dar önem vermektedirler.

***Taşkent’de sokakta karşılaştığım ve konuştuğum birçok Öz-

bek, Türk olduğumu duyunca bana, Timur’un Yıldırım Beya-zıt’ı yendiği Ankara savaşını hatırlattı. İyi niyetli de olsa, “Biz si-zi yendik” edasıyla söylüyorlardı bunu. Her ne kadar ÖzbeklerTimur’u simgeleri olarak görseler de, Timur bütün Özbekis-tan’ın değil, ancak Semerkant’ın simgesi olabilirdi. Çünkü Ti-mur’un kurduğu devlet bir Özbek devleti değildi. Tarihte Öz-beklerin Maveraünnehir’de siyasî birlik olarak karşımıza çık-

masını ilk kez 16. yüzyıl başında Şeybanilerle birlikte görüyo-ruz. Yani Timur’dan bir yüzyıl sonra.

Timur

Özbekistan’da Timur’u, “Timur” olarak değil, “Emir Timur”olarak adlandırıyorlar. 14. yüzyılın ikinci yarısında Timur’unkurmuş olduğu imparatorluk, Orta Asya’da görülen son büyük

imparatorluktu. Timur, Cengiz Han’ın ardıllarından biri olan

24 HANDUT



Çağatay Hanlarına bağlı bir emir iken, onlardan koparak ayrıbir siyasî birlik kurmuştu. Tarihte daha önce de bunun benzer-leri görülmüştü: Abbasilerin naipliğinden kopan Samanilerle,Samanilere bağlı bir valilikken Samanilerden kopan Gazneliler-de... Ancak ne Samaniler, ne Gazneliler, Çağataylılardan kopanTimur’un kurduğu imparatorluğun büyüklüğüne erişebilmiş-lerdir. Timur bir anda Türkistan’ın çoğunu eline geçirmiştir.Daha sonra da İran’a, Hindistan’a, Çin’e, hatta batıda Rusya’yakadar yayılmıştır.

Timur’un en büyük başarısı, Cengiz Han’ın başlatmış oldu-ğu, “yönetici aileye bağlılık” prensibini biraz daha geliştirerek,“sadece yöneticiye bağlılık”ı en önemli prensip haline getirmişolmasıdır. Daha öncesinde Cengiz Han, kabile reislerinin gücü-nü kırabilmiş ve kabilelerin tek bir aileye -Cengiz Han ailesine-itaat etmelerini sağlamıştı. Ve bu “yasa” haline gelmişti. Timurise daha da ileri giderek, hanedan mensuplarını da devreden çı-karmıştı. Timur bu şekilde yaparak, kökleri göçebe gelenekleri-ne dayanan ama merkezi bir idareyle yönetilen bir devlet kur-muş oluyordu. Ancak kurduğu devlet, her ne kadar göçebe kö-kenli olsa da, gerçekte tam bir İslam devletiydi. Bu arada Çağa-tay ailesinden gelenler her zaman için Timur imparatorluğuiçindeki aristokrasiyi oluşturmaya devam etmişlerdi.

Timurlu imparatorluğunun son dönemlerinde, 16. yüzyılınilk yıllarında, ileriki birkaç yüzyıla damgasını vuracak üç bü-yük devlet kurulur. Bunlar Timurlu imparatorluğunun toprak-

ları üzerinde kurulmuş olan Şeybaniler, Hindistan’da Baburilerve İran’da Safevîlerdir.

Bugünkü Özbeklerin kurucuları işte bu Şeybanilerdi. Şeyba-nilerin devleti, çoğunluğu Özbek olan bir devletti. Altınordadevletinin hanlarından biri olan Özbek Han’dan sonra, eski Al-tınorda ulusuna “Özbek Ulusu” denmeye başlanmıştı. Bu ulu-sun ilk büyük lideri Ebul Hayr Han’dır. Ebul Hayr, Özbeklerin,Maveraünnehir’in kuzeyindeki bozkırlarda güçlü bir toplulukhaline gelmesini sağlamıştır. Ebul Hayr’dan sonra da torunu

Muhammed Şeybani, Timurluların topraklarına göz dikmiş veyavaş yavaş bu toprakları ele geçirmişti.

ZAHİDE AY 25



Bugünün Özbekistan’ının kendine simge olarak aldığı tari-hî kahramanlardan bir diğeri de Ali Şir Nevai’ydi. Ali Şir Ne-vai, Timur’un kurduğu hanedanın son temsilcisi Hüseyin Bay-kara zamanında yaşamış ve Hüseyin Baykara’ya vezirlik yap-mıştır. Ama en önemli özelliği, Çağatay Türkçesinin en büyükşairi olmasıdır. Bugün Özbekçe olarak bildiğimiz dil de Çağa-taycadır aslında.

Sovyetler Birliği 1991’de dağıldıktan sonra Özbekistan’ınadının Türkistan, başkentinin de Semerkant olması fikri orta-ya atılmıştı. Bir grup Türkistan ismini benimsemiş, bir grupda Özbek boyunu öne çıkaran Özbekistan adını... SonundaÖzbekistan adına karar kılınır. Ancak bu sefer de Özbekistanadının, Timur, Uluğ Bey, İbni Sina, Birunî gibi isimlere sahipçıkmayı engelleyeceği görüşü ileri sürülür. Bunun üzerine,devletin adı Özbekistan olarak kalsa da, Özbek milletini önplana çıkaran bir siyaset yerine “Büyük Türkistan” fikri etra-

fında bir siyaset güdülmesine karar verilir. Bu şekilde Özbe-kistan aslında, bir yandan bir Özbek ulusu yaratmaya çalışır-ken bir yandan da Orta Asya’nın bütün tarihî geçmişini nere-deyse tek başına sahiplenme yoluna gitmek istemiştir.

***

Selvi ailesinde kaldığım son gece, evde önemli misafirlerimizvardı: Uygur asıllı Türkolog bir profesör olan Hamidhan Eke,eşi müzikolog Şahide Hanım ve Gaspralı İsmail’in torunların-dan biri olan Dilara Hanım. Gaspralı İsmail, 20. yüzyılın başın-

da yaşamış Kırımlı bir reformcuydu. Onun başlattığı bu reformhareketinin adı “Cedidçilik” idi. Bu hareket, Rusya’daki Pansla-vizm’in karşısına Pantürkizm’le çıkan bir hareketti. Kısa süredeTürkistan’a da yayılmış Cedidçilik hareketinin etkisiyle, Tür-kistan’da Ruslara karşı yıllarca süren “Basmacı” ayaklanmalarıyaşanmıştır. Orta Asya’daki bu ayaklanma hareketini yönetenen ünlü komutanlardan biri de, Osmanlı’nın İttihat ve Terakkidöneminin en başındaki adam olan Enver Paşa olmuştur.

26 HANDUT



Faryab (Farab)

Taşkent’den sonraki durağım, Kazakistan sınırları içindekiTürkistan şehri olacaktı. Türkistan’a giderken, Taşkent’leÇimkent arasındaki Faryab (Farab) şehrinden geçiliyordu.Burası ikinci Aristo olarak da tanınan İslam dünyasının ilk fi-lozofu sayılan Farabi’nin yurduymuş. Hamidhan Eke’nin an-lattığına göre Faryab, 12. ve 14. yüzyıllar arasındaki Orta As-

ya medeniyetinin en büyük ve en eski kentlerinden biriymiş.Bağdat’a eş bir şehir konumundaymış. Bir zamanlar burası Ha-rezm Şahının oğlu Oğulcak Kayırhan tarafından yönetiliyor-muş. Maalesef onun da sonunu getiren Cengiz Han olmuş.Olanları, benimle birlikte Türkistan’a gelen Hamithan Eke, özdili, Çağataycasıyla şöyle anlatıyordu:

“Cengiz, beş yüz kervanını yürgende. Oğulcak Kayırhan,Cengiz’in kervanını tutgun ala. Hemi malını talan edip, adam-

larını öldürüp. Şundan son, Cengiz, kıssas için harbi yürüyüşkıla. Elli üç kün ceng olub, Cengiz, bin iki yüz yirminci yıldaFaryab’ı harab eyleye. Bir can kalmadı…”

Bir Türk vatandaşı için, bu cümleleri anlamak hiç de zordeğildi.

Türk Dili

Avrupalı Türkologların dediği gibi, Mançurya’dan Macaris-tan’a bütün İpek Yolu’nda Türkçe konuşarak gezilebilirdi ger-çekten. Türkçe, Doğu Türkçesi ve Batı Türkçesi olmak üzereikiye ayrılıyordu. Doğu Türkçesine “Hakaniye Türkçesi”, BatıTürkçesine “Oğuzca” ya da “Türkmence” deniliyordu. Birinci-si, Güney Uygur lehçesinin, ikincisi ise eski kuzey Türkçesininyani Göktürkçenin devamıydı. Büyük Selçuklu ve Anadolu Sel-çuklularında konuşulan dil, ikinci gruptaki Oğuzcaydı. Haka-niye Türkçesi ise Moğolların gelişine kadar bugünkü bütün Do-

ğu ve Batı Türkistan topraklarında hâkimiyet kurmuş olan Ka-rahanlı devletinin diliydi.

ZAHİDE AY 27



Her iki grupta da yabancı dillerin etkisi büyüktü. Oğuzcayıetkileyen diller arasında, en büyük pay Tacikçenindi. Tacikçeaslında, Orta Asya Farsçası olarak da adlandırılan Daricedir.Darice ise bugünkü Afganistan’ın resmi dilidir. Tacikçenin Or-ta Asya’da hâkim dil oluşu ise Arap istilâlarının bir sonucuydu.Arap istilâlarından önceki Orta Asya’nın dili, eski İranî bir dilolan Sogdcaydı. Bu istilâlar sonucunda, Fars topraklarındankitleler halinde Maveraünnehir’e gelen İranlılar, Orta Asya’yakendileriyle birlikte Farsçayı da getirmişler ve İranî eski lehçe-lerin unutulmasına neden olmuşlardır.

Oğuzcayı etkileyen bir başka dil de Kıpçakça olmuştur. Kıp-çakçanın kendisi de, ikinci grupta yer alan eski Batı Türkçesilehçelerindendi. Oğuzların Anadolu’daki ve Horasan’daki ikikolu arasına kuzeyden gelerek giren Kıpçaklar, Azerbaycan’dayeni bir şivenin doğmasına sebep olmuşlardır. Oğuzca ve Kıp-çakçanın karışmasıyla oluşan bu şive, Azerî şivesiydi.

Tarih sahnesine Moğolların girmesi ve onların batıya doğruhareketlenmeleriyle birlikte Oğuzcaya, Moğolca ve Uygurca dagirmeye başlamıştı. Özelikle Uygurca, Moğolların bürokrat çalı-şanları olan Uygurlar sayesinde Moğolların gittiği her yere yayıl-mıştır.

Büyük bir coğrafyayı kısa süreliğine de olsa tek bir bütün ha-line getiren Moğolların Türk diline en büyük katkısı ise, Çağa-tayca dediğimiz edebî lehçenin oluşmasına vesile olmalarıdır.Nasıl ki Oğuzca ve Kıpçakça birlikte Azerî lehçesini oluşturdu-

larsa, Harezm ve Altınordu lehçeleriyle karışan Uygurca da Ça-ğataycayı oluşturmuştur. Çağataycanın büyük ustası Ali Şir Ne-vai de aslen bir Uygurdur zaten. 13. ve 14. yüzyıllarda, Harezmve Altınordu bölgelerinde iyice işlendikten sonra 15. yüzyıldaMaveraünnehir’de en olgun seviyesine ulaşan Çağatayca, Ana-dolu, İran, Mısır ve Hindistan’daki Türk saray dilini de büyükölçüde etkilemiştir.

28 HANDUT



Türkistan (Yesi)

Türkistan şehrinin asıl adı Yesi idi. Türkistan adı ise aslındaSovyetlerden dağılan bütün beş Orta Asya ülkesi ile Çin sınırla-rı içindeki Uygur Özerk bölgesini kapsayan geniş bir alana ve-rilen bir addı. Bu adla anılmasının kaynağı ise, 8. yüzyıldan iti-baren İslamiyetin Orta Asya’ya girmeye başlamasıyla birlikteburalara gelen Arap coğrafyacıların hatıratlarında, bu bölgele-

rin “Türkistan” olarak anılmasından ileri geliyordu. Hatta 19.yüzyılda Afganistan’la ilgili bir takım sorunlar yaşayan İngiliz-ler bile, Afganistan’ın Türkmen ve Özbeklerin yoğun olarak ya-şadığı kuzey bölgesinden bahsederken, bu bölgeyi Ruslarınelindeki bölgelerden ayırabilmek için, yerli halktan duyduğuşekilde, yani “Afgan Türkistanı” olarak adlandırıyordu.

Yakın zamana kadar da buralara hâlâ Türkistan deniyordu.Hatta yıllar önce Orta Asya’dan göç etmek zorunda kalmış yaş-

lı insanlara, bugün bile nereli olduklarını sorduğunuzda, isterÖzbek olsun ister Uygur isterse başka bir boydan, kendilerininTürkistanlı olduklarını söyleyeceklerdir. 1969 yılında İstan-bul’dan New York’a göç etmiş bir ailenin Türk olan hanımı, bü-tün ailesini Özbekistan’da bırakıp Türkiye’ye göç etmiş olaneşiyle evlenmeyi nasıl kabul ettiğini anlatırken, “Ben Türkistan-lıları zaten çok severdim” diye bahsetmişti.

Yesi’nin Türkistan olarak değiştirilmesi konusundaki genelkanı, Sovyet yönetiminin, Türkistan çatısı altında yaşayan in-

sanları bölme emellerinin bir parçası olması üzerinedir. Günü-müzde artık bu bölgelerden “Türkistan” olarak değil, “Orta As-ya” olarak bahsedilir olmuştur. Türkistan adı ise Taşkent’deniki yüz elli kilometre kuzeyde küçük bir yerleşim yeri olan Ye-si’ye verilmiş bir isim olarak kalmıştır.

***

Türkistan’da bir Türk-Kazak Üniversitesi olan Hoca AhmetYesevi Üniversitesinin misafirhanesine yerleştim. Merkezi An-kara’da olan üniversitenin mütevelli heyeti üyeleri de o sıradaoradaydılar. Heyet üyleri arasında Türkiye’nin dokuzuncu

ZAHİDE AY 29



cumhurbaşkanı Süleyman Demirel’in Türk Cumhuriyetlerimasası danışmanları da vardı. Benimle çok ilgilendiler. Burayakadar gelebilmeme inanamıyorlardı, çünkü Orta Asya’ya gi-denler bilirler ki, Orta Asya’da dolaşmak hiç de kolay değildir.Her an hukukî bir zorluk çıkabilir ve siz bir türlü ilerleyeme-yebilirsiniz.

Yolculuğa başlamadan önce, henüz Türkiye’deyken, Orta

Asya’ya gidenlerden dinlediğim hikâyeler çok da iç açıcı değil-di. Özellikle de üzerimde para olduğunu bilirlerse, bana zararverebilecekleri ya da rüşvet isteyebilecekleri konusunda söy-lenenler...

Bu söylenenler bir bakıma doğruydu. Özellikle pasaportkontrollerinin yapıldığı noktalarda yabancı olduğunuzu anla-yınca hemen değişiveriyorlardı. Sizi dolar olarak görmeye baş-lıyorlardı. Benim başıma böyle bir şey hiç gelmedi. Ama Türktır şoförlerinin, orta ölçekli Türk iş adamlarının ve onların

Türkiye’den getirilen işçilerinin bu tür durumlara düştüğünebirkaç kez tanık oldum. Yerli halk, sanki artık Türkiye’den ge-len bu insanları istemiyor gibi davranıyordu. Buna karşılık,büyük ölçekli Türk şirketlerine karşı beslenen hisler biraz da-ha farklıydı. Bu şirketlerin çalışanları daha disiplinli çalışıyor-lardı. Üstlerine aldıkları işi ciddiyetle yerine getiriyorlar ve buülkelerin kalkınması için canla başla hizmet ediyorlardı. Bubüyük şirketlerden biri de, Türkistan’daki Ahmet Yesevi tür-besinin restorasyonunu üstlenen bir şirketti.

***

Ahmet Yesevi’nin türbesi 14. yüzyılda, ölümünden iki yüzyılsonra, Timur tarafından yaptırılmıştı. Restorasyondan sorumlugörevliyle birlikte türbede dolaşırken, tasavvuf ve müzik üzeri-ne bir tartışma başlamıştı aramızda. Hamithan Eke, Uygurlararasında çok yaygın olan bir söyleyişle konuyu özetleyivermiş-ti: “Yemek tengin gıdasıdır. İbadet ruhun gıdasıdır. Ses yani mu-sik cangın gıdasıdır.” (Yemek, vücudun gıdasıdır. İbadet, ruhun

gıdasıdır. Ses yani müzik, canın gıdasıdır.)

30 HANDUT



Ahmet Yesevi

Türkistan şehri, 11. yüzyılda yaşamış Ahmet Yesevi’nin şeh-ri olmasıyla ünlüydü. Ahmet Yesevi, Türklerin İslamiyeti kabu-lünde büyük rol oynamıştı. Yesevilikle birlikte İslamiyet, Türk-lerin yaşam tarzına uyarlanmış ve bu sayede İslamiyete topluhalde geçişler olmaya başlamıştı. Halk arasındaki inanışa göreAhmet Yesevi öyle büyük bir velî idi ki, kendi yanında gerçek-

leşmeyen olayları görebilmek gibi kerametler gösterebiliyordu.Hatta bununla ilgili çok çarpıcı bir hikâye de şu şekildeydi:

“Bir gün Hoca Ahmet Yesevi’nin ahırından bir at çalınmış.Hoca’nın müridleri bütün aramalara rağmen hırsızın izine rast-layamamışlar. Buna karşılık Hoca, büyük bir velî olmasındandolayı atı kimin çaldığını keramet yoluyla görmüş. Atı, aynıköyde yaşayan Akman ve Karaman isimli kardeşler çalmış. Du-rumu köyün muhtarına bildiren hocadan intikam almak iste-yen iki kardeş, bir gece kendi ineklerini kesip, etini kimseleregörünmeden Hoca’nın evinin avlusuna bırakmışlar. Ertesi sa-bah da “ineğimiz çalındı” diyerek köyü ayağa kaldırmışlar.Muhtar ve köylüler kan izlerini takip etmişler ve bu şekilde Ho-ca’nın evine kadar gelmişler. Bir de ne görsünler, ineğin cesediHoca’nın avlusunda durmaktaymış. Kerameti sayesinde bütünolup bitenin farkında olan Hoca, köylünün huzuruna çıkıp el-lerini kaldırarak dua etmiş:

- Ya Rabbi! Kim suçlu ise onu köpeğe dönüştür!

Daha o duasını bitirir bitirmez Akman ve Karaman kardeş-lerden bir ak biri kara iki köpek haline gelmişler.”

Burada adları geçen Akman ve Karaman, daha sonra ikiTürkmen boyu olarak karşımıza çıkmaktadırlar. Örneğin, Ana-dolu Selçuklu devletinin parçalanmasının ardından Anadolu’daortaya çıkan en güçlü beyliğin adı Karaman Beyliğiydi. Aynıboylara Başkurdistan’da da rastlanmaktadır.

***

Bugünkü Orta Asya’da Yeseviliğin en yaygın olduğu yerlerKazakistan topraklarıdır. Burası Orta Asya’nın güneyine kıyasla

ZAHİDE AY 31



hâlâ göçebe kültürünün yoğun biçimde yaşandığı yerlerdi. Bu-na karşılık yerleşik hayatı benimseyen Özbekler arasında iseNakşibendîlik yaygındı. Aynı şekilde Türkiye’de de, kökeni Ye-seviliğe dayandırılan Alevilik kırsalda, Nakşibendîlik ise şehirliSünnîler arasında yaygındır.

Yesevilik ve Nakşibendîliğin dışında Orta Asya’da etkili ol-muş iki farklı tarikat daha vardır: Kübrevilik ve Kalenderîlik.

Kübrevilik, Harezm çevresinde doğmuştur. Anadolu ve Hin-distan’a kadar yayılmıştır. Ancak zaman içinde yerini Nakşiben-dîliğe bırakmıştır. O yüzden de Türkiye’de pek bilinmez. Hin-distan’da ise, özellikle Keşmir’de, tasavvufi İslam’ın biçimlen-mesinde katkısı olmuş bir tarikattır.

Kalenderîlik, adı üstünde, toplum düzenine uymayan, dün-yevî ihtiyaçlardan olabildiğince kendini uzak tutarak yaşayangezgin dervişlerin tarikatıydı. Horasan ve Maveraünnehir’de or-taya çıkmış, zamanla batıda Anadolu, doğuda Çin’e kadar yayıl-

mıştır. Kalenderîliğin, eski Hindistan ve İran mistik kültürlerin-den büyük ölçüde etkilendiği görüşü hâkimdir. Kalenderî der-vişleri ile en yakın benzetme Buddist rahiplari arasında yapıl-maktadır. Tamamen tıraş edilmiş dazlak kafaleri, yarı çıplak kı-yafetleriyle, dış görünüşleri itibariyle de Buddist rahiplerini an-dırırlarmış. Orta Asya’da “kalender” tanımının, “her türdenderviş” anlamında kullanıldığına tanık olmuştum. 20. yüzyılınbaşlarında çekilmiş siyah beyaz kartpostallarda, kalender oldu-ğu söylenen dervişler görmüştüm. Bu dervişler artık uzun saç-

lıydılar ve yarı çıplak giyinmemişlerdi.

Ahıska Türkleri

Türkistan’da beni çok duygulandıran bir şey başıma gelmiş-ti. Ahıska Türklerinin yaşadığı bir mahalleye gitmiştim. Ahıska,bugün Gürcistan sınırları içinde olan, Türkiye sınırından otuzkilometre uzaklıkta bir yerdi. Birinci Dünya Savaşının sonuna

kadar Osmanlı sınırları içindeymiş. Stalin döneminde birçok

32 HANDUT



zorunlu göç gibi Ahıskalılar da topraklarından sürülmüşler. Enbüyük hayalleri bir gün Türkiye’de yaşamak olan bu insanlarınkonuştukları dil, Türkiye Türkçesiyle aynı sayılırdı. Mahallede-ki camiye gitmiştim. Erkekler ikindi namazından çıkıyordu.Aralarında çok yaşlı olanlar da vardı. Cami çıkışında birlikteyürüdüğüm o yaşlı dedelerden biri bir şiir mırıldanmaya başla-mıştı: “Ankara’nın taşına bak, şu feleğin işine bak… Yetiş Ke-mal Paşa yetiş, kan ağlıyor Anadolu…” Birinci Dünya Savaşınınsonunda Anadolu halkının emperyalist güçlere karşı verdiğimillî mücadelenin simgesi haline gelmiş olan bir marşın sözle-rini, Türkiye’den kilometrelerce uzaklıktaki Kazakistan toprak-larında yaşayan ve o savaşı yaşamış yaşlı bir Ahıska Türkü’nünağzından duymak insanın içini titretiyordu.

Yesi’de karşılaştığım kişiler arasında sadece üniversiteninTürkiye’den gelen mütevelli heyeti üyeleri yoktu. ODTÜ’dekihocam İsenbike Togan da oradaydı. İsenbike Hanım, gelmiş

geçmiş en büyük Türkologlardan biri kabul edilen Zeki VelidiTogan’ın kızıydı. Zeki Velidi Togan, Çarlık Rusya’sının son dö-nemlerinde yetişmiş bir tarihçiydi. Aynı zamanda da Başkurdis-tan’ın en soylu ailesinden geliyordu. Sovyet Rusya’nın ilk yılla-rında Başkurdistan’ın cumhurbaşkanı seçilmiş, ancak Sovyethükümetiyle anlaşamayarak Orta Asya üzerinden Türkiye’ye il-tica etmişti. O ve meslektaşı ve yakın dostu Fuad Köprülü, Tür-kiye’deki Türk-İslam tarihî çalışmalarının öncüleri olmuşlardır.

Semerkant

Yesi’den sonra tekrar Taşkent’e, oradan da dört saatlik birotobüs yolculuğunun ardından Semerkant’a gittim. Timur bu-rayı 1369 yılında başkent yapmıştı. Burayı başkent seçişinin hi-kâyesi ise şöyleydi:

“Timur, Hiva, Hokand, Buhara, Merv gibi birçok şehirde ko-yun kesilip asılmasını emretmiş. Etin kokmadan en uzun süre

dayandığı yeri başkent yapacakmış. En uzun Semerkant’da kal-

ZAHİDE AY 33



mış. Tam yirmi iki gün... Bunun üzerine kendisine başkent ola-rak Semerkant’ı seçmiş.”

Timur hanedanı zamanında en ihtişamlı günlerini yaşamışolan kent, o sıralar yüz elli bin kişiye varan nüfusuyla zamanı-nın en büyük yerleşim merkezlerinden biriymiş.

***

Semerkant’da ilk olarak Emir Timur’un türbesine gittim. Bu-

raya, Gur-i Emir deniliyordu. Türbenin iki tarafında medresevardı. Köşelerde minareler yükseliyordu. Kavun şeklinde dilim-li kubbeleri vardı. Bu kubbeler insanın gözlerini kamaştıran birmaviyle süslenmişti. Türbenin içinde Timur’un siyah akiktenyapılmış mezar taşı vardı. Mezarın aslı, her türbede olduğu gi-bi bulunduğunuz yerin birkaç metre daha altındaydı. Türbede-ki görevli Türk olduğumu öğrenince, bana gerçek mezarı gös-termeyi teklif etti. Timur’un ailesinden bazı kişiler, meselâ Ti-mur’un Uluğ Bey dışındaki diğer oğulları ve oğulları da bu tür-

bede yatmaktaydı.

Gur-i Emir’deki mezar taşları arasında bir mezar taşı, diğer-lerinden daha yüksekte durması itibariyle hemen dikkat çek-mekteydi. Bu mezar Timur’un hocasına aitti. Aynı ayrıntı Kon-ya’daki Mevlana Celaleddin-i Rumi’nin türbesinde de vardı.Mevlana ve oğlu Sultan Veled’in kabirleri, Mevlana’nın babasıBahaeddin Veled’den daha alçaktaydı. Tarihçiler bunu, “ataya,hocaya saygı” olarak yorumlamaktadırlar.

Gur-i Emir’den sonra Registan’a gittim. Burası üç tarafındadev boyutlarda ve geometrik mükemmellikte üç medrese bulu-nan bir meydandı. Soldaki en eski medrese, Uluğ Bey Medrese-siydi. Semerkant için, Orta Asya’nın en iyi eğitim merkezi ol-masını isteyen Uluğ Bey, 1417-1420 yılları arasında bu medre-seyi yaptırmıştı. Uluğ Bey Medresesinin tam karşısındaki ŞirdarMedresesi, 1619-1636 yılları arasında Uluğ Bey Medresesinintıpatıp kopyası olarak yaptırılmıştı. Daha sonra 1646-1660 yıl-ları arasında bu iki binanın tam ortasına Tillakari Medresesi ya-

pılmıştı. Her üç medrese de iki katlıydı.

34 HANDUT



Ardından Bibi Hanım Camisine gittim. Burası cami, medre-se ve türbeden oluşan bir kompleksti. Böyle bir kompleks Tür-kiye’de olsaydı buna külliye derdik ama buralarda bu tanımahiç rastlamadım. Bibi Hanım, Timur’un eşlerinden biriydi. Bucamiyi, Timur Hindistan’da savaşırken, ondan habersiz olarakkendi adına yaptırmıştı. Efsaneye göre caminin yapımı sırasın-da Bibi Hanım’a aşık olan mimar, Timur’un Hind seferinden dö-nüşünde minareye çıkıp kendini boşluğa atmış. Sanat tarihçile-rine göre, Türklerin devlet kurduğu bölgelerdeki mimarî eser-ler arasında, zerafetin zirvesine ulaşmış dört eser vardı. Bunlar,inşa ediliş sıralarına göre, Köhne Urgenc’deki Turabek HanımTürbesi, Semerkant’daki Bibi Hanım Türbesi, İstanbul’daki Sul-tan Ahmet Cami ve Agra’daki Tac Mahal. Kimi sanat tarihçileriarasında, Bibi Hanım Türbesini bunların hepsine üstün tutan-lar varmış.

Ve Şah-ı Zinde... Semerkant’ın kuzeyindeki Efrasiyab tepesi-

nin eteğinden başlayıp yukarıya doğru uzanan bir hat üzerinde-ki taş döşemeli dar bir sokağın iki tarafındaki türbelerden olu-şan bir mezarlıktı burası. Başka bir deyişle, bir türbeler toplu-luğuydu. Türbeler çinilerle süslüydü. Kapıları yoktu. Komp-lekste bulunan türbelerde Timur’un ailesi ve yakınları yatmak-taydı. Uluğ Bey’in öğrencisi olmak için Osmanlı topraklarındankalkıp Semerkant’a gelen İznikli Kadızade-i Rumi de buradayatmaktaydı. Buranın en ünlü türbesi ise, 7. yüzyılda Orta As-ya’ya İslamiyeti yaymak üzere gelen Hz. Muhammed’in yeğeni

Kusam İbn Abbas’ın türbesiydi. Geçmişte uzun zaman, Kusamİbn Abbas’ın bu türbede canlı olarak yattığına inanıldığı için,hem türbenin kendisine hem de bütün komplekse “YaşayanŞah” anlamına gelen Farsça “Şah-ı Zinde” denmiştir. Özbeklerburaya “Tirik Şah” da diyorlar. Onun, Yaşayan Şah olarak anıl-masına sebep olan hikâye ise şöyleydi:

“Müslümanlığı yaymak için Orta Asya’ya gelen Kusam İbnAbbas, kendisine Semerkant yakınlarındaki bir mağarayı mes-ken olarak seçmiş. Burada zaman içinde İslam dinine geçmeye

teşvik ettiği Semerkantlılarla birlikte namaz kılmak için toplan-

ZAHİDE AY 35



dıkları bir sırada, kendi elleriyle kendi kellesini kopartıp koltu-ğunun altına almış ve mağaranın içine girip kaybolmuş. Bir da-ha ortaya çıkmadığı için buradaki tepeye Şah-ı Zinde denmeyebaşlanmış.”

Uluğ Bey

Semerkant’da son olarak Uluğ Bey Rasathanesine gittim. Ra-sathane, derin bir çukura gömülü büyük bir yarım daireye ben-ziyordu. Timur’un torunu olan Uluğ Bey, devlet adamı olması-nın yanı sıra, döneminin önde gelen matematikçisi, şairi ve gökbilimcisiydi. Rasathanesinde bin kadar yıldızın koordinatlarınısaptamış, ayrıca bir yıllık zaman süresinin uzunluğunu şaşıla-cak bir doğrulukta hesaplamıştı. Kendisinin yaptığı gökyüzü-nün en doğru ilk haritası, Çinli ve Avrupalı bilim adamları ta-rafından dört yüzyıl boyunca kullanılmıştı.

Semerkant’da ve Buhara’da iki büyük medrese ve Semer-kant’da bir rasathane yaptırmış olan Uluğ Bey’in medrese verasathanelerine dünyanın çeşitli ülkelerinden bilim adamlarıve öğrenciler gelirmiş. Bu kişilerin daha sonra aktardıkların-dan biliyoruz ki, Timur’un torunu olduğu için bir devlet ada-mı olan Uluğ Bey, bir taraftan devletin başıyken diğer taraftanda medrese de derslere giriyor ve bilgisini öğrencilere bizzatkendisi aktarıyormuş.

Aynı dönemlerde Osmanlı topraklarında İstanbul henüzfethedilmiş ve Fatih Sultan Mehmet, İtalyan şehirlerindeki bi-lim adamları ve sanatçılarını İstanbul’a davet etmişti. İstan-bul’a gelen bilim adamları arasında doğudan, ta Semer-kant’dan gelenler de vardı: Uluğ Bey’in öğrencisi Ali Kuşçu...Uluğ Bey’in ölümünden sonra İstanbul’a yerleşen Ali Kuşçu,Türk-İslam dünyasının en ünlü astronom ve matematikçile-rinden biri olmuştur.

Bilim dünyasında unutulmaz bir yeri olan Uluğ Bey, tarihte-

ki birçok devletin siyasî tarihinde gördüğümüz gibi taht kavga-

36 HANDUT



ları sonucunda oğluna yenik düşerek öldürülmüştür. Oğlu Ab-düllatif, öldürülmesinden önce babasının hac için Mekke’yegitmesine izin vermişti. Bunun üzerine Uluğ Bey Mekke’ye git-mek üzere Semerkant’dan ayrılmış. Yola çıktıktan bir süre son-ra başına gelecekleri sezmeye başladığı şu şekilde anlatılır:

“Neşe ile yanındakilerle sohbet ediyormuş. Ancak biraz son-ra arkalarından gönderilen biri, Uluğ Bey’in komşu köylerden

birinde beklendiği haberini getirmiş. Bu isteğe uyulmuş ve kö-ye gidilmiş. Hava soğuk olduğu için Uluğ Bey ateş yakılmasınıemretmiş. Ateşten bir kıvılcım sıçramış ve kaftanının bir kısmı-nı yakmış. İşte başına gelecekleri o an anlamış Uluğ Bey. Kıvıl-cım kaftanını yaktığında ateşe seslenerek, “sen de mi anladın?”demiş. Tam o sırada kapı açılarak, oğlunun görevlendirdiği,vaktiyle kendi babası Uluğ Bey tarafından öldürülen, Abbas is-minde biri içeri girmiş. Uluğ Bey’i yakalayıp sırtındaki kürküçıkarmışlar. Abbas ip almaya çıktığında bir başkası, Uluğ Bey’in

abdest alması için kapıyı arkadan kapatmış. Ancak Abbas erkendönmüş. Uluğ Bey’i iple bağlayarak avluya çıkarmış ve sonra daonu öldürmüş.”

Uluğ Bey’in Semerkant’da yaptırdığı medresenin kapısınınüstünde Hz. Muhammed’in şu ünlü hadisi yazılıydı:

“Kadın ve erkek her Müslümana, bilim tahsil etmek farzdır.”

Buhara

Altı saatlik bir otobüs yolculuğunun ardından Semer-kant’dan Buhara’ya ulaştım. Rivayete göre Buhara’nın ortaya çı-kışı, yedi yaşında bir çocuğun üstün zekâsı sayesinde olmuş:

“İran hükümdarı Maveraünnehir’i zapt ettikten sonra, Ha-laku isimli bir kumandanını vekil olarak bırakıp İran’a geridönmüş. O dönemlerde Buhara şehrinin olduğu yer kamışlık-mış. Halaku, bölge insanını denemek için genç, yaşlı herkese,onların yurduna gelerek zapt etmelerinin sebebini soruyor-muş. Bir gün bu sorunun cevabını vermek için Halaku’nun

ZAHİDE AY 37



karşısına, yanında bir keçi ve bir deve olan yedi yaşındakiİmam Kazıhan çıkmış ve Halaku’ya,

- Duydum ki halkımız sorunuza doğru bir cevap verememiş.Buyrun bir de bana sorun.

Halaku’nun onu adam yerine koymayan bakışları üzerine,

- Size iri cüsseli bir şey lâzımsa işte deve, uzun sakallı birigerekliyse işte keçi, yok akıllı birini arıyorsunız, buyurun bana

sorun, demiş.

Halaku aynı soruyu tekrarlamış. Çocuk şu cevabı vermiş,

- Sizin buralar gelmenizin sebebi, bizim aramızda söz birliğiedemeyişimiz, bir araya gelip birleşemeyişimizdir, demiş.

Çocuğun bu akıllıca cevabından çok etkilenen Halaku, ken-disinden bir şey dilemesini istemiş. Çocuk da, bir öküz derisi-ne sığacak kadar toprak istediğini söylemiş. Halaku bu isteğikabul etmiş. Çocuk, bir öküz derisine sığacak kadar toprakla,

şimdiki Buhara şehrinin sınırlarını çizerek çevrelemiş. Halakuçocuğun aklına bir kez daha hayran kalarak çocuğun belirledi-ği toprakların çevresini kale surlarıyla çevirmiş ve büyük bir şe-hir kurdurmuş. İşte Buhara şehri böyle ortaya çıkmış”.

***

Buhara, İslamiyetle birlikte adından çok söz ettiren bir şehirolmasına rağmen, aslında çok eski bir yerleşim merkeziydi. Çinkaynaklarında şehrin adı “Nu-mi” olarak geçmekteydi. Nu ne-denle de İslamî devre kadar şehrin adı “Numisckas” olarakanılmş. “Buhara” ismini ilk olarak M.S. 7. yüzyılda Orta Asya’yıziyaret eden Çinli gezgin Hsiuen-tzang’ın seyahatnamesindegörürüz. Müslümanlar da bu ismi, yani Buhara’yı kullanmayıtercih etmişlerdir. Kelimenin kökeninin, Hintçede “mabet” an-lamına gelen “Vihara”dan kaynaklandığı sanılmaktadır. Unut-mamak gerekir ki Buhara, Semerkant, Merv, Balh gibi şehirler,İslamiyetin gelişine kadarki dönemde Buddizmin Orta Asya’da-ki en yaygın olduğu kentler olmuşlardır.

12.-13. yüzyıllarda Yakut el-Hamevi tarafından kaleme alı-nan Mu’cem el-Buldan (Ülkeler Sözlüğü)’da, Buhara’nın Arap

38 HANDUT



fetihleri dönemi anlatılırken, bu dönemde Buhara’da kenef (tu-valet) olmadığından, bu yüzden de şehrin sokaklarının çok piskoktuğundan ve bu sebepten dolayı şehri yerden yere vuran üçşairin varlığından söz edilir. Örneğin Mahmud b. Davud el-Bu-hari adlı şair şöyle demiştir:

Aklınızda olsun, fazladır Buhara’nın “b”si,

Ortadaki “elif”in zaten yoktur faydası.

Her tarafı pislik sarmış,Halk ise kafesteki kuş gibi.

Burada şair Arapçadaki “hara” kelimesi öne çıkarmaktadır.Şöyle ki, Buhara’nın Arap harfleriyle yazılışındaki “b” harfini ve“elif”i atınca geriye kalan “hara” kelimesinin Arapçadaki anla-mı “dışkı” demektir.

***

Semerkant’dayken Uluğ Bey rasathanesi hariç neredeyse Se-

merkant’ın bütün tarihî yerlerini yürüyerek dolaşabilmiştim.Her yer birbirine yakındı. Buhara’da ise Semerkant’dakinin ak-sine, tarihî eserler çok daha geniş bir alana yayılıyordu. Bununsebebi, Buhara’nın Orta Çağda Moğol istilâlarına kadar ki dö-nemde Müslümanlar için Mekke’den sonraki ikinci İslamî öğre-nim merkezi olmasıydı. Üç yüzden fazla camisi, iki yüzden faz-la medresesi varmış.

Orta Asya’da hanın yaşadığı sarayın bulunduğu kaleye“erk” deniyordu. Erk civarındaki bugünkü Buhara’nın daha

eski bölümlerini oluşturan mahallede birbirine yakın birçoktarihî bina vardı. Bunların en ünlüsü, pişirilmiş tuğladan ya-pılmış olan Kalan Minaresi idi. Birçok Orta Asya minaresi gi-bi kalın ve heybetliydi. Osmanlı’da minarenin artık incelmeyebaşladığı dönemlerde bile Orta Asya minareleri hep kalın veheybetli olarak inşa edilmiştir. 1180 yılında yapılmış olan UluCamiye bağlı olan Kalan Minaresi, camiden ayrı duruyordu.Söylentiye göre, Cengiz Han, Buhara’yı aldığı zaman, Ulu Ca-mi’nin içinde atla yürümüş. Yine aynı civardaki Uluğ Bey

Medresesi ve Mir Arab Medresesi, Buhara’nın en büyük bina-

ZAHİDE AY 39



larıydı. Semerkant’daki Timur devri mimarî üslubuyla yapıl-mış medreselere kıyasla, Buhara’daki medreseler daha kabagörünüşlü ve minareleri daha kısaydı.

Eski şehrin içerisinde biraz daha ilerleyince, 19. yüzyılda ya-pılmış olan bir medresenin parçası olan Çihar Minar’a ulaştım.Çihar, Farsçada “dört” demekti. Dört tane oldukça kalın mina-reden oluşmaktaydı Çihar Minar.

Erkten yürüyerek gidilebilecek mesafede olan iki önemli ta-rihî bina daha vardı: Çeşm-i Eyüb ve İsmail Samani Türbesi.Çeşm-i Eyüb (Eyüb Çeşmesi), tuğladan ve kerpiçten yapılmış,kubbesi konik bir külaha benzeyen bir binaydı. 12. yüzyılda in-şa edilmiş, 14. yüzyılda Timur zamanında restore edilmişti.Çeşm-i Eyüb’ün meydana geliş hikâyesi şöyleydi:

“Buhara taraflarında Eyüb isminde son derece mütevazı,derviş ruhlu biri yaşarmış. Onun iyiliğini, doğruluğunu kıska-nan şeytanlar Allah’ın huzuruna varıp, Eyüb’ün, eli ayağı tutar

biri olmasına rağmen başkalarının rızkından çaldığını, namazdahi kılmadığını söylemişler. Tanrı, acaba söylenenler doğrumu diye kontrol edince bir de ne görsün, Eyüb, namaz kılacağıyerde bir fakirin evinin sıvanmasına yardım edermiş. Buna si-nirlenen Tanrı, Eyüb’ün o sırada evde oynamakta olan oğulları-nın canını alarak Eyüb’ü cezalandırmış. Sıva işini bitirdiktensonra camiye yönelen Eyüb, evinin önünden geçerken oğulları-nı görmüş, çok üzülmüş, yine de “Ne yapalım, bu da Allah’ınbir takdiri, kendi verdi kendi aldı” deyip camiye doğru yoluna

devam etmiş. Ancak daha tam olarak ikna olmayan Tanrı onucezalandırmaya devam etmiş. Eyüb’ün vücudunda öyle yaralaraçmış ki, vücudunun her yerini kurtlar basmış. Bu durum kar-şısında köylüler onu kendilerinden uzaklaştırmışlar. O da sürü-ne sürüne bir çeşmenin başına varmış. Kurtlar vücudunu yeyipbitirene kadar bu çeşmenin başında kalmış. Hatta birgün ayak-larındaki kurtlardan bazıları yere düşünce, Eyüb, sırf aç kalma-sınlar diye kurtları alıp yeniden ayağına koymuş. Sonunda Tan-rı Eyüb’ün doğru yolda olduğuna ikna olup onu yararlarından

kurtarmış. Yine de Eyüb ölene kadar o çeşmenin başında yaşa-maya devam etmiş.”

40 HANDUT



***

İsmail Samani türbesine gelince, sanırım burası Orta Asya’dagördüğüm en eski tarihî yapıydı. Orta Asya’da birçok tarihî ya-pı Moğollar zamanında yerle bir edildiği için, Cengiz Han ön-cesine ait tarihî yapı pek göremezsiniz. Samani türbesi, CengizHan öncesi döneme ait nadir eserlerden biriydi. 10. yüzyıla ait-ti. İnanılmaz bir matematik zekâ sayesinde, küçücük tuğlaların

yan yana ve üst üste gruplar halinde dizilmesiyle oluşmuş dörtköşe, küçük bir binaydı. Bu bina da, Kalan Minaresi gibi üzer-lerine sıva çekilmemiş tuğlalarla yapılmıştı. Bu minareye bakar-ken ister istemez yine tarihin esrarlı sayfalarına çekildiğimi his-settim ve Samaniler dönemini düşünmeye başladım. SamanilerOrta Asya’da kurulmuş ilk Müslüman devletti.

Orta Asya ve İslamiyet

7. yüzyılın ilk yarısında Arap yarımadasında yeni bir dindoğmuştu. Bu yeni din beraberinde yeni bir devleti de doğur-muştu, Arap-İslam imparatorluğunu... Bu imparatorluğun sı-nırları, bir yüzyıl gibi kısa bir süre içerisinde, batıda kuzey Af-rika üzerinden İspanya’ya, doğuda ise Orta Asya’ya kadar yayıl-mıştı. 751 yılında Araplar ve Çinliler, Orta Asya’nın tam orta-sındaki Talas’da (bugünkü Kırgızistan’ın kuzeybatısında) karşıkarşıya gelmişlerdi. Bu savaşta Çinliler, Araplar tarafından mağ-lup edilirler. Bundan böyle Ön Asya ve İç Asya’nın şekillenme-sindeki en büyük etken İslamiyet olacaktır.

Talas savaşının gerçekleştiği dönemde, Arap-İslam impara-torluğunda bir hanedan değişikliği yaşanmıştır. Emevi haneda-nı sona ermiş, Abbasi hanedanı iş başına geçmiştir. Abbasi ha-nedanı, Moğolların gelişine kadar varlığını devam ettirmiş ol-masına rağmen, gerçekte 847 yılından beri gücünü yavaş yavaşkaybetmeye başlamıştır. Bu nedenle de 847’den Moğollar tara-fından yıkılışına kadar Arap imparatorluğu, Abbasi halifeliğine

bağlı yarı özel sülaleler halinde varlığını devam ettirmiştir. To-

ZAHİDE AY 41



lunoğulları, İhşidler ve Samanoğulları (Samaniler) bu sülaleler-den başlıcalarıydı.

9.-10. yüzyıllarda Orta Asya’da Abbasi halifesinin valileri sı-fatıyla yarı bağımsız bir sülale olarak hâkimiyet sürmüş olan Sa-maniler, 999 yılında Karahanlılar tarafından yıkılmışlardır. Buönemli bir olaydır. Çünkü bu olayla birlikte Maveraünnehir’de,yani eski İran topraklarında İran egemenliği son bulmuş ve bu-

gün hâlâ devam etmekte olan Türk egemenliği başlamıştır. Sa-manilerin yıkılmasıyla Karahanlı ve Gazneli devletleri karşıkarşıya gelirler. Amu-Derya aralarında sınır olur. Çok yakındabatılarında da Selçuklular büyük bir güç haline gelecektir.

Orta Asya’da yayılan Müslümanlık, Araplardan değil İranlı-lardan öğrenilmiş bir Müslümanlıktı. Orta Asya’nın yerli halkıolan İranlılar, Araplardan öğrendikleri İslamiyetin, ilişkide ol-dukları Orta Asyalı Türklere taşınmasında en büyük role sahip-tiler. Türkler ve İranlılar birlikte, başlangıçta sadece bir Arap

uygarlığı olan İslam uygarlığını, içinde İran ve Türk etkilerininde bulunduğu büyük bir uygarlık haline getirmişlerdir. Bununiçin kullandıkları en önemli unsur ise tasavvuf olmuştur.

İslam’ın iki farklı yorumu olagelmiştir. Fıkhî yorumu ve ta-savvufî yorumu. Fıkhî yorum, Kuran’a bağlı olan kurallardanoluşuyordu. Tasavvufî yorum ise Kuran’daki âyetlerden dahaderin (batınî) anlamlar çıkararak, insanların istedikleri her şe-kilde ve yöntemde kendilerini Allah’a yakın hissedebilme öz-gürlüğünü savunan yorumdu. İkincisi, İslamiyetin Türkler ara-

sında yayılmasında her zaman daha etkili olmuştu.

İlk Müslüman Türk devletleri kabul edilen Gazneliler ve Ka-rahanlılar, Müslümanlığı hemen hemen aynı zamanlarda kabuletmişlerdir. Gazneli devleti 10. yüzyılda bugünkü Afganistan’ınbulunduğu yerde, Karahanlı devleti ise bugün Doğu Türkistanve Batı Türkistan olarak bilinen sahalarda, yani tüm Sovyet Or-ta Asya’sı ve Çin Türkistanı sahalarında kurulmuşdur. Gazneli-ler, egemenliklerini, çoğunluğu Türk olmayan bir halkın üze-

rinde kurmuşlardı ve daha çok yerleşik İran uygarlığının tem-silcileriydiler. Karahanlılar ise Türk kültürüyle yoğrulmuş gö-

42 HANDUT



çebelerdi. Türk ve İslam tarihinde adı geçen büyük âlim ve mis-tiklerin çoğu Gazneli ve Karahanlı dönemlerinde yaşamışlardır.Bunlar arasında akla ilk gelenler, Farabi, Birunî, İbni Sina, Ah-met Yesevi, Kaşgarlı Mahmut’dur.

Gazneliler ve Karahanlılarla aynı yüzyılda bir Türk devletidaha İslamiyeti seçer. Bu devlet, 10. yüzyıl başlarında İslamiye-ti kabul ederek ilk Müslüman Türk devleti olma ünvanını kaza-

nan Volga Bulgarlarıdır. Ne var ki bu bölgenin İslam dünyasın-dan uzakta oluşu, onun İslam uygarlığının merkezlerinden biriolmasına olanak vermemiştir.

Müslümanlığı kabul eden Türklerin uygarlık seviyesi her za-man için diğer Türk devletlerinden üstün olmuştur. Gerek Uy-gur gerekse Hazar gayrimüslüm Türklerin uygarlıkları, İslami-yete geçen Türklerin seviyesine ulaşamamıştır. Onlardan Biru-nî, Farabi, Uluğ Bey gibi âlimler çıkmamıştır. Bugün dahi, Tu-va, Altay, Hakasya, Yakut Türkleri gibi İslamiyeti kabul etme-

miş olan Türklerin, Müslüman Türklerin seviyesine ulaşmadık-larını görüyoruz.

***

Buhara’da şehir merkezinde leb-i havuz denilen bir havuzunkenarında tanıdık bir figürle karşılaştım. Bu figür, eşeğinin üze-rinde oturan bir Nasreddin Hoca heykeliydi. Nasreddin Hoca,dünyanın en ünlü fıkra tiplerinden biriydi. Sibirya Türkleri ileSarı Uygurlar dışındaki Türk dillerinin konuşulduğu bütün

coğrafyalarda yaygınlık kazanmıştı. Onun böylesine geniş biralanda tanınması ise yüzyıllar içinde olmuştu.

Hoca, ilk olarak Anadolu’da ortaya çıkmıştır. 13. yüzyılda or-ta Anadolu’da yaşamıştır. Onun, Ahiliğin Anadolu’da bir tarikathaline gelmesini sağlayan Ahi Evren olduğu da son zamanlardayüksek sesle dile getirilmektedir. Nasrettin Hoca fıkralarının di-ğer Türk kavimleri arasında yayılması ise genellikle tüccarlar,seyyahlar, savaş esirleri ve göçmenler sayesinde olmuştur.

Nasreddin Hoca, 13. yüzyılda yaşamış bir şahsiyet olması-

na rağmen, bazı fıkralarında 14. yüzyıl ile 15. yüzyılın başla-

ZAHİDE AY 43



rında hüküm sürmüş olan Timur’la çağdaş gösterilmektedir.Bu fıkralarda Hoca her zaman Timur’a baskın çıkmaktadır. Ya-ni, hoşgörüsüzlüğü ve acımasızlığıyla tanınan Timur’a karşıhalk, sözlü gelenekte kendisini temsil etmesi için NasreddinHoca’yı seçmiştir.

Özbekistan’da Hoca’nın Buharalı olduğuna dair bir inanışvardı. Ancak birçok Özbek araştırmacı, onun Özbek olmadığı-

nı, halk arasında çok sevilmesinden dolayı böyle görüldüğünüde ifade etmektedir. Türkiye’de “Hoca” olarak tanınan Nasred-din Hoca, Orta Asya’da “Ependi” (efendi) olarak tanınmaktadır.Bu da, Osmanlıcaya, Rumcadan geçmiş bir kelime olan ve “bey”anlamında kullanılan “efendi”nin, Türkiye’den Orta Asya’yagitmiş olduğunun kanıtıdır. Bu özelliği ile Nasreddin Hoca, biz-den Türkistan’a giden az sayıdaki figürden biridir. GenellikleTürkiye Türkleri, tarihiyle ilgili birçok unsuru Türkistan’dangetirmiştir. Bir tek Nasreddin Hoca ve Köroğlu tiplemeleri biz-

den Türkistan’a gitmiş unsurlar olmuşlardır.***

Buhara’da şehir merkezinin dışındaki tarihî yerler ise iki ta-neydi. Bunlardan birincisi, Türkiye’den Endonezya’ya kadarbirçok İslam ülkesinden gelen Müslümanların ziyaret ettiği Ba-haüddin Nakşibendî’nin türbesiydi. Bugün İslam dünyasındakien yaygın tarikatlerden biri olan Nakşibendîliğin kurucusu Ba-haüddin Nakşibendî, 14. yüzyılda Buhara yakınlarında doğmuşünlü bir mutasavvıftı. Onun tarikatini diğer tarikatlardan ayı-

ran en önemli unsur ise, tarikatının silsilesini Hz. Ali’ye değilHz. Ebu Bekir’e dayandırması olmuştur. Bu da onu, daha en ba-şından itibaren, Yeseviliği, Kalenderîliği, Kübrevhiliği benimse-yen heterodoks zümrelerin tersine, Sünnî ve yerleşik olan birdünyanın Müslümanları tarafından benimsenir kılmıştır.

Şehir merkezinin dışındaki ikinci yer ise, Çarbikr Medresesiidi. Buraya medrese demek ne kadar doğru olur bilemiyorum.Sadece medreseden değil, etrafındaki çeşitli mezarların da katı-

lımından oluşan bir kompleksti burası. Maalesef, hangi dönem-de yapıldığı da dahil olmak üzere, hakkında hiçbir bilgi alama-

44 HANDUT



dığım bu kompleks, 1997 yazındaki ziyaretim sırasında olduk-ça bakımsız görünüyordu. Buhara’nın, Semerkant’ın diğer tari-hî yapılarının aksine buraya yetkililer tarafından hiçbir ilgi gös-terilmiyordu. Buhara’yı gezmeye gelen birçok insanın ya hiçduymadığı ya da şehir merkezinden uzaklığı nedeniyle uğrama-dan geçtikleri bir yerdi Çarbikr.

Çarbikr, “dört bakire” anlamına geliyordu. Rivayete göre bu-

ranın hikâyesi şöyleydi:“Bir zamanlar Buhara yakınlarındaki bir köyde dört güzel

kız yaşarmış. Bu kızlar, hayatları boyunca hiçbir erkeğe bakma-dıkları gibi, hiçbir erkeğe de kendilerini göstermemişler. Birgün tesadüfen karşılarına bir erkek çıkmış. O sırada saklanacakbir yer bulamamışlar ve “namahreme görünmektense taş olalımdaha iyi” diyerek Allah’a yakarmışlar. Allah kızların dileğini ka-bul etmiş ve o anda hepsi taşa dönüşmüş. Daha sonrasında bu-raya kurulan köye de Çarbikr denir olmuş.”

***

Semerkant’da, Buhara’da dolaşırken, Özbekler kadar Tacik-lerle de karşılaşıyordum. Tabi Tacikçe konuşanlarla da... OrtaAsya’nın neresinde olursa olsun, konuştuğum birinin Tacikolup olmadığını anlayabiliyordum. Bir kişi Özbekçe konuşur-ken bile, eğer “tamam” anlamında “mayli” kelimesini kullanı-yorsa o kişi büyük bir ihtimalle Tacikti. Özbekleri ve Tacikleri,ana dillerinde konuşmadıkları taktirde birbirlerinden ayırt et-

mek gerçekten güçtü. Orta Asya’nın birbirine en çok benzeyeniki halkı varsa, bunlar Özbekler ve Taciklerdi. Her iki etnik gru-bun da tarihleri ve kültürleri ortaktı. Buhara da, Sermerkant da,Özbeklerin olduğu kadar Taciklerin de ana yurduydu.

Hiva

Buhara’dan sonra, neredeyse on saat süren bir otobüs yolcu-luğunun ardından, Kızılkum çölünden geçerek Urgenc’e gel-dim. Oradan da arabayla yarım saat uzaklıktaki Hiva’ya gittim.

ZAHİDE AY 45



Arkeolojik araştırmalar Hiva’nın 6.-7. yüzyıllar arasında ku-rulduğunu göstermektedir. Efsaneye göre, Nuh peygamberinoğlu Sam, rüyasında görmüş olduğu bir tepeye bir kuyu kazdı-rarak buraya “Hiyvak kuyusu” adını vermiştir. Gerçekte ise uz-manlar “Hiva” kelimesinin, eski Harezm dilindeki “kuyu” anla-mına gelen “hiyvak”tan geldiği konusunda hemfikirdirler. Efsa-nede adı geçen bu kuyu, İçankala’nın kuzeybatısında hâlâ bu-lunmaktadır.

***

Hiva’da dış kalenin hemen önünde kocaman bir Birunî hey-keli vardı. Burası Birunî’nin doğduğu topraklardı. 10. yüzyıldayaşamış olan Birunî, Hint uygarlığına dair yazmış olduğu kitap-la, bugünün tarihçiliğinin ilk temsilcisi olarak kabul edilir.Kendisi Hindistan’a, orayı fethe giden Gazneli Mahmut tarafın-dan götürülmüştür. Hint uygarlığı hakkındaki kitabını yazar-ken, hiçbir şekilde din, milliyet ya da sınıf ayrımı gözetmeden,

İslam’ı Hint medeniyetine üstün göstermeye çalışmaksızın, ta-mamen tarafsız bir eser meydana getirmeye çalışmıştır. Üstelikbu eseri meydana getirmeden önce, Sanskritçeyi, Hint edebiya-tını ve Hint felsefesini öğrenmiş, Hint dünyasını her şekilde an-lamayı denemiştir.

***

Hiva’da beni çok güzel bir sürpriz bekliyordu. İçankala (iç-kale)’dan henüz içeri girmiştim ki arkamdan, “Zahide kızım”diyerek birinin seslendiğini duydum. Dönüp baktım. Bu kişi,Selvi ailesinde tanıştığım, Taşkent’den Türkistan’a birlikte gitti-ğim Hamidhan Eke’ydi. Görevli olarak Hiva’ya gelmişti. Birlik-te bir çay içtikten sonra şehri bana gezdirmesi için bir rehberayarladı.

Hiva, Unesco tarafından koruma altına alınmış, tarihî yapı-larının mazisi en fazla 18. yüzyıla kadar giden bir kentti. Yapı-lardaki mimarî üsluba bakıldığında, binaların, sanki çok dahaeski yüzyıllarda yapılmış olduğu izlenimi uyanıyordu insanda.

Eski esir pazarlarının Orta Asya’daki merkeziymiş burası. Hal-kının bir kısmı Özbek, bir kısmı Türkmendi. Buradaki mimarî

46 HANDUT



eserlerde en çok karşılaştığım şey, oymalı tahta sütunlardı. Oy-malı Mescit olarak da bilinen Cuma Mescidinin içi tamamen busütunlarla kaplıydı. Hiva’da gördüğüm en ilginç yapıysa, boyuen fazla yirmi beş metre olan, yapımı tamamlanmamış, büyükbir fıçıyı andıran Mehmet Emin Medresesi önündeki Kette Mi-nareydi. “Kette” Özbekçede “kısa” demekti. Rivayete göre yapı-mını tamamlayınca başka yerde daha güzel bir minare dahayapmasın diye han tarafından öldürüleceğine inanan mimar,

minarenin yapımını yarım bırakmıştı.

Hiva, idarî olarak Urgenc’e bağlı bir kentti. Urgenc ise Özbe-kistan’ın en büyük şehirlerinden biriydi. Hiva’daki gezimi ta-mamlayınca Urgenc’e geldim. Urgenc’den Türkmenistan tara-fındaki Taşhavuz’a trenle geçtim. Harzemşahlar devletinin mer-kezi olan Köhne Urgenc’i görmek istiyordum.

Köhne Urgenc

Köhne, “eski” demekti. Önce 12. yüzyılda Cengiz Han za-manında Moğolların, ardından 14. yüzyılda Timur’un yıktığı buyer, 16. yüzyılda yeni bir siyasî güç olarak ortaya çıkan ŞeybaniÖzbeklerinin eline geçtiğinde artık önemli bir merkez değildi.Amu-Derya’nın bir kolunun kurumasıyla çölleşen kent merke-zi, 17. yüzyılda Hiva’ya taşınmış ve eski merkezin adı “KöhneUrgenc” olarak anılmaya başlanmıştı.

10. yüzyıla kadar İranî bir dilin kullanıldığı Harezm bölgesi,10. yüzyıla gelindiğinde neredeyse tamamen Türkleşmişti. Tür-kiye Türklerinin ataları olan Oğuzlar da, Horasan’a geçmedenönce Harezm bölgesine gelmişler ve İslamiyetle ilk olarak bura-da tanışmışlardı.

Harezm şehrinin nasıl meydana geldiğinin anlatıldığı hikâyeşöyleydi:

“Bir zamanlar eski adı Mari olan bugünkü Merv civarındabir padişah yaşarmış. Bu padişahın ülkesinde öyle çok hırsız

varmış ki insanlar geceleri korkularından uyuyamazlarmış. Gü-

ZAHİDE AY 47



nün birinde muhafızlar tarafından yakalanan bütün bu hırsız-lar, padişah ve vezirinin emriyle, kuş uçmaz kervan geçmez biryere götürülerek ölüme terk edilmişler. Aradan yıllar geçmiş.Artık çok yaşlanan ve merhamet duyguları kabaran padişah,yıllar önce ölüme terk ettiği bu hırsızları merak etmiş ve vezirive muhafızlarıyla birlikte onları ölüme terk ettikleri yere gel-mişler. Bir de ne görsünler, hiç kimsenin yaşayamayacağı buçölde, kum tepeleri arasında yemyeşil bağlar, ekin tarlaları boygösteriyormuş. Bu durumu sorup soruşturan muhafızlar, işinaslını öğrendikten sonra padişahın yanına varıp:

- Hor görüp ölsünler diye çöle sürgün ettiğiniz adamlar bü-yük şehirler kurup iyi bir hayat seviyesi yakalamışlar, diye ha-ber vermişler.

Böylece burası, önce “har” olup sonra “azim” olanların yur-du, yani “Harezm” olmuş.

***

Selçukluların yıkılmasıyla bölgede yükselen yeni güç Har-zemşahlar olmuştu. Harezm Şahları, Samanilerin ardından birsüre Gaznelilere sonra da Selçuklulara tâbi valiler olarak Ha-rezm’i uzun süredir idare ediyorlardı. Bu sırada Harezm, Slavülkeleri ile İslam dünyası arasında önemli bir ticaret merkeziy-di. Harzemşahlar, güneyde Gaznelilerin yerini alan Gurlularla,kuzeyde ise Selçukluları yenen Karahitaylarla mücadele ederekvarlıklarını bir süre daha devam ettirmeyi başarırlar. Ancak bu

mücadelelerin bir kazananı olmayacaktır. Çünkü Moğollar gel-mektedir.

Birçok Orta Asya kenti gibi Köhne Urgenc de, Moğol istilâ-sından nasibini almıştı. Cengiz Han’ın ordularını en çok zorla-yan yerlerden biriymiş burası. Harezm bölgesini savaşarak eli-ne geçiremeyeceğini anlayan Cengiz Han, Amu-Derya’dan yenibir kol açarak Köhne Urgenc’in sular altında kalmasını sağla-mış, ancak ondan sonra Harezm’i ele geçirebilmiştir.

48 HANDUT



Cengiz Han ve Moğollar

12. yüzyılda Cengiz Han’ın kurmuş olduğu Büyük Moğolimparatorluğu, o zamana kadar eşi görülmemiş büyüklükte birimparatorluktu. Büyük İskender’in kurduğu imparatorluktanbile daha büyüktü. Büyük İskender’in imparatorluğu, İç Asyabozkırlarını ve Çin’i kapsamıyordu çünkü.

Cengiz Han, imparatorluğun yönetimini dört oğlu arasındapaylaştırmıştı. Büyük oğlu Cuci, Cengiz Han’dan önce öldüğüiçin, onun yerine, Cuci’nin oğlu Batu’yu mirasçı seçmişti. Diğerüç oğlu Çağatay, Ögedey ve Tuluy’du. Tuluy, bütün imparator-luğun başındaki kişi olarak “Büyük Han” ilan edilmişti. Tu-luy’dan sonra ise sırasıyla Ögedey, Güyük ve Mönke büyük hanolmuşlardı. Çin, daha imparatorluk toprağı olamamıştı. Bununiçin, Mönke’den sonra başa geçecek olan Kubilay’ın büyük hanolacağı zamanı beklemek gerekiyordu.

Kubilay’a kadar ayrı ayrıymış gibi göründüğü halde, aslındatek bir devlet olan Moğol imparatorluğu, Kubilay’ın büyük hanolduğu döneme gelindiğinde, birbirine akraba dört ayrı impara-torluk durumuna gelmişti. Bunlar Kubilay Hanlığı, ÇağatayHanlığı, Altınordu Hanlığı ve 1308’de Altınordu’dan koparakkurulmuş olan İlhanlı Hanlığıydı. Bu dört hanlık, 14. yüzyılınortalarından itibaren dağılmaya başlamış ve böylece CengizHan’ın kurduğu imparatorluk da parçalanmıştı.

Moğol fetihlerinin etnik açıdan en çarpıcı sonucu, Türk ka-

vimlerinin Batı Asya’ya ve Doğu Avrupa’ya geniş çapta yayılma-ları olmuştur. Altınordu, Çağatay ve İlhanlı Hanlığındaki Mo-ğol unsur ise, Türklerin çoğunlukta oluşu sayesinde zamanlaTürkleşmiş ve İslamlaşmıştır.

Türklerin ve Moğolların, akraba kavimler olup olmadıklarımeselesi, uzun yıllardan beri tarihçiler tarafından üzerinde ençok tartışılan konulardan biridir. Kimi tarihçiler onları akrabaolarak görürken kimileri farklı kavimler olarak değerlendir-mektedir. Türkler ve Moğollar arasındaki ayrım, ancak Türkkavimlerinin Moğolistan’ı terk edip güneye ve batıya göç etme-

ZAHİDE AY 49



leriyle söz konusu olabilmiştir. Türklerin göç etmesiyle birlikteMoğolistan’da belirginleşen Moğolluk, Moğol kavimlerininTürk kavimlerinden ayrı olarak incelenebilmesini kolaylaştır-mıştır. Zaten “Moğol” isminde bir kavim hiç olmamıştır. Moğolismi, “yenilmez” anlamında Cengiz Han’la birlikte ortaya çık-mıştır. Çünkü kurduğu kabileler federasyonu, “Moğol Birliği”adını almıştır.

Cengiz Han’la birlikte adını duyuran Moğollar, Moğolis-tan’daki diğer kavimler gibi ayrı bir topluluktu ve dinleri yoktu.Onlar, Gök-Tanrı inancını, komşuları olan Türk kavimlerindenalmışlardı. Büyük bir bozkır imparatorluğu kurmaları, onları,kurdukları imparatorluğa sağlam tarihsel temeller bulmaya it-miş, böylece de Gök-Tanrı inancını benimsemişlerdi. Bu din,gökte tek tanrının olması gibi yeryüzünde de tek bir yöneticininolması gerektiğini kanıtlamaya olanak sağlayan bir dindi.

Bir Moğol dini haline gelen Gök-Tanrı inancı, Moğol fetih-

lerinin ideolojik temelini oluşturmuştu. Bu ideolojik temel,fetihler sayesinde çok uzaklara yayılma imkanı bulmuştur.Şöyle ki, hükümranlık hakkının Cengiz Han ailesine ait olma-sı, Moğolların ve daha sonraki yüzyıllarda Orta Asya’da devletkuran Türklerin meşrutiyet ilkesi olmuştur. Bu ilkeye göre,hükümranlık, ilahi varlık Tengri (Gök-Tanrı) tarafından Cen-giz Han’a bahşedilmiştir. Yani siyasî lider olan hükümdar, ay-nı zamanda kutsal bir kişidir de. Aynı ilke, daha önce bozkır-larda yaşayan Türklerde de vardı. Türklere (Göktürklere) gö-

re hükümranlık hakkı, Gök-Tanrı tarafından Açina ailesinebahşedilmişti. Cengiz Han, başa geldiği zaman, kendisinin,Tengrinin özel buyruğuyla başa geçtiğini, bir başka deyişlekutsallığını ilan etmişti. Bundan sonra Orta Asya’daki Türk veMoğol devletleri arasında, hükümranlığın Cengiz Han sülale-sinden gelmesi “yasa” haline gelir.

Çeşitli zamanlarda, bazen de aynı anda, Şamanizm, Gök-Tanrı inancı, Maniheizm, Buddizm ve İslamiyetten etkilenenMoğollar, bugün Rusya Federasyonu ile Çin Halk Cumhuriye-

ti arasında yer alan bir ülkedir ve resmi dinleri Lamaizmdir.

50 HANDUT



Bu Lamaizm, ruhban sınıfı arasında katı kuralları olmasınarağmen halk arasındaki yaşanışı daha yumuşak olan bir Lama-izmdir. Nasıl ki İslamiyete geçen Türkler zamanla kendi Müs-lümanlıklarını oluşturmuşlarsa, Lamaist Moğollar da kendiBuddizmlerini oluşturmuşlardır. Büyük merkezlerde yaşayanMüslüman Türklerin aşırı İslamcılığına karşın, kırsalda yaşa-yan Müslüman Türklerin eski inançlarından izler taşıması gi-bi; Moğolistan’da da, manastır rahiplerinin katı disiplinli La-maizmlerine karşın, kırsalda yaşayan Moğollar arasındaki La-maizm, Şamanizmden etkiler taşımaktadır.

***

Köhne Urgenc’de gördüğüm yapılar, Moğol istilâsının he-men ardından, Moğol devri mimarîsiyle 12. ve 14. yüzyıllar ara-sında yapılmış eserlerdi. Bunlar, külaha benzeyen turkuaz ren-gi kubbesiyle Sultan Tekeş Türbesi, piramide benzeyen kubbe-siyle İkinci Arslan Türbesi, Orta Asya’da gördüğüm en uzun

minare olan Kutluk Temur Minaresi, 13. yüzyılın büyük İslamâlimi Fahrettin Razi’nin Türbesi, Orta Asya’nın en büyük muta-savvıflarından biri olan, hatta Mevlana’nın babası BahaeddinVeled’in de mensubu olduğu sanılan Kübrevîliğin kurucusuNecmeddin Kübra’nın Türbesi ve Turabek Hanım Türbesidir.

Moğollara karşı şehri savunurken başı kesilerek öldürülenNecmeddin Kübra’nın, gövdesi ayrı, başı ayrı gömülmüştür.Türbenin içine girdiğinizde, biri büyük diğeri küçük, üzerleriyeşil örtüyle kaplı iki kabir görüyordunuz.

Turabek Hanım, 14. yüzyılda bu bölgenin yöneticiliğiniyapmış Kutluk Temur’un karısıydı. Kutluk Temur, Deşt-i Kıp-çak sultanı Muhammed Özbek Han adına Harezm beyi olarakburaları yönetiyordu. Turabek Hanım aynı zamanda ÖzbekHan’ın da kızıydı. Köhne Urgenc’de tanıştığım insanlar ondan,“Turabek Hanım” diye değil, “Turabek Han” diye bahsediyor-lardı. Kendisi için yaptırdığı köşkün mimarı Gülgerdan Us-ta’ymış. Rivayete göre Turabek Hanım, henüz evli olmadığı sı-

ralarda, eğer Gülgerdan Usta, kendisi için eşi benzeri olmayanbir köşk yaparsa onunla evleneceğini söylemiş. Gerçekten de

ZAHİDE AY 51



usta çok güzel bir köşk yapmış. Köşkün içi tamamen semayıbetimliyordu. Bu sema betimlemesi Türk-İslam sanatının engüzel örneklerinden biri olarak kabul edilegelmiştir. Piştakı-nın, yani büyük giriş kapısının uzunluğu yirmi beş metre olanbu köşk, görenleri hayranlık içinde bırakıyormuş. Fakat Tura-bek Hanım, evlenmek istemediği için bir bahane uydurmuş.Eğer usta kendini piştaktan aşağı atar ve hâlâ hayatta kalırsa,onunla öyle evleneceğini söylemiş. Gülgerdan Usta denileniyapmış ve kendini piştaktan aşağı atmış. Turabek Hanım onugörmeye gidene kadar üç gün boyunca ölmemiş. Mollalar, Tu-rabek Hanım’a, “Git yanına, evleneceğini söyle, içi rahat öl-sün” demişler. Bunun üzerine Turabek Hanım ustanın yanınagitmiş. Usta şunu dilemiş: Kendisi için öyle bir türbe yapılma-sını istemiş ki; gün doğarken onun gölgesi Turabek Hanım’ınköşküne düşsün, gün batarken de köşkün gölgesi onun türbe-sinin üzerine. Bana anlatılana göre gerçekten de 19. yüzyılakadar böyle bir türbe hâlâ varmış.

Köhne Urgenc’de bir de höyüğe benzer bir tepe vardı. Butepenin altında çok eskiden bir medrese varmış. Dediklerinegöre İbni Sina, Birunî, Harezmî bu medresede okumuşlar. Butepeye Üç yüz Altmış Evliya deniliyordu. İnanışa göre, bir di-lek tutup tepeden aşağıya yuvarlanarak inerseniz, dileğinizgerçek oluyormuş.

MimarîOrta Asya’da dolaştığım süre boyunca iki temel mimarî üs-

lupla karşılaşmıştım. Birincisi Köhne Urgenc’de gördüğüm, mi-marları Moğol olmayan, Moğol devri mimarîsiydi. İkincisiyseSemerkant ve Buhara’da gördüğüm, Timur devri mimarîsiydi.Moğol dönemi mimarîsi, 12. yüzyıl ile 14. yüzyıl arasındaki dö-nemi temsil ediyordu. Timur devri mimarîsi ise 15. yüzyıl vesonrasını temsil ediyordu. İnsan Türkiye’den gelince, ister iste-mez bu iki mimarî tarz ile Anadolu’da görülen mimarî tarzlarıkıyaslamaya girişiyordu.

52 HANDUT



Anadolu Selçuklu dönemi mimarîsi ve Osmanlı dönemi mi-marîsini Moğol devri mimarîsi ve Timur devri mimarîsiyle kıyas-ladığım zaman beş temel fark keşfetmiştim. Bir, Orta Asya’da ya-pılar tuğladan inşa edilirken, Anadolu’da kullanılan temel yapımalzemesi taş olmuştu. İki, Orta Asya minareleri kısa, kaba veküt olarak inşa edilirken, Anadolu’da, özellikle Osmanlı devrin-de, minareler ince, uzun ve sivri olarak inşa edilmişlerdi. Üç, Or-ta Asya kitabeleri genellikle kûfî yazı ile yazılmalarına rağmen,Anadolu’daki kitabeler sülüs yazıyla yazılmışlardı. Ayrıca Anado-lu’da kitabeler çerçeve içine alınmışlardı. Bunun nedenini araş-tırdığımda ise kitabelerin Bizans’da da çerçeve içine alındığınıöğrenmiştim. Dört, Orta Asya ve İran’da çok kullanılan çifte mi-nareli giriş yeri, Anadolu’da, Erzurum ve Sivas’daki iki medresedışında hiçbir yerde kullanılmamıştı. Beş, Anadolu’ya has, küçükboyutlarda inşa edilmiş türbelerin Orta Asya’da pek olmayışıydı.

Kimi zaman yuvarlak kimi zaman çok köşeli kimi zamansa

kare planlı bu Anadolu türbeleri bana, Orta Asya’daki başkabir şeyi çağrıştırmıştı: Kırgız mezarlarını. Orta Asya’nın yerle-şik kültüründe, yani İslam’ın etkisinin daha baskın olduğuyerlerde, ölü kültü ve buna bağlı olarak da anıt mezar gelene-ği gelişmemişti. Buna karşılık, göçebe kültürünün yaygın ol-duğu yerlerde anıt mezar geleneği hep var olmuştu. Kırgız me-zarları, kimi zaman diğer mezarlarla birlikte bir mezarlıkta,kimi zaman da yol kenarlarında veya başka bir yerde tek başı-na inşa edilmiş basit ve özgün yapılardı. Her biri birer anıt me-

zar görünümündeydi. Türkiye’ye göçebe Oğuz Türkmenlerivasıtasıyla geldiği sanılan anıt mezar kültü, Anadolu’da birbi-rinden özgün türbelerin inşa edilmesine vesile olmuştu. Köh-ne Urgenc’de de Sultan Tekeş Türbesi, İkinci Arslan Türbesi,göçebe etkisi taşıyan anıt mezarlardı.

Kuşan

Sınırdan Meşhed’e, bu sefer otobüs yerine taksiyle gittim.Şoförüm Mahmut çok iyi bir insandı. Yolculuk sırasında ikimiz

ZAHİDE AY 53



de çok susamıştık. Mahmut, yolumuz üzerindeki Kuşan ken-tinde yaşıyordu. Kuşan, sınır ile Meşhed’in tam ortasında birkentti. Mahmut’un evine uğradık su almak için. Karısı, yirmigünlük oğlu, annesi, babası ve kardeşleriyle tanıştım. Babası,Türkiye’den olduğumu öğrenince, Türkçe olarak, “böyük Tür-kiye” demişti bana. Halbuki aile Farsîydi. Hiçbiri Türkçe bilmi-yordu. Babadan da başka Türkçe kelime duymamıştım zaten.Beni yemek yemeden bırakmadılar.

Eğer İran’da, özellikle Tahran gibi büyük şehirlerde canınızısıkan bir takım insanlar olursa, meselâ sizden fazla para alma-ya çalışan taksi şoförleri gibi, bütün İran’ın böyle olduğunu dü-şünmemelisiniz. Kırsala gittikçe tanıştığım insanlar her zamansaygılı, nazik ve misafirperver insanlardı. Kuşan’dan ayrılma-dan önce Rahim’in evine telefon açtım. Karısı Leyla çıktı telefo-na. Kendimi tanıttım. Kim olduğumu hemen anladı. Rahim ev-de yokmuş. Israrla. “Siz bize gelin” diyordu Azerîce.

Meşhed

Meşhed’de Leyla ve Rahim’le birlikte çok eğlenceli günlergeçirdim. Akrabalarıyla ve dostlarıyla tanıştım. Orada kaldığımüç gece boyunca her akşam, ya bize misafir geliyordu ya da bizbirilerine gezmeye gidiyorduk. Meşhed’de geçirdiğim en komikan ise, yakın arkadaşları Fafa sayesinde yaşadığım bir olaydı.

Fafa ve Hamid, yeni evli genç bir çiftti. Leyla ve Rahim’in enyakın dostlarıydılar. Bir akşam, yemeğe dışarı çıkmıştık. Resto-randa yiyecektik. Herkes aynı şeyi söylemişti: Bir porsiyon çelokebab... Fafa yanımda oturuyordu. İlk o bitirmişti tabağındaki-leri. Ona bakınca gayrî ihtiyarî bana, “diyetteyim” demişti. Da-ha bizler tabaklarımızın yarısındayken, o bütün tabağı silip sü-pürmüş sonra da diyette olduğunu söylemişti. Onun o doğalhali hepimizi güldürmüştü. Durumun farkına varınca kendiside gülmeye başlamıştı.

Leylaların evinde yıllardır kimsenin kullanmadığı eski birgitar vardı. Yıllar sonra ilk kez ben kullanmıştım. Gitar eşliğin-

54 HANDUT



de söylediğim şarkıları Rahim teybe kaydetmişti. Onlar sayesin-de, sonraları dilimden hiç düşürmeyeceğim bir İran şarkısı öğ-renmiştim: Hudahafez (Allahaısmarladık). Sözleri bir aşk şarkı-sını çağrıştırıyordu. Melodiyse çok hüzünlüydü. Birkaç günsonra Tahran’dan İstanbul’a giderken bindiğim otobüsteki yol-culardan biri, bu şarkının, Şah zamanında idam edilen bir gene-ralin, ölmeden önce kızına yazdığı bir veda şiiri olduğunu söy-lediğinde gözlerim dolmuştu. Dinlemeyi en çok sevdiğim şarkı-cı ise Googoş olmuştu. 1979 yılında Şahlık rejimi yıkılıp yerineMolla rejimi geldiği zaman, kadın olduğu için şarkı söylemesiyasaklanan Googoş, bir daha şarkı söyleyemeyeceğini ve bir da-ha başını kapamadan sokağa çıkamayacağını bildiği halde İran’ıterk etmemişti. Ta ki 2000 yılına kadar... Leyla ondan, “O biziterk etmedi” diye bahsederken, hâkim olamadığı bir gurur veöfke vardı sesinde.

***

Meşhed'de ziyaret edilecek en önemli yer, İmam Rıza'nıntürbesiydi. Bu türbeyi ziyaret etmek, Şiî İranlılar için hac ziya-reti kadar önemliydi. Küçük küçük kesilip geometrik şekillerverilmiş aynalar, bir mozaik gibi türbenin iç duvarlarını süslü-yordu. Türbeyi ziyarete gelen insanların çoğu, büyük bir duy-gusallık içinde ağlıyordu. Ayrıca türbenin her yerini öpüyorlar-dı. Namaz kılarken Sünnîler gibi seccade kullanmıyorlardı.Onun yerine, başlarını koydukları bir taş vardı. Bu taşın Kerbe-la toprağından yapılmış olması gerekiyordu.

Safevîler ve Şiîlik

Bugünün İran’ının temellerini atanlar Safevîler olmuştur. Ba-bür’ü yenip Timurluları Maveraünnehir’den kovan Şeybaniler,aynı başarıyı İran’da yeni bir güç olarak doğan Safevîlere karşıgösterememişlerdir. 1501’den 1712’ye kadar İran’ı yöneten buhanedanı kuranlar, devlet dinini Sünnîlikten Şiîliğe dönüştüre-

rek, İran’da din alanında büyük bir değişime vesile olmuşlardır.

ZAHİDE AY 55



Bilindiği gibi, İslam dünyası en genel boyutta Sünnîler ve Şi- îler olarak ikiye ayrılmıştır. Şiîler, Hz. Ali yanlısı olarak bilin-mektedirler ve Hz. Muhammed’den sonra halife olarak Hz.Ali’nin başa geçmesini istemekteydiler. Ancak bu gerçekleşme-miştir. Bunun üzerine Hz. Ali yanlıları, İslam dünyası içindemuhalif bir hareket olarak ortaya çıkmışlardır.

Şiî inanç, Müslümanların siyasî ve dinî liderliği demek olan

“İmamet”i, Hz. Ali’den başlatarak Hz. Hüseyin’le devam ettirirve Cafer el-Sadık’a kadar getirir. Ancak Cafer el-Sadık’ın iki oğ-lu İsmail ve Musa zamanında, İsmailîlik ve On iki İmamcılık ol-mak üzere ikiye ayrılır. Fatimî devleti ve bir süre sonra bu dev-letten koparak kurulan Hasan Sabbah’ın Nizarî devleti, Şiîliğinİsmailî kolunun siyasî temsilcileri olmuşlardır. On iki İmam Şi- îliğini temsil edecek tek devletse, 15. yüzyılda Şah İsmail tara-fından İran’da kurulacak Safevî devleti olacaktır. On iki İmamŞiîliğine, İmamiye, Caferiye ya da İsna Aşeriye de denilmekte-

dir. İsmailîlik ile İmamiye Şiîliği arasındaki en temel fark, birin-cisinin kendisini tasavvufî tarzda ifade eden halk tipi bir Şiîlikoluşu, ikincisinin ise daha ortodoks ve muhafazakar bir Şiîlikoluşudur. Bugünün İran’ındaki Şiîlik, daha ortodoks ve muha-fazakar olan On iki İmam Şiîliğidir.

İran’da 16. yüzyıl başlarında gerçekleşen devlet dinindeki budönüşümün başarılmasındaki en büyük etken, Şah İsmail Safe-vî’nin yandaşları olan Kızılbaşlar olmuştur. Kızılbaşlar, Şah İs-mail’e siyasî otoriteyi ele geçirmesinde yardımcı olmuşlardır.

Çünkü Şah İsmail’i dinî liderleri olarak görüyorlardı.Şah İsmail, o sıralar Osmanlı toprakları içinde yaşayan Kızıl-

başların da dinhi lideriydi ve bunu Osmanlı topraklarında birSafevî propagandası yapmak üzere kullanmıştı. Bu durum,1453’de İstanbul’un ele geçirilmesiyle, son yarım yüzyıldır im-paratorluk halini almaya başlayan Osmanlı ile Safevîleri karşıkarşıya getirmiştir. Bu karşılaşmanın siyasî zaferi Osmanlılarınolacaktır.

Osmanlının doğuda Şiî Safevîleri yenilgiye uğrattığı yıllar, ay-nı zamanda güneyde Sünnî Memlükleri de yendiği yıllardı. 13.

56 HANDUT



yüzyılda Moğol istilâları sonucu Abbasilerin yıkılmasıyla, onlar-dan boşalan yeri, Mısır’da kurulan Memlükler doldurmuşlardı.16. yüzyıla gelindiğinde Safevî İran’ının Şiî İslam’ın temsilcisihaline gelmesi gibi, Osmanlılar da Memlükleri yenerek Sünnî İs-lam’ın temsilcisi haline gelirler. Bu şekilde İran ve Osmanlı ikigüçlü rakip olurlar. Bu rekabetin yarattığı mücadeleler, yüzyıllarsürecek toplumsal bir düşmanlığın da tohumlarının atılmasınasebep olacaktır. O zamandan sonra, gelecekte “Alevî” adını ala-cak olan Osmanlı’daki Şiî Kızılbaşlar ile Safevî İran’daki Sünnî-ler, ayrılıkçı politikaların mağdurları olmuşlardır.

Tahran

Tahran'a gelince dört hafta önce evinde kaldığım aileye git-tim. Son bir haftadır artık beni merak etmeye başlamışlar.İran'daki üniversite sınav sonuçları açıklanmış, Mesut, sosyal

bilimler dalında Tahran birincisi olmuştu. Mesut, ana dili gibiFransızca biliyordu. Ona, Fransa'da yaşayan Amin Maalouf'unyazdığı tarihî romanlardan bahsettiğimde çok merak etti. Tür-kiye'ye döndüğümde Maalouf'un kitaplarından Fransızcasınıbulursam ona göndereceğime söz verdim.

Tahran'daki son gecemdi. O gece geç saate kadar uyumadık.Mesut'un şakacılığı üzerindeydi. Bizi çok güldürdü o gece. Ay-rıca bana kendi dilinde şiirler okudu. Elinde bir kitap vardı.1990 yılı basımı bir lise ders kitabıydı. Kitapta dünyaca ünlübazı yazarlardan kısa yazılar vardı. Bizden de, radikal dinci ke-sim tarafından Türkiye’nin Salman Rüştü’sü olarak kabul edilenAziz Nesin vardı o kitapta. Mesut'un en sevdiği yazarlardan bi-riymiş Aziz Nesin.

Dört hafta önce, dönüşte geri almak üzere bıraktığım kitap-larımı da alarak Tahran'dan ayrıldım. Bir sonraki durağım Tür-kiye'ydi.

ZAHİDE AY 57



İKİNCİ BÖLÜM

ON AY YEDI ÜLKE SONRA“SEMERKANT”

59



ÇİN, PAKİSTAN VE İRAN’DA

(28 Haziran-01 Eylül 1998)

İpek Yolu ülkelerini elimden geldiğince tamamlamaya kararvermiştim. En çok da, Çin'e ve iç savaş yüzünden gidilmesi ne-redeyse imkansız olan Afganistan'a gitmek istiyordum. Çin'e dedoğudan değil batıdan gidecektim. Yani yola Avrupa'dan başla-

yacaktım. Bu sayede çok merak ettiğim Gagauzları ve KırımTürklerini görebilecektim.

Bunun doğru bir karar olup olmadığını hâlâ düşünür duru-rum. İstanbul'dan Kiev'e kadar tam üç hafta harcamama rağ-men, bir türlü yolculuk havasına girememiştim. Bu üç hafta bo-yunca Bulgaristan'da Şeynova adlı bir Türk köyünde misafir ol-muştum. Romanya'da ise sadece Bükreş’de kalmıştım. Moldo-va'da uzun zamandır merak ettiğim Gagauzları yakından tanı-ma şansım olmuştu. Hem Komrat’da, hem bir Gagauz köyündeGagauz dostlarımın evlerinde kalma şansım olmuştu. Ukray-na'da ise bu ülkenin görülebilecek en güzel yerleri olan Odes-sa, Kırım, Sivastopol, Yalta, Bahçesaray ve başkent Kiev'de do-laşmıştım. Bükreş hariç her yerde, oralı insanların evlerinde ko-nuk olmuştum bu üç hafta boyunca. Ama yine de yolda olmayıbir türlü hissedememiştim. Ne zaman ki, Kiev'den Pekin'e uç-mak için Ukrayna hava yollarından bir bilet aldım, işte o zamanyolculuk havasına girmeye başladığımı hissettim.

Türkiye'den ayrılmadan önceki düşüncem, Kiev'den Mos-kova'ya, oradan da doğuya doğru Rusya'nın Tuva, Hakasya,

61



Altay bölgelerinden geçip Moğolistan'a gitmek, Çin'e de Mo-ğolistan üzerinden geçmekti. O takdirde bütün yolu kara yo-luyla katedecektim. Ama hem ilk üç hafta yollarda çok sıkıl-mam hem de Kiev'den Rus vizesi almanın çok pahalıya malolacağını görmem yüzünden, Pekin'e uçakla gitmeye kararverdim. Kiev’deki Rus konsolosluğundan, Rusya için üç gün-lük transit vize ücretinin bile iki yüz elli dolar olduğunu öğ-renmiştim. Üç günde Rusya’dan kara yoluyla çıkamayacağımagöre daha uzun süreli vize almam gerekiyordu. Bu da en azdört yüz elli-beş yüz dolar demekti. Bunun yanısıra bir deRusya içinde ve Moğolistan’da yapacağım harcamalar olacak-tı. Çin’e geldiğimde elimde çok az para kalabilirdi. Bu şartlarüzerine Pekin’e uçmaya karar verdim.

Pekin

Pekin'de dört gün boyunca Tien-an-men meydanı yakınla-rında bir otelde kaldım. Vaktimin çoğunu ben de birçok Çinligibi Tien-an-men'de geçirdim. Burası özellikle akşamları çokkalabalık oluyordu. Meydanda her türlü insanı görmek müm-kündü. Pekin'de kaldığım günler boyunca Yasak Kent'i, CennetTapınağını, Taoist Manastırını ve Pekin'in seksen beş kilometredışındaki Çin Seddi’ni gezdim.

Yasak Kent, Tien-an-men meydanının hemen yanında oldu-ğu için oraları yürüyerek gezmiştim. Pekin içindeki diğer turis-tik yerlere hep şehir içi otobüsleriyle gittim. Elinizde bir şehirplanı varsa, bu plana güvenerek dilediğiniz her yere gidebiliyor-dunuz. Şehir planında otobüslerin güzergâhları, otobüs numa-raları ve duracağı yerler en ince noktasına kadar işaretlenmişti.Yanlışlıkla başka bir otobüse binseniz ya da yanlış durakta inse-niz bile yol sorduğunuz Çinliler hemen yardımcı oluyorlardı.

***

Çin’de, en azından benim seyahat ettiğim 1998 yazında, İn-

gilizce henüz yaygın dil değildi. Onlarla anlaşabilmenin tek

62 HANDUT



yolu, ya Çince konuşmak ya da vücut diliyle anlaşmaktı. Benikincisini yaşadım. Zorluk çekmedim desem yalan olur. Arka-daşlık kurmakta zorluk çekmiyordum. Çünkü Çinliler ger-çekten cana yakın davranıyorlardı. Ama sıra ne istediğimi an-latmaya gelince zorlanıyordum. Özellikle bir restorana girdi-ğimde yemek ısmarlayacağım zaman... Yemek mönüleri hemÇince karakterlerde hem Latin harfleriyle yazılmıştı. Ancakanlamlarının İngilizcesi belirtilmemişti. Yani önünüzdeki La-tin harfleriyle yazılan kelime, size sadece kelimenin Çinceokunuşunu göstermiş oluyordu. Kısacası Pekin’deyken yemekseçimi konusunda çok zorlanmıştım. Çoğu zaman başka ma-salarda yiyenlerin yemeklerinden gözüme hoş görünen bir ye-meği seçip gösteriyordum garsona.

Çin Halk Cumhuriyeti 1949 yılında kurulduğu zaman, Latinalfabesine geçilmesi düşünülmüş ama geçilmemişti. Çin’de bir-birinden farklı birçok lehçe vardı. Bu lehçelerle söz dilinde an-

laşmak zor hatta imkansız olduğu halde, yazı diliyle anlaşmakkolaymış. Çincenin karakteri harf yazımına uygun olmadığıiçin bir çeşit resim yazısı geliştirilmiş. Bu şekilde kelimelerifarklı şekilde telaffuz etseler bile, yazıya dökülünce anlam de-ğişmiyormuş. Bir Pekinli ile bir Şangaylı konuşarak anlaşamasabile yazarak pekala anlaşabiliyormuş. Hatta bir Japon bile fazlaÇince bilmeden, Çince bir gazete veya kitabı okuyabilirmiş.

Çin SeddiÇin Seddi’ne gittiğim gün, otobüsteki tek yabancı uyrukluy-

dum. Ben en önde oturuyordum. Şoförün hemen arkasında.Başlangıçta yanımda oturan adamdan hiç hoşlanmamıştım. Sü-rekli kafasını kaşıyan, olur olmaz yerde her şeye gülen biradamdı. Nasıl başladığını hatırlamıyorum ama, önce yanımda-ki adamla sonra komşu koltuktakilerle, şoförlerle ve yemek içindurduğumuzda da neredeyse bütün otobüsle arkadaş oluver-miştim. Üstelik tek bir ortak kelime konuşmaksızın. Ne onlarİngilizce biliyorlardı, ne de ben Çince biliyordum. Molada baş-

ZAHİDE AY 63



ka otobüslerle gelenler de vardı. Bu yüzden restoran olabildi-ğince kalabalıktı. Kendime bir yer bulmam çok zorken, otobüs-teki arkadaşlarım benim için bir sandalye ayarladılar. Kendimasalarında bana yer açtılar. Yemek seçimimde yardımcı oldu-lar. Çöpleri nasıl kullanacağımı öğretmeye çalıştılar. Bütün günotobüste, molalarda ve ziyaret yerlerinde bana karşı çok misa-firperver davrandılar.

Çin Seddi, Çin’i ilk kez merkezî bir yönetim altında birleş-tirmiş olan Çin Şi huang-ti zamanında, M.Ö. 220-210 yıllarıarasında yapılmaya başlanmış. Çin’e adını veren Çin Şi huang-ti, Çin içerisindeki feodal düzene son verip birliği sağlamış veŞian başkent olmak üzere Çin devletini kurmuştu. Burada şuyanılgıya düşmemek gerekir. Çin, tek merkezli bir yönetim al-tında birleştirilmeden önce de, büyük bir uygarlığı, Çin mede-niyetini yaratmış bir örgütlenmeydi. Hatta bugün Çin deninceakla gelen en ünlü iki isim, Konfiçyüs ve çağdaşı Lao-tze, bir di-

ğer adıyla Tao, Şi Huang-ti’den neredeyse üç yüz yıl önce, M.Ö.5. yüzyılda yaşamış düşünürlerdi.

Şi Huang-ti’nin ilk işi, kuzeydeki sınırları genişletip göçebekavimleri daha geriye itmek olmuştu. Göçebe kavimler dediği-miz de Hsiung-nu’lardı. Hepimizin yakından bildiği, bizlere da-ha ilkokuldan beri tarihteki ilk Türk devleti olarak öğretilenHunlar...

Çin’in genişleme politikası yüzünden en iyi otlaklarını kay-

betmiş olan bu kavimler, ekonomik bakımdan zayıf hale gelir-ler. Bir de kıtlık baş göstermeye başlayınca durumları daha dakötüye giden bu göçebeler, tek bir kabile reisinin idaresi altın-da birleşip güçlerini toplamaya çalışırlar. Bu kabile reisinin adıT’ou-man’dı. Biz onu Teoman olarak biliyoruz. Teoman ve et-rafındakiler, Hsiung-nu devletini kurmak için büyük bir kabi-leler birliği oluştururlar. Bu birlik henüz sesini duyurmamışolsa da, bir yüzyıldan daha kısa bir süre sonra T’ou-man’ın oğ-lu Mao-tun zamanında büyük bir güç haline gelecektir. Bu güç

Hsiung-nu devletidir. Yani bizce bilinen adıyla Hun devleti.

64 HANDUT



En güçlü zamanını yaşatan Mao-tun ise yine hepimizin bildi-ği Mete’den başkası değildir.

Şi huang-ti, kuzeyde devamlı bir ordu bulundurmayı hedef-lemiş ve Çin Seddi’ni inşa ettirmeye başlamıştır. İngilizce karşı-lığı “büyük duvar” olan seddin yapımı neredeyse iki bin yıl sür-müştür. Çin seddi, sanıldığı gibi tek parça uzayıp giden bir du-var değildi. Farklı dönemlerde, ihtiyaç hissedilen yerlere askeri

amaçlarla yapılan garnizon ve kalelerin inşasıyla bütünlük ka-zanmış, savunma amaçlı yapılmış bir duvarlar bütünüydü. Pe-kin yakınlarındaki benim de gördüğüm bölümü, 16. yüzyıl ci-varında Ming hanedanı zamanında yapılmıştı. Duvar boyuncaher iki buçuk kilometrede bir kule, her beş kilometrede bir nö-betçi karakolu ve her on beş kilometrede bir garnizon bulunur-muş.

Şi Huang-ti M.Ö. 206’da ölünce, kurduğu imparatorluk dayıkılır. Bir iç savaş döneminden sonra başa geçen “Han” adlı ye-

ni bir sülale, M.S. 222 yılına kadar Çin’i yönetir. Bugünün Çin-lileri kendilerini bu sülaleden sayarlar.

Her güçlü sülalenin yönetimi ardından bir fetret devri yaşa-nır Çin’de. Han hanedanlığından sonraki sülaleler arasında Sui,Tang, Sung ve Ming hanedanlarını sayabiliriz.

Devletlerin tarihlerini değişik hanedanlar dönemleriyle in-celemek bizim pek alışık olmadığımız bir şey. Tarih boyuncadevlet kuran Türklere baktığımız zaman, hep her devletin tek

bir hanedan soyuyla yönetildiğine tanık olmuşuzdur. Hanedandevrilince devlet de yıkılıyordu. Örneğin Büyük Selçuklu impa-ratorluğu, yıkılana kadar Selçuk Bey’in torunları Tuğrul ve Çağ-rı beylerin soyundan devam etmiştir. Daha tanıdık bir örnek iseOsmanlı imparatorluğuydu.

Devletin tek bir soy tarafından yönetilmesi, göçebe devlet-lerle çok benzeşmektedir. Şöyle ki, göçebe devletleri yönetenlergenellikle kutsal bir soydan geldiğine inanılan kabile reisleri-dirler. Göktürkleri yöneten Açina soyu gibi... Başa geçenin, se-

çimle başa geçtiği göçebe ilkesi, aslında sadece bu kutsal soyun

ZAHİDE AY 65



erkekleri arasında yapılan bir oylamaydı. Bu şekilde kurulandevletlerin ömürleri genellikle kısa süreliydi. Bu açıdan bakıldı-ğında, altı yüzyıl hanedanlık süren Osmanlı imparatorluğu biristisnaydı. Göçebe bir aşiret reisi olan Osman Bey’in soyundangelenler, Osmanlı imparatorluğunu tam altı yüzyıl yönetmişler-di. Hem de kutsallık ilkesini hiç bozmadan... Osmanlı Haneda-nı, kutsallığının meşruluğunu kanıtlamak için, soyunun OğuzKağan’a dayandığını iddia etmişti çünkü.

Çin’de ise bir hanedan yıkılıp yerine başka bir hanedan geç-se de, devlet var olmaya devam etmiştir. Tıpkı Roma ve Bizansimparatorluklarında olduğu gibi...

***

Pekin’deyken bana en ilginç gelen şeylerden biri, Çinlilerin,genellikle de yaşlı Çinlilerin, sabahın erken saatlerinde kadın-erkek bir arada tai-çi yapmalarını izlemekti. Tai-çi, çok yavaşyapılan vücut hareketleriydi. Öğrendiğim kadarıyla, bu hare-

ketleri hızlandırılmış bir şekilde yaptıkları zaman karşılarında-ki kişiyi rahatlıkla dövebilirlermiş. Çin’de iş yerlerinde, sabah-leyin iş saati başlamadan önce, çalışanların hep birlikte binanınönünde basit jimnastik hareketleri yaptıklarına tanık oldum.Sanırım bu da onların tai-çi yapma geleneğinin bir uzantısı ol-sa gerekti.

Pekin’de dolaşırken birşey daha ilginç gelmişti bana. O da,Çinlilerin Türkiye’yi, Türk ismini hiç duymamış olmalarıydı.

Onlar için yabancı olan herkes ya Japon ya Amerikalı ya da İn-gilizdi. Çoğu Fransa’yı, Almanya’yı dahi hiç duymamıştı.

Şian (Xian)

Çin’deki ikinci durağım olan Şian’a trenle gittim. Şian’a va-rınca çok ilginç birşey oldu. Bir otele yerleşmeden önce, Şi-an’dan sonra gitmeyi düşündüğüm Dunhuang için nasıl biletalabileceğimi soruştururken, kalabalığın arasında iki genç dik-katimi çekti. Bu gençler ne Uzak Doğuluya ne de Avrupalıya

66 HANDUT



benziyorlardı. Bizden birilerine benziyorlardı. Biraz yanlarınayaklaştım. Aralarında hangi dilde konuştuklarını anlamak için...Bu işe yaramadı. Kalabalığın gürültüsünden, nece konuştukları-nı çıkaramıyordum. Bunun üzerine dayanamayıp İngilizce ola-rak nereli olduklarını sordum. Türkiye’den dediler. BöylelikleAdem ve Emrullah’la tanışmış oldum. Çin’de üniversitede oku-yorlarmış. Şian’da kaldığım beş gün boyunca, günlüğü beş dola-ra, onların okuduğu üniversitenin kampüsündeki öğrenci yur-dunda kaldım. Bu sayede o sırada Adem ve Emrullah’ı ziyaretegelmiş olan beş Türk öğrencisiyle daha tanıştım: Arif, Zeki,Mahmut, Fatih ve Abdülsamet.

Çin yasalarına göre üniversite mensubu olan herkes, isteröğrenci olsun ister öğretim görevlisi isterse de herhangi bir ça-lışan, kampüs içinde konaklamak zorundaymış. İsteyen yurtodası isteyen ev kiralayabiliyormuş. Evli olanlar, aileleriyle bir-likte kampüste kalabiliyorlarmış. Adem ve Emrullah ev kirala-

mışlardı. Çocuklar sayesinde yemek konusunda Pekin’de çekti-ğim sıkıntıyı çekmedim. Türkiye’deyken ancak başka yemekyoksa yaptığım menemen, oradayken hayatımın en güzel yeme-ği oluvermişti.

İpek Yolu

Çin deyince ilk akla gelen kavram “İpek Yolu” kavramıdır.İpek Yolu, yüzyıllar boyu kullanılan bir ticaret yoluydu. İlk kez

Ferdinand von Richthofen’in 1877’de yaptığı Çin adlı çalışma-sında adı geçen İpek Yolu kavramı, öylesine kabul gören bir kav-ram haline gelir ki, o günden sonra bu ticaret güzergâhları “İpekYolu” olarak anılır olur. Bazılarının zannettiği gibi herhangi birpatika ya da asfalt yol olmayan İpek Yolu, gerçekte bir yollar bü-tünüdür. Üstelik bir tane de değildir. Öyle ki, Orta Çağ dünya-sında bir Bizanslı tüccarın İpek Yolu, bir Arap ya da bir Hintlitüccarın İpek Yolu’ndan farklıdır. En iyi bilinen ana rota, Çin veRoma arasındaki güney İpek Yolu rotasıdır. Bunun dışında iki

rota daha vardır ki, her ikisi de güney rotasından daha eskidir.

ZAHİDE AY 67



Bunlar, Çin’den Hindistan ve Güney Asya’ya giden rota ile Avru-pa’ya kuzeyden giden ve göç yolları olarak da bilinen kuzey İpekYolu rotasıdır. Ayrıca bu üç ana yoldan birçok yan yolların daçıktığını unutmamak gerekir. En iyi bilinen güney İpek Yolu,Çin’in Gansu bölgesi ve Tarım havzasından geçerek, Pamir dağ-larını aşıp güney Maveraünnehir şehirleri (Semerkant, Buhara,Merv, vs) ve kuzey Afganistan’daki Baktria toprakları üzerindenkuzey İran’a, oradan da Anadolu ve Suriye üzerinden Akdenizkıyılarına kadar uzanır.

İpek Yolu tarihi boyunca, bu coğrafyalardan gelip geçmişbirçok devlet olmuştur. Bu devletlerin kimileri, dünya kültürmirasına olan katkıları sebebiyle anılmaya değer devletlerdir.Bunlar, Büyük İskender’in ardılları olan Seleukoslar ve Yunan-Baktria Krallığı, Parthlar, Kuşanlar, Sasaniler ve Akhunlar (Ef-talitler)’dır.

İpek Yolu’nu hep Şian’dan başlatırlar. Bunun nedeni, eski

Çin’in başkentinin Şian olmasıdır. Şian’ın o zamanlar ki adıÇan-gan’dır. Merkez burası olunca, ipek ticareti de doğal olarakburadan başlıyordu.

İlk Çağda dünyanın en değerli ticarhi mallarından biri olanipek, M.S. 5. yüzyıla kadar sadece Çin’de üretilebiliyordu. Riva-yete göre, Çin dışına çıkarılması yasak olan ipek böceği kozala-rı, ilk kez M.S. 420 yılında Hotan kralıyla evlenen genç Çinliprensesin topuzunun içinde saklı olarak dışarı çıkarılabilmiştir.Ancak Çin dışında üretilen ipek, hiçbir zaman Çin ipeği kadar

kaliteli olmamış. Bunun sebebi, yine rivayete göre, iyi bir Bud-dist olan Çinli prensesin, kozadan ipek elde edilmesi sırasında,kozaların canlı canlı kaynar suya atılıp kurutulduktan sonraçıkrıktan geçirilmesini yasaklamasıymış. Çinli prenses, kelebekkozadan çıktıktan sonra geriye kalan parçalanmış kozanın iş-lenmesini emretmiş. Bu da ipeğin kalitesini düşürmüş.

İpeğin Çin dışına çıkması demek, Çin ve Bizans arasındakibirçok kent için, artık sadece transit geçiş noktaları olmaktan

çıkıp, kendi çaplarında birer ipek üretim merkezleri haline gel-meleri demekti. Gerçekten de tarihe baktığımızda, hem Tarım

68 HANDUT



havzasındaki hem de bizim Maveraünnehir diye bildiğimizTransoxiana’daki birçok kentin M.S. 5. yüzyıldan sonra ekono-mik olarak zenginleştiklerini ve uygarlıklarını geliştirdiklerinigörürüz.

İpek Yolu’nun bu kadar önemli oluşunun altında yatan se-bep, onun bir ticaret yolu olmasından çok daha öte bir şeydir.Bu ticaret sayesinde Doğu ile Batı arasında din, kültür ve sanat

alanında etkileşimler olmuştur. Uygarlıklar birbirleriyle bu yolaracılığıyla tanışmış, dinler bu yol üzerinden doğdukları yer-den çok daha uzaklara yayılabilmişlerdir. Yazı teknolojisi, te-kerlek, at, tarım teknikleri gibi birçok medenhi unsur, dünya-nın birbirini tanımayan çeşitli bölgelerine yayılmıştır. Buddizmve İslam, bu ticaret zamanında, İpek Yolu’ndaki kültürlerin şe-killenmesinde önemli paylara sahip olmuştur. Nesturi Hıristi-yanlığı, Maniheizm, Musevilik, Mazdeizm, Konfiçyüs veTao’nun felsefeleri gibi diğer din ve öğretiler de hep İpek Yolu

aracılığıyla değişik toplumlara ulaşmışlardır.Bazı tarihçilere göre, İpek Yolu önemini İslamiyetin Orta As-

ya’ya girişiyle yitirmiştir. Oysaki İslamiyetin Orta Asya’ya gir-mesiyle İpek Yolu ticareti önemini yitirmemiştir. Sadece, bir za-manların İpek Yolu ticaretinin başlangıç ve bitiş noktaları olanRoma ve Şian’ın, artık bu ticarette pek bir rolü kalmamıştır. Af-ganistan ve Tarım havzasındaki ticaret eskiden olduğu gibi de-vam etmiştir. İpek Yolu’nda Doğu ile Batı arasındaki ilk kopuş,Büyük İskender’in oluşturduğu Helen dünyasının yıkılmasının

ardından, M.S. 1. yüzyılda İran’da ortaya çıkan Parthlarla bir-likte olmuştur. Daha sonra Parthların yerine geçen Sasaniler za-manında bu kopuş devam etmiştir. Ta ki Cengiz Han Moğolla-rının tarih sahnesine çıkışına kadar... İpek Yolu gerçek anlam-da, 15. yüzyıldan sonraki coğrafî keşifler sonrasında, yeni denizyollarının bulunması sonucu önemini yitirmiştir.

***

Şian’a gelen biri için gidilmesi gereken en önemli yer, Bima-

yun’daki Şi Huang-ti’nin mezarıydı. 1974 yılında tesadüfen bu-lunan mezarın yan odalarındaki yer altı ordusunun pişmiş top-

ZAHİDE AY 69



raktan gerçek boyutlarında yapılmış heykelleri görülmeye de-ğerdi. Şu ana kadar sekiz binden fazla asker, altı yüz at ve yüzsavaş arabası heykeli açığa çıkarılmıştı. Burayı bu kadar çekiciyapansa, hiçbir askerin yüzünün bir diğerinin kopyası olmama-sıydı. Kazı çalışmaları halen devam ediyordu.

Bimayun’da dolaşırken tanıştığım Fransız çiftle birlikte Şi-an’a geri döndüğümüzde akşam yemeği için şehrin merkezin-

deki pagoda yakınlarındaki Müslüman mahallesine gittik. Pa-goda, aslı Hint olan bir yapıydı. Başlangıçta Budda’nın yahutöğrencilerinin kemiklerini korumak için düşünülmüş yapılardı.Sonrasında bu pagodalar, hiçbir anıt mezar özelliği olmaksızın,Buddizmin yayıldığı her tarafta inşa edilir olmuşlardı. Mimarîolarak İslam dünyasındaki minareleri andırıyorlardı. Nasıl kiminareler, İslam dünyasının farklı coğrafyalarında ve kültürle-rinde farklı formlarda inşa edilmişlerse, pagodalar da, Buddiz-min yayıldığı yerlere göre farklılıklar gösteriyordu. Pagoda, da-

ha çok Çin ve Japonya’da çok kullanılan bir Buddist yapıydı.Bunların Hindistan’daki adı stupaydı. Bir sonraki durağım Dun-huang’da hem pagoda hem stupa vardı. Ben sadece pagodayıgörmüştüm. Dunhuang’daki önemli tapınak büyükleri adınayapılan stupalarınsa sadece fotoğraflarını gördüm. Fotoğrafları-nı gördüğüm stupalar, pagodaya göre daha küçük boyutta inşaedilmişlerdi.

***

Müslüman mahallesine başka bir gün tek başıma yeniden

gittim. Mahalledeki camiyi görmek istiyordum. İslam toplu-mundan gelmiş biri olarak, Şian’daki camiyi görünce çok şa-şırmıştım. O zaman lisans eğitimimde daha ikinci sınıfı bitir-miştim. Her kültürün, kendini oluşturmasındaki en önemliunsurun, geçmişinden getirdiği unsurlar olduğunu daha yeniyeni idrak ediyordum. Bunu pratikte görmeye henüz alışık de-ğildim. İslam dünyasında o güne kadar gördüğüm camiler, azfarkla birbirlerine benziyorlardı. Türkiye’de, İran’da, Orta As-ya’da çeşitli camiler görmüştüm ama hiçbiri beni Şian’da gör-

düğüm cami kadar şaşırtmamıştı. Oysaki İslam mimarîsinde,

70 HANDUT



Osmanlı devri mimarîsi, Timur devri mimarîsi gibi ayrımlaroluyordu da Çin tarzı mimarî neden olmayacaktı?

Buradaki cami 742 yılında Tang Hanedanı zamanında yapıl-mıştı. Daha sonraki yüzyıllarda, Ming Hanedanı döneminde deyenilenmişti. Bu hanedan zamanında Çin’de camiler, Çin tapı-nakları tarzında inşa edilmeye başlamıştır. Camilerin en tipiközelliği olan minare yapımı ortadan kaldırılmıştır. Beni en çok

şaşırtan da bu olmuştu zaten, yani caminin minaresinin olma-yışı...

Huiler

Müslüman Çinlilere Hui deniliyordu. İster kadın olsun istererkek, genellikle başlarına beyaz takke takıyorlardı. Gördüğümkadarıyla Huiler daha çok ticarî faaliyetlerle uğraşıyorlardı. Hu-ilerin, bir diğer adıyla Dunganların, Moğollar zamanında Çin’egetirilen yüz bin civarındaki Urgenc zanaatkârları olduğu söy-lenir. Bir başka tez de, Hui kelimesinin kökeninin, MüslümanUygurlara verilen Çince bir ad olduğu tezidir. Her ne olurlarsaolsunlar, bugünün Huileri etnik bakımdan Çinlilerle aynı soy-dan gelmektedirler. Tek fark onların Müslüman oluşudur.

Şian’daki caminin yapılış yılından da anlaşıldığı gibi (8. yüz-yıl), Müslümanlar Çin’e Uygurların İslamiyete geçişlerindençok daha önce ulaşmışlardır. Tang ve Sung Hanedanları döne-

minde bölgeye ulaşan ilk Müslümanlar, buralara tüccar olarakgelmişlerdi. Çin’de yaşamaya başlamalarına rağmen daima Ab-basi halifesine bağlı kalmışlardır. 16. yüzyıla gelindiğinde, MingHanedanı zamanında Asya’daki kara yolu ticareti, yerini denizyolu ticaretine bırakmıştı. O sıralarda güneydoğu Asya’daki ti-caret üstünlüğü Portekizlerin eline geçmişti. Ticaret yollarında-ki bu dönüşüm, Çin’deki Müslümanların daha batıdaki İslamdünyasıyla olan ilişkilerinin azalmasına sebep olmuştur. Bun-dan sonra Çinli Müslümanlar, dışardan bakınca Çinli, iç dünya-

larında ise Müslüman olarak yaşamlarını sürdürmüşlerdir.

ZAHİDE AY 71



Çin’i tarihi boyunca üç büyük düşünce ekolü etkilemiştir:Konfiçyüs, Lao-tze ve Budda. Bu üç mistik şahsiyet de hemenhemen aynı dönemlerde dünyaya gelmişlerdi. Budda M.Ö. 6.yüzyılda, Konfüçyüs ve Lao-tza ise M.Ö. 5. yüzyılda yaşamışlar-dır. Ancak Buddizmin Çin’e girişi için M.S. 1. yüzyılı beklemekgerekecektir. Bu üç öğreti içerisinde, Çin’in devlet oluşumunuen çok etkileyen Konfiçyüs’ün öğretisi olmuştur.

Konfiçyüs öğretisinin en temel prensiplerinden biri “evlatolma” prensibiydi. Çin’deki dinsel inanca göre en büyük tanrıGök’dü. Onun yeryüzündeki temsilcisi de, Göğün Oğlu olanimparatordu. Ülkenin barış ve refah içinde olması, tanrının oğ-lunu himaye etmesine bağlıydı. Bu da oğlun, yani imparatoruntanrıya karşı görevlerini yerine getirmesiyle mümkündü. Evlatolma inancı, sadece imparatorun tanrıya karşı gösterdiği saygı-dan ibaret değildi. Çin’deki her ailede, ailenin babasına saygıgöstermek, temel ahlâk anlayışıydı. Bu şu demekti: Ülkenin ba-

bası olan imparatora da halkın saygı göstermesi ve görevleriniyerine getirmesi gerekmekteydi.

Böyle bir prensip Huilerde yoktu. Onlar imparatora tapın-mak yerine, İslamî gelenekleri en iyi şekilde yerine getirmeningerekliliğine inanıyorlardı. İşte Çinlilerin Huileri kendilerindensaymamalarının en önemli sebebi budur. Huilerde Çinli olmabilincinden ziyade Müslüman olma bilinci ağır basmaktadır. Buise onları yalnızlığa iten bir tutumdu. Çünkü gözlediğim kada-rıyla ne Çinliler onları kendilerinden sayıyorlardı ne de etnik

bakımdan Türk olan Müslüman Uygurlar onlara yakın duru-yorlardı. Yine de onlar bu durumdan rahatsız oluyor gibi gö-rünmüyorlardı.

Dunhuang

Dunhuang’a demir yolu olmadığı için, oraya en yakın yerolan Liuyen’e trenle gittim. Tam otuz beş saatlik bir yolculuk-

tu. Geceyi Liuyen tren terminalinin hemen arkasındaki bir otel-de geçirdim. Ertesi gün sırt çantamı oteldeki emanet bölümüne

72 HANDUT



bırakıp arabayla Dunhuang’a gittim. Pekin ve Şian’daki nemlihavanın aksine Dunhuang’da hava kupkuruydu. Dunhuang,Gobi çölünün güneybatı ucunda, Çin Seddi’nin batıdaki en uçnoktasında kurulmuş bir kentti. Burası bir yıl önce geçtiğimTürkmenistan’daki Karakum ve Özbekistan’daki Kızılkum çöl-lerinden farklıydı. Gobi çölünün bu kısmı, belgesellerde gördü-ğüm Sahra çölünü andırıyordu. Üzerinde tek bir bitki yoktu.

Bin Budda Mağaraları

Dunhuang’da Çin’in en görülmeye değer yerlerinden biri olanBin Budda Mağaraları vardı. Burası Buddizm için önemli bir mer-kez olarak bilinmekle birlikte asıl önemi, İpek Yolu üzerinde as-kerî bir garnizon ve ticaret merkezi olarak Çinliler tarafından ku-rulan en eski kent yerleşimi olmasıydı. Şian’da başlayıp Dunhu-ang’a gelen İpek Yolu’nun rotası buradan sonra ikiye ayrılıyordu.

Biri Tien-şan (Tanrı,Tengri) dağlarının güneyinden, diğeri Takla-makan çölünün içinden geçiyor ve Kaşgar’da yeniden birleşiyor-lardı.

Dunhuang, M.Ö. 2. yüzyılda kuzeyden ve batıdan gelen teh-ditlere karşı savunma amaçlı kurulmuş bir garnizondu. Bud-dizm ise buraya, M.S.1. yüzyılın başlarında ulaşmıştı. 20. yüz-yılın başında bir keşiş tarafından tesadüfen bulunan ve dünya-ya, İpek Yolu’nun Tarım Havzası üzerine çalışmış en önemli ar-keolog-tarihçisi olan Sir Aurel Stein tarafından tanıtılan BinBudda Mağaraları, Dunhuang’ın yirmi yedi kilometre güneyin-de, küçük bir akarsu kıyısındaydı. Kısmen iyi durumda olandört yüz doksan iki mağara tesbit edilmişti. Mağaralarda 400-1200 yılları arasında yapılmış çeşitli taş Budda heykelleri veBudda’nın hayat hikâyesini tasvir eden duvar resimleri vardı.

Mağaralardaki duvar resimleri sadece Budda’nın hayatınıtasvir etmekle kalmayıp, yapıldığı dönemlerdeki halkın yaşamtarzını da anlatan eşsiz güzellikte minyatürlerdi. Bu minyatür-

ler, Çin resim sanatıyla Batı resim sanatı arasındaki farkı çokiyi gösteriyordu.

ZAHİDE AY 73



Batı resim sanatında önemli olan kompozisyondu ve ressam,konuyu bir seferde anlatmak isterdi. Bunun için ise resme uzak-tan bakıp bir bakışta kavramaya çalışırdı. Çin resim sanatındaisa ressam, resme çok yaklaşarak, resmin bir noktasından baş-layıp bütün resmi bir kitap gibi gözden geçirirmiş. Tıpkı kitabı-nı yazarak değil de resimleyerek hazırlayan bir yazar gibi. Buşekilde metrelerce uzunlukta resim tomarları ortaya çıkarmış.

Çin resim sanatında kompozisyondan çok fırça çekme sana-tı önemliymiş. Sebebiyse Çin’de hiçbir zaman yağlı boya resimyapılmamasıymış. Sadece kağıt ve ipek üstüne olmak üzere mü-rekkep kullanılırmış. Mürekkep çok çabuk kuruduğundan re-sim çabuk yapılmak zorundaymış. Batılı yağlı boya ressamı gi-bi istediği zaman resmi düzeltme şansı da hiç olmamış Çinliressamın. Bu yüzden Çinli ressamın istenilen resmi kısa süredeçizebilmesi için yıllarca fırça tâlimi yapması gerekirmiş. Çinresmiyle Batı resmi arasındaki bir diğer fark da, Çin resimleri-

nin çerçevelenip duvara asılmayışıdır. Onlar tomarlar halindesandıkta saklanırlar ve görülmek istendiği takdirde sandıktançıkarılırlarmış.

***

Dunhuang benim için çok özel bir yerdi. Gezdiğim en mistikyerlerden biriydi orası. Ayrıca arkadaşlarım Pingping, Lina, Ge-ofrey ve Congcong'la orada tanışmıştım. Ben Çin'i terk edene ka-dar bir daha birbirimizden hiç ayrılmayacaktık. Dördü de, Gu-angchou'daki bir üniversitede derslere giriyorlardı. Pingping İn-

gilizce öğretmeniydi. Lina ekonomist, Geofrey Coğrafyacı, Cong-cong ise mimardı. Guangchou (eski adı Kanton), Hongkong sı-nırında, ünlü Afyon savaşlarının yapıldığı yerdi. Öğrendiğim za-man tüylerimi ürperten bir sebebi vardı Afyon savaşlarının.

İngiltere'nin Çin ile ticarhi ilişkileri belli kurallara dayanı-yormuş. Avrupalı tüccarlar, sadece “hong” adı verilen tüccar-larla ve ancak küçük bir sahada ticaret yapabiliyorlarmış.Çin'den ipek ve çay satın alıyorlar, karşılığındaysa Çin'e Hint

afyonu satıyorlarmış. Çin'e satabilecekleri lüks eşya, teknikmalzeme, yiyecek malzemesi gibi ürünler hem nakli güç oldu-

74 HANDUT



ğu hem de kârlı olmadığı için, Hindistan'dan Çin'e nakledilenve gemilerde az yer kaplayan afyon satmak işlerine geliyor-muş. O zamanlar Hindistan İngiltere’nin sömürgesi olduğuiçin, Britanya adasından mal getirmek yerine Hindistan’danafyon getirmek daha kolaymış. 1800 yılından itibaren hızla-nan afyon ticareti yüzünden Çin halkı iyice afyon bağımlısı ol-muş. Ayrıca sadece belli tüccar grupları, yani honglar para ka-zandığı için para yurt dışına akıyormuş. Bu gidişe bir son ver-mek isteyen Çin devleti, afyon ticaretini yasaklamış. İngilizle-rin bu yasağa tepkisi çok ağır olmuş. 1840 yılında İngilizlergüneydoğu Çin sahillerini bombalamaya başlamışlar. Henüzendüstriyel silahlara geçiş yapmamış olan Çin silahları, İngilizsilahları karşısında her açıdan güçsüz kalmış. 1842’de ÇinlilerHong Kong’u İngilizlere terk etmeye, savaş tazminatı ödeme-ye ve bazı limanları Avrupalı tüccarlara açmaya mecbur ol-dukları bir antlaşma imzalamışlar. Bu antlaşmayla birlikteÇin’de kapitülâsyonlar devri başlamış.

Yü-men, Jai-yu-guan, Liu-yen

Kızlarla birlikte Dunhuang'dan sonra Yümen'e vardık. Bura-dan Çin seddinin ayakta kalan batıdaki en son ucu olan Jia-yu-huan'a gittik. Sonra da Turfan'a gitmek üzere Yü-men'den tek-rar trene bindik. Tren Liu-yen'de durduğunda, buradayken kal-dığım otelin emanetine bıraktığım sırt çantamı almamız gereki-

yordu. Eğer başaramazsam yollarımız ayrılacaktı.Saat gece yarısı on ikiye yaklaşıyordu trenimiz Liu-yen'e

vardığında. On dakikadan daha az vaktimiz vardı. Pingping,Geofrey ve ben, olabildiğince hızlı bir şekilde trenden indik veotele gittik. Sırt çantamı aldığımdan emin olan Geofrey hementrene koştu. Görevlilere, iki arkadaşının hâlâ gelmediğini bil-dirip, kalkışı geciktirmeyi deneyecekti. Pingping'le birlikte va-gona doğru koşarken tren yavaş yavaş hareketlenmişti. Geof-rey bizi vagonun kapısında bekliyordu. Nefes nefese kalmak-tan boğazım acı içindeydi ama başarmıştık. Arkadaşlarım be-

ZAHİDE AY 75



nim için kendilerini sıkıntıya sokmuşlardı. Bu olaydan sonrabirbirimize daha çok bağlanmıştık.

***

Uygurlarla ilk kez o trende karşılaştım. Pek de sıcak bir kar-şılaşma olmamıştı. Benim karşı çaprazımdaki koltukta oturaniki Çinli kız, bir grup Uygur genci tarafından sözlü taciz edil-mişlerdi. Rahatsız edenlerden biri karşımdaki boş koltuğa otur-

du. Nereli olduğumu anlamaya çalışırcasına beni seyrediyordu.Ben de onun nereli olduğunu anlamaya çalışıyordum. Araların-da Uygurca konuştuklarını fark ettim. Bir yandan kızıyordumbir yandan da onlarla Türkçe konuşabilmek için sabırsızlanı-yordum. Öyle serseri tipleri vardı ki, nasıl tepki alacağımı bile-miyordum. Sonunda dayanamadım, "Siz Uygur musunuz?" di-ye sordum. "Uygur" dediler. Mehmetcan, Yasincan, Kadri veNuri ismindeki o serseri kılıklı çocuklar, Türkiyeli olduğumuöğrendikten sonra, sohbet ederken gözlerime bakmaktan çeki-

niyorlardı.

Şincan Uygur Özerk Bölgesi (Xinjiang)

Çinlilerin kullandığı adla “Şincan”, Uygurların deyişiyle“Doğu Türkistan” olan bu bölgede birçok yer çöldü. Yine debölgenin tam ortasından akan Tarım nehri sayesinde buralardatarım yapılabilen topraklar bulmak mümkündü. Tarım nehri-

nin geçtiği topraklara Tarım havzası denmektedir. Tarım havza-sının en bereketli bölgesi ise Turfan’dır.

Göktürkler ve Uygurlar

Şincan’ın yerli halkı olan Uygurlar bu bölgeye 9. yüzyıldagelmişlerdi. Uygurlar, 746’da Moğolistan’ın Ötüken bölgesin-de Göktürklerin yıkılması üzerine kurulmuşlardı. Göktürkler

ise Hunların özel bir koluydu ve efsaneye göre, komşu birdevlet tarafından yenilgiye uğratılan bir kavmin, hayatta kal-

76 HANDUT



mayı başaran on yaşındaki tek oğlan çocuğunun, bir kurtlaçiftleşmesiyle çoğalmışlardı. Hiçbir düşman askerinin öldür-meye kıyamadığı bu çocuk, üstü sazlarla örtülü bir bataklığabırakılmış ve onu bulan dişi bir kurt tarafından beslenmişti.Çocuk büyüyünce kurtla çiftleşmiş ve dişi kurdun on çocuğuolmuştu. Bu çocuklar büyüdüklerinde dışardan kızlarla evlen-mişler ve böylece soyları çoğalmıştı. Bunların çocuklarındanbirinin seçtiği soyad “Açina “ (Asena)ydı.

Çin kaynaklarında, Açina hanlarının tebaasından “Tu-küe”diye bahsedilmektedir. Bu kelime, “Türk” kelimesi ile Moğolca-da ler-lar ekine karşılık olarak kullanılan “üt” ekinin birleşme-sinden oluşmaktadır. Türk kelimesi, “güçlü, sert” anlamına gel-mektedir. Bir kabileyi etnik olarak tarif etmek üzere ortaya atıl-mış bir kelimedir. Açina kelimesi ise Çince ve Moğolcadan tü-reyen bir kelimedir. Moğolcada “çino” kurt demektir. Çincedebir saygı ifadesi olarak kullanılan “a” takısıyla birlikte “A-çina”

haline gelen kelime ise “asil kurt” anlamına gelmektedir. Moğo-listan’ın Altay dağlarının eteklerinde Hunlardan türeyen veTürkçe konuşan yerli halklar yaşamaktaydı. Bu bölgeye sonra-dan gelen Prens Açina ve ailesinin konuştuğu dil ise Moğolcay-dı. Açina’nın adamları bu yerli halka “türk-üt” adını vermişler-di. Açina ailesi ve çevresindeki beş yüz aile, başlangıçta Moğol-ca konuşurken, Türkçe konuşulan bir ortamda yaşıyor olmanında getirmiş olduğu bir sebep sonucunda, bir yüzyıl gibi bir sü-re içinde, Moğolcadan sadece unvan sözcüklerini koruyup, ta-

mamen Türkçe konuşur hale gelmişlerdir. Moğolca konuşangöçmenlerle Türkçe konuşan yerli halkın kaynaşması öyle mü-kemmel olmuştur ki, bu kaynaşmadan Türk milleti doğmuştur.

Türklerin bir millet olarak ortaya çıkış tarihi ise 546’dır. Butarih, Açina ailesine mensup Bumin ve İstemi adındaki ikikardeşin Göktürk imparatorluğunu kurduğu tarihtir. İste-mi’nin ölümü üzerine imparatorluk önce ikiye bölünmüştür.Doğudaki bölüm bir süre sonra Çin’in egemenliği altına gir-miş, batıdaki bölüm ise Batı Göktürk Kağanlığı olarak bir sü-

re daha bağımsızlığını devam etmiştir. Sonra o da Çin’in ege-

ZAHİDE AY 77



menliğini kabul ettirmiştir. 7. yüzyılda Çin’den Hindistan’a gi-den Çinli Buddist hacı Hsiuen-tzang’ın anlattığı Türk kağanı,Batı Göktürk kağanıdır. Daha sonra 680 yılında İlteriş tarafın-dan İkinci Göktürk Kağanlığı kurulmuştur. İlteriş’in oğullarıBilge ve Kültegin, veziri ise Tonyukuk’dur. Bunlar, Orhun ki-tabelerinde adları geçen ünlü karakterlerdir.

Hem 546’da, hem 680’de kurulan iki imparatorluk da dün-

ya tarihi açısından önemlidir. Çünkü bu imparatorluktanTürk halkı doğmuştur. O güne kadar Hint-Avrupalı olarak ka-bul edilen bozkırların Türkleşmesini büyük ölçüde sağlayanbu imparatorluktur.

Göktürklerin yıkılmasıyla, onların batı uzantısı olan Hazar-lar, 6.-10. yüzyıllar arasında Doğu Avrupa’da varlıklarını devamettirmişlerdir. Göktürklerin doğudaki varlığı ise Uygurlarla de-vam etmiştir. Uygurlar bazı kaynaklarda “Dokuz Oğuz” olarakda geçerler. Oğuz’un kelime anlamı “kabileler” olarak tahmin

edilmektedir. Çünkü Çinceye kabileler olarak tercüme edilmiş-tir. Uygurlar bu dokuz kabileden sadece biridir aslında.

Moğolistan’da Göktürklerin yerine geçen Uygurlar, 840 yı-lında Kırgızlar tarafından yenilerek göçe zorlanmışlar ve bu-günkü yaşadıkları topraklara göç etmişlerdir. Türk tarihindekiönemleri, yerleşik hayata geçen ilk Türk devleti olmalarındanileri gelmektedir. Kırgızların onları göçe zorlamasından önce,daha Ötüken’deyken Maniheizmi seçmişler ve bu şekilde Çinkültürü yerine Sogd kültürünü tercih etmişlerdir. Çünkü Mani-

heizmi Moğolistan’a ve Çin’e kadar getiren Sogdlar olmuştur.Sogdlar, Uygurlara ticareti geliştirmelerinde de yardımcı olmuş-lardır. Ayrıca onlara şehirde yaşamayı öğretmişlerdir.

Yerleşik hayata geçilmeye başlanınca ziraatın gelişmesinebağlı olarak şehirler gelişmeye başlamıştır. Kısmhi şehirleşme-nin yanı sıra dış ticaret de gelişmeye başlar. Turfan’ın İç Asyaticaret yolları üzerinde oluşu sayesinde ekonomik olarak dasürekli zenginleşirler. Ve bu zenginliği şehirciliğin, kültürel ve

sanatsal faaliyetlerin artmasına önem verecek şekilde kullanır-lar. Şehirlerin kurulmasıyla birlikte göçebelik zayıflamaya

78 HANDUT



başlar. Sonunda şehir dışında üretilen yiyecek maddelerine ih-tiyacı olan yerleşik bir şehir halkı oluşur. Böylece haftalık birpazar ya da dönemlik bir panayırın kurulması ve korunmasıamacıyla duvarlar inşa edilmeye başlar.

Yerleşikliğin en önemli unsurlarından biri olan yazının,Türk devletleri arasında ilk kez Uygurlarda kullanıldığını gö-rürüz. Daha önceki Türk kavimlerinin de yazıları vardı ama

onlar bu yazıyı günlük hayatta değil sadece anıtlarda kullan-mışlardı. Göktürk devletinin maddî ve manevî mirası üzerinekurulmuş olan Uygurlar, zamanla Göktürk alfabesini bırakıpSogdlardan aldıkları alfabeyi kullanmışlardır. Daha sonraCengiz Han Moğolları da bu alfabeyi kullanacaklardır.

Turfan

“Turfan” adının “turfanda” kelimesiyle bir bağlantısı olup ol-

madığını bir yerde okumuşluğum yok. Buna karşılık bu iki ke-limenin aynı anlamı içeriyor olabileceğine dair çok geçerli birsebebim var. Turfan, bütün Doğu Türkistan bölgesinin en bere-ketli topraklarına sahip. Özellikle üzüm yetiştiriciliği konusun-da üstüne yok. Halbuki Turfan çok kuru bir iklime sahip. Bura-larda şöyle bir laf bile var: “Turfan’da, yağmur damlası daha ye-re düşmeden havada buharlaşır.” Peki nasıl oluyor da Turfan’datopraktan bu kadar iyi verim alınabiliyordu? Cevap, Turfan’da taİlk Çağa dayanan yer altı sulama kanallarının (karızların) bu-

lunmasıdır. Yani burada yetiştirilen ürünler, yerin üzerinden de-ğil, yerin altından sulanıyordu. Böylelikle karızlardaki sular,yeryüzüne hiç çıkmadığı için, aşırı sıcaktan dolayı buharlaşamı-yordu. Bu nedenle Turfan’da mevsiminden önce ürün elde ede-bilmek söz konusu olabiliyordu. Zaten “turfanda” kelimesi deTürkçede, zamanından önce yetişen meyve sebze için kullanılır.

***

Turfan çevresinde görülmesi gereken iki önemli yer vardı.

Birincisi, zamanla Tarım havzasının en önemli şehirlerindenbiri olan Hoço idi. Burası M.Ö. 1. yüzyılda kurulmuştu. Ho-

ZAHİDE AY 79



ço’da birçok kutsal yapı kalıntısı bulunmuştur. Bu yapılar sa-dece Buddizme değil, Hıristiyanlık ve Maniheizme de ait olanyapılardır. Bu durum bize Hoço’nun, Tarım havzasında kültür-lerin ve dinlerin birbirleriyle buluştuğu önemli bir kavşak ol-duğunu göstermektedir. Hoço M.S. 9. yüzyılda da Uygurlarabaşkent olmuştur.

Turfan’daki ikinci önemli yer ise Bezeklik’deki Budda mağa-

ralarıydı. Burada da, Dunhuang'da olduğu gibi duvar resimleri-nin olduğu mağaralar vardı. Bu resimler 6.-13. yüzyıllar arasın-da yapılmışlardı. Burası 13. yüzyıla kadar bütün Orta Asya'nınBuddizm merkezi olmuş. Duvarlarda Uygur Buddist rahipleri-nin resimleri vardı.

Bezeklik yolu üzerindeki Kızıltav, sekiz yüz elli dört metreyüksekliğiyle Turfan'ın en yüksek tepesiydi. Bu dağ, güneş ışı-ğında kırmızıdan mora çeşitli tonlarda parlayan ışıltısıyla ün-lüydü. Uzaktan kızıl renkli büyük bir taş gibi görünüyordu.

Kentin kırk kilometre güneyindeki bir tuz gölü olan Aydın kölise deniz seviyesinden yüz elli dört metre aşağı olması itibariy-le, dünyanın ikinci en çukur yeriydi.

18. yüzyılda, topraktan yapılmış ve kırk dört metre yüksek-liğindeki Emin Minaresi ile Turfan'ın simgesi olan SüleymanCami, Turfan'da görülecek diğer yerlerdi. Benimse Turfan'la il-gili en güzel anılarım, gördüğüm yeni yerlerden çok arkadaşla-rımla yaşadığım dostluktu.

Urumçi

Turfan’dan sonraki durağımız Urumçi idi. Urumçi'den sonrakızlarla ayrılacaktık. Onlar daha önceden anlaştıkları bir orga-nizasyonla Altay bölgesine, bense Sayram gölüne gidecektim.Hem birşeyler yemek hem de akşamı dışarıda geçirmek içinUrumçi'nin merkezindeki pazara gittik. O akşam Urumçi'degözlediğim çok belirgin birşey vardı: Uygurlar ve Çinliler ara-

sındaki gerilim. Türkiye'de, Uygurlara uygulanan baskıdan

80 HANDUT



bahsedilir hep. Gördüğüm kadarıyla Uygur özerk bölgesindeUygurlarla birlikte yaşayan Çin halkının Uygurlara karşı birbaskısı yoktu. Hatta Çin’in Uygur özerk bölgesinde kullanılanalfabe bile Arap alfabesiydi. Daha önceleri bu yazıya “Uygur ka-lemi” deniliyordu. Bu bölgedeki Uygurlar Arap alfabesini, Çin-liler ise Çin yazı stilini kullanıyorlardı. Ayrıca Çin yasalarınagöre, her aileye en fazla bir çocuk yapabilme hakkı verilmesinekarşılık, Uygur özerk bölgesindeki Uygur ve diğer Kırgız, Ka-zak ve Tacik ailelerine böyle bir sınırlama getirilmemişti. Bu ai-leler istedikleri sayıda çocuk yapabiliyorlardı. Bir baskı varsaeğer, bu Çinlilerden değil Çin’in devlet politikasından kaynak-lanıyor olmalıydı. Benim gözlediğim şey, Çinlilerin aksine Uy-gurların daha baskın olduğu ve bu nedenle de Çinlilerin Uygur-lardan çok çekindikleri olmuştu.

Uygurlar ve Çinliler arasındaki gerilimi arkadaşlarım da farketmişti. Bu gerilim onların planlarını değiştirmelerine sebep ol-

muştu. Altay bölgesine gitmektense Kaşgar'a kadar benimle gel-meye karar verdiler. Uygurlar, Türk olduğum için bana iyi dav-ranıyorlardı. Bu sayede kızlar da kendilerini yanımda güvendehissediyorlardı. Çin'in bu özerk bölgesinde sanki ben ev sahibionlar misafir oluvermiştik.

Diğer Orta Asya devletlerinin bağımsızlığı Uygurları da he-veslendirmekteydi. Bunun farkında olan Çin, son zamanlardayıllardır ihmal ettiği bölgeyi kalkındırma projelerine girişerek,Uygur milliyetçiliğine karşı etkin bir yol izlemeye başlamıştı.

Bölgeye milyonlarca dolar değerinde alt yapı projelerinin yapı-mına başlanmasının yanı sıra, Kazakistan ve Kırgızistan gibikomşu ülkelerle ekonomik ve güvenlik iş birliği antlaşmalarınavarılmıştı. Bu durum, Çin ve komşu Orta Asya devletlerini, neİslam dünyasına ne de Batı dünyasına bağımlı olan, güçlü eko-nomik ve siyasî ortaklar haline getirmiş oluyordu.

***

Urumçi'ye gelen turistler tarafından en fazla ziyaret edilen

yer, iki saat uzaklıktaki Tiançi gölüydü. Fotoğraflarından gör-düğüm kadarıyla çok güzel bir yermiş. Maalesef ben göreme-

ZAHİDE AY 81



dim. Onun yerine, gidilmesi daha zor olan Sayram gölüne git-meyi denedim.

Yabancıların Sayram gölüne gidebilmesi için izin belgesi al-maları gerektiğini duymuştum. Ya vermezlerse diye, izin belge-si almak için hiç başvurmadım. Elbise giydiğim zaman beniherkes Uygur sanıyordu. Bir Uygurmuşum gibi davranarak Say-ram otobüsüne bindim. Gerekmedikçe kimseyle konuşmuyor-

dum. Kızlarla da anlaşmıştık. Otobüs hareket edene kadar be-nimle hiç konuşmadılar.

Sayram Gölü

On saat süren güzel bir yolculuk yaptık. Uygur şoförümüzHabbar bana oldukça ilgi göstermişti. Habbar'ı arkadaşlarım daçok sevmişlerdi. Genç bir şofördü. Benim yirmi sekiz yaşındaolduğuma inanmıyordu. Kendisi yirmi dört yaşındaydı ve ısrar-la benim de yirmi üç ya da yirmi dört yaşında olduğumu söylü-yordu. Ondan ayrıldıktan sonra kızlar da ben de sık sık onu an-dık. Onun saflığını hep özledik.

Çinlilerin “Salumun” dedikleri Sayram gölü, Kazakistan sı-nırına oldukça yakın, yerli turizmin canlı olduğu bir yerdi. Do-ğası harikaydı. Her taraf yemyeşildi. Kazakların Süt gölü de de-dikleri Sayram gölünün hikâyesi efsaneye göre şöyleymiş:

“Yıllarca önce yeni evli bir çift Sayram otlağına gelmişler.

Yanlarında sadece bir çift koyunları varmış. Çalışıp uğraşmışlarve birkaç yılda büyük bir sürüleri olmuş. O çevredeki zenginbir sürü sahibi, otlağın kendisinin olduğunu iddia edip çoban-dan bütün sürüyü ve karısını istemiş. Çoban ve karısı bunu ka-bul etmeyip dağa kaçmış. Zengin sürü sahibi ve adamları onla-rı takip etmişler. Çobanı öldürüp kadını çember içine almışlar.Kadın, otlar arasında bulduğu bir taşı sürü sahibine atmak iste-miş ama taşı yerinden kaldıramamış. Bunun üzerine göktenyardım istemiş. Ansızın taşın dibinden su fışkırmış. Herkes su-

da boğulmuş. Kadın ağlayarak göğe uçmuş.”

82 HANDUT



Çok isteyerek geldiğim, hatta izin belgesi olmaksızın gel-mekle kendimi tehlikeye attığım Sayram gölünde hiç de güzelvakit geçirmemiştim. İki gece kalmıştım Sayram'da. İlk gecem-de kızlar benimle değillerdi. Onlar Kazakistan sınırındaki Yin-ning kentine doğru aynı otobüsle yollarına devam etmişlerdi.Bir ya da iki gün sonra beni Sayram'dan geri alacaklardı. Bu ara-da hepimizin sırt çantaları, Urumçi'deki tren terminalinin ema-netindeydi. Onlarla mutlaka buluşmalıydık.

Sayram’daki ikinci günümde, neden yapıldığını bir türlü an-layamadığım bir şölen vardı. Kimi genç kadınlar geleneksel Ka-zak kıyafetlerini giymişlerdi. Belki de Japonlardan oluşan birturist kafilesinin gelmesi üzerine turistik amaçlı olarak böylebir şölen düzenlenmişti. Çadırlarda birbirinden güzel yemeklerikram ediliyordu. Ben de çadırlar arasında dolaşıp, fotoğraf çe-kiyordum. Genç bir polis bana birşeyler sordu. Hiç birşey anla-madım. Sonra beni birilerinin yanına götürdü. Onlar da beni bir

jipe bindirip Yinning tarafına doğru kara yolu üzerindeki birkarakola getirdiler. Burada daha üst yetkili olduğu anlaşılanUygur bir emniyet görevlisi beni sorguya çekti. Pasaportumabaktı. İzin belgemi sordu. Urumçi'ye geri dönmemi söyledi. Bende arkadaşlarımı beklediğimi, onlar gelince hep birlikte döne-ceğimizi söyledim. Pasaportumu geri verdi. Fotoğraf makine-min içindeki filmi sordu. Eğer isterse ona çıkarabileceğimi söy-ledim. Bunun üzerine filmi istedi. Ben de çıkardım. Fotoğraf makineme el koymadığı için şanslıydım. Sayram'a geri dönebi-

leceğimi söyledi. İyi de, Sayram'a giden araba yoktu ki. En azyarım saat yol kenarında bekledim. Yarım saatin sonundaönümde bir jip durdu. Kapı açıldı. İçeri girdim. Şoför tanıdıkgeliyordu ama çıkaramıyordum. Şoför koltuğundaki bu sivil gi-yimli adam, beni sorgulayan Uygur yetkiliden başkası değildi.Beni Sayram'a kadar getirdi.

Benim jiple götürülmemden bir süre sonra arkadaşlarımYinning'den Sayram'a dönmüşlerdi. Beni karşılarında görünceçok sevindiler. Bir jiple götürüldüğümü duyunca endişelen-

mişler, bir şey yapmadan önce bir süre beklemeye karar ver-

ZAHİDE AY 83



mişler. Neyse ki geri dönmüştüm. Ama benim çok isteyerekgeldiğim, hatta buraya gelmek için kendimi tehlikeye attığımSayram’da hiç de güzel vakit geçirmemiş olmama sebep buolay değildi. Asıl mesele farklıydı.

Arkadaşlarımla birlikte çadırlar arasında dolaşırken birileribizi çaya davet ediyor, biz de kabul ediyorduk. Çay ve sohbetinardından tam ayrılacağımız sırada, bizden çayın parasını isti-

yorlardı. Bu gibi birçok hadise yaşadım Sayram’da. Buranın in-sanları kendilerinden olmayanları para kaynağı olarak görüyor-lardı. En can sıkıcı olay ise, geceyi geçirmek için kiraladığımızçadırın sahipleriyle ilgiliydi.

Pansiyon olarak kiraladığımız çadırdakiler, uyumamız içinbir türlü gitmek bilmiyorlardı. Hatta çadırı kiraladığımız aile-nin kadınlarından biri kocasına, uyumak isteyebileceğimizisöylediği halde kocası bunu umursamadı. Bunun üzerine ko-nuştuklarını anladığımı, uyumak istediğimizi sert bir ses tonuy-

la anlattım. Buranın parasını ödediğimizi ve bir an önce çıkma-ları gerektiğini söyledim. Ancak bu sözlerimden sonra ayaklan-dılar ve gitmeye hazırlandılar. Kendileri için birkaç yorgan alıpçıktılar. Gece birkaç kez kapımız çalındı. Çok rahatsız edici birdurumdu.

Sayram’dan sonra tekrar Urumçi’ye döndük ve hiç oyalan-madan Kaşgar otobüsüne bindik. Tam kırk beş saatlik bir oto-büs yolculuğundan sonra Kaşgar’a vardık.

Kaşgar

Çin içinde yeşil pasaportla vizesiz seyahat etme hakkımolan bir aylık sürenin sonuna gelmiştim ve bu sebeple Kaşgar’ıyeterince gezememiştim. Ne 11. yüzyılda Araplara Türkçe öğ-retmek amacıyla yazılan Divanü Lügat’it-Türk’ün yazarı Kaş-garlı Mahmut’un türbesine gidebilmiştim, ne de İslamiyetiresmen kabul eden ilk Türk hanı olan Karahanlı Satuk Buğra

Han’ın türbesine... Üstelik Orta Asya’nın en otantik açık paza-

84 HANDUT



rı olan ve sadece pazar günleri kurulan Kaşgar pazarına da gi-dememiştim. İki yere gidebildim sadece: İdgah Camii ve ApakHoca Türbesine.

İdgah Cami 15. yüzyılda yapılmıştı. Bütün Çin’in en büyükcamisiydi. Kocaman bir giriş kapısı ve iki köşesinde minarelervardı. Camideki Uygurlardan büyük ilgi görmüştüm. Kolay ko-lay cami içinde fotoğraflarının çekilmesine izin vermeseler de,

Türk kızı olduğumu öğrendikleri zaman hepsi benimle fotoğraf çektirmek istemişti.

Apak Hoca türbesi, 16. yüzyılda yaşamış Apak Hoca ve aile-si için 17. yüzyılda yaptırılmış büyük bir binaydı. Dış çeperi ye-şil tonların hâkim olduğu çeşitli renkte çinilerle süslü özgün biryapıydı. Daha çok camiye benziyordu. Binanın köşelerinde çokyüksek olmayan kalın gövdeli minareler vardı. Tepesinde debüyükçe bir kubbe ve bu kubbenin tepesinde küçük bir mina-re vardı. İçerisinde renkli kumaşlarla örtülü yetmiş iki mezar

olan türbenin en ünlü mezarı İpar Han’ın, Çinlilerin deyişiyleŞan Fei (Xiang Fei)’nin mezarıydı.

Uygurların son dini ve siyasî lideri Alik Hoca’nın kızıymışİpar Han. 1756 yılında Kaşgar’da Çinlilere karşı yapılan ayak-lanma kanlı bir şekilde bastırılmış. Eli silah tutan bütün erkek-ler ve hoca öldürülmüş. Yirmi iki yaşındaki güzelliğiyle dilleredestan İpar Han ise Pekin’e, imparatorun sarayına götürülmüş.Haremin en güzel kadını olarak hep el üstünde tutulmuş. Mut-lu olması için Uygur geleneklerine göre yaşamasına izin veril-

miş. Hatta imparator, onun odasının penceresinin baktığı alanabir Uygur mahallesi kurdurmuş. Yine de İpar Han bir türlümutlu olmamış. imparatorun annesi, oğlunun Pekin’de olmadı-ğı bir sırada, o sıralar yirmi dokuz yaşındaki İpar Han’ı öldürt-müş. Uygurlar İpar Han’ın cenazesini Kaşgar’a taşımışlar. Onuntaşındığı tahtırevan hâlâ Apak Hoca Türbesinde korunuyordu.

***

Türkiye'den ayrılmadan önce yaptığım plana göre Kaş-

gar'dan sonra Kırgızistan'a geçmeyi düşünüyordum. Kırgızis-

ZAHİDE AY 85



tan'dan Özbekistan'a, oradan da Afganistan'ın Mezar-ı Şerif kentine gitmek istiyordum. Alınması çok zor olan Özbek vize-sini bile daha Türkiye'deyken almıştım. Afganistan vizem devardı. Ancak Kaşgar'a gelince öğrendim ki, Kaşgar'dan Kırgı-zistan'a turist geçişine izin verilmiyormuş. Tek yolum Pakis-tan'a gitmekti. Pakistan'dan Özbekistan'a uçakla gidebilirimdiye düşünmüştüm. Oradan da kara yoluyla Afganistan’a ge-çebilirdim. Özbekistan’ın güneyindeki Termez şehrinden Af-ganistan’ın Mezar-ı Şerif kentine geçiş yapılabildiğini daha ön-ceden duymuştum.

Arkadaşlarımla, gelecek yıl Türkiye'de buluşmak üzere ay-rıldık. Hep tek başına gezmeye alışık olan ben, onlarla geçirdi-ğim son iki hafta boyunca en küçük bir sorun yaşamamıştım.Hepsi de çok olgundu. Aralarında müthiş bir güven vardı. Kim-se kimseyi yönetmeye kalkmıyor, herkes kendi sorumluluğunubiliyordu. Bana, doğru insanlarla yapılan ekip çalışmasının gü-

zel bir şey olabileceğini öğretmişlerdi.

Hunjerab Geçidi

Kaşgar'dan sonra Pakistan'a giden otobüse bindim. İrtifanındört bin yedi yüz metreye ulaştığı Hunjerab geçidindeydim. Bu-ralar aynı zamanda Çin Pamirî idi. Küçük bir gölcüğün kena-rında en fazla beş altı çadırdan oluşan bir Kırgız obası gördüm.Uygur şoförümüzden otobüsü durdurmasını istediğimde benikırmadı. Otobüsten indiğimde dışarıda sert bir rüzgâr vardı.

Aynı otobüste birlikte seyahat ettiğim David ve Christopher,Kırgızlarla anlaşabilmeme inanamıyorlardı. Özellikle Dave, iyi-ce arkadaş olduktan sonra bana, Türk dillerinin konuşulduğubir harita gördüğünü, coğrafyanın genişliğine inanamadığınısöylemişti. Beni bunun bir kanıtı olarak görüyordu.

Dave İngilizdi. Son bir yılını Sri Lanka'da İngilizce öğret-menliği yaparak geçirmişti. Chris ise İskoçtu. Londra'dan Hin-

distan'ın güneyine kadar bir arkadaşıyla birlikte bisikletle gel-

86 HANDUT



mişti. Türkiye'den ve İran'dan da geçtiği için konuşacak çok şe-yimiz olmuştu. Ayrıca üniversitede Siyaset Bilimi okuduğu içinOrta Asya meselelerine de aşinaydı. Birbirlerini üniversitedentanıyorlarmış. Chris, Hindistan'ın güneyinden Sri Lanka adası-na geçip Dave ile buluşmuş. Onlar da benim gibi Çin'den Kır-gızistan'a geçmeyi düşünerek Pakistan'dan Kaşgar'a gelmişler.Olmayınca Pakistan'a geri dönüyorlardı.

Otobüsümüz Taşkurgan'a gelince, geceyi bizler için ayarlan-mış bir otelde geçirdik. Otel için ayrı para ödemedik. Sabah pa-saport kontrollerinin ardından aynı otobüsle tekrar yola koyul-duk. Pakistan sınırına geldiğimizde akşam olmak üzereydi. Ge-ceyi küçük bir sınır kenti olan Sost’da geçirecektik.

***

Sost’daki pasaport kontrolü sırasında tanıştığım Pakistanlıgörevliler, Türk kızı olduğum için bana çok ilgi göstermişlerdi.Pakistanlıların Türkleri sevdiğini hep duyardım. Gerçekten

doğruymuş. Beni çaya davet eden görevli, arkadaşlarımla birlik-te olduğumu söylediğimde, Chris ve Dave'i de davet etti. Chris,çay için teşekkür ettiği zaman görevli ona, “Tabiî ki, çünkü birTürk kızıyla berabersiniz” demişti.

Gilgit

Ertesi sabah erkenden Gilgit'e gitmek üzere Karakurum

dağlarını aştık. Gilgit, Keşmir’in bir parçasıydı. Keşmir soru-nu, Hindistan ve Pakistan arasında yıllardır halledilemeyenbir problemdi.

1947 yılında Hindistan, İngiliz sömürgesi olmaktan çıkmışve bağımsız bir devlet ilân edilmişti. Bu bağımsızlık Hintli Müs-lümanların, Hindu Hindistan’dan kopmasıyla gerçekleşmişti.Ancak Hintli Müslümanlar, birbirinden bağımsız iki farklı böl-gede çoğunluktaydılar. Bunlar Pencap ve Bengal’di. Bölünme-nin ilk yıllarında özellikle Pencap’da, yüz binlerce Hindu veMüslüman, kendilerini iki taraflı bir göç hareketinin içinde bul-

ZAHİDE AY 87



muşlardı. Kuzeybatı Hindistan’daki beş yüz kadar prensliğinbirleştirilmesi ise sorun yaratmıştır. Sonunda prenslikler Pakis-tan ya da Hindistan’a katılmaya ikna edilirler. Bir tek Keşmirhâlâ ne Hindistan’a ne Pakistan’a bağlanabilmiştir. 1971’de isefarklı bir bölünme daha yaşanır. Tek bir çatı altındaki Müslü-man Pakistan, Bangladeş ve Pakistan adı altında iki farklı dev-lete bölünür.

Gilgit’de birkaç gün kalmayı istememe rağmen, bir an önceKırgızistan'a ya da Özbekistan'a uçmak için Chris ve Dave ilebirlikte ben de Ravalpindi’ye gittim.

***

Ravalpindi'ye giderken otobüste beni çok huzursuz edenbirşey yaşadım. Gece karanlığında, Pakistanlı bir erkeğin göğ-süme dokunmasıyla uyanıvermiştim. Adam, ben gözlerimiaçınca kendini aniden geri çekivermişti. Kendimi aciz hisset-miştim. Bütün keyfim kaçmıştı. Bir an önce Pakistan'dan ayrıl-

mak istedim. Onların yabancılara kâfir gözüyle bakmaları ve buyüzden taciz etme hakkını kendilerinde bulmaları beni tedirginetmişti. Seyahatnamemi yazmaya çalıştığım bu gün ise o tacizolayıyla ilgili düşüncelerim daha farklı. O günlerde Pakistanlı-ları cahillikleri için suçluyordum. Şimdiyse kendimde de hatabuluyorum. Kıyafetim Pakistan'a uygun değildi. Ayrıca başımda açıktı. Bunun Pakistanlılar için kötü bir işaret olduğunu he-nüz bilmiyordum. Yıllar içinde daha tecrübeli bir gezgin olduk-ça bunu daha iyi anladım. Bunun için Pakistanlıları yadırgamı-

yorum. Onları oldukları gibi kabul etmek ve kurallarına uymakzorunda olan biz gezginlerdik. Başka bir kültüre yaklaşmanınilk koşulu, o kültüre saygı duymaktı, onu yargılamamaktı. İşteo zaman bütün kapılar önünüzde açılıyordu. Pakistan ve Afga-nistan gibi aşırı muhafazakâr toplumları olan ülkelerde bile...

Rawalpindi

Pindi'ye gelip de otele yerleşir yerleşmez, haberlerden, Tali-ban'ın o gün Mezar-ı Şerif'e girdiğini öğrendim. Bu da artık Af-

88 HANDUT



ganistan’a gidememem demekti. Chris ve Dave, aynı gün için-de Londra'ya uçtular. İkisinin de yüzünden, bir yıldır ülkelerin-den, ailelerinden, arkadaşlarından ayrı oldukları için geri dön-menin heyecanı okunuyordu. Onlar gidince birdenbire kendi-mi yalnız hissettim. Bir gece önce tacize uğramıştım. Artık Me-zar-ı Şerif'e de gidemezdim. Bütün bunların yanı sıra bir de çokhastalanmıştım. Pakistan'a ilk kez gelen herkesin başına geldi-ği gibi ben de ishal olmuştum. En iyisinin bir an önce Türki-ye'ye dönmek olduğuna karar verdim. Özbekistan’a gitmektenvazgeçmiştim.

***

Chris, gitmeden önce beni Peşaver'e gitmem konusunda ik-na etmişti. “Orayı çok seveceksin” demişti. Onun sözünü din-leyip Peşaver'e gittim. Halkın çoğu Peştundu. Peştunlar kendi-lerine “Pahtan” da diyorlardı. O yüzden Peşaver’de Urducanınyanı sıra Peştunca ve Farsça da konuşuluyordu.

Peşaver

Pazarda dolaşırken, birşey almak isteyip istemediğimi soranbir satıcıya boş bulunup Türkçe olarak, "yok" demiştim. Satıcıadam heyecanla bana, “Sen Türksen?” dedi. “Türküm” dedim.Meğer kendisi Özbekmiş. 1988'de ailesiyle birlikte Mezar-ı Şe-rif’den Peşaver'e göç etmiş. Beni evlerine davet etmişti. KarısıTacik kökenliydi. İki oğlu ve iki kızı vardı. Ev halkı rahat ede-bilmem için elinden geleni yapıyordu. Muhammedullah Bey,“Sizde 'mihman' ne demek?” diye sormuştu. “Misafir deriz” de-dim. “Sen bizde misafir, rahat ol” dedi. Sonra başını önüne eğip,dalgın ve hüzünlü bir şekilde kendi kendine konuşarak, “Biz deburada misafir” demişti. Muhammedullah Bey ticaretle uğraşı-yordu. Ekonomik durumu oldukça iyiydi. Kız çocukları dahilbütün çocuklarını okutuyordu. Yine de kendini Pakistan'da mi-safir gibi hissediyordu.

Peşaver'de sadece iki gün kaldım. O iki gün boyunca Peşa-ver'de dolaşan birkaç yabancıdan biriydim. Kenya'daki Ameri-

ZAHİDE AY 89



kan büyükelçiliğine yapılan saldırı olayının üzerine, Amerikada buna cevap olarak Afganistan'ı bombalamıştı. Pakistan halkıbu tür olaylara karşı çok hassastı. Bu tür olaylar, halkın Batı’yaolan tepkisini daha da arttırıyordu. Bu yüzden o günlerde hiç-bir Batılı gezgin kaldıkları otel veya hostelin dışına çıkmıyordu.

***

Peşaver'den otobüsle Pindi'ye dönerken, hareketimizden bir

süre sonra üç genç erkek bindi otobüse. Onları görür görmezTürkmen olabileceklerini düşündüm. Merak ediyordum amasormaya da çekiniyordum. Pakistan'da kadınların erkeklere lhaf atması zengin muhitler dışında olacak şey değildi. Hem hangidilde soracağımı da kestiremiyordum. Fazla dikkat çekmemekiçin ilk seferde doğru soruyu sormak istiyordum. Sonunda da-yanamadım ve Orta Asya'da konuşulan Türkçeyle, “Kayerden-siz?” (Nerelisiniz?) diye sordum. “Türkmen” dediler. Onlar daAfganistan'dan göç etmişlerdi. Beni köylerine davet ettiler.

Kemal Pör (Atak)

Kemal Pör veya Atak denilen ve Afgan mültecilerinden olu-şan bir köydü burası. Çok kötü şartlarda yaşıyorlardı. Anlattık-ları şeyler insanın içini sızlatıyordu. En çok da, küçük çocukla-rının organ mafyası tarafından çalınıp organlarının hastaneleresatılmasına üzülüyorlardı. Bazen de gencecik kız çocukları ka-

çırılıyormuş kadın ticareti yapanlar tarafından. Afganistan'ıterk edip Pakistan'a gelen kimi ailelerin kız çocuklarını yanla-rına almayıp Afganistan'da bırakmalarının bir sebebi de buy-muş. Afganistan'ı pasaportsuz, belgesiz terk eden birçok aile-den, onlara zorluk çıkaran kimi yetkililerin, rüşvet olarak kızçocuklarından birini yetkililere bırakmalarını istediklerine dairhikâyeler dinledim. Kimileri çok acı da olsa bu isteğe boyun eğ-mişler. Bu isteğe boyun eğen aileler yıllarca vicdan azabı çeki-yorlardı. Bunu gözlerimle gördüm. “Peki neden kızınızı bırak-

mak yerine köyünüzde kalmadınız?” diye sorunca, “Köyümüz-de kalamazdık, yoksa aşiret kavgaları yüzünden hepimiz bir

90 HANDUT



gün ölecektik” diyorlardı. Bu tip acılar genellikle fakir ailelerinbaşına geliyordu. Zengin olanlar, kızları yerine yüklü paralarödeyebiliyorlardı çünkü.

Kemal Pör'de beni konuk eden aile, bütün imkansızlıkları-na rağmen beni en güzel şekilde ağırladılar. Köyde evlerinekonuk olduğum yaşlı bir Türkmen atası bana, “Tepemizde câ-yıngız var” demişti. Biz buna Türkiye'de, “Başımızın üstünde

yerin var” diyoruz.

Quetta, Taftan, Zahedan

Pindi'den ayrılmadan önce, iki ay sonrasında Türkiye'dekendisini evimde ağırlamayı teklif ettiğim Hollandalı arkadaşımOllie ile tanıştım. Türkiye'den geçerken bana uğraması için onaadresimi bıraktım. Pindi'den Kuetta'ya trenle, oradan da Taf-tan'a otobüsle gittim. Taftan'da, Peşaver'de kaldığım hosteldetanıştığım Brezilyalı arkadaşım Eduardo'yla tekrar karşılaştık.İran tarafına birlikte geçtik. Zahedan'a kadar Eduardo'yla bir-likte geldik. Oradan sonra o Bam'a gitti, ben Meşhed'e...

Ollie ve Eduardo, İran'ın İsfahan şehrinde tanışıp Türkiye'yebirlikte giriş yapmışlardı. Benim Türkiye'ye dönüşümden altıhafta sonrasında Ankara'da beni buldular. Beş gün evimde ko-nuk oldular. Benim okulda olduğum zamanlarda Ankara'yıkendileri dolaşıyorlardı. İki gün de okuluma, Orta Doğu Teknik

Üniversitesine gelmişlerdi. Hocalardan izin alıp derslere birlik-te girdik.

Eduardo'nun evde olduğumuz zamanlarda en çok izlediğikanal TRT 4’dü. Sürekli Türk halk müziği ve Türk sanat müzi-ği çalınan bu kanalı Eduardo dikkatle izliyordu. Bana, şimdiyekadar gezdiği ülkeler içinde, Brezilya'dan sonra gördüğü enmüzikal ülkenin Türkiye olduğunu söylemişti. Bir gün şehirmerkezinde dolaşırken, Ankara Üniversitesi Dil-Tarih-Coğrafyafakültesinde, iki saat sonrası için bir halk müziği konseri oldu-

ğu haberini okuduk. Konser parasızdı. Cumhuriyetin yetmiş

ZAHİDE AY 91



beşinci yılı kutlamaları etkinliklerinin bir parçası olarak düzen-leniyordu. Solist Gülşen Kutlu'ydu. Ayrıca bağlama ustası Meh-met Erenler de olacaktı. Ve bir Zeybek gösterisi... Eduardo'ya,bu konseri kaçırmaması gerektiğini, televizyonda izlediklerinincanlı performansını görebileceğini söyledim. İki saat oyalandıkve konsere girdik. Muhteşemdi. Arkadaşlarımın Türkiye folklo-rüyle bu şekilde buluşmalarına tanık olmak harikaydı.

Meşhed, Tahran, Türkiye

Meşhed'e Leyla ve Rahim'i tekrar görmek için gelmiştim. Biryıl önce Leyla bana, babasının Zeki Müren'i çok sevdiğini söy-lemişti. Türkiye'den beri yanımda Zeki Müren kasedi taşıyor-dum. Meşhed'de Leyla ve Rahim'in evinde bir gece kalıp Tah-ran'a geçtim. Bir emanetim daha vardı yanımda taşıdığım. Me-sut'a Amin Maaoluf'un “Semerkant” adlı kitabının Fransızcası-

nı getirmiştim. Hem de Amin Maaoluf imzalı. Yine bir yıl önceTürkiye'ye dönüşümden bir buçuk ay sonra Amin Maaoluf Tür-kiye'ye gelmişti. Fransız Kültürdeki imza gününde Maalouf’a,Mesut adına bir kitap imzalatmıştım. On ay, yedi ülke sonra ki-tabını Mesut'a ulaştırmış oldum.

Aynı akşam Tahran’dan otobüsle Maku’ya geldim. Oradan daTürkiye’ye geçip, Ankara’ya evime döndüm.

92 HANDUT



ÜÇÜNCÜ BÖLÜM

“ONUN İÇİN BÖYLE DİVANE OLDUM”

93



KIRGIZİSTAN, TACİKİSTAN,

ÖZBEKİSTAN VE TÜRKMENİSTAN’DA(21 Haziran-26 Temmuz 1999)

1999 yazında Kırgızistan, Tacikistan ve Afganistan'ı gezmeküzere tekrar yola çıkmıştım. Kırgızistan gezisinin kolay olacağı-

nı düşünüyordum. Dışardan bakıldığında, Sovyetlerden dağılancumhuriyetler arasında Kırgızistan, Orta Asya'nın en ılımlı ül-kesi gibi görünüyordu. Tacikistan'a gelince, 1999 Ocak ayındabile, iç savaş yüzünden hâlâ caddelerinde silah seslerinin du-yulduğu bir ülke olarak, diğer Orta Asya ülkelerine göre bura-da seyahatin daha zor olacağını tahmin ediyordum. Afganistanise yirmi yıldan fazladır iç savaşın içinde bir ülkeydi. Buna rağ-men, Afganistan beni hiç korkutmuyordu.

Almatı, Bişkek

Önce İstanbul'dan uçakla Kazakistan'ın o dönemdeki baş-kenti Almatı'ya geldim. Almatı'daki müzeyi gezdikten sonradört saatlik bir otobüs yolculuğunun ardından Kırgızistan'ınbaşkenti Bişkek'e geldim.

“Kırgız” adını tarih sahnesinde sadece bir defa görürüz. Oda, 9. yüzyılda Uygurları yenerek Moğolistan’da hâkimiyet kur-

dukları yıllardır. Kuzeyden gelerek Moğolistan’daki Uygurlarıgüneye iten Kırgızları, 10. yüzyılda aynı bölgeye gelen Karahi-

95



taylar yeni bir göçe daha zorlamışlardır. Yaygın olan kanı, onla-rın da, bu göç sonucu bugünkü Kırgızistan’a gelmiş olmalarıüzerinedir. Ancak Kazaklarla olan benzerlikleri, onlar hakkın-daki tartışmaların, daha doğrusu Kırgızlık ve Kazaklığın neredebaşlayıp nerede bittiği tartışmalarının en büyük sebebidir.

Kırgızların, Moğolistan’dan bu bölgeye ne zaman geldikleri,nasıl olup da Kırgız adını muhafaza ettikleri bilinmemektedir.

Hatta 9. yüzyılda Uygurları yenen Kırgızlar ile bu Kırgızlarınaynı Kırgızlar oldukları bile tartışmalıdır.

Kazakların hikâyesi ise, ilk kez 15. yüzyılın ortalarında Öz-bek ulusunun ilk büyük hanı olan Ebul Hayr Bahadır Han’abağlı olan Kerey ve Canibek adlı hanların Ebul Hayr’dan ayrıl-mak istemeleri üzerine, Çağatay hanı İsenbuka’ya sığınmalarısonucu, İsenbuka’nın kendilerine yurt olarak Cedisu bölgesi-ni vermesi ile başlar. İsenbuka’nın, Balkaş gölünün güneyindebugünkü Almatı yakınlarında yer alan Cedisu bölgesini onla-

ra vermesinin sebebi ise, güneyden gelecek seferlere karşı bu-ranın bir tampon bölge görevi görmesini sağlamaktı. Sözlükanlamı, “hiçbir yere bağlı olmayan, serbest dolaşan” demekolan “Kazak” adı bundan böyle, Kazak olan, yani hiçbir yerebağlı olamayan hanlara tâbi olan Özbek ulusu için kullanılma-ya başlanır.

Birçok yönden birbirlerine benzeyen Kazak ve Kırgızlarıngerçek anlamda birbirlerinden kopuşları ise, Sovyetler Birli-ği’nin kurulduğu 1924 yılında, Orta Asya’nın beş cumhuriyete

bölünmesi ve Kazakistan ve Kırgızistan adında iki ayrı cumhu-riyetin ilân edilmesiyle olmuştur. Tam da bu noktada, Kırgızis-tan’ın ünlü edebiyatçısı Cengiz Aytmatov’un, romanlarında Kır-gızlardan çok Kazaklardan bahsetmesi, oldukça çarpıcı bir ör-nek olarak karşımıza çıkmaktadır.

Bugünkü Kırgızlar, yüksek irtifada yaşayan göçebe bir halkolmasına rağmen çok sıcakkanlı insanlardı. Devlet başkanlarıda diğer Orta Asya ülkeleri devlet başkanlarından farklıydı. Di-

ğer başkanlar Sovyet döneminde de KGB'de üst düzey yönetici-lerken, Kırgız devlet başkanı Akaev bir bilim adamıydı.

96 HANDUT



Narın

Bişkek’den sonraki ilk durağım Narın oldu. Sır-Derya bura-dan doğuyordu ve buradaki kolunun adı Narın nehriydi. Na-rın’ın adı da buradan geliyordu. Narın ayrıca, bizde erişteyebenzer, üzerine at etinden yapılmış sucuk konulan bir yemeğinde adıydı.

Kırgızistan'daki Kırgız nüfusunun en yoğun olduğu bölgey-di Narın. Diğer bölgelerde Rus, Kazak, Özbek, Tacik ve dahabaşka etnik gruplar da vardı. Bir tek Narın, tamamen Kırgızdı.

Narın'ın arabayla dört saat mesafelik güneyinde, Çin sınırın-da Çatır Köl vardı. Bu göl, dört bin metreye yakın yüksekliğiy-le dünyanın deniz seviyesinden en yüksek göllerinden biriydi.Kırgızistan, yüksek dağları ve bu dağlardaki gölleriyle ünlü birülkeydi. Narın'ın kuzeybatısındaki Som Köl de bunlardan biriy-di. Buralarda dolaşmak çok güzeldi. Dağlardan irili ufaklı dere-

ler akıyordu. Suların gözlerden kaybolduğunu sandığınız biranda birdenbire dağın içinden fışkıran küçük bir şelaleyle kar-şılaşabiliyordunuz. Buralarda belki de hiç su sıkıntısı olmadığıiçin üç bin metrenin üstündeki yerler bile yemyeşildi.

Ve Issık Köl, deniz seviyesinden yüksekliği bin sekiz yüzmetreden fazlaydı. Issık, “sıcak” demekti. İçindeki sıcak suakıntısından dolayı gölün sıcaklığı kışın bile sıfırın altına düş-müyordu. Issık kölden Bişkek'e gelirken, Bişkek'e üç saat kalaBalasagun yakınlarından geçtik. Balasagun’da Kutadgu Bilig'in

yazarı Yusuf Has Hacip'in türbesi vardı. Gece olduğu için Bala-sagun’a hiç uğramadan Bişkek’e geldik.

Talas

Kırgızistan’ın bir başka yerleşim yeri de, halkının çoğunluğu-nu Kazakların oluşturduğu Talas idi. Talas, 751 yılında Arapla-rın, Türklerin yardımıyla Çinlileri yendiği o ünlü savaşın geçtiği

topraklardı. Türkler aslında ilk başta Arapların Orta Asya’ya ka-

ZAHİDE AY 97



dar gelmelerinden dolayı Araplara karşı Çinlilerden yardım iste-mişler. Çinliler Türklere yardım edip Şaş (Taşkent)’ı Araplardanalmışlar ama yine de Şaş’ın Türk hükümdarını öldürmekten geridurmamışlardır. Bunun üzerine Türkler bu defa da Araplardanyardım istemişlerdir. Bunun üzerine Ziyad b. Salih yönetiminde-ki Arap ordusu Türklerin de yardımıyla 751’de Talas’da Çin or-dusunu yenmiştir. O tarihten sonra Çinliler, 18 yüzyılın sonun-da Kaşgar’ı alana kadar bir daha Türkistan üzerinde hiç hâkimolamamışlardır.

Ben Talas’a gidemedim. Bişkek’in kuzeybatısında yer alanTalas, güzergâh olarak Taşkent ile Almatı arasında yer alıyordu.Ben ise güneydeki Celalabad ve Oş’a gidecektim.

Celalabad ve Oş

Bişkek’den sonra on altı saatlik bir yolculuğun ardından Ce-lalabad'a geldim. Burada mineral suyuyla ünlü kurorg denilenbir kaplıca vardı. Celalabad’dan da Oş’a geldim.

Oş şehrinin adının nereden geldiğine dair oldukça hoş birhikâye dinlemiştim:

“Hoca Ahmet Yesevi’nin yeğeni ve aynı zamanda kendisi deOrta Asya halkı için ulu bir evliya olan Zengi Ata’nın büyük birsığır sürüsü varmış. Bu sürünün başını bekleyen ise bir boğay-mış. Boğa yaşlanıp da sürüye bakamaz olduğunda, sürü kendi

başına otlamaya, canı nereye isterse oraya gitmeye başlamış. Birgün Zengi Ata baksa ki ne görsün, sürünün bir ucu Fergana’dabir ucu Andican’daymış. Onları bir araya toplamak isteyen Zen-gi Ata Taşkent’in yan tarafından “oş-ş!” diye seslenmiş. O sıra-da bugünkü Oş şehrinin bulunduğu yerde otlamakta olan sürü,bu sesi duyarak geri dönmüş. Böylece zaman içinde, sürününZengi Ata’nın sesini işitip döndüğü yere kurulan şehre Oş ismiverilmiş.”

Celalabad da, Oş da Özbeklerin yoğun olduğu bir bölgeydi.Erkeklerin çoğu Özbek takkesi takıyordu. Bu takke, köşeli, si-

98 HANDUT



yah, beyaz nakışlı bir şapkaydı. Tacik erkekleri de aynı takkeyikullanıyorlardı. Doğu Türkistan’daki Uygur erkeklerinin takke-leri de model olarak Özbek takkesi gibi köşeliydi. Ancak Özbektakkesi gibi tek tip renk ve desende değildi. Uygur takkelerininrenkleri ve desenleri yöreden yöreye değişiyordu. Kazak erkek-leri arasında kullanılan takke modeli de köşeliydi. Kırgız erkek-leri ise, uçları dışa kıvrık, boyu Özbek takkesine göre dahauzun olan ve beyaz keçeden yapılmış bir şapka türü kullanıyor-lardı.

Orta Asya’da, özellikle Semerkant, Buhara gibi tarihî yerler-de yaşlı erkeklerin üzerinde gördüğüm bir başka kıyafet de,“çapan” dedikleri bir çeşit kalın pardösüydü. Düğmesiz bir kı-yafet olan çapan, bir kuşakla belden bağlanarak kullanılıyordu.Ayaklarına da yumuşak deriden yapılmış dize kadar çıkan çiz-meler giyiyorlardı. Çizmelerin üzerine de, Türkiye’de bizimmes üzerine giydiğimiz gibi lastik ayakkabılar geçiriyorlardı.

Ben hep yazları gezdiğim için gençlerde bu tip kıyafetler görme-dim. Kışın gezseydim görebilir miydim emin değilim. Bir de,çok az da olsa, tıpkı Afganistan’daki gibi takkelerini bez ile sa-rıp “sarık” haline getirerek dolaşan kimi yaşlı Özbeklere derastlayabiliyordum.

Oş’daki kadınların çoğu ise Özbek kadınlar gibi atlas kumaş-dan dikilmiş elbise giyiyordu. Bu atlas kumaştan dikilen kıyafetdışında, ister Özbek olsun, ister Tacik veya Kırgız ya da Kazak,kadınların elbise modelleri hemen hemen bütün Orta Asya’da

birbirine benziyordu. Ya belden kesim ya da göğüs altından ke-simi olan bu elbiseler değişik renklerde ve desenlerde olabili-yordu. Bir tek Türkmen kadınlarının elbiseleri biraz daha öz-gündü. Sebebi de, her bir Türkmen elbisesinin farklı nakışlardaişlenmiş yaka nakışlarına sahip olmasıydı.

Bütün Orta Asya’da kadınların elbiselerindeki ortak unsur,elbiselerinin altına, ayak bileğine kadar uzanan “iç donu” de-dikleri pijama altına benzer bir don giymeleriydi. Afaganis-tan’da ve Pakistan’da elbiselerin altına giyilen türden... Bu iç

donu, onların kıyafetlerinin olmazsa olmazıydı. Türkiye’nin

ZAHİDE AY 99



kırsal kesimindeki kadınların da bir kısmı hâlâ elbiselerinin al-tına, bizim “şalvar” dediğimiz iç donu giyiyorlar. Bir kısmı da,özellikle köylerde yaşayan kadınlar, şalvarın üzerine sadecebluz giyiyorlar. Yani şalvarı pantolon gibi kullanmış oluyorlar.Orta Asya’da ise iç donunun üzerine bluz giyilmesine hiçbiryerde tanık olamazsınız.

Orta Asya kadınları arasında dikkatimi çeken bir şey de,

genç kızların ya da yeni evli genç kadınların büyük başörtüsükullanmıyor olmalarıydı. Büyük başörtülerini genellikle ortayaşlı ya da yaşlı kadınlar kullanıyorlardı. Orta Asya kadınlarıy-la ilgili bir başka tespitim de, özellikle büyük şehirlerdeki ka-dınların, gösterişli elbiseler giymeyi sevmeleri olmuştu. Sadecegiyimleriyle değil, saç stilleri ve makyajlarıyla da son derecegösterişliydiler. Onlar böyle daha güzel olduklarını düşünüyor-lardı. Bir benzetme yapmam gerekirse eğer, tıpkı seksenli yılla-rın modasına benzer bir tarzları vardı.

Celalabad ve Oş, bütün Orta Asya’nın en önemli tarım bölge-si olan Fergana vadisinde bulunuyordu. Orta Asya topraklarınınçoğunluğunun çöl olduğu düşünülürse, Fergana vadisinin öne-mi daha iyi anlaşılırdı. Üç devlete paylaştırılmıştı burası. Oş Kır-gızistan’a, Fergana Özbekistan’a, Hocent Tacikistan’a... Haritayabaktığınızda Fergana vadisinde sınırlar birbirine girmiş gibi gö-rünüyordu. Öyle ki bazen, bulunduğunuz ülkenin başka birucuna gitmek için diğer bir ülkenin topraklarından geçmenizgerekiyordu.

Hocent (Leninabad)

Oş'dan Tacikistan'ın başkenti Duşanbe'ye kara yoluyla doğ-rudan gidiş olmadığını öğrendim. Önce Tacikistan’ın en büyükşehirlerinden biri olan Hocent'e gitmem gerekiyormuş. Her sa-bah erkenden Hocent'e otobüs kalkıyordu. Hemen hemen onsaatlik bir otobüs yolculuğundan sonra Hocent’e geldim. Bura-

ya gelmek için, uzun uzun pasaport kontrollerinin yapıldığıÖzbekistan topraklarından geçtik.

100 HANDUT



O gün otobüste tanıştığım insanlar beni çok etkilemişti. Kır-gız, Özbek, Tacik, üç milletten insan vardı otobüste. Herkes bir-birine karşı yardımsever ve sıcaktı. Sanki o gün otobüste değilde çok daha önceden tanışıyor gibiydiler. Halk, Hocent için hâ-lâ Sovyet dönemindeki gibi Leninabad ismini kullanıyordu. Ho-cent, Büyük İskender'in kurduğu şehirlerden biriymiş ve “EnUzak İskenderiye” anlamına gelen bir adı varmış.

Sogdlar

Tacikistan’da, Büyük İskender’in Sogd kralının güzeller gü-zeli kızı Roksana ile evliliğini bilmeyen yok gibiydi. Sogdlar, İlkÇağ İpek Yolu’nun tarihte iz bırakan önemli bir kahramanıydı.Tarihçiler ve antropologlar arasında halen tartışmalı bir konuda olsa, Taciklerin ataları olarak kabul edilmekteydiler. Sogdlar,Türk kültür tarihinin gelişimi açısından da önemli bir role sa-

hiptiler. Göktürkler ve Uygurlar üzerinde derin izleri olanSogdlar, Buhara, Semerkant, Fergana ve bu bölgelere komşuolan yerlerde yerleşmişlerdir. Maveraünnehir’in güneyinin İlkÇağdaki adı “Sogdiana”, onlardan kalma bir addır. Semer-kant’ın Araplar tarafından fethedilmesine kadar, bir dizi küçükkent devletleri halinde varlıklarını sürdürmüşlerdir.

Sogdlar, siyasî meselelerden çok ekonomik meselelerle ilgi-lenmişlerdir. Araplardan önce İpek Yolu ticaretinin en ünlü tüc-carları olmuşlardır. İpek Yolunun en iyi tacirleri olarak, gittik-

leri yerlere ticaretle birlikte kültür de taşımışlardır. İslamiyetöncesi İran kültürünün Türkler arasında yayılması da, Sogdlarsayesinde olmuştur. Bugün Türkçede çok yaygın olarak kulla-nılan “kent”, “hatun” kelimeleri bile Sogdcadan dilimize geç-miş kelimelerdir.

Uratübe

Hocent’den sonra önce Uratübe'ye geldim. Burada pazardabiraz dolaştıktan sonra Duşanbe'ye gidecek dört kişilik bir ara-

ZAHİDE AY 101



baya dördüncü kişi olarak bindim. Şoförümüz Hikmetullah Öz-bekçe biliyordu. Güler yüzlü ve cana yakın bir adamdı. Yol bo-yunca Zerafşan nehri bize eşlik etti. Zerafşan sıradağlarını aştık.Haziranın yirmi dokuzuydu ve biz o gün kar seviyesine ulaştık.Meğer bu yol, senenin sadece iki buçuk üç ayı kara yoluna açık-mış. Diğer aylar Hocent’den Duşanbe'ye ulaşmanın tek yoluuçağa binmekmiş. Zerafşan sıradağları Kırgızistan'daki dağlargibi yeşil değildi. Çıplak ve taşlıktı.

Duşanbe'ye yaklaştıkça sık sık pasaport kontrolü yapılıyor-du. Dikkatimi çeken, diğer Orta Asya ülkelerinde kontrollerpolis tarafından yapılırken, Tacikistan'da asker tarafından yapı-lıyordu. İç savaşın etkisi yüzünden olsa gerek diye düşünmüş-tüm. Duşanbe'nin girişinde Zerafşan nehrinin bir kolu olanVarzob nehri akıyordu. Buralar Duşanbe'nin sayfiye yeri sayılı-yordu. Afganistan'ın ünlü mücahit komutanı Ahmet Şah Me-sut'un da burada bir evi olduğunu öğrendim.

Duşanbe

Etrafı dağlarla çevrili bir vadide kurulmuş olan Duşan-be'nin sözlük anlamı Farsçada “pazartesi” demekti. Bu şehreneden böyle bir isim konduğunu bir türlü öğrenemedim. Ta-cikistan, Orta Asya’nın Türkçe konuşulmayan tek ülkesiydi.Tacikçe, İranî bir dildi ve Farsça bilen birisi rahatlıkla Tacik-çe de konuşabilirdi. Alfabe olarak Tacikistan’da Kiril alfabesikullanılıyordu.

Alfabe konusunda Orta Asya ülkelerinin birbirlerindenfarklı yaklaşımları vardı. Örneğin Kırgızistan ve Kazakistan’dada Sovyet döneminde olduğu gibi Kiril alfabesi kullanılırken,Türkmenistan ve Özbekistan’da ise Kiril alfabesi bırakılmış,Latin alfabesine geçilmişti. Ancak cumhuriyet devrimleri sıra-sında bizde yapıldığı gibi, eski alfabe hemen terk edilmemişti.Bu sayede insanlar yeni baştan okuma yazma öğrenmek zo-

runda bırakılmamışlardı. Halen birçok gazete ve dergi Kiril al-

102 HANDUT



fabesinde basılıyordu. Şu anda Türkmenistan ve Özbekis-tan’da devletin resmi alfabesi her ne kadar Latin alfabesi ola-rak kabul edilmiş olsa da, Latin alfabesi ve Kiril alfabesi bir-likte kulanılıyordu.

Duşanbe'nin bende bıraktığı ilk izlenim, diğer Orta Asya ül-kelerinde sık sık görmeye alıştığım Rusların burada parmaklagösterilecek kadar az oluşuydu. Duşanbe'nin Lenin parkında

birkaç yaşlı Rus görmüştüm sadece. Bana dediklerine göre iç sa-vaş yüzünden çocukları onları burada bırakıp Tacikistan'ı terketmişlerdi. Mutlaka geçerli bir sebepleri olmalıydı büyüklerinide yanlarında götürmemelerinin. Belki de paraları yetmemişti.Kimbilir belki para bulunca geri dönüp onları da almayı düşü-nüyorlardı. Belki de büyükler istememişti onlarla gitmeyi. OrtaAsya'ya her gittiğimde gördüğüm şey şu olmuştu: Orta Asya'yayerleşen Ruslar, çoktan Orta Asyalı olmuşlardı. Burası onlarında vatanıydı.

Duşanbe'de dikkatimi çeken ikinci şey ise, dış yatırımlarınülkeye yeni yeni giriyor olmasıydı. İç savaş yüzünden ne Rus-lar Tacikistan'da kalmak istemiş ne de dış yatırımlar ülkeye gir-mek istemişti. Sadece batı dünyasından değil, Türkiye’den debirçok iş adamı ve bilim adamı, Türk dilleri konuşan Türkme-nistan, Özbekistan, Kırgızistan ve Kazakistan’a gittiği halde,İranî bir dilin konuşulduğu Tacikistan’a gelmemişlerdi. Batılıla-rın ilk başlarda buraya gelmemelerinin sebebi, iç savaş nedeniy-le Tacikistan’ın tehlike arz ediyor olmasıydı. Türklerin gelme-

yiş sebebi ise, milliyetçi bir yaklaşımın sonucu olarak Tacikis-tan’ın görmezden gelinmesiydi. Halbuki Orta Asya halkları,özellikle Özbekler ve Tacikler, aslında aynı ortak kültür mirası-na sahip insanlardı. Dilleri aynı olmayabilirdi ama dinleri bile,Sünnî olmalarından dolayı, Tacikleri, Şiî İran’dan çok SünnîTürkiye’ye yakın yapmaktaydı. Türkiye’den bakınca pek böylegörünmediğini biliyorum, ancak buraya gelince insan bu kültü-rel yakınlığı daha iyi gözleyebiliyor.

Zaten, “Tacik” kelimesinin kökeni henüz tam olarak açıklı-

ğa kavuşturulmuş değildir. 8. yüzyıla kadar buralarda Sogdlar

ZAHİDE AY 103



yaşıyordu. 8. yüzyılda Arapların bu bölgeye gelmesiyle birlikteSogdlara karşı inanılmaz bir kıyım gerçekleşmiştir. Sogdlarınisyanlarını bastırmaya çalışan Arap ordusu büyük kayıplar ver-mek zorunda kalmıştır. Araplar, bu kayıpları, o sıralarda İslami-yeti yeni yeni kabul etmiş olan Horasan Farsileriyle doldurma-ya çalışmıştır. Arap ordusundaki bu askerlere, “halifenin aske-ri” anlamında “Tacik” deniliyordu. Bunlar zamanla, bölgenin

ana dili olan Sogdcanın yerine Farsçanın hâkim olmasını sağla-yacaklardır. Yani ortada “Tacik” diye adlandırılan bir boy yok-tur aslında. Ancak yüzyıllar içinde, buraya göçeden Farsilerleyörenin yerli halkı olan Sogdların karışmasıyla oluşan yeniulus, “Tacik ulusu” adını alacaktır. Tacik ulusu ile bugününİranlıları arasındaki ayrım ise, 16. yüzyılda Şah İsmail’in İran’ıŞiîleştirmesi sonucunda gerçekleşmiştir.

Bölgenin Farsileştirildiği 8. ve 9. yüzyıllar, aynı zamanda Or-ta Asya’nın Türk göçleriyle de karşı karşıya kaldığı yüzyıllardı.

Farklı bölgelerden Orta Asya’ya gelen çeşitli Türk boylarının veFarsilerin, yönetici Arap idaresi altında birbirleriyle kaynaşma-ları pek mümkün görünmektedir. Kısacası, Şeybani Özbekleri-nin 16. yüzyılın başlarında bu topraklara gelmesinden çok da-ha öncesinde Türkler ve Tacikler Orta Asya’da bir adaptasyonsüreci geçirmişler ve birbirleriyle karışmışlardır. Bu nedenle de,1920’lerde Sovyetlerin kurulduğu ilk yıllarda Orta Asya’da ilanedilen cumhuriyetlerde yapılan nüfus sayımında, Duşanbe’dekiçoğu Özbeğin Tacik olarak nüfusa geçirilmesine karşın, Semer-kant ve Buhara’daki çoğu Taciğin de Özbek olarak kaydedilmişolmalarına şaşırmamak gerekir.

İç savaşa rağmen uzun zamandır Tacikistan'da varlığını sür-düren tek yabancı kurum Türk liseleriydi. Ve onların Türki-ye'den gelen genç öğretmenleriyle eşleri... Türk liseleriyle kas-tettiğim, Said-i Nursi tarafından kurulmuş olan Nur tarikatınınbaşındaki kişi olan Fethullah Gülen’in cemaatine bağlı okullar-dı. Herkes sokağa bile çıkmaya korkarken bu öğretmenler ra-

hatlıkla bir şehirden başka şehire gidebiliyorlarmış o dönemde.

104 HANDUT



Benim gördüğüm, bütün halkın, Türk liselerine ve orada çalı-şanlara saygı ve minnet duyuyor olmasıydı.

***

Tacikistan, Sovyetlerden kopup bağımsız olmasının hemenardından aşağı yukarı dokuz ay gibi kısa bir süre sonra, 1992’dekendini iç savaşın içinde bulmuştu. İç savaş, İslamcılarla komü-nist yanlısı modernistler arasında başlamıştı. 1997’ye gelindi-

ğinde iki taraf arasında ateşkes imzalanmıştı. Varılan antlaşma-ya göre devlet idaresinde her iki tarafın da katılımı olacaktı.Böylece bir tür koalisyon hükümeti kurulmuştu. 1999 yazındaülkeyi hâlâ bu koalisyon yönetmekteydi. Sorunlar bitmiş gibigörünüyordu. Hatta bazı halk, “Bunu neden daha önce yapma-dılar ki?” diye soruyordu.

Duşanbe'de kaldığım süre içinde iç savaş hakkında çok kan-lı hikâyeler anlatıldı bana. Ev baskınları, tecavüzler, sokak ça-tışmaları... Ben oradayken hâlâ tek tük tanklar dolaşıyordu Du-

şanbe caddelerinde. Tankların üzerindeki askerler genellikleRustular.

Orta Asya cumhuriyetlerinin kendi ulusal orduları yok de-necek kadar azdı. Bu cumhuriyetlerin dış sınırlarını savunmaişini Rusya üstlenmişti. Dış sınırlar ile kastettiğim, mesela Taci-kistan’ın, Afganistan ve Çin gibi ülkelerle olan sınırları dış sı-nırlardı, eski Sovyet dönemindeki ülkelerle olan sınırları ise içsınırlardı. Orta Asya ülkelerinin kendi ulusal ordularını oluş-

turmaları büyük bir maliyet gerektirmekteydi. Bu maliyeti ken-di başlarına karşılayamadıkları gibi, uluslar arası finans kuru-luşları da onlara ordu kurmaları için değil, ülkelerini kalkındır-maları koşuluyla borç verdiklerinden, dış sınırlarının korunma-sı için hâlâ Rusya’ya bağımlıydılar.

Orta Asya ülkeleri bağımsızlıklarından sonra henüz bir istik-rar tutturamadıkları için mafya çok güçlenmişti bu ülkelerde.Afganistan bağlantılı uyuşturucu ticareti yüzünden Orta As-ya'nın en güçlü mafyası vardı Tacikistan'da. Uyuşturucu ticare-

tine karışanlar arasında generaller bile varmış. Tacikistan’ın

ZAHİDE AY 105



uyuşturucu ticaretine bulaşmasındaki en büyük etken, komşu-su Afganistan’la olan bağlarıydı. Afganistan da, uzun yıllardır içsavaşın içinde olan bir ülkeydi. İç savaş doğal olarak ülkede biriktidar boşluğu yaratıyordu ve bu boşluktan en çok faydalanan-lar da uyuşturucu ve silah kaçakçıları oluyordu. Tacikistan’ınbaşına gelen de benzer bir durumdu. Tacikistan’daki iktidarboşluğu, ülkede kaçakçılık olaylarının başlamasına zemin ha-zırlamıştı. Birbirine komşu iki ülke olan Tacikistan ve Afganis-tan’ın zengin aşiret reisleri ya da generalleri, bu istikrarsız orta-mı kendi çıkarları lehine en iyi şekilde değerlendirmişlerdi.

Tacikistan ve Afganistan her ne kadar iki ayrı ülke olsalar da,geçmişte tek bir siyasal bölgeydiler. Rusların Orta Asya’ya geli-şine kadarki dönemde bugünkü kuzey Afganistan kentleri, Bu-hara Emirliğinin idaresi altındaydı. 19. yüzyılda Orta Asya’dakiRus-İngiliz rekabeti sonucunda Amu-Derya, Ruslar ve İngilizlerarasında sınır olarak kabul edilmişti. Böylece kuzey Afganistan

kentleriyle Orta Asya birbirlerinden ayrılmıştı. Bu siyasî kopma-ya rağmen, Amu-Derya’nın her iki yakasındaki halklar, SovyetRusya ile Batı dünyası arasındaki Soğuk savaş dönemine kadarhâlâ birbirleriyle yakın ilişki içindeydiler. Soğuk savaş dönemin-de birbirinden kopan iki bölgenin halkı, Sovyetlerin dağılmasın-dan sonra ülkelerindeki istikrarsızlık dönemlerinde yeniden ya-kınlaşmışlardır. Duşanbe’de kiminle tanıştıysam bana, iç savaşsırasında Mezar-ı Şerif’e kaçtıklarını söylemişti. Aynı şekilde Af-ganistan’da yaşayan birçok Tacik de Duşanbe’ye gelmişti. Afga-

nistan’ın, Taliban’a muhalif Mücahit hükümetinin lideri AhmetŞah Mesut bile Afganistan’da savaş alanında olmadığı zamanlar-da, ailesi ve adamlarıyla birlikte Duşanbe’de yaşıyordu. Hatta di-ğer ülke diplomatlarıyla buluşma yeri Duşanbe’ydi.

Hisar

Duşanbe’nin hemen dışında Hisar denilen bir yerleşim yerivardı. Burada 19. yüzyıla ait bir hisar harabesi vardı. Bu hisar,Buhara Hanlığı zamanından kalmaydı.

106 HANDUT



16. yüzyıl başları, Timurlu imparatorluğunun yıkılıp yerineŞeybani, Safevî ve Baburi devletlerinin kurulduğu yıllar, dünya-da önemli değişikliklerin olduğu yıllardı. Bu yıllarda Portekizlidenizciler, Asya’ya denizlerden ulaşma yollarını keşfetmişlerdi.Artık karalar yavaş yavaş önemlerini yitirmeye başlamıştı. 18.yüzyıla gelindiğinde, İpek Yolu ticareti uluslar arası öneminiçoktan yitirmişti. Bunun sonucu, bölgedeki siyasî gücün parça-lanması olmuştur. Şeybani Özbekleri, üç farklı yerel hanlığa bö-lünmüşlerdir : Hiva, Buhara ve Hokand hanlıklarına. Bunlarbölgede hep zayıf hanlıklar olarak kalmışlardır. Çünkü artıkbölgenin yeni gücü Rus Çarlığı olmuştur.

Rusya ise 19. yüzyıla gelene kadar Avrupa’yla da dahil olmaküzere, dış dünyayla ilişkileri kopuk bir ülkeydi. Avrupa, 19.yüzyıla kadar Rusya’yı Avrupalı bile saymıyordu. Bu durumRusya’nın Avrupa’daki kültürel ve bilimsel gelişmelerden fayda-lanmasını da geciktirmişti. Ancak 19. yüzyılın ilk yarısına ge-

lindiğinde Avrupa, Rusya’nın da Avrupa’nın bir parçası olması-na karar vermişti. Avrupa’nın bu kararı almasının önemli bir se-bebi vardı. Napolyon sonrası Avrupa, savaşlardan bıkmış birAvrupa’ydı. Bu yüzden de, 1815 yılından 1871’deki bugünküAlmanya’nın kuruluşuna kadarki dönemde, Avrupa içinde hiçsavaş olmamıştır. Çünkü bu dönem, Avrupa’da “güçlerin den-gesi” politikasının hüküm sürdüğü bir dönemdi. Bu başarınınen önemli ayağını da, bu politik sisteme dahil edilen Rusyaoluşturmuştu.

Ruslar ve İngilizler Avrupa’dan çok uzaklarda, Orta Asya’dakarşı karşıya gelmişlerdir. Bu karşılaşma, savaş alanında olma-mıştır. Daha çok diplomasi alanında olmuştur. Ve sonunda1881’de önce İran tarafsızlaştırılmış, ardından 1887’de bir ant-laşmaya varılarak, Afganistan’ın Rusya ve Britanya arasındatampon bölge olması kabul edilmiştir. Bu antlaşmaya göreAmu-Derya, Afganistan’la Rusya arasındaki sınırı oluşturacaktı.Bu şekilde nehrin iki yakasında yüzyıllardır birlikte yaşayanhalklar birbirlerinden koparılmış olurlar. Bu sınır, soğuk savaş

dönemi boyunca Sovyet Rusya ile Afganistan arasındaki sınırı

ZAHİDE AY 107



da oluşturmuştur. Hatta bugün de Amu-Derya, Tacikistan ileAfganistan arasındaki sınırı çizmektedir. 1860’da Rusya’nınÇin’le yapmış olduğu buna benzer bir antlaşmayla Rus-Çin sı-nırı da belirlenmiştir. Aynı şekilde o zaman da, Rus-Çin sınırıboyunca yerleşmiş olan Kırgız, Kazak, Uygur ve Tacikler birbir-lerinden koparılmışlardır.

Türk Büyükelçiliğinde

Duşanbe’ye kadar gelmemin en önemli sebebi Duşanbe'denAfganistan'a geçmek istememdi. Afganistan'daki Taliban yöne-timinin yasalarına göre, yabancı uyruklu bir kadının tek başınaülkeye girmesi yasaktı. O yüzden Afganistan'a Tacikistan üze-rinden, Taliban'a muhalif Mücahit bölgesinden girmeyi düşü-nüyordum. Türkiye'den ayrılmadan önce Ankara'daki Afgan el-çiliğinden, Duşanbe'den Afganistan’ın Tahar kentine sürekli he-

likopter kalktığını öğrenmiştim. Helikoptere ulaşmak için Du-şanbe'deki Afgan elçiliğiyle bağlantıya geçmem gerekiyordu.Ayrıca 1982'den beri Türkiye'de yaşayan birkaç Afgan kökenliTürk vatandaşından, onların Duşanbe ve Tahar'daki akrabaları-nın isimlerini almıştım. Bütün bu isimlerle bağlantı kurabil-mem için Tacikçe bilen birilerine ihtiyacım vardı. Bunun içinde Duşanbe'deki Türk lisesine gidip oradaki öğretmenlerdenyardım istemeyi düşünüyordum.

Türk lisesine doğru gidiyordum. Maşrutkadan inmiş ve kar-şıya geçmiştim. Durduğum yer tam köşe başıydı. “Ne tarafa gi-deceğim” diye etrafıma bakınırken, başımı kaldırdığımda Türkbayrağını gördüm. Türk elçiliğinin önündeydim. İçerdekilerebir “merhaba” demek istedim. İç savaşın henüz bittiği ve çokinsanın gelmeyi aklından bile geçirmediği Tacikistan'da, karşı-larında bir Türk kızı görünce şaşıracaklarını biliyordum. Öğlearasıydı. Eğitim müşaviri Hüseyin Bey, sekreteri Zuhra ve emni-yet görevlisi Özer Bey dışında kimsecikler yoktu.

Gerçekten de çok şaşırdılar. Beni çok güzel karşıladılar.Özellikle Hüseyin Bey benden daha heyecanlıydı. Oradan son-

108 HANDUT



ra Türk lisesine gidip dil bilen birisinden yardım isteyeceğimisöylediğim zaman, burada kalmamı, Afgan elçiliğiyle bağlantıkurmama kendisinin yardımcı olacağını söyledi. Ve o andansonra benimle ilgili herşeye el koydu.

Aynı gün içinde Afganlılarla ilişki kuruldu. Hüseyin Bey, be-ni ve Zuhra'yı alıp Afgan elçiliğine götürdü. Konuşmaları Zuh-ra yapıyordu. Bize helikopterle Afganistan'a geçmemin hiçbir

sakıncası olmadığını, ancak bir sonraki helikopterin ne zamankalkacağının belli olmadığını söylediler. Elçilikle irtibatı kes-mememiz gerekiyordu.

Duşanbe'den Afganistan'ın Tahar bölgesine kalkan helikop-terle ilgili işlere Afgan elçiliğinden General Ahmed Müslim ba-kıyordu. Daha sonraki günlerde iki kez karşılaştığım AhmedMüslim, batılı havası olan, İngilizceyi rahat konuşabilen biradamdı. İsveç’de, Afganistan iç savaşı hakkında yazdığı bir ki-tabı basılmıştı. Ülkelerine gitmek istememe saygı duyduğunu,

istediğim kadar onların misafiri olarak kalabileceğimi söylemiş-ti bana.

Helikopterin kalkış günü belli değildi. Tahar'dan ne zamangeri gelirse o zaman kalkacaktı. Bu arada bir gece aniden gelenbir helikopteri kaçırdığımı öğrendim. Gecenin o saatinde elçi-likte kimse olmadığı için beni arayıp haber verememişlerdi. Be-ni arayabilecekleri başka bir telefon numarası da bırakmamışolduğumdan helikopteri kaçırmıştım.

Her nedense o andan sonra içime bir kurt düştü. Etrafımda-ki bütün Türk vatandaşlarından bana karşı negatif bir enerji al-maya başlamıştım. Artık ne zaman helikopterle ilgili birine bir-şey sorsam, ya duymamazlıktan geliniyor ya da tepkiyle karşı-lanıyordum. En çok da Zuhra'nın benden uzak durmaya başla-masına içerlemiştim. İlk tanıştığımızda Türkiyeli bir kız arka-daşı olduğuna nasıl da sevinmişti oysa ki. Bana yardımcı olmak-tan vazgeçmişlerdi.

Neden böyle olduğunu sonraları çok düşündüm. Aklıma tek

gelen, Hüseyin Bey’e, büyükelçiden ve büyükelçilikten izin al-

ZAHİDE AY 109



maksızın benim işlerimle ilgilenmesinden dolayı elçilikten uya-rı gelmiş, o da bu uyarıyı mertçe karşılamak yerine, beni insan-ların gözünde hiç olmadığım biri gibi göstermeye çalışarak ber-taraf etmeye çalışmıştı. Böyle bir kanıya varmamın sebebi, Hü-seyin Bey’in, yalnızken yüzüme başka, başkalarının yanındabaşka konuşuyor olmasıydı.

Tahar'a helikopterle gitme hayallerim suya düşmüştü. Kara

yoluyla gitmeye karar verdim. Bunun için önce Kulab şehrinegitmeliydim. Orada ömür boyu sevgiyle hatırlayacağım biriyletanışacaktım. Talibcan Eke’yle.

Ferhor

Talibcan Eke aslen Özbekti. Karısı ise Tacikti. O, karısı Re-cebi ve kızı Ferzane'yle birlikte, Kulab'ın güneyine düşen Afga-nistan sınırındaki Ferhor kentine gittik. Afgan sınırına çok ya-kın olduğumuz için artık askerhi bölgedeydik ve yabancılar içinFerhor'a izinsiz geçmek yasaktı. Kontrol noktasına gelene ka-dar izin belgesi almamız gerektiğini bilmiyorduk. Daha önceyabancı uyruklu biriyle askerî bölgeye gelmediği için TalibcanEke de izin belgesi gerektiğini bilmiyordu. Bense, seyahatlerim-deki üçüncü yılım olmasına rağmen bu tür konularda tecrübe-li bir gezgin değildim. Başıma geldikçe öğreniyordum. Neyse kibir Tacik gibi giyinmiş olmam sayesinde hiç dikkat çekmeden,izin belgesi sorulmadan geçtik.

Recebi'nin Ferhor'da akrabaları vardı. Onlar sayesinde Fer-hor'daki Afgan yetkililerle ilişki kurduk. Konuştuğumuz hergörevli, ister Tacik olsun ister Afgan, beni önce umutlandırı-yor, ardından hayal kırıklığı yaşatıyordu. Sanki bu ülkeniniçinde bulunduğu kaderin bir parçası olmuştum. Son günler-de yaşadığım belirsizlik, son yıllarda Tacikistan'ın yaşadığı be-lirsizliğin aynısıydı.

Ferhor'dan Afganistan'a ancak askerhi malzeme taşınması

için helikopter ya da kamyon geçişine izin veriliyormuş. Bu-

110 HANDUT



nun dışında Afganistan'a gitmenin tek yolu, Duşanbe'den Ta-har'a kalkan helikoptere binmekmiş. Ama ben bu şansımı za-ten kaybetmiştim.

Kulab

Ferhor'dan Kulab'a geri döndük. Kulab'ın en meşhur yeri

Hoca Yusuf Hemedani'nin türbesiydi. Hep birlikte türbeyi ziya-rete gittik. Türbenin üzerindeki tarih 14. yüzyıla aitti. HalbukiHemedani, Ahmet Yesevi'nin hocasıysa eğer, bu tarih 11. veya12. yüzyıla ait olmalıydı. Türbenin üzerindeki tarih, türbenininşa edildiği tarih olmalıydı. İki yıl önce Merv'de de Hemeda-ni'ye ait olduğu savunulan başka bir türbe görmüştüm. Heme-dani'nin hangi türbede yattığını tespit etmek zor. Belki ikisindede yatmıyordur.

Osmanlının son yıllarındaki en itibarlı subay ve devletadamlarından biri olan Enver Paşa'nın eski mezarı da Ku-lab’daydı. Mezarı birkaç yıl önce Türkiye’ye getirilmişti. EnverPaşa, Osmanlı devletinin Birinci Dünya Savaşında yenilmesiüzerine, ülkeyi savaşa özellikle sokmuş biri olduğu suçlama-sıyla ülkeyi terk etmek zorunda kalmış ve mücadelesini OrtaAsya'da sürdürmüştü. Orta Asya’ya Lenin’i, Orta Asyalı yerlihalkın başlattığı Basmacı isyanını bastırabileceğine ikna ettiğiiçin gelmişti. Fakat Orta Asya’ya geldiği sırada, Mart 1921’deMoskova’daki hükümet ile Ankara’daki hükümet arasında ba-rış imzalanmıştı. Enver Paşa Ankara hükümetinin sevmediğibiriydi. Artık Lenin’le iş birliği yapması söz konusu olamazdı.Bunun üzerine o da, Sosyalist Rus birliklerine karşı Basmacıla-ra katılmış ve Ruslara karşı savaşırken de ölmüştü.

***

Ayrılırken son bir iyilik daha yaptı bana Talibcan Eke. OrtaAsya ülkelerinde o sıralar yabancılara uygulanan uçak fiyatla-rı, yerlilere uygulanan fiyattan farklıydı. Talibcan Eke, yerli fi-

yatına Hocent'e uçak bileti almamı sağladı. Bu o kadar kolay

ZAHİDE AY 111



olmamıştı. Çok dil dökmesi gerekmişti. Talibcan Eke, Kulab'datanınan ve sevilen biriydi. Üstelik çok iyi bir insandı. Onun sa-yesinde yetmiş dolar yerine sadece yirmi dolar ödeyerek Ho-cent'e uçak bileti alabildim.

Geri dönüşüm çok uzayacaktı. Tacikistan’a komşu olan ül-kelerden ancak Kırgızistan’a gidebiliyordum. Afganistan'a gi-demiyordum. O sıralar Tacikistan'da Özbek elçiliği olmadığı

için, vize alıp Özbekistan'a da gidemiyordum. Çin, hem işimeyaramıyordu hem de geçiş izni yoktu zaten. Gerisin geriyeHocent'e, oradan da Bişkek veya Almatı'ya dönmem en uygunyoldu. Türkiye'ye uçakla dönmeye yetecek kadar param yok-tu. Yolun yarısını, mesela Aşgabat'a kadarını uçakla gitmeyi,geri kalanını kara yoluyla gitmeyi düşündüm. Özbek vizemolsaydı bunlara hiç gerek kalmayacaktı. Tacikistan'dan direktÖzbekistan'a, oradan da Türkmenistan’a ve İran'a kara yoluy-la gidebilecektim.

O sıralar Türkiye-Özbekistan ilişkileri pek iyi değildi. Özbekdevlet başkanı İslam Kerimov'a birkaç ay önce düzenlenen su-ikaste katılanlardan biri Türkiye'de yakalanmış ve Türkiye'dekiİslamcı bir partinin lideri Erbakan yanlısı bazı kişilerden paraaldığını söylemişti. Olanlar, Türkiye ile Özbekistan arasındakiilişkileri sekteye uğratmıştı. Türkiye’de öğrenim gören Özbe-kistanlı gençler, hükümetlerinin tâlimatları üzerine ülkelerinegeri çağırılmışlardı. Ayrıca Özbekistan’da faaliyet gösteren Türkokullarının da çoğu kapatılmıştı. Bu gelişmelerden haberdar

olan Duşanbe’deki Türk elçiliği çalışanları, sınırdan vize alma-yı düşünsem bile, bu konuda hiç şansım olmadığını söylemiş-lerdi bana. Yine de denemeye değerdi.

***

Hocent’den, tıpkı geldiğim gibi, önce Oş'a sonra Bişkek'e veAlmatı'ya iki vasıta değiştirerek gitmek yerine, Almatı'ya Taş-kent üzerinden direkt giden bir otobüse bindim. Böylelikle ikikatı zaman ve iki katı para harcamaktan kurtulmuş olacaktım.

Oş’dan Hocent'e gelirken olduğu gibi bu sefer de Özbekistantopraklarından geçmemiz gerekiyordu. Almatı'ya kadar otuz

112 HANDUT



dolara anlaştım. Nereye gideceğimi soran diğer yolculara, aslın-da Türkmenistan'a gitmek istediğimi söyleyince, bana Taş-kent’de inmemi söylediler. Yolculuğun ilk yarısında kafam sü-rekli, bir sorun yaşamaksızın Özbekistan'a girip giremeyeceğimile meşguldü. Özbekistan'a bir kere girdikten sonra gerisi ko-laydı. Yolcuların dediği gibi Taşkent’de inebilirdim o zaman. Ya-kalanırsam ülkeyi terk etmemi isteyeceklerdi. Ben de o zaman,Kazakistan yerine Türkmenistan’a çıkabilirdim.

Taşkent

Hiçbir sorun yaşamadan Özbekistan'a girdim. Rahatlamış-tım. Taşkent çıkışında, Kazakistan sınır kapısına gelmeden he-men önce otobüsten indim. Henüz otobüs parasını ödememiş-tim. Para konusunda anlaştığım kişi, Özbekistan'a girerken Ka-zak sınırında bizimle yeniden buluşmak üzere bizden ayrılmış-

tı. Parayı ödemediğimi bilen kimse yoktu. Bulunduğumuz nok-ta yolun yarısıydı. Otuz dolar yerine on beş dolar ödemeyi dü-şünüyordum. Şoföre, “Ben pul vermedim. Neçe pul gerek?”(Ben para vermedim. Ne kadar para vermem gerek?) diye sor-dum. Biraz düşündü ve “beş dolar” dedi.

Saat gece yarısına geliyordu. Otobüsteki yolcuların yardı-mıyla benim için bulunan bir taksiye bindim ve otobüs termi-naline gittim. Terminalde sabahın olmasını bekleyip, günün ilkBuhara otobüsüne binmeyi düşünüyordum.

Taşkent, Orta Asya’da gördüğüm, metro ağına sahip olan tekşehirdi. Sovyetler Birliği’ndeki, hatta bütün doğu bloku ülkele-rindeki tüm büyük şehirler hemen hemen birbirlerine benzi-yorlardı. Orta Asya’nın büyük başkentleri de öyle... Bunlar ara-sında Taşkent, 1966 depreminde yerle bir olmuş bir şehir olma-sına rağmen, diğer Orta Asya başkentleri arasında modern şe-hircilik anlamında en eski geleneğe sahip olanıydı. Almatı veDuşanbe de biraz öyleydi. Ama Taşkent’in farkı, burada metro-

pollerin olmazsa olmazı olan metro ağının bulunmasıydı. Taş-kent, Almatı ve Duşanbe’nin tersine, Aşgabat bağımsızlıktan

ZAHİDE AY 113



sonra hızlı bir şekilde modern bir şehir haline getirilmişti.Onun da metrosu yoktu. Sovyet döneminden kalma traleybüs-ler ise hâlâ trafikte önemli bir rol oynuyorlardı. Büyük şehirleriçinde en az yenilenmiş olanı, en azından benim orada oldu-ğum 1999’daki haliyle, Bişkek’di.

Taşkent’deki metro istasyonlarının en dikkat çekici yanları,her birinin birer müze gibi olmasıydı. Duvarlara, Türk tarihinin

değişik efsaneleri, ünlü simaları bir bir nakşedilmişti. Üstelikbu motifler, bağımsızlıktan sonra değil, Sovyet döneminde nak-şedilmiş motiflerdi.

Semerkant

Otobüs Semerkant’da bir saatten fazla mola verdi. Registan'ave Gur-i Emir'e yeniden gittim. Terminale döndüğümde polis-

lere yakalandım. Pasaportumu sordular. Vizemin olmadığınıgördüler. Onlara en acil şekilde Türkmenistan'a geçmeye çalış-tığımı anlattım. Hiç sorun çıkarmadılar. Çantamda narkotik yada Vahabizmle ilgili bir kitap olup olmadığını sordular. Olma-dığını söyleyince çantama bakmadılar bile. “Siz ayal kişisiniz.Erkek olsaydınız komazdık. Yolunuz ak bolsun” (Siz bayansı-nız. Erkek olsaydınız koymazdık. Yolunuz açık olsun) deyipbeni bıraktılar.

Buhara'ya gelir gelmez ilk işim karnımı doyurmak oldu.

Özbekistan’da ve diğer Orta Asya ülkelerinde, hatta kuzey Af-ganistan’da, öğünlerde en çok yenen yemek pilavdı. Malzeme-si beş taneydi. Pirinç, havuç, soğan, kırmızı et ve yağ. “Pilav”kelimesinin kökeni, “penc” ve “alev kelimelerinin birleşme-sinden ileri geliyormuş. “Penc” Farsçada “beş” demekti. Beşparça malzemenin ateş (alev)de pişirilmesiyle meydana gelenyemek demekmiş. Özbeklerin bir de “şaşlık” denilen kebabıünlüydü. “Şaş”, yani “şeş”, Türkçede “altı” demekti. Altı par-ça etin şişe geçirilmesiyle oluşan yemeğin adıydı şaşlık. Bura-larda en çok tüketilen meyve ise kavundu. Biz Türkiye’de ka-

114 HANDUT



vunu sadece yazın yeriz. Orta Asya’da ise her mevsim kavunyiyebiliyormuşsunuz.

Orta Asya’da yemek çeşidi olarak sayabileceğim başka ye-mek ne yazık ki aklıma gelmiyor. Orta Asya mutfağı, Türk mut-fağı gibi zengin bir mutfak değildi. Benim gördüğüm kadarıylaOrta Asya’da yemeğin temeli yedi unsurdan oluşuyordu. Ha-mur, pirinç, soğan, havuç, patates, kırmızı et ve yoğurt. Diğer

bütün çeşitlilik bu unsurlar etrafında oluşturuluyordu. Türkmutfağı ise, hem her türlü iklimi ve bitki örtüsünü kendindebarındıran coğrafyası nedeniyle, hem de çok kültürlü bir gele-nekten gelen Osmanlı mutfağının çeşitliliği sayesinde, Orta As-ya mutfağıyla kıyaslanamayacak kadar zengindi.

Doğu Türkistan da dahil olmak üzere Orta Asya ülkeleri-nin yemek kültüründe, biz de olmayan bir şey vardı. Asla so-ğuk içecek içmiyorlardı. İçme suyunu buzdolabında saklamı-yorlardı. Onların içecek olarak tükettikleri şey çaydı. Çayı,

gök çay (yeşil çay) ya da kara çay olarak tüketiyorlardı. Bizde-kinin aksine, son derece açık demliyorlardı. Ayrıca çayı piya-lelerde içiyorlardı. Piyaleyi, sapsız porselen kaseler olarak dü-şünebilirsiniz.

Özbekistan’da çayın servis edilmesiyle ilgili iki hususa dik-kat etmiştim. Birincisi, eve misafir geldiğinde, çayı ilk önce evsahibi içiyordu. Bizde ise kibarlığımızı göstermek için önce mi-safire servis ederiz. Özbekistan’da çayın önce ev sahibi tarafın-

dan içilmesinin sebebi, misafire, “içinde zehir yok, bak, önceben içiyorum” demek istenmesiymiş. İkinci husus ise, misafirinpiyalesine konan çay çok doldurulmuyordu. Neredeyse piyale-nin yarısı boş kalıyordu. Bunun nedeni de, misafirin, “bir anönce çayını içip gitmesi”nin istendiği sanılmasın diyeymiş.

Karnımı doyurduktan sonra Kalan Minaret’in olduğu eskişehre gittim yeniden. İki yıl önce geldiğimde buradaki birçokeski yapı restore ediliyordu. Eğer restorasyon çalışmaları bit-mişse onları yeniden fotoğraflamak istiyordum. Erkten Çihar

Minar’a kadar olan yerlerde dolaştım.

ZAHİDE AY 115



Buhara, Türkmenistan sınırındaydı. Sınırın diğer yakasında-ki Çarjov şehriyle aramda sadece yüz kilometre vardı. Tren is-tasyonuna geldiğimde, “Kimse bana bir daha pasaportumu sor-madan Çarjov'a geçmeliyim” derken, Buhara'da takıldım. Yol-culuklarımda ilk yıldan beri Türkmenistan'dan aldığım Türk-men elbisesiyle dolaşıyordum. Meğer 6 Haziran'dan beri Türk-menistan ve Özbekistan birbirlerine vize uygulamaya başlamış-lar. Bu yüzden bu kadar sık pasaport kontrolü yapılıyormuş.Türkmen elbisemle polislerin dikkatini çekmiştim.

Avirde bekletilirken gelip giden bir sürü polisle tanıştım. Sa-kin ve neşeli insanlardı hepsi. İşimin hallolması için ertesi gü-nü beklemem gerekiyordu. O geceyi iki yıl önce kaldığım Ze-rafşan otelde geçirdim.

Ertesi gün işlerimin hallolması neredeyse bütün gün sürdü.Yaklaşık yirmi dolar cereme (ceza) ödedim ve Özbekistan'da üçgün kalma hakkım oldu. Cereme, bugün Anadolu’da da aynı

anlamda kullanılıyordu. Avirdeki görevli, giriş günüm için, birgün sonrasının tarihini yazarak bana bir gün daha kazandırmış-tı. Böylece dört gün kalma hakkım oldu Özbekistan'da. Başkazaman olsa bu dört günü sonuna kadar kullanırdım ama şimdiTürkiye’ye dönmeliydim.

***

Hiç oyalanmaksızın tekrar istasyona geldim. Çarjov treni sa-baha karşı dörtteydi. İstasyonda gecelemeye karar vermiştim.

Trenin kalkış saatini beklerken genç bir Türkmen kadını olanAltın'la tanıştım. Kardeşi, Navoi şehrinde narkotikten içerdey-miş. Özbekistan'daki genel aftan yararlandırılıp serbest bırakı-lıyormuş. Kardeşini almaya gittiğinde, hapishane görevlileriyirmi bin sum rüşvet istemişler. Altın'ın ise on bin sumu var-mış. Merv'e, ailesinin yanına on bin sum daha bulmaya gidiyor-du. Çok ezik bir hali vardı. İçimden ona on dolar vermek geldi.Çok sevinmişti. Artık sadece beş bin sum bulması gerekecekti.Bir gezgin için on dolar önemli bir paraydı. Ama bir Türkmen

için on dolar çok çok daha önemliydi. Onun bir aylık maaşınınneredeyse yarısı ediyordu on dolar.

116 HANDUT



Biz konuşurken yanımıza başka bir kadın geldi. Özbekti.Çarjov'a, Türkmenistan'da daha ucuz olan yiyecek maddelerisatın almaya gidiyordu. Çok dertli görünüyordu. Yedi yıl öncekocası, onu ve beş çocuğunu terk edip aynı mahalledeki baş-ka bir kadına gitmiş. Bu arada kadın iki çocuğunu kaybetmiş.Bunları anlatırken yüzünde hiçbir kıpırtı yoktu belki, amagözlerinden yaşlar süzülüyordu. Şimdi kocası geri dönmek is-tiyormuş. Lâkin onun içi istemiyormuş. İki balası (çocuğu)yüreğinden hiç çıkmıyormuş. Diğer üç kızı, babaları kalsın is-tiyormuş. Adam gelince kızlar soruyormuş, “Babam girsinmi?”. Eğer girerse, o dışarı çıkıyormuş.

Sovyetler Birliği’nin dağılmasının ardından bu insanlar nezor dönemler geçiriyorlardı. Bir anda paraları pul olmuştu. İn-sanların geleceğe ait umutları sönmüştü. Üstelik bu ülkelerdedoğal gaz, elektrik, ya çok ucuzdu ya da bedavaydı. Şehir içi te-lefon bedavaydı. Petrol son derece ucuzdu. Birçoğu Sovyet ida-

resi döneminde oturdukları evleri sahiplendikleri için kira pa-rası da vermiyorlardı. Buna rağmen her yıl daha da artan yük-sek enflasyon, işsizlik, istikrarsızlık bu ülkelerde yaşamı çokgüçleştirmişti.

Buna karşılık, bunca zamandır Sovyetlerden dağılan OrtaAsya cumhuriyetlerini geziyordum, sokaklarda hiç dilenci gör-memiştim. Sakat, kör, orasını burasını göstererek dilenen biri-ne hiç rastlamamıştım. Daha sonrasında Özbekistan’da uzunyıllar bulunmuş bir tanıdığımdan öğrendim ki, bu insanlar yö-

netim tarafından toplanıp belli bölgelere yerleştiriliyorlarmış.Buralarda onlara küçük el işleri yaptırılıyor, karşılığında ise ba-rınak ve yiyecek ihtiyaçları karşılanıyormuş. Bu sistem de yineSovyetler zamanından kalma bir uygulamaymış.

İstasyonda dolaşırken ya da bekleme salonunda beklerken,habire birileriyle selamlaşıyordum. Bunlar bir gün önce avirdebeklerken tanıştığım polislerdi. Çoğunu hatırlamıyordum. On-lar selam verince ben de selam veriyordum.

Gece saat bire doğru genç bir Rus askeri yanımıza yaklaştıve Özbekçe olarak “gelin” diyerek onu takip etmemizi istedi.

ZAHİDE AY 117



Trenlerin arasında dolaşıyorduk. Vagonlardan birinin kapısınıçaldı. İçerden kilitli olan kapıyı yine Rus olan yaşlı bir kadınaçtı. Anlaşılan onu uykusundan uyandırmıştık. Asker eliylegirmemizi işaret etti. Kendisi dışarda kaldı. Rus kadın kapıyıtekrar kilitledi. Gözlerimin karanlığa alışması için bir kaç sa-niye geçmesi gerekti. Altın'la birlikte Rus kadının arkasındangittik. Bize kompartımana girip uyumamızı işaret etti. Saatdörde doğru tekrar gelip bizi kaldırdı. Bütün bunlar olurkenağzımdan çıkan tek söz, Rusça’da teşekkür etmek anlamınagelen “sipasiba” oldu.

Çarjov

Buhara-Çarjov arası, trenle dört saatti. Çarjov çıkışı pasaportkontrolünde yine takıldım. İki yılda Türkmenistan’da da çokşey değişmişti. Eskiden sadece ülke sınırlarında pasaport kont-

rolü yapılırdı. Şimdiyse her şehir giriş ve çıkışında yapılıyordubu kontroller. Yabancılar vizelerine, Türkmenistan’da gidecek-leri her şehrin adını yazdırmak zorundaydılar artık. Benimseyeşil pasaportum vardı. Onlara Türkmenistan’ın yeşil pasapor-ta vize istemediğini anlattım ama bana inanmadılar. Kendilerin-den öyle eminlerdi ki ben de tereddüt içinde kaldım. Pasapor-tuma el koydular ve ancak ertesi gün geri alabileceğimi söyledi-ler. Bir gece Çarjov’de kalmam gerekecekti.

Çarjov'e giden bir arabadan beni de götürmelerini istedim.Şahvali'yle bu şekilde tanıştım. Beni mihmanhaneye bırakmakyerine kendi evlerine götürdüler. Şahvali Afganistanlıydı. Anne-si Özbek, babası Tacikmiş. Çarjov'de yaşıyordu. Hikâyesi beniçok etkilemişti.

Şahvali

Özbek general, Raşid Dostam'ın pilotlarından biriymiş. Dos-tam Mezar-ı Şerif'i terk edince, o da Çarjov'e yerleşmiş. Anladı-

118 HANDUT



ğım kadarıyla o ve ağabeyleri, Afganlıları para karşılığında, ya-sa dışı yollarla Moskova'ya geçiriyorlardı... 1993’de AnkaraÜniversitesinde tıp okumak üzere Türkiye'ye gelmiş. Bir ay ka-labilmiş Türkiye'de. Bir gece bir arkadaşını kavgada öldürmüş-ler. “Sen de vardın” deyip onu sınır dışı etmişler. Bu yüzdenTürkiye'yi hiç sevmiyor... Hele Feride'si. Bir kere sevmiş. Çoksevmiş. Feride de onu sevmiş. Ama Feride'yi babası başkasınavermiş. O zamanlar çok yoksul olduğunu söylemişti. O damemleketini terk etmiş. Moskova'ya gidip pilot olmuş. İki yılsonra geri döndüğünde Feride'nin iki çocuğu varmış. Birbirle-rini hâlâ seviyorlarmış. Bir gün, bir roket Feride'yi vurmuş. İş-te dünya o an durmuş Şahvali için. “Onun için böyle divâne(serseri) oldum” demişti olanları anlatırken. Gerçekten de çokiçki içen, sadece günü yaşayan biriydi Şahvali.

Herkes uyuduktan sonra yanıma gelmişti. Baş ucuma çöme-lip, “kimsin sen?” diye sormuştu bana. Ağabeyi beni eve getir-

diği için ona çok kızmış. Haklıydı. Yasa dışı bir iş yapıyorlardıve bunu yabancıların bilmesi doğru değildi. Buralarda ne işimolduğunu, Afganistan'a neden gitmek istediğimi anlamaya çalı-şıyordu. Konuştukça açıldı. Ve o da bana kendi hikâyesini an-latmaya başladı. Yıllardır ilk kez bir başkasıyla Feride hakkındakonuştuğunu söyledi.

Ertesi gün pasaportumu alıp Aşgabat'a gitmek üzere Çar- jov'den ayrıldım. Bu iş için yirmi beş dolar vize parası ve yirmidolar da cereme olmak üzere kırk beş dolar ödeme yaptım. Aş-

gabat’a gitmek için, Orta Asya ülkelerinde maşrutka denilen,minibüse benzer bir araca bindim.

Şahvali'yi bir kez daha göremeden ayrıldığım için içim bu-ruktu. Onu ve evinde tanıdığım diğer kaçak Afganları düşü-nünce gözlerim doldu. Maşrutkada kafam bunlarla meşgul-ken, gözlerimin dolduğu anlaşılmasın diye güneş gözlüğümütakıp başımı yola çevirmiştim. O yazki en güzel arkadaşlıkla-rımdan birini yaşayacağım Klara yanımda oturuyordu. Oto-büsteki herkese armut ikram etmişti. Tabiî ki bana da. Armut

koçanını elindeki poşete atmak üzere ona verirken, Türkçe

ZAHİDE AY 119



olarak, “ağlama” dedi. Neden ağladığımı arkadaş olduktansonra bile asla sormadı.

Aşgabat

Klara'nın ısrarları üzerine birkaç gün Aşgabat’da onun misa-firi oldum. Klara o sıralar otuz beş yaşındaydı. Hiç evlenmemiş

olmasına rağmen altı yaşında bir oğlu vardı. Ayrıca beş aylık ha-mileydi. Annesi Başkırt, babası Tatardı. Çocuklarının babası iseTürkmendi. Türkmence anlaşabileceğimiz halde, o İngilizcekonuşmayı tercih ediyordu. İngilizceyi kendi kendine öğren-mişti. Oğlu Batır öyle güzel, öyle sevimli bir çocuktu ki, onuseyretmeye bayılıyordum. Biraz uzak duruyordu. Ben de onugizli gizli seyrediyordum. Bir gece yürüyüşe çıktığımız bir sıra-da, ona yakın olmak için bir şansım olmuştu. Çok uykusu gel-mişti ve hiçbir şeye itiraz edebilecek durumda değildi. Eve ka-

dar onu sırtımda taşımıştım. Büyük zevkti.

Orta Asya ülkelerinde internet ağı çok gelişmemişti. Kendiadresime girip maillerimi okuyamıyordum. Bir yıl önceki Çinseyahatimde tanıştığım Çinli arkadaşlarım Türkiye'ye gelecek-lerdi. Onlara, benden haber almadan uçak bileti almamalarınıyazmıştım. İyi olduğumu, Tacikistan'dan sağ salim çıktığımı veartık bilet alabileceklerini bildirmem gerekiyordu. Kendi adre-sime giremesem de, Klara sayesinde özel bir şirketin adresi üze-rinden onlara mail göndermeyi başardım. Ve en hızlı şekildeİran üzerinden Türkiye'ye döndüm.

120 HANDUT



DÖRDÜNCÜ BÖLÜM

“BUNDAN SON NE VAKİT AY GÖRSEM, YÂDIMA ZAHİDE DÜŞCEK”

121



İRAN, TÜRKMENİSTAN VE

AFGANİSTAN’DA(06 Ağustos-31 Ağustos 1999)

Türkiye'ye dönmekte boşuna acele etmiştim. Pekin'dekiTürk konsolosluğu, arkadaşlarımın hepsine birden vize vere-

meyeceğini söylemiş. Onlar da gelmekten vazgeçmişler. Türk-menistan’dayken maillerime bakma şansım olmadığı için buhaberi ancak Türkiye'ye dönünce öğrenebilmiştim. Kızlar gel-meyince ben de, onlarla birlikte geçirmeyi düşündüğüm zama-nı ve parayı, yani son iki yüz dolarımı, tekrar Afganistan'a git-meyi denemek için harcamaya karar verdim. Bu, 1999 yazı için-de Türkiye'den ikinci kez çıkış yapmam demekti. Böylece Tür-kiye'ye dönerken geçtiğim yollardan on gün sonra tekrar geç-tim. Bu sefer Afganistan'a Taliban bölgesinden girmeyi deneye-

cektim. Bunun için öncelikle Türkmenistan-Afganistan sınırını,eğer başaramazsam Peşaver'e gidip Pakistan-Afganistan sınırınıdeneyecektim. O yaz Afganistan'da on İranlı diplomat öldürül-düğü için İran-Afganistan sınırı kapatılmıştı. Bu yüzden İran sı-nırından geçmeyi deneyemezdim.

***

Sınırı geçip önce Tahran'a gittim. Ardından Meşhed otobü-süne bindim. Otobüste iki gençle tanıştım. İkisinin de ismiAli'ydi. Biri Azerî biri Farsiydi. Tahran'da ev arkadaşıymışlar.

Tiyatro eğitimi almışlardı. İran televizyonunda oyuncu ve yö-

123



netmen olarak çalışıyorlarmış. Farsi Ali'nin ailesini ziyaret et-meye Kaşmar'a gidiyorlardı. Beni de davet ettiler. Yol boyuncagösterdikleri nezaket, tekliflerini kabul etmemde çok etkili ol-du. Bir gece kalmakta sakınca görmediğim o evde tam dört ge-ce kalacaktım.

Kaşmar

Farsi Ali, on çocuklu bir ailenin üçüncü çocuğuydu. İki ya-şından dokuz yaşına kadar beş çocuk vardı evde. Çocuklardanikisi Ali'nin ablası Fatima'nın çocuklarıydı. Ayrıca üç de gelinlikçağına gelmiş genç kız vardı evde. Evin babası Gulam Ali, hastaolmasına rağmen çok genç gönüllü bir adamdı. Anne Zehra, ba-na ne zaman adımla seslense, iki yaşındaki evin en küçük kızıZühre de o çocuk sesiyle bana, “Zahide hânum” diye sesleniyor-du. Bir gün arkamdan boynuma sarılmış, “möçekkerem, möçek-

kerem” diye şarkı söylüyordu. Möçekkerem'in Türkiye'deki kar-şılığı “müteşekkirim” demekti. Sanırım kendi uydurduğu birşarkıydı.

Azeri Ali de Zühre'yi çok sevmişti. O gün öğle yemeğinde ta-vuk yemiştik. Ev halkı bizim Türkiye'de “lades kemiği” dediği-miz kemiği bana gösterip anlamadığım birşeyler söylediler. On-lara, “lades mi?” dedim ve beni doğrularcasına coşkuyla haykır-dılar. Bunun üzerine Azeri Ali'yle lades tutuştuk. Bundan sonrabirbirimizden birşey alırken “aklımda” dememiz gerekiyordu.Eğer alan taraf “aklımda” demeyi unutur ve veren taraf “lades”deyiverirse, veren taraf iddiayı kazanmış olacaktı. Eğer o kaza-nırsa, Afganistan dönüşü Tahran'da onlarda kalacaktım. Benkazanırsam yine Tahran'da onlarda kalacaktım.

Akşam yemeğinde gözüm bir ara Zühre'ye takıldı. Ali'yi nasılda hayranlıkla seyrediyordu. Yerimden kalktım. Zühre'yi kucak-ladım. Ali'ye, “seni istiyor” dedim. Ali kollarını uzattı. Bununüzerine Zühre'yi kucağına verdim ve “lades” dedim. Ali'nin o an

ki şaşkınlığını, ev halkının kahkahalarını ömür boyu unutama-yacağım.

124 HANDUT



Bir akşam Zehra Hanım, Zühre ve Ali'nin yirmi yaşındaki erkekkardeşi Mohsen'le birlikte dışarı çıktık. Zehra Hanım’ın annesiylebabasının evine gittik yürüyerek. Bahçe içinde, oldukça geniş birevde tek başlarına yaşıyordu bu iki yaşlı insan. Eve dönerken yolboyunca, Mohsen'le birbirimize şarkılar söyledik. O Farsça söyle-di ben Türkçe... Mohsen çok kafa dengi bir çocuktu. Evin en ser-seri ruhlusu oydu. Şarkı söylemeye evde de devam ettik. Diğerleride bize katıldı. Farsi Ali'nin etkileyici bir sesi vardı. Umid'den bir

şarkı söyledi bize: İran-ı men. Melodinin tanıdık geldiğini söyledi-ğim zaman, Umid'in iki yıl Türkiye'de kaldığını, parçalarında Türkmelodilerini de kullandığını söylediler. Hatta Türkiye'de tanıştığıbir İsrailliyle evlenmiş. Ne güzel bir birleşimdi: Türkiye, İran ve İs-rail. İran'da İsrail'den nefretle bahsediyorlardı. Buna karşınUmid'in bir İsrailliyle evlenmesi hakkında kötü yorum yapıldığınıhiç duymadım. İki yıl önce Leyla'dan öğrendiğim Googoş'un birşarkısını da ben onlara söyledim. “Herkes İran'ı sevmezken senFarsça şarkı bile söylüyorsun” demişti Azerî Ali.

Azerî Ali evdeki herkesin kalbini fethetmişti. Özellikle ço-cukların ve evdeki genç kızların. Hem yakışıklı ve eğlenceli bi-riydi hem de başkalarına karşı her zaman saygılıydı. Modern birİran genci olmasının yanı sıra inançlarına bağlı biriydi. Kuran’ıezbere okuyabiliyordu. Bütün bunların dışında Ali'nin, insanıniçini burkan bir yanı vardı. Ali çok yalnızdı. Ailesi, on yıl önceAli'yi İran'da bırakıp Hollanda'ya göç etmişlerdi. Annesini, ba-basını, son gördüğünde bir yaşında olan kızkardeşini o zaman-dan beri görmüyormuş. İran'da on beş yaşının üzerindeki erkekçocukların askerliklerini yapmadan yurt dışına çıkmaları yasakolduğu için o ailesiyle gidememiş. Maddî sıkıntısı olmasın diyebabası ona Tahran'da bir ev ve bir iş hanı bırakmış. Kendi ayak-ları üzerinde durmayı öğrenene kadar babaannesiyle birlikteyaşamış. Birkaç yıldır Farsi Ali'yle birlikte kalıyorlarmış. Ailesi-ne en çok ihtiyaç duyduğu yaşlarda Ali hep tek başınaymış. Gi-tar çalmayı öğrenmiş. Şiir yazmaya başlamış. Hatta iki tane şiirkitabı da basılmış. Ama yine de yalnızlığını paylaşmaya hiçbirşey yetmemiş. Bana bunları Fatima anlatmıştı.

***

ZAHİDE AY 125



İran Horasan’ında yer alan Kaşmar'da ziyaret edilebilecek üçbüyük türbe vardı. Bunlar İmamzade Seyit Murtaza’nın türbesi,Humeyni'nin hocası olan Seyit Hasan Müderris'in türbesi ileİmamzade Seyit Hamza'nın türbesiydi. Her üç türbe de İran'dagörmeye alıştığım türbelere benziyordu; içleri küçük küçük ke-silmiş aynalarla süslü olan türbelere...

Bugün İslamî bir rejimle yönetilen İran, tarihî boyunca top-

raklarında büyük dinlerin kök saldığı bir ülke olmuştur. Özel-likle Zerdüşt dini, Pers imparatorluğu zamanından beri İran’ınmillî birliğinin oluşumunda hep önemli bir unsur olagelmiştir.

M.S. 3. yüzyılda İran’da Partların egemenliğine son vererekkurulan Sasani devletinde de Zerdüşt dini önemli bir rol oyna-mıştır. Yine aynı devlet zamanında, 3. yüzyılda ortaya çıkanManiheizm ve 6. yüzyılda ortaya çıkan Mazdekizm, İran’da or-taya çıkan diğer dinler olmuşlardır.

Sasani devleti, göçebe kökenli Partların aksine İran’ı merke-

zî bir yönetimle idare etmiştir. Pers döneminin ihtişamını İran’ayeniden kazandırmışlardır. Etkin bir bürokrasi ve güçlü birdevlet dini (Zerdüştlük) sayesinde geç İlk Çağ’ın Bizans ile bir-likte en güçlü iki devletinden biri durumuna gelmiştir. Müslü-man Arap savaşçıların Arap yarımadasından çıkıp Asya’nın iç-lerine yayılmaları, Sasanilerin ve Zerdüştlüğün sonunu getir-miştir. Ancak çok kısa bir süre içerisinde İranlıların yeni dinihalini alacak olan İslam, 8. yüzyılın ortalarında İran’ın kuzey-doğu bölgesi Horasan’da, Arap İslam devletinde bir hanedan

değişikliğine sebep olacak güçlü bir devrimin, “Abbasi devri-mi”nin meydana gelmesine ev sahipliği edecektir.

***

Farsi Ali’nin ailesi bağcılık yapıyordu Kaşmar’da. Buradakison günümde hep birlikte bağa gittik üzüm toplamaya. Onlarlabirlikte bağda çalışmak, onların günlük hayatına birazcık olsunkatılmak çok hoşuma gitmişti. Eve döndüğümüzde banyo ya-pıp akşam yemeğimizi yedikten sonra, iki Ali ve Mohsen üzüm-

leri küllemek için tekrar bağa gittiler. Rengi güzel olsun diyey-

126 HANDUT



miş. O gece son gecemiz olacaktı. Bana söz verdirdiler, onlardönene kadar uyumayıp beklemem için. Döndüklerinde geceyarısını çoktan geçmişti. Ev halkının hepsi uyumuştu. SadeceFatima ve ben ayaktaydık. İki Ali, Mohsen, Fatima ve ben saba-hın dördüne kadar sohbet ettik. O gece uzun bir gece oldu. Dı-şarıda sabahlamaya karar vermiştik. İmamzade Seyit Murta-za’nın türbesine kadar yürümeyi planlıyorduk.

Sabahın dördünde dışarı çıktığımızda Kaşmar henüz karan-lıktı. Kaşmar sokaklarında kızlı erkekli bir grup genç, güle oy-naya türbeye kadar yürüdük. Türbeye varınca orada sabahla-maya gelmiş bir sürü insanla karşılaştık. İnsanlar, yatacak bat-taniyeleri ve yiyecekleriyle, çorlu çocuklu gelmişlerdi. Arkadaş-larım, Türkiye’den mihman olduğumu söyleyince hepsi bana,“hoş âmedi” (hoş geldiniz) diyorlardı. Gerek türbe ziyaretleriolsun gerekse park ve bahçelerde yapılan piknikler, İran’da ensık karşılaştığım sosyal faaliyetlerdi. En çok görülen sosyal fa-

aliyet ise ev gezmeleriydi. Rejim, İranlıların kültürel faaliyetleryüzünden bir araya gelmeleri yerine, bu tür sosyal ilişkiler kur-malarına olanak tanıyordu sadece. O yüzden de bir yabancıyıevlerinde ağırlamak, daha sıra dışı bir faaliyet olarak bulunmazbir fırsattı onlar için.

Saat sekiz gibi eve döndük. Kahvaltıdan sonra bütün ev hal-kıyla birlikte terminale gittik. Azerî Ali ve Mohsen arabada yerkalmadığı için motosikletle geldiler. Azerî Ali’nin gözleri dol-muştu vedalaşırken. Otobüs tam şehirden çıkarken, Mohsen’le

Azerî Ali’yi fark ettim. Motosikletle otobüsü takip ediyorlardı.Son bir kez daha göz göze geldik ve ayrıldık.

***

O yazki gezimin sonunda Türkiye’ye dönerken, anlaştığımızgibi Tahran’a gelince Alilere gitmedim. Telefon dahi açmadım.Eğer telefon açsaydım beni kalmaya ikna etmeye çalışacakları-nı biliyordum. Bense ülkemde deprem olduğunu duyduğum-dan beri bir an önce Türkiye’ye dönmek istiyordum. Onları

Türkiye’ye dönünce aramaya karar vermiştim. Gerçekten deevime gelir gelmez ilk işim Azerî Ali’nin bana verdiği numara-

ZAHİDE AY 127



lardan birini aramak oldu. Alilerin ikisi de yoktu. Telefona ce-vap veren kişiyle Azerice konuştuk. Ali’nin Türkiye’den arkada-şı olduğumu, Tahran’a gelince onu arayacağıma söz verdiğimi,ama deprem yüzünden bir an önce Türkiye’ye dönmek istedi-ğim için arayamadığımı söyledim. Karşı taraftaki kişi, depremyüzünden onların da çok üzgün olduğunu söyledi bana. Ali’yearadığımı mutlaka ileteceğini de ekledi.

Bu telefon konuşmasından bir buçuk iki ay sonra Alileri tek-rar aradım. Onlara, bana yaşattıkları arkadaşlık için teşekküretmek, onları unutmadığımı söylemek istiyordum. TelefonuFarsi Ali açmıştı. Emin olmayarak, “Ali” dedim. Daha kendimitanıtmamıştım ki Ali, “Zahide” diyerek coşku dolu bir seslekarşıladı beni. Ona bütün aile fertlerini tek tek sordum. Hepsi-nin iyi olduğunu söyledi. Hatta bir gece önce arasaymışımMohsen’le de konuşabilecekmişim. Sonra da uzun uzun AzerîAli’yle konuştuk.

Gezgin olmak, insana sevmenin başka başka türlerini de öğ-retiyor. Yollar boyunca bir daha asla göremeyebileceğiniz insan-larla tanışıyorsunuz ve onları çok sevebiliyorsunuz. Bir süresonra şunu öğreniyorsunuz: Yaşadığınız dostluk, bir daha birbi-rinizi görmeseniz, birbirinizden haber almasanız bile sizin dışı-nızda yaşamaya devam ediyor. Paylaştığınız anların sayısal de-ğeri hiç önemli olmuyor. Bazen sadece bir gün, hatta bir an ya-şanan dostluk bile yıllara değer olabiliyor.

Kerki

Aynı gün içinde önce Meşhed'e sonra da Türkmenistan’a ge-çip Aşgabat'a geldim. Sınıra gidip Afganistan'a geçmeyi deneye-cektim. Kerki girişinde yine pasaportuma el kondu. Bu seferiçim rahattı. Türkiye'den ayrılmadan önce Türkmenistan kon-solosluğundan öğrendiğim kadarıyla yeşil pasaporta gerçektenvize gerekmiyormuş.

Kerki'ye ilk kez geliyor olmama rağmen, Türkmenistan'daen sevdiğim şehir oluvermişti. Bunda, benim küçük yerleri da-

128 HANDUT



ha çok sevmemin etkisi vardı. Burası arabayla Aşgabat'a on iki,Çarjov'e dört saat uzaklıktaydı. Sovyet tarzı kentleşmeden çokAnadolu'nun küçük şehirlerini anımsatmıştı bana Kerki. Çar- jov'deki müzede, Büyük İskender'in Amu-Derya boyunca kur-duğu İskenderiye şehirlerinin bir haritasını görmüştüm. Kerkibu şehirlerden ilkiydi. Diğer ikisi, Özbek-Afgan sınırındaki Ter-mez ve Tacik-Afgan sınırındaki Horog şehirleriydi.

Ertesi sabah saat ona kadar pasaportumun geri verilmesinibekledim. Beklerken Afganistanlı Ömer Bey’le tanıştım. Sınıraaraba tutup birlikte gittik. Çok zor bir yolda ilerliyorduk. Çölve sıcak... İlk kez sıcaktan başıma ağrı girmişti.

İmam-Nazar Sınır Kapısı

İmam-Nazar sınır kapısına geldiğimizde üç Afgan erkek da-ha bize katıldı. Ömer Bey’in tanıdıklarıydılar. Sınırdaki Türk-men görevliler yine çok şaşırdılar. Ama bu sefer vizesiz oluşu-ma değil, tek başıma Afganistan'a gidecek olmama şaşırmışlar-dı. Etrafta iki gümrük görevlisi kadından başka hiç kadın yok-tu. Sınırdan geçenler, ya Afganistanlı erkekler ya da İranlı tır şo-förleriydi. Benim işlemlerim Ömer beylerinkinden çabuk bit-mişti. Dışarıda onları beklerken, Ankara Hacı Bayram'dan aldı-ğım kara çarşafımı giydim üzerime. Genç bir erkek “Zahide” di-ye seslenerek yanıma geldi. Adımı ve tarihçi olduğumu gümrükgörevlilerinden öğrenmişti. Kendisi de tarihe meraklı olduğuiçin yanıma gelip konuşmak istemişti. İlgi duyduğum kültürle-ri sadece kitaplardan değil de yerinde görerek öğrenmek iste-meme saygı duyduğunu söylemişti. “Sen yahşi iş kılıyorsun”(Sen iyi bir iş yapıyorsun) demişti bana. Benim için Afgan güm-rüğüne kadar bir tır ayarladığını söyledi. Ben de, “Afganlılarlaberaberim” dedim. “Hepiniz binin” dedi.

Önce Afgan sınırına geldik. Pasaportumdaki resmimde ba-şım açıktı. Üstelik saçlarım, onların kadınlarda görmeye alışık

olmadığı şekilde kısaydı. Çarşaftan açık kalan tek yerim gözle-

ZAHİDE AY 129



rimdi. Pasaportuma bakıp bıraktılar. Asıl heyecan Afgan güm-rüğünde başlıyordu. “Ya Taliban beni bırakmazsa” diye ödümkopuyordu. Gümrükte Ömer beylerden ayrı düştüm. Beni ka-dınların eşya kontrolünü yapan Şefika Hanım’ın yanına götür-düler. Bir asker geldi. Pasaportumu aldı. Ankara'daki Taliban'amuhalif Mücahit grubunu temsil eden Afgan elçiliğinden aldı-ğım vizeye baktı ve hiçbir şey söylemeden gitti. Bu arada etrafı-ma hiç bakmıyor, hiçbir yanlış hareket yapmamaya çalışıyor-dum. Afgnistan sınırları içindeydim ve bana anlatılan Afganis-tan'da kadınların hiçbir hakkı yoktu. Asker geri geldi ve Özbek-çe, “Bu vize olmaz. Yeni vize gerek. Otuz dolar” dedi. Bu, vizeverecekleri anlamına geliyordu.

***

Ömer beylerle birlikte Ankoy'a kadar bir jiple geldik. Şoförde dahil olmak üzere beş erkeğin arasında tek kadındım. Ku-zeybatı Afganistan'da konuşulan en yaygın dil Özbekçeydi. Çok

hızlı konuşmadıkları taktirde onlarla rahatlıkla anlaşabiliyor-dum. Jipteyken yüzümü açmıştım. Herkese birer tane yanımda-ki akide şekerlerinden vermiştim. Ömer Bey yanındakilere dö-nüp sevecen bir ses tonuyla, “Şeker verdi, şekerle bizi kandır-dı” dedi. Ben gülümseyince, “Düşünürsen?” (Anladın mı?) de-di. “Düşünürem” (Anladım) dedim.

Ankoy

Ankoy'a gelince tekrar araba değiştirecektik. Bizi Mezar-ı Şe-rif'e kadar götürecek başka bir araba tutacaktık. Ankoy, Afga-nistan'da gördüğüm ilk yerleşim merkezi oldu. Halkının çoğuTürkmendi. Büyülenmiş gibiydim. Afganistan'la ilgili şimdiyekadar kafamda canlandırmış olduğum dekorun aynısıydı bura-lar. Hâlâ Orta Çağ’ın izlerini taşıyordu herşey. Evler tek katlıy-dı, topraktan yapılmıştı. Yol diye birşey yoktu. Her taraf toprak-la aynı renkteydi. Etrafa sürekli bir toz bulutu hâkimdi. Deve-

ler, eşekler öyle çoktu ki. Pazar, başı sarıklı ve sakallı erkekler-le doluydu. Hiç kadın görmemiştim.

130 HANDUT



Arabamızı değiştirirken bir anda bir sürü erkek çocuk araba-ya yaklaşarak benim bulunduğum pencerenin önünde toplaştı.Pırıl pırıl bakan gözleri vardı bu çocukların. Hiç çekinmedenbana habire sorular soruyorlardı. Basında okuduklarımdanedindiğim izlenim kadarıyla, hiç de daha önce düşündüğüm gi-bi silik, korkak bakışlar değildi bunlar.

Gördüğüm son Orta Asya ülkesi Tacikistan'dı. İç savaş yü-

zünden bu ülkeyi sona bırakmıştım. Sovyet Orta Asyasının ço-ğu yerindeki durgunluğun aksine Tacikistan daha hareketliydi.İç savaş belki yaşamı zorlaştırmıştı Tacikistan'da ama insanlarıhayata daha sıkı bağlamıştı sanki. Afganistan'da ise bunun katkat ötesinde bir duygu gördüm insanlarda. Bu insanlar yaşamasevinçlerini kaybetmemişlerdi. Pakistan'da, İran'da ya da Türki-ye'de karşılaştığım Afganlılar, bu duyguyu çoktan kaybetmiş gi-biydiler. Ne olursa olsun vatanında kalanlarsa, her zorluğa rağ-men hayatı daha güzel kucaklıyorlardı sanki. O güne kadar te-

levizyonlarda, gazetelerde gördüğüm Afgan manzaraları, ço-ğunlukla mülteci kamplarında çekilmiş görüntülerdi. O görün-tüler Afganistan'ın sadece bir yüzünü yansıtıyormuş. Benimgördüklerim, daha doğrusu hissettiklerim daha farklıydı. Afga-nistan, yaşam standardı olarak hâlâ Orta Çağ’ı yaşıyor olabilir-di. Ama bu durum Afganistanlıları acınacak, küçümsenecek in-sanlar yapmıyordu. Onlar, tarih boyunca oldukları gibi bugünde, yaşamayı, zorluklarla mücadele etmeyi bilen insanlardı.

Şıbırgan

Ankoy'dan ayrıldığımızdan beri daha hızlı ilerliyorduk. Ar-tık bozuk da olsa bir yolumuz vardı. Arabamız da, şoförümüzde farklıydı. Bu sefer yüzümü açmadım. Şoförü kendime ya-kın hissetmedim. Gece olmuştu. Şıbırgan'dan geçtik. BurasıAfganistan'ın en büyük beş şehrinden biri olduğu halde, hiç-bir yerde elektrik yoktu. Evlerde aydınlanmak için lüks ya dagaz lambası kullanılıyordu. Sokaklarıysa ay ışığı ve yıldızlaraydınlatıyordu.

ZAHİDE AY 131



Mezar-ı Şerif'e geldiğimizde gece yarısı olmak üzereydi. Ogece Ömer Bey’in evinde, avluda gökyüzünün altında uyurkengözden kaybolana kadar Ay’ı seyretmiştim. Çok değil, bundansadece üç buçuk hafta önce Tacikistan'da, Afganistan'a gideme-memin hayal kırıklığını yaşarken, artık Afganistan'daydım.Hem de Mezar-ı Şerif’de.

Mezar-ı Şerif

Mezar-ı Şerif’deki Hz. Ali'nin türbesinin etrafında bir sürübeyaz güvercin vardı. Bütün güvercinler bembeyazdı. Gri veyaiki renkli güvercin yoktu. Bu duruma uygun halkın yakıştırdığıbir hikâye mutlaka olmalıydı. Ne yazık ki ben öğrenemedim.

Ömer Bey’in eşi Zühre Hanım ve komşuları Mohabbat Ha-nım’la birlikte türbeyi ziyarete gittik. Çok şanslıydım. MeğerMezar-ı Şerif ziyareti, kadınlara sadece çarşamba günleri açık-mış. “Ravza-ı Şerif” de deniliyordu buraya. Ravza-ı Şerif, aslın-da, sadece kabrin olduğu kısma deniyordu. Hz. Ali'nin kabriolduğuna inanılan bu türbe, Afganistan'daki en önemli tarihîyapılardan biriydi.

Hz. Ali’ye ait olduğuna inanılan bu mezar ilk kez 1135’debulunmuştu. O günden sonra civarda bir Hz. Ali kültü geliş-mişti. Ancak bu kült 15. yüzyıla kadar hep yerel bir önem taşı-mıştı. 1480’de ise türbe Timur hanedanından Sultan Hüseyin

Baykara zamanında devlet eliyle bir anıt mezar haline getiril-mişti. Amaç, türbeyi Timurlu devletinin politik çıkarları çerçe-vesinde kullandırmaktı. Çünkü bu dönem, İran’da büyük bir si-yasî güç olma yolundaki Şah İsmail Safevî’nin Hz. Ali taraftar-larını peşinden sürüklediği bir dönemdi. Bu durumu, Osmanlıülkesinde devlete sürekli sorun çıkaran ve Safevîlere yakın du-ran Aleviliğe alternatif bir tarikat olarak devlet eliyle kurulmuşolan Bektaşiliğe benzetebiliriz. 16. yüzyıla gelindiğinde, Timu-rilerden sonra bölgeye egemen olan Şeybanilerin de aynı politi-

kayı izlediğini görüyoruz.

132 HANDUT



Fotoğraf makinemin vizörü takıp çıkarılabilen türdendi. Busayede makineyi karnıma dayayıp üstten bakarak fark edilmek-sizin de fotoğraf çekebiliyordum. Türbeyi fotoğraflarken bu yo-lu yeğledim. Etrafta düzeni sağlamak adına eli sopalı dolaşanbir iki erkek görevli vardı. Onlara yakalanmak istemiyordum.

***

Mezar-ı Şerif’deki üçüncü günümde oradaki Türk lisesine

gittim. Pazarda dolaşırken bir satıcı, Türkiye'de deprem oldu-ğunu söylemişti. Fazla önemsememiştim. Bir yıl önce gerçekle-şen ve yaklaşık yüz elli kişinin ölümüne neden olan Adana Cey-han depremi gibidir diye düşünmüştüm. Ama yine de işin doğ-rusunu öğrenmek istiyordum.

Doğruymuş. Ülkemde deprem olmuştu. Afganistan'a girişyaptığım gün olan 17 Ağustos Salı günü ülkemde deprem ol-muştu. Türk lisesi müdürü Mevlüt Bey’in evi Mezar-ı Şerif’deelektriği olan birkaç evden biriydi. Afganistan'da televizyon

seyretmek yasak olmasına rağmen, Taliban yönetimi depremnedeniyle Mevlüt Bey’in evinde bu yasağı bir süreliğine kaldır-mıştı. Televizyonda gördüklerime inanamıyordum. Kırk bin ki-şinin ölmüş olabileceğinden bahsediliyordu.

***

Mezar-ı Şerif ’deki beşinci günümde büyük bir heyecan ya-şadım. Zühre Hanım’la birlikte pazarda dolaşmış, artık evedönmek üzere taksiye binmiştik ki, ön koltuğa kalaşnikof tü-

fekli iki genç oturdu. Taliban'ın, güvenlik görevlisi ya da ordumensubu dışındaki herkese silah taşımayı yasakladığını duy-muştum. Bu iki gencin bizim taksimize binmesinin tesadüf ol-madığını hemen anladım. Bizi “Emr bi'l-ma'ruf”a götürdüler.Şeriata uymayanların cezalandırıldığı yere. “Emr bi'l-ma'ruf venehy ani'l-münker”, Arapçada, “iyiliği emretmek, kötülüğüengellemek” anlamına geliyordu. Bu, Kur'an'da bütün Müslü-manlara, özellikle yönetici konumunda olanlara yüklenen birsorumluluktu. Bizde, yani Osmanlı'da bu sorumluluk güven-

likten sorumlu kişi olarak subaşına verilmişti.

ZAHİDE AY 133



İlk olarak fotoğraf makinemi aldılar. İçindeki filmi çıkarma-larına kendim yardımcı oldum. Daha bel çantamı kontrol etme-mişlerdi. Bizi kapadıkları odada onları beklerken, hâlâ nasılyaptığıma inanamasam da, filmleri gizlice bel çantamdan çıka-rıp üzerime sakladım. Afganistan'da kadın mahremdi ve üzeri-mi arayamazlar diye düşünmüştüm. Zühre Hanım’ın beni elevermesi ihtimali de vardı. Bunu göze almıştım. Nedense en kü-çük bir korku duymamıştım içimde. Belki de daha taksimize bi-nen o iki gençten beri, onlardan hep saygı gördüğüm içindi. Pa-saportum bile üzerimde değildi. Sınırda verdikleri üç günlük vi-zenin uzatılması için Hariciye reisliğine başvurmuştum. Pasa-portum Hariciye reisi Kasım Bey’in elindeydi. Kabil'den, içişle-ri bakanlığından izin gelmesini bekliyordum.

Ne kadar bekletildiğimizi tahmin edemiyorum ama, yarımsaati bulmamıştır sanıyorum, bir süre sonra bizi aşağıya çağır-dılar. Şans eseri o sırada Türk lisesinden birileri gelmişti. Türk

lisesinin vereceği deprem yemeği için davetiye getirmişlerdi.Benden bahsedilince de tercümanlık yapabileceklerini düşün-müşlerdi. Bu sayede Taliban yetkilileriyle aramızda inanılmazbir diyalog geçti:

- Siz ne için buraya tek başınıza geldiniz?

- Tarihçiyim. İpek Yolu ülkelerini dolaşıyorum. Afganistan’ada bu yüzden geldim.

- Buraya gelince bu tür sorunlar yaşayacağınızı biliyor olma-

lısınız. Neye güvenerek geldiniz?- Burada bir Türk lisesinin olduğunu, Türk vatandaşlarının

olduğunu biliyordum. Ayrıca Afgan halkına güveniyordum. Tekbaşına gezen bir Türk kızını koruyacağınıza inanıyordum.

- Siz, tek hatun kişi, bizim kanunlarımıza göre fotoğraf çek-meniz, yazı yazmanız yasak, bir hatun dolaşmanız yasak. Bu-nun için bizi bağışlayın. Biz Türk halkını çok seviyoruz. Amaburası Afganistan. Şimdi sizi bırakıyoruz. Fotoğraf makinenizide veriyoruz. Başkası olsa vermezdik. Ancak film harab olduğu

için veremiyoruz. Bunun için üzüldünüz mü?

134 HANDUT



- Hiç üzülmedim. Aksine çok mutluyum. Ben gezdiğim yer-leri bütün gerçeğiyle tanımayı seviyorum. O gerçek Taliban bi-le olsa. Onun için, sizinle bu sohbeti yaşadığıma seviniyorum.

- Keşke sizin gibi başka hatun kişiler gelse. Afganistan’ı dı-şarıda anlatsa. Biz çok isteriz. Ama şu anda Afganistan böyle.Peygamberimiz ve Kuran bile hatun kişiye kanun vermiştir. Bizkim oluyoruz da vermiyoruz. Ama burası Afganistan.

Taliban’ı temsil eden bu adamın ağzından dökülen son cüm-leler, beynime kazınmıştı sanki. Türk lisesi öğrencisinin tercü-manlığı sayesinde konuştuğum bu adam, Taliban’ın Mezar-ı Şe-rif’deki en üst düzey yetkilisiydi ve sanki benden âdeta özür di-lemeye çalışıyordu.

Aynı gün içinde Kabil'den vizemin uzatılması için izin gel-mediğini öğrendim. Şimdi gitmemi daha sonra yanımda akra-bam olan bir erkekle yeniden gelmemi, o zaman beni seve seve

misafir edeceklerini söyleyerek, kibarca benden ertesi gün Afga-nistan'ı terk etmemi istediler.

***

Ertesi sabah erkenden yola çıkmaya hazırdım. Türk lisesimüdürü Mevlüt Bey beni sınıra kadar uygun fiyata götürecekbir taksi ayarlamıştı. Ayrıca sınırda bir sorun yaşamamam içinöğrencisi Babür'ü de yanıma vermişti. Çünkü önemli bir soru-num vardı. Bana sınırda verdikleri üç günlük vizeyle altı günkalmıştım Afganistan'da.

Mevlüt Bey ve ailesiyle vedalaştım. Tam ayrılırken elime birmektup verdiler. Türk-Afgan liselerinin antetli kâğıdı üzerinebenim hakkımda iyi sözler içeren ve sınırdaki görevlilere gös-termem için Peştunca yazılmış bir mektuptu bu. Afganis-tan'daki Türk liselerinde, Türk müdürün de üssünde olan Ta-liban bir müdür olması zorunluluğu vardı. Türk liseleri, Tali-ban yönetiminin ülkede izin verdiği tek yabancı kurumdu vetek şartı, yönetimin en üst basamağında bir Taliban müdürün

olması koşuluydu.

ZAHİDE AY 135



Mezar-ı Şerif’deki lisenin Taliban müdürü Mevlüt beylerinkomşusuydu. O sabah saatin beş buçuğunda Mevlüt Bey, Tali-ban müdüre benim için bir mektup yazmasını rica etmişti.Elimdeki mektup o mektuptu.

Mevlüt Bey, tanıştığımız ilk andan itibaren bana hiçbir za-man şüpheyle yaklaşmamıştı. Afganistan gibi bir ülkeye tek ba-şına gelen bir Türk kızının, Afganistan’ı bu kadar sevmesinin

altında herhangi bir art niyet aramamıştı. Bana kalırsa o, Afga-nistan’a gitmeyi bu kadar istemenin, Afganistan’ı böylesine sev-menin bir gönül işi olduğunu anlamıştı. Çünkü kendisi de ay-nı tür duygularla bağlıydı Afganistan’a.

Belh

Şoförüm Tacik kökenliydi. Utangaçtı. Yol boyunca yüzümühiç açmadım bu yüzden. Mezar-ı Şerif’den Türkmen sınırına gi-

derken yol üzerindeki Belh’e uğramamızı istedim. Mevlana Ce-laleddin-i Rumi'nin doğduğu kentti burası. Moğol istilalarınakadarki dönemde Orta Çağ’ın en önemli ilim merkezlerindenbiriydi. Tasavvuf tarihinin ünlü mutasavvıfı İbrahim b. Edhemde bu şehirde yaşamıştı.

Timur devri mimarîsiyle yapılmış büyük bir türbe vardıBelh'de. 15. yüzyılda yaşamış Hoca Muhammed Parsa-i Veli’nintürbesi. Ayrıca şehrin girişinde “Çil Dohteran” (Kırk Kızlar) is-minde bir kale vardı. Efsaneye göre haramiler buraya saklandı-

ğında, kırk kız kaleye çıkıp saklanmış ve orada kaybolmuşlar-dı. Kırk Kızlarla ilgili bu efsaneyi Babür anlatmıştı. Kırk Kızlar-la ilgili benzer bir efsane de, Buhara civarında anlatılmaktaydı.Hatta Buhara şehrinin Şafirkan nehiyesi sınırları içinde kutsalkabul edilen bir yerin adı “Kırk Kız Mezarı” olarak anılıyormuş.

Helenizm ve Yunan-Baktria Krallığı

Belh, İlk Çağ’ın en eski medeniyetlerinden biri olan Heleniz-min yarattığı devletlerden biri kabul edilen Yunan-Baktria kral-

136 HANDUT



lığının başkentiydi. Büyük İskender döneminin doğurduğu birmedeniyet olan Helenizmin en büyük özelliği, İskender impa-ratorluğundaki farklı kültürlerin birbirleriyle kaynaşmaları so-nucu ortaya çıkan ve sanat eserlerinde çok belirgin bir şekildegözlemlenebilen senkretik üsluptur. M.Ö. 4. yüzyılın ikinci ya-rısında Makedonya’dan Hindistan’a kadar olan bölgeleri istilâeden Büyük İskender, Doğu ile Batı’nın birleşmesinin simgesiolmuştur. Yunan devletleri ile Pers imparatorluğunun tek bir

çatı altında birleşmesiyle oluşan barış ortamı sayesinde Doğuile Batı’nın kaynaşmasının önündeki zorluklar hafiflemiştir.

Büyük İskender’in ölümü üzerine parçalanan devlet, onunkomutanlarından biri olan I. Seleukos’a kalmıştır. I. Seleukos,böyle geniş bir imparatorluğu yönetmenin güç olacağını düşün-düğünden özerk sitelerin kurulmasını teşvik etmiştir. Bunlarınbazıları Merv, Baktria (Belh) gibi şehirlerdir. Seleukosların ege-menliği altında yarı bağımsız devletler de kurulmuştur. İçlerin-de en önemlisi ise Yunan-Baktria krallığı olmuştur. Yunan kül-türünün etkisi altında pek çok farklı yerel etkinin de kendinigösterdiği Seleukoslar döneminde Akdeniz uygarlığı ile Hindis-tan ve Orta Asya arasındaki ilişkiler devam etmiş, hatta daha dagelişmiştir.

Büyük İskender’in yarattığı ve Seleukosların devam ettirdiğibu imparatorluk, İran’da İranlı bir devlet kurmak isteyen Part-ların ilerleyişiyle çökmüş ve Doğu ile Batı arasındaki bağlar binbeş yüz yıl boyunca, Moğollar zamanında gerçekleşecek Moğol

Barışı (Pax Mongolia)’na kadar kopmuştur. Helenist imparator-luğun yıkılması üzerine ondan boşalan yeri batıda Roma impa-ratorluğu, doğuda Partia ve Kuşan imparatorlukları doldura-caklardır.

Kuşanlara gelince, içinde Afganistan’ı da kapsayan bir böl-ge olan Merv’den İndus’a kadar uzanan topraklarda büyük birimparatorluk kurmuşlardır. Tarihçiler onları kimi zaman Yü-eçiler, kimi zaman Toharlar, kimi zaman da Asyalı Hint-Avru-paîler olarak adlandırırlar. Göçebe kökenliydiler. Beş ya da da-

ha fazla kavime bölünmüş olan Yüeçiler, M.S. 25’e doğru tek

ZAHİDE AY 137



bir kabile reisinin etrafında birleşmişler ve Hindikuş dağlarınıaşarak Hindistan’a kadar inerek orada büyük bir devlet kur-muşlardır. En ünlü kralları Kanişka döneminde imparatorluk-ları doruğa ulaşmıştır.

Kuşan İmparatorluğu’nun tarihteki önemi, siyasal gücüyledeğil, refah dönemindeki entelektüel gelişimiyle ilgilidir. Budönem Roma, Hindistan ve Çin arasındaki ticaretin de en yo-

ğun olduğu dönemdir. Buddizm bu dönemde Afganistan’a gir-miştir. Sanskritçe bu dönemde yeniden canlanmıştır. Ayrıcatopraklarında Helenizmin de etkisiyle Yunan-Budda sanatı doğ-muştur. Bu sanat “Kandahar sanatı”dır.

Eski Hind düşüncesine göre Budda’nın resmini yapmak hoşkarşılanmazdı. Resmini yapmak yerine ayak izleri ya da boş birtaht gibi figürlerle varlığı sezdirilirdi. Kandahar sanatı dediği-miz ve Yunan sanatının etkisiyle şekillenen bu yeni sanat, Bud-da’nın Apollo’ya benzeyen heykellerinin yapılmasına ön ayak

olmuştur. Budda’nın, ölümünden beş yüz yıl sonra ilk kez in-san biçimindeki tasvirinin yapılması, Kuşan imparatorluğunu,o dönemin Asyasını çalışan sanat tarihçileri için çok önemliyapmaktadır.

4. yüzyılın başlarında giderek parçalanan Kuşan devleti, za-manla batısında Sasanilerin, doğusunda Guptaların egemenlik-lerini tanımak zorunda kamıştır.

***

Mezar-ı Şerif’den sınıra giderken, yol boyunca hep aynı şar-kıcıyı dinlemiştik kasetten. Yolculuklarım sayesinde tanıştığımilk dokunaklı ses İranlı kadın şarkıcı Googoş'un sesiydi. Şimdide Ahmed Zahir çıkıvermişti karşıma. Ağlayan ve çok duru birsesi vardı sanki Ahmed Zahir'in. Afganistan'ın en sevilen şarkı-cısı olduğunu, 1978'de bir araba kazasında öldüğünde henüzkırklı yaşlarının başında olduğunu öğrenmiştim. Tacik olsun,Peştun olsun, Hazara ya da Özbek olsun bütün Afganistan onudinliyordu. Tacikistan'da, Afganistan'da, hatta Pakistan'daki Af-

gan kökenliler arasında hâlâ onun çok dinlendiğini gördüm.Yirmi yıl süren savaşın etkisiyle birbirinden kopuk yaşayan çok

138 HANDUT



sayıda etnik grubu aynı duygu etrafında birleştiren bir unsurduo. Yetmişli yıllar için Zeki Müren, Orhan Gencebay, Barış Man-ço, Cem Karaca bir arada ne demekse, Afganlılar için de AhmedZahir o demekti. Bizden melodilere de söz yazmıştı Ahmad Za-hir. Şekip Ayhan Özışık'ın, 1964’de altın plak alan meşhur şar-kısı “için için yanıyor, yanıyor bu gönlüm”ü Farsça sözlerle ses-lendirmişti. Genellikle şarkılarının söz ve besteleri kendisineaitti. Şarkılarından birinde “Kabe'nin yönünü kime sorsam, çöl-

deki dikenleri gösteriyor bana” diyordu. “Kabe” diyerek ben-zetme yaptığıysa “sevgili”ydi. Onun müziğinde Hint, İran, OrtaAsya etkilerinin hepsini birden bulmak mümkündü. Onun mü-ziğinde ben, Afganistan'ın gerçek bir kültür kavşağı olduğunubir kez daha görmüştüm.

***

Sınıra geldiğimde bir anda bir sürü insanla selamlaşırkenbuldum kendimi. Herkes bana “selam” diyor, ben de çarşafın

altından onlara cevap veriyordum. Altı gün önce buradan geçenTürk kızını hepsi hatırlıyordu. Bir hafta önce sadece Şefika Ha-nım’la oturup sohbet edebiliyorken, bu sefer doğrudan doğru-ya gümrük görevlilerinin karşısına çıkarılmıştım. Herşey yo-lunda gitmiş ve pasaportuma çıkış mührünü vurmuşlardı. Ba-bür'le birlikte oradan oraya götürülürken etrafımızda bir insanseli vardı. “Hepsi sizi yahşi görüyor” (hepsi sizi seviyor) demiş-ti Babür. Şefika Hanım’la tekrar karşılaşmak çok güzeldi. Koşa-rak yanıma geldi. Selamlaştık, sarıldık.

Afganistan'dan ayrılmayı hiç istemiyordum. Beni bıraksalarhiç gitmezdim buradan. Afganistan'ı çok sevmiştim. Bunun Af-ganistan'daki rejimle ya da geleneklerle bir ilgisi yoktu. Buranıninsanları bir başka güzeldi. Bu, batılı gezginler için de böyley-miş eskiden. 1979'da Afganistan'da Sovyet işgali başlamadanönce Avrupa'dan kara yoluyla Hindistan'a giden gezginler, Hin-distan’a Afganistan üzerinden gidiyorlarmış. Onların da en sev-diği ülke hep Afganistan olurmuş.

Burası Orta Asya cumhuriyetlerine göre bize çok daha yakın-dı. Orta Asya cumhuriyetlerinde hep bir yabancılık çekiyordu-

ZAHİDE AY 139



nuz gezerken. Kesinlikle “Ruslar kötüdür” demek istemiyorum;ama bizlerden çok farklı bir kültürü getirmişlerdi oraya. Belkibiz de onlara yabancı geliyorduk artık. Orta Asyalı Türkler, na-sıl ki kültürlerinde Sovyet Rusya unsurlarını barındırıyorlarsa,biz Türkiyeli Türkler de artık kültürümüzde Akdenizli ve OrtaDoğulu unsurları barındırıyorduk. Böyle bakılınca da Afganis-tan Türkiye'ye, daha doğrusu Orta Doğu kültürüne daha yakıngelmişti bana. Afgan Türkistan'ı, Sovyet Türkistan'ı gibi Rus et-kisi taşımıyordu.

Afganistan’ın bana bu kadar yakın gelmesinin bir nedeni de,özel isimleri Türkiye’de bizim kullandığımız gibi seslendiriyorolmalarıydı. Mesela “Ahmet”, Tacikistan’da “Ahmad” olarakseslendirilirken, Afganistan’da ise bizde olduğu gibi “Ahmed”olarak seslendiriliyordu. Ya da “teşekkür”, Tacikistan’da “taşak-kur” olarak seslendirilirken, Afganistan’da da “teşekkür” olarakseslendiriliyordu.

***Türkmenistan tarafına geçtiğimde saat öğleden sonra üç ol-

muştu. O saatte Kerki'ye gidecek bir araba yoktu. Geceyi sınır-da geçirip sabahı beklemeyi düşünüyordum. O sırada iki İranlıtır şoförü onlarla gidebileceğimi söylediler. Beş altı saatte Ker-ki'ye varırmışız. Karar veremiyordum. Çok ısrarcı olmaları be-ni rahatsız etmişti. Sonunda gümrükteki tek kadın görevli Ca-han (Cihan)'a danışmaya karar verdim. Biz Cahan'la konuşur-ken, benim yaşlarımda bir erkek yanımıza geldi. Onu bir yer-

den tanıyordum. Henüz Afganistan tarafındayken selamlaştı-ğım Afganlardan biriydi. Sadece kıyafeti farklıydı. Türkmen ta-rafına geçince, tunik tarzı Afgan kıyafetlerini çıkarmış, gömlekve pantolon giymişti. Tır şoförleriyle yaptığım konuşmaya şahitolmuş, beni bir konuda uyarmak istemişti. Eğer tırla gidersem,tır şoförlerinin dediği gibi beş altı saatte değil, ertesi akşama an-cak Kerki'ye varabilirmişim. Tırların kesinlikle kuma saplana-caklarını ve bunun zaman kaybettireceğini söyledi. Kendileri-nin de iki saate kadar yola çıkacaklarını, eğer istersem onlarla

Kerki'ye gidebileceğimi, gece saat on iki bile olsa, beni kendi el-

140 HANDUT



leriyle mihmanhaneye yerleştireceğini söyledi. Adı Necibul-lah'dı. Cahan, Necib'le gitmemi, ona güvenebileceğimi, Ne-cib'in çok iyi bir insan olduğunu söyledi. Ben de Necib'le gitme-ye karar verdim. Bu arada benim hem tır şoförleriyle hem Ne-cib'le yaptığım konuşmalara kulak misafiri olan çevredeki Af-gan erkekler, kendilerini tutamayıp, doğru kararı verdiğimi,Necib'e sonuna kadar güvenebileceğimi söylemişlerdi.

Necib (ullah)

Necib ve arkadaşı Ruzin, İmam-Nazar sınır kapısıyla Kerkiarasında tankerle benzin taşımacılığı yapıyorlardı. Önce benbindim tankere. Yanıma Necib oturdu. Ruzin de şoför koltuğu-na. Beni görünce Ruzin'in ilk tepkisi, “Bu yahşi kız, Afganis-tan'da neme iş kılar?” (Bu iyi kız Afganistan’da ne iş yapar?) di-ye sormak olmuştu. Bu soruyu öyle dingin bir ses tonuyla sor-

muştu ki, emin ellerde olduğumu hemen anlamıştım.Gerçekten de diğer tırlar bizden önce yola çıkmalarına rağ-

men çoktan gerimizde kalmışlardı bile. Tankerin tekerleri çölarazisi için daha uygundu. Yine de iki kez biz de kuma saplan-dık. Ama sadece beşer dakika oyalandık.

Mezar-ı Şerif’den sınıra gelirken, Ahmad Zahir'i dinlemeyiçok sevdiğimi anlayan şoförüm, ayrılırken kasedi bana hediyeetmişti. Uzun süre sınırda o da Babür ve benimle birlikte ora-

dan oraya sürüklenmişti. Onca zaman kaset cebindeymiş. Anla-şılan, ta başından beri kasedi bana hediye etmeyi düşünüyor-muş. Babür'e de verebilirdi kasedi bana vermesi için. Ama okendisi vermek istemişti. Ben tam ayrılırken, bütün utangaçlı-ğıyla, gözlerime bile bakamadan elini cebine sokup kasedi uza-tıvermişti. O kısacık anı, onun o saf centilmenliğini hiç unut-mayacağım. Kerki'ye giderken, tankerde o kasedi dinliyorduk.Ruzin ve Necib bir ara kuma saplanan tekerleklere bakmak içintankerden inmişlerdi. Güneş önümüzde iyice kızıllaşmış bat-

mak üzereydi. Müzik, ortamın ışığı ve yanımda iki güzel insan,herşey kendimi çok huzurlu hissettiriyordu bana. O an bu ıssız

ZAHİDE AY 141



yolda bu iki insanla beş saat değil beş gün bile geçirebilirim di-ye düşünmüştüm.

Sınırla Kerki arasındaki yolun tam ortasında küçük bir gölvardı. Gölün kenarında balık yemek ve alkol almak veya çay iç-mek için derme çatma yapılmış restoranlar vardı. Burada tanker-den ayrılmamız gerekiyordu. Tankerle şehre girmek şehrin gü-venliği açısından yasakmış. Önce balık yiyecek olduk. Sonra vaz-

geçtik. Necib'in üzerinde yüklü bir para vardı ve bu tehlike yara-tabilirdi. Ruzin tankerle gitti. Ben Necib'le başka bir taksiye bin-dim. Meğer taksidekiler zaten Necib'i karşılamaya gelmişler. Ayışığı etrafı öyle aydınlatıyordu ki, Necib'e, Mezar-ı Şerif’de kaldı-ğım evin avlusunda ayın ve yıldızların altında uyuduğumu anlat-tım. Ay'la konuşmayı çok sevdiğimi, yolculuklarımdaki en iyi ar-kadaşımın o olduğunu, hatta soyadımın bile Ay olduğunu anlat-tım. Beni bütün içtenliğiyle dinlemiş ve “bundan son ne vakit Aygörsem, yâdıma Zahide düşcek” demişti.

Kerki

Sınırdan Kerki'ye kadar olan yüz yirmi kilometrelik yolu beşsaatte aldık. Kerki'ye geldiğimizde saat gecenin on buçuğu ol-muştu. Necib söz verdiği gibi beni mihmanhaneye kadar getir-di. Ona, beni Kerki'ye kadar getirdiği için borcumu ödemek is-tiyordum. Ancak yanımda hiç Türkmen parası yoktu. Ona do-lar bozup bozamayacağını sordum. Cebinden parasını çıkardı.

Kendi kendine hesap yapmaya başladı: “On ming manat mih-manhaneye, otuz beş ming Aşgabat'a, beş ming tamak (ye-mek)...”. Elime altmış bin manat tutuşturmuştu. Bu yaklaşıkdört dolar ediyordu. Dolar bozmayı kabul etmedi. Benden paraalmayı kabul etmiyordu. Ona tekrar tekrar teşekkür ettim. Sa-bahtan beri önce Mevlüt Bey, sonra Babür ve taksi şoförüm, be-ni çok güzel uğurlayan Afganlar, şimdi de Necib ve Ruzin...Sanki etrafımda bir iyilik meleği dolaşıyor ve benimle ilgili her-şeyi o düzenliyordu.

***

142 HANDUT



O gece mihmanhanede üç Afgan vatandaşıyla tanıştım. Birsaatten fazla sohbet ettiğim bu üç kişiden biri olan Abdülha-mid, seyit olduğuna, yani peygamber soyundan geldiğine inanı-yordu. Bana çok güzel bir soru sormuştu:

“Bu İpek Yolu, nereden başlayıp nereye gider?”

Ben de ona, İpek Yolu'nun herhangi bir patika veya asfalt yololmadığını, ticaret yapılan yerlerin rotası olduğunu, hatta bu

rotanın tek bir rota olmadığını, çünkü ticaretin tek bir yere ya-pılmadığını anlatmaya çalıştım. Zamanında buralarda ticaretyapan insanlar buralara İpek Yolu bile demiyorlardı. Çünkü ozamanlar böyle bir adı yoktu bu rotaların. Bu ad 19. yüzyıldayaşamış olan bir Alman bilim adamının, buralardan bahseder-ken ilk defa kullandığı bir kavramdı. Bu kavram öylesine kabulgörmüştü ki, o zamandan beri buralara İpek Yolu denir olmuş-tu. Abdülhamid bana, kendi dedesinin de bir zamanlar İpek Yo-lu’nda ticaret yapan tacirlerden biri olduğunu anlattı. Dedesi o

zamanlar Çarlık Rusya’sına dahil olan Semerkant ve Buhara ileAfganistan arasında, halı yapımında kullanılmak üzere, iplik veboya ticareti yapıyormuş. O yüzden ailesinin elinde Çarlık za-manından kalma bir sürü ruble varmış.

Masamızdaki ikinci kişi, Türk olduğunu söyleyen Muham-med'di. Ona, Afganistan'da kimlere Türk dendiğini, bu gru-bun Türkmen ya da Özbeklerden ne farkı olduğunu sordum.Bu konu hakkında hiçbir şey bilmiyordu. Afganistan'a iki yılsonra tekrar gittiğimde de, Bedahşan'da, Türk olduğunu söy-

leyen ve Türkçe konuşabilen insanlarla karşılaştım. Onlar dakendilerine Özbek, Türkmen, Kırgız, Kazak değil de, nedenTürk dendiğini bilmiyorlardı. Bu konu hakkındaki tek ipucu-nu, o yaz Türkiye'ye döndüğümde okuduğum Zeki Velidi To-gan'ın bir kitabında gördüm. Togan kitabında, 11. yüzyılın ilkyarısında Moğolistan'daki Kay ve Kun kabilelerinin birbirle-riyle mücadeleleri sonucunda İran’ın içlerine kadar uzanan,biri diğerini iten bir kavimler göçüne sebep olduklarındanbahsediyordu. İşte bu göç sonucunda Kayların bazı kolları Be-

dahşan'a kadar sızmışlardı. Ayrıca Togan, bu Kayların, Biru-

ZAHİDE AY 143



nî'den kalan bazı kayıtlarda Kayılar olarak geçtiğinden bahse-der ki; bugün Türkiye'de yaşayıp da, Osmanlı devletini kuran-ların, Oğuzların Kayı boyuna mensup bir kabile olduğuna da-ir rivayetleri bilmeyen yoktur. Birunî’den bir yüzyıl sonra ya-şayan Kaşgarlı Mahmut ise, Araplara Türkçe öğretmek içinyazmış olduğu Divan-ı Lügat’it Türk’de, Kayların ve Kayılarınfarklı kabileler olduğunu belirtmiştir.

Göçler

Tarihin değişik dönemlerinde Asya’nın içlerinden batıyadoğru büyük göçler olmuştur. Özellikle dört büyük göç dalgasıvardır ki, Asya’nın, hatta Avrupa’nın şekillenmesinde önemliölçüde rol sahibidirler.

Birinci dönem göçleri Hunlar zamanında olmuştur. Hungöçleri ise üç farklı yüzyılda gerçekleşmiştir. Birincisi, M.Ö. 2.

yüzyılda Çin’in kuzeyindeki Hunların güneye doğru Çin sınır-larını zorlamaları sonucu olan hareketlenmedir. Bu hareket-lenmenin sonucunda batı Çin’den Orta Asya ve Hindistan’adoğru yönelen Yüeçiler (Toharlar)i görürüz. İkincisi, M.S. 3.yüzyılda başlayan ve batıya doğru yapılan bir göç hareketidir.Bu göç hareketinin en önemli sonuçlarından birini iki yüzyılsonra, 5. yüzyıla gelindiğinde, Avrupa’ya giren Hunların lide-ri Atilla olarak görmekteyiz. Üçüncüsü de yine M.S. 5. yüzyıl-da, Hunların yerini alan Göktürklerin, Akhunlar (Eftalitler)ı

ve Juan Juanları (Cucenleri) Moğolistan’dan atmaları sonucugüneye ve batıya doğru yapılan göç hareketidir. Juan Juanlar,bir diğer adıyla Avarlar, daha önceden batıya göç etmiş Hunboylarıyla kaynaşarak, Macaristan’da “Alanlar” olarak yenidenortaya çıkarlar. Akhunlar ise güneye doğru Hindistan ve İran’ayayılarak güçlü bir devlet kuraralar. M.S. 5. yüzyıl, Bulgarla-rın da İç Asya’dan çıkıp batıya yöneldikleri dönemdir.

İkinci dönem göçleri, 9. yüzyılda Kırgızların Moğolistan’daki

Uygurları itmeleri sonucunda meydana gelen hareketlenmedir.Bu hareketlenmenin sonucunda Orta Asya’ya gelen Uygurların

144 HANDUT



da mensubu olduğu Oğuzların bir kısmı Horasan sınırlarını zor-larlar. Bir kısım Oğuzlar ise Horasan’ı zorlamak yerine Hazar de-nizinin kuzeyinden batıya giderler ve Peçenekleri iterek onlarıAral gölünün batısına göç etmeye zorlarlar. Peçenekler de Don-Dinyeper arasında yaşayan Macarları şimdiki Macaristan’a göçezorlarlar.

Macarlar, İç Asya çalışmalarının öncüleri olmuşlardır. Dil

olarak Avrupa ailesinden olmamaları ve bu konudaki yalnızlık-ları Macarları köklerini aramaya İç Asya’ya yöneltmiştir. Hattabir dönem Türk kökenli oldukları sanılmıştır. Çünkü eski Bi-zans kaynakları Macarları “doğudan gelme Türk kavmi” olarakgöstermişlerdir. Yine aynı Bizans kaynakları Macarları Hazarla-rın bir devamı olarak göstermişlerdir. Göktürkler Hunların ar-dılı, Hazarlar batı-Göktürklerin ardılı olarak görülüyorlardı.Hunların, Göktürklerin ve Hazarların Türk kabul edilmelerin-den dolayı, uzun süre Macarların da Türk kökenli olduğu sanıl-

mıştır. Bugünkü veriler, Macarların, içinde Finlerin, Estonların,Livonyalıların yer aldığı Fin-Ugor ailesinin bir mensubu oldu-ğunu göstermektedir. Fin-Ugor halklarının tarihsel gelişimlerive etnik oluşumları üzerindeki en büyük etkileşimi yaşadıklarıhalklar ise Ogur Türkleri ve İdil Bulgarları olmuşlardır.

Macaristan’ın etnik konumunun yanı sıra coğrafî konumuda, onu Avrupa için ayrıca önemli yapmaktadır. Şöyle ki, Mo-ğollar, Avrupa’da en son Macaristan’a girmişlerdir. OsmanlınınAvrupa’daki en uç toprak parçası yine Macaristan olmuştur. Bu

yüzden Orta Çağ tarihi boyunca doğudan gelen bir saldırıyamaruz kalmamış olan Batı Avrupa, hiçbir zaman Ruslar ya daOrta Avrupalılar gibi doğu geleneklerine aşina olmamışlardır.

Üçüncü dönem göçleri, 11. yüzyılda Moğolistan’daki kavim-lerin kendi aralarındaki mücadeleleri sonucu birbirlerini iterekbatıya doğru ilerleyen bir kavimler taşınmasına sebep olmala-rıyla meydana gelen hareketlenmedir. Bu kavimler taşınmasısonucu Moğolistan’daki Kay ve Basmiller Orta Asya’ya gelmiş-lerdir. Onların gelişiyle birlikte, 9. yüzyıldaki ikinci dönem

göçleri sırasında Moğolistan’dan Orta Asya’ya gelmiş olan

ZAHİDE AY 145



Oğuzlar bölgeyi terk ederek, “Türkler” ya da “Uzlar” sıfatıylaUkrayna’ya, “Türkmen” sıfatıyla İran’a göç etmişlerdir. İran’agöç eden bu Türkmen kavimleri arasında birliği sağlayacakolan Oğuz aşireti, Selçuk Bey’in torunları Tuğrul ve Çağrı bey-lerin mensubu oldukları aşiret olacaktır. Bu iki kardeş, Moğol-ların gelişi öncesi Ön Asya’nın son büyük imparatorluğu olanBüyük Selçuklu imparatorluğunu kuracaklardır.

Dördüncü dönem göçleri ise, Moğol istilâsı sonucu görülenbir göç dalgasıdır. İster Moğol ordularıyla birlikte olsun isterseMoğolların önünden kaçsın, birçok kavim bu şekilde Avrupaiçlerine ve Türkiye’ye kadar gelmiştir.

Bütün bu göç dalgaları içerisinde iki tanesi özellikle önemli-dirler. Birincisi, birinci dönem göçleri sırasında Asya Hunlarınınbatıya doğru hareketlenmeleri sırasında, Vizigotlar, Ostrogotlar,Franklar, Vandallar gibi Avrupalı barbar kavimleri itmeleri so-nucu oluşan göç hareketidir. Bu göç hareketi, değişik zamanlar-

da meydana gelen farklı kavimler göçleri arasında en ünlü ola-nıdır. Bu göç hareketiyle birlikte Avrupalı kavimler, birbirleriniitmeleri sonucu Roma’yı sıkıştırmışlar ve Batı Roma imparator-luğunun yıkılmasına sebep olmuşlardır. İlk Çağ’ı kapayıp OrtaÇağ’ı açan bu olay, artık Avrupa’da merkezî bir devletin varlığıyerine kilise ve feodalite kurumlarının önem kazandığı bin yıl-lık bir süreci başlatmıştır. Avrupa, Roma imparatorluğunun yı-kılması sonrasında, bu Germen kavimlerinin kendi aralarındabölünmeleriyle şekillenmeye başlamıştır. 9. yüzyılın başına ge-

lindiğinde, Şarlman isminde bir Germen kabile reisi Avrupa’nınbirliğini sağlamayı başaracaktır. Bu birlik, Roma’daki gibi mer-kezi bir birlik değil, kilise’nin gücünü arkasına almış, feodal ya-pılanmaya sahip federe bir birliktir olacaktır.

İkinci en önemli göç dalgası ise, dördüncü dönem göçlerisırasındaki Moğol istilâları sonucu gerçekleşen göçledir. Gele-ceğin Ön Asya ve Orta Asya devletlerinin köklerinin atılmasıMoğol istilâları sonucunda meydana gelen bir gelişimin sonu-cunda olmuştur. Örneğin, Osmanlı imparatorluğunun kurucu-

su Osman Bey’in babası Ertuğrul Bey ve taraftarları, Anado-

146 HANDUT



lu’ya bu şekilde gelmişlerdir. Moğol saldırılarından kaçıp OrtaAsya’dan önce Büyük Selçuklu topraklarına, oradan da Anado-lu’ya gelip Bizans sınırına yerleşmişlerdir. Bir başka büyük im-paratorluk olan Timurlu imparatorluğu da, Cengiz Han’ın to-runlarından Çağatay’ın kurduğu devletin bir emiri olan EmirTimur tarafından kurulmuştur.

***

Kerki’deki mihmanhanedeki sohbet sırasında masada yeralan üçüncü kişi ise, Peştun asıllı Abdülmetin'di. Az da olsaTürkmence biliyordu. Ona Mezar-ı Şerif’i çok sevdiğimi, ora-dan hiç ayrılmak istemediğimi söylediğim zaman bana, “Siz birde köylerine gitseniz Afganistan’ın. Herkes sizi evine davetederdi. Her gece bir evde kalmaktan, iki ayda çıkamazdınız oköyden” demişti.

O yılki yolculuğumun sonunda amacıma ulaşmış ve Afga-nistan’a girebilmiştim. Ama bir şeyler eksik kalmıştı. Şimdi de,

İsmailî Dağ Taciklerinin yaşadığı Pamir dağları ve Bedahşan’ıgörmek istiyordum. Oraları da ziyaret edersem İpek Yolu sefer-lerimi tamamlamış sayabilecektim kendimi.

ZAHİDE AY 147



BEŞİNCİ BÖLÜM

DUŞANBELİ YALNIZ GÜNLER

149



İRAN VE TÜRKMENİSTAN,

ÖZBEKİSTAN VE TACİKİSTAN’DA(05 Haziran-20 Haziran 2001)

05 Haziran sabahı Ankara'dan Tahran trenine bindim. Bu se-ferki hedefim, İsmailîlerin yaşadığı Tacikistan’ın Gorno-Bedah-

şan eyaleti ile Afganistan’ın mücahitlerin elindeki bölgeleri olanBedahşan ve Vahan yörelerine gitmekti. Yola çıktıktan iki günsonra Tahran’daydım. Hiç oyalanmadan Meşhed otobüslerininkalktığı terminale gittim bir taksiyle. Aynı akşam Tahran’danMeşhed’e giden bir otobüse bindim. Meşhed’e vardığım 08 Ha-ziran 2001 Cuma günü İran’da cumhurbaşkanlığı seçimleri var-dı. Seçimler yüzünden Türkmenistan’a o gün geçememektenkorkuyordum. Endişem boşunaymış. Meşhed terminali yakın-larından bir taksi tuttum ve yirmi dolara Türkmenistan sınırına

kadar gittim. Sınırda işlemlerim kısa sürede tamamlandı. Diğergeçiş yapanlarla birlikte, sınır otobüsü ile Aşgabat şehir termi-naline kadar geldik. O gün öğleden sonra, iki yıllık bir aradansonra yeniden Klara’nın evindeydim.

Aşgabat

Klara’yı yeniden görmek harikaydı. Onunla tanıştığımızdabeş aylık hamileydi. Şimdi ise ikinci oğlu İldar on sekiz aylıkolmuştu. Batır ise sekiz yaşına gelmişti. Klara, Orta Asya’da

151



şimdiye kadar tanımış olduğum en sıra dışı kadındı. Sıra dışı-lığı, evlilik dışı çocuklar yapabilme cesaretine sahip oluşun-dan değildi sadece. Hiç pes etmeyi bilmeyişi, son derece mü-cadeleci ve sabırlı oluşuydu onu sıra dışı yapan. Türkmenis-tan gibi bir ülkede, kadınların evi geçindirmesi çok da saşıla-cak bir şey değildi. Klara ise sadece evini geçindirmiyor, Türk-menistan’a göre yaşam standardı yüksek bir hayat sunmayaçalışıyordu çocuklarına. Tamamen kendi çabalarıyla sahip ol-duğu kendine ait güzel bir evi vardı. Modern giyiniyordu. Kı-yafetleri kaliteli ve şıktı. Çocuklarını da güzel giydirmeye ça-lışıyordu. Evde pek eşya yoktu. Eski bir buzdolabı, yatak oda-sı takımı, salonda televizyon, kütüphane ve tek kişilik bir kol-tuk. Ayrıca küçük odada bir yatak, bir de bilgisayar vardı. Bil-gisayar onun her şeyiydi. İki yıl önce tanıştığımızda bir koz-metik firmasının satış elemanlığını yapıyordu. Beş aylık hami-le haliyle o sıcakta koca bir bavulla Çarjorv’den Aşgabat’a dö-nüyordu. Bu yolla kazandığı parayla, Orta Asya ülkelerindebir ailenin aylık ortalama kazancı otuz kırk dolarken, Klaraaylık ortalama yüz dolar kazanabiliyordu.

Şimdi başka bir iş yapıyordu. İnternet aracılığıyla batı ülke-lerinde yaşayan erkeklerle evlenmeyi isteyen TürkmenistanlıRus kadınlarının yazışmalarını sağlıyordu. Kadınlar İngilizcebilmiyorlardı. Yazılmasını istedikleri bilgileri, onlar için Klarayazıyordu. Bunun karşılığında kişi başına yirmi dolar alıyordu.İki yıl önce Türkmenistan’da internet ağı çok gelişmediği için

Çin’deki kız arkadaşlarıma kendi adresim üzerinden bir türlümail gönderememiştim. Şimdi ise Klara’nın evinden istediğimadrese giriyor, istediğim kişiye mail yazabiliyordum.

***

Türkmenistan’da bulunmadığım son iki yıl içinde, yasala-rın, Türk vatandaşlarının ülkeye girişlerini iyice zorlaştırdığı-nı gördüm. Öyle anlaşılıyordu ki, Türkmenler artık orta öl-çekli Türk iş adamı ve onların Türkiye’den getirdikleri işçile-ri istemiyorlardı ülkelerinde. Sadece büyük şirketlere ve Türk

lisesi öğretmenlerine kapıları açıktı. Duyduğuma göre, birçok

152 HANDUT



Türk sınır dışı edilmiş ve ülkeye en az beş yıl boyunca gireme-meleri şartı getirilmişti.

Gezerken yerli halk gibi yerel toplu taşım araçlarını kullan-dığım için birçok insanla tanışma fırsatım oluyordu. Her ne ka-dar Türklere aşina olsalar da, genellikle tanıdıkları ilk Türk benoluyordum. Hatta tanıdıkları ilk Türk kızı olduğumu rahatlıklasöyleyebilirim. Bana, “Sen çok iyisin. Ama erkekleriniz öyle de-

ğil. Kadınlarımıza yiyecekmiş gibi bakmalarından hoşlanmıyo-ruz” diyorlardı. “Erkekleriniz Türkiye’de de böyle mi?” diye so-ruyorlardı. Bu tür sorulara karşı ne cevap vereceğimi bilemiyor-dum. Ne yazık ki ülkem, yasalar açısından kadın erkek eşitliği-ni ta 1930’lu yıllarda sağlamış olsa da, geleneksel açıdan, ailele-rin çocuklarını yetiştirme tarzları, genç kız ve erkeklerin üze-rinde, tıpkı geri kalmış İslam toplumlarındakine benzer tarzdabir cinsel kimlik oluşturmak üzerineydi. Orta Asya halkları ise,uzun yıllar sosyalist rejimde yaşamalarının verdiği bir tecrübey-

le, özel hayatlarında olmasa da sosyal hayatlarında kadın erkekayrımını çoktan aşmış görünüyorlardı. Bir örnek vermek gere-kirse, mesela şehirler arası otobüslerde, bizdeki bay yeri-bayanyeri ayrımı gibi bir kural onlarda yoktu.

Buna karşılık, ister Rus olsun ister Türkmen, Türk erkekle-riyle duygusal bir birliktelik yaşayan çok sayıda kadından, Türkerkekleri hakkında, daha şefkatli ve sevecen olduklarına dairsözler işitmiştim. Onlara göre, Türk erkekleri, o coğrafyanın er-kekleri gibi çok alkol tüketmiyordu. Bu nedenle de kaba ve şid-

det yanlısı değillerdi. Bu kadınların yabancı uyruklu bir erkek-le birliktelik yaşamalarının nedeni ise genellikle ekonomik se-beplere dayanıyordu. Aşk ikinci plandaydı. Sovyetlerin dağıl-masının ardından yaşanan ekonomik bunalımlar, başta kadınlarolmak üzere insanları hayatlarını idame ettirebilmek için farklıarayışlara yönelmeye itmişti.

Orta Asyalı kadınların, diğer Müslüman ülkelerle kıyaslan-dığında, gelir seviyeleri daha düşük olmasına karşın, eğitim se-viyeleri daha yüksekti. Ayrıca hukukî anlamda da daha güven-

cedeydiler. Örneğin, bir kadın, hamileliğinin altıncı ayından

ZAHİDE AY 153



doğumdan sonraki iki üç yıla kadar ücretli izne ayrılabiliyor-du. Maaşı biraz düşse de hukuksal hakları devam ediyordu.Ayrıca, arkadaşım Klara’da olduğu gibi, evlilik dışı çocuk ya-pan kadınların hakları da, tıpkı sosyal refah seviyesine ulaşmışbatı Avrupa ülkelerinde olduğu gibi, devlet güvencesi altınday-dı. Bütün bu hukuksal düzenlemeler, Sovyet döneminden kal-ma düzenlemelerdi. Ayrıca Sovyet döneminde herkese eşit ola-rak sunulan parasız eğitim ve sağlık hizmetleri de düşünülün-ce, bu insanların Sovyet dönemini özlüyor olmalarına şaşırma-malıydı. Eğitim ve sağlık hizmetleri şimdi de parasızdı belkiama, bu durum devlet okulları ve devlet hastaneleri için geçer-liydi sadece. Diğer taraftan, bağımsızlıktan sonra açılan özelokullara ve hastanelere sadece parası olanlar gidebiliyor, bu da,toplumda bireyler arasında eşitsizlik yaratıyordu.

Orta Asyalı kadınlar hukuksal olarak her ne kadar birçokhak ve özgürlüğe sahip olsalar da, devlet yönetimindeki rolle-

ri de çok düşüktü. Örneğin Özbekistan’da kadınların meclistetemsiliyet oranları % 4’dü. Tıpkı Türkiye’deki gibi devletintüm desteğine rağmen, toplumun sahip olduğu kültürle buhaklar arasında çelişki yaşanmaktaydı. Ayrıca % 100’e varanokur-yazar oranına rağmen, yüksek öğrenim yapan kadınlarınoranı Sovyet dönemine göre giderek düşmekteydi. Bunun ne-deni muhtemelen, bağımsızlığın kazanılmasından sonraki bugeçiş döneminde, kızların ve ailelerinin, ekonomik sorunlar-dan dolayı yüksek öğrenime devam etmek yerine, daha kolay

ve toplum psikolojisi açısından daha geçerli olan evliliği ter-cih etmeleriydi.

***

Hafta başında ilk işim, Aşgabat’daki Özbekistan konsoloslu-ğuna gidip vize için başvurmak oldu. Başvurumun sonucunuöğrenmem için bir hafta beklemem gerektiğini söylediler. O günkonsoloslukta beklerken bir Türk vatandaşı olan Murat Bey’letanışmıştım. Onun da benim gibi Tacik vizesi vardı ve Tacikis-tan’a gitmek için Özbekistan’dan geçmesi gerekiyordu. Aynı şe-

kilde o da Özbek vizesi almak zorundaydı. Sohbet ettikçe ilginç

154 HANDUT



biriyle tanıştığımı gördüm. İkimizin de ortak bir tutkusu vardı:Afganistan... Ona üniversitede tarih okuduğumu, iki yıl öncetek başıma Afganistan’a geçtiğimi anlattığımda, “Biliyorum, benseni duydum” dedi. Nereden duyduğunu sorduğumda, iki yılönce hemen hemen benimle aynı günlerde kendisinin de Afga-nistan’a geçtiğini, sınırdaki Afgan görevlilerin ona benden bah-settiklerini söyledi.

Murat Bey Afganistan’ı karış karış biliyordu. Yıllar önce Ah-met Şah Mesut’la da tanışmış. Afganistan’a gidiş sebebi ticaretyapmakmış. En fazla kırk yaşında gösteriyordu. Afganistan’danbahsederken gözleri doluyordu. Afganistan’daki geçmişine aitgünlüklerini yaktığını söylemişti. Sebebini anlatmadı. Sadeceona acı veren anılar olduğunu söylemekle yetindi. Afganistan’açok genç yaşlarda gitmişti. Kendisi söylemedi ama sanırım Afga-nistan’a gidiş sebebi, Ruslarla savaşmak, mücahit olmak içindi.

Nesa

Aşgabat’dan ayrılmamdan bir gün önce Nesa’ya gittik. NesaM.S. 1. yüzyılda bu bölgelerde egemenlik kuran Partların baş-kenti olmuş, bugün harabe halinde olan bir şehirdi. Hep yerle-şik olarak bildiğimiz İranlıların göçebeleri olarak kabul edebi-leceğimiz Partlar, Saka boylarının devamıydılar. Zamanla içayaklanmalar ve Roma ile yapılan savaşlar sonucunda parçalan-mışlardır. Dünya tarihinde iz bırakmalarının birkaç sebebi var-

dır. Bunlardan en önemlisi, göçebelerin savaş tekniğini Romalı-lara öğretmiş olmalarıdır. Ayrıca dairesel ve haç biçimli şehirplanlaması, Partların İran kültürüne, oradan da İslam dünyası-na olan katkılarıdır. M.S. 3. yüzyılın ilk yarısında yeni bir İran-lı hanedan Partların egemenliğine son verir. Bu hanedan, Sasa-ni hanedanlığıdır. Nesa, 9. yüzyılda yaşamış büyük hadis âlim-lerinden biri olup, Müslümanlar arasında çok muteber altı ha-dis kitabından birinin yazarı Hafız Ebu Abdurrahman Nesai’ninde şehriydi.

***

ZAHİDE AY 155



Klara olmasaydı Aşgabat’daki günlerim çok sıkıcı geçebilir-di. Orta Asya ülkeleri içinde bana göre en sıkıcı ülke Türkme-nistan’dı. Ülkenin üzerinde bir kasvet vardı sanki. Özellikle Aş-gabat, mutsuz ifadeli, ağırkanlı insanların şehri gibiydi. Bununbir sebebi, yaz mevsiminin kavurucu sıcağıydı. Asıl sebebi isebana göre, ülkeyi yöneten kişinin ülkede yarattığı atmosferdi.

Aşgabat son yıllarda dış görünüş bakımından fazlasıyla gü-

zelleştirilen bir şehirdi. Muazzam bir devlet başkanlığı sarayı in-şa edilmişti. Şehrin birçok yerinde gürül gürül su akan havuzlaryapılmıştı. Şehrin dış görünüşüne yansıyan bu güzellik insanla-rın ruhuna maalesef yansımamıştı. Çoğu Türkmenin donuk ba-kışları vardı. Süs olsun diye yapılan havuzlara onca su harcanır-ken, evlerdeki musluklardan akan su rahatça banyo yapılmasınabile yetmiyordu. O yüzden de insanlar saunaya gidiyorlardı.Şehrin farklı yerlerinde Sovyet döneminden kalma birkaç saunavardı. Bu saunalar bizdeki hamamların yerini tutuyordu.

Ne zaman televizyonu açsak hep devlet başkanı Türkmenba-şı’nı görüyorduk. Geleneksel Türkmen kıyafetleri içinde şarkısöyleyen Türkmen kadın şarkıcılar, sözleri Türkmenbaşı’nı an-latan şarkılar söylüyorlardı televizyon programlarında. Şehirler-deki, hatta ülkedeki her yerin adı Türkmenbaşı’ydı. Dört yıl ön-ce buraya ilk gelişimde Aşgabat, dış görünüş açısından dahamütevazıydı belki ama insanlarının daha mutlu bir ifadesi vardı.

Yine de Türkmenistan dahil gezdiğim bütün Orta Asya ülke-lerinde, bu tür yönetimlere karşı halkta bir tepki olduğunu göz-

lememiştim. Üstelik sadece şimdiki yönetime karşı değil eskisömürgeci güce, yani Rusya’ya karşı da herhangi bir tepki sezin-lememiştim. Belki bir zamanlar, özellikle Stalin zamanında ya-şananlardan dolayı insanlar çok acılar çekmişti. Ama artık ogünler geride kalmıştı. Orta Asya dışından yapılan, onların yıl-larca süren bir esaretten kurtulduklarına dair söylemler, aslındaOrta Asyalı yerli halk için pek bir şey ifade etmiyordu. Onlardabizim anladığımız anlamda bir milliyetçilik duygusu gelişme-mişti. Öz kültürlerine, geleneklerine bağlı insanlardı ama milli-

yetçi, hele İslamcı hiç değillerdi. Şimdilik bu iki kimlik de, on-

156 HANDUT



ların politik duruşlarını belirleyen kimlikler değildi. Bu yüzdende alışık olmadıkları söylemlerle yaklaşmak, onlara yakınlaş-manın yolu olamıyordu. Türkiye, Türklük ve kan bağı gibi söy-lemlerle, Pakistan gibi ülkeler ise İslam’ı kullanarak yaklaşma-yı deniyorlardı. Oysa benim gördüğüm, bu tarz söylemlerinyerli halkı ürkütüğüydü. Her ne kadar basında, Orta Asya ülke-lerinde meydana gelen bir takım radikal İslamcı eylemlere rastgelsek de, bunlar hep dışardan ihraç edilen eylemlerdi. Bütünbu sebeplerden dolayı, Türkmenler ve diğer Orta Asya halkları,bağımsız bir devlet olmayı öğrenmeye çalıştıkları bu geçiş dö-nemlerinde, hâlâ Rusya’ya yakın duruyorlardı. Rusya, en azın-dan tanıdık bir siyasetti onlar için.

İki yıl öncesine ait bir anımı hiç unutamıyorum. Türkme-nistan’ın Çarjov şehrindeydim. O günlerde, Kosova’ya gönde-rilen NATO’nun barış gücü askerlerine karşılık, Rusya’nın daSırbistan’a sembolik bir askeri güç gönderdiğini duymuştum.Kosova halkı Müslümandı, Sırplar ise hıristiyan. Türkmenlerde Müslümandı. O gün, bu konuyu tartıştığım bir taksi şofö-rünün söyledikleri hâlâ kulaklarımda: “Kızım, Ruslar çok iyiinsanlar. Onlar bir söz verdi mi, mutlaka yerine getirirler.Hem Ruslar Sırplara, ‘gidin, Müslümanları öldürün’ demiyorki”. Taksi şoförüm, orta yaşlı bir Türkmendi ve bana karşı bü-tün içtenliğiyle Rusları savunuyordu.

Bense Orta Asyalı Ruslara, bu diyalogdan çok daha önce-sinde sempati duymaya başlamıştım. Tanıştığım ilk Rus, dört

yıl önce Aşgabat’dan Taşkent’e uçtuğum Özbek Hava Yollarıuçağında yanımda oturan Dimitri isminde bir mühendisti. Di-mitri, kısa söylenişiyle Dima, bir Müslümanla evliydi. KarısıTacikmiş. Biraz İngilizce biliyordu. Taşkent’de gideceğim ad-resi ona göstermiştim ve nasıl gidileceğini sormuştum. Havaalanına indiğimizde beni taksiye kadar götürmüştü. Sonra dataksi şoförüne adresi göstermiş ve ben daha ne olduğunu bileanlayamadan taksi parasını peşin olarak ödemişti. İlk anda oda benimle geliyor sanmıştım. Ben taksiye bindiğimde, dışar-dan bana el sallayınca anlayabilmiştim yaptığı inceliği.

***

ZAHİDE AY 157



Türkmenistan, her ne kadar mutsuz ifadeli insanların ülke-siymiş gibi görünse de, Orta Asya ülkeleri içinde ekonomikaçıdan, Kazakistan’dan sonra, geleceği en parlak ülkeydi. Sa-dece kendisi için yeterli olmakla kalmayıp başka ülkelere deihraç ettiği zengin doğal gaz ve petrol yatakları vardı. Ülke nü-fusu azdı. Gelir dağılımı doğru düzgün yapılsa, yoksul tek birvatandaşın kalmayacağı bir ülke olabilirdi. Dışardan bakıldı-ğında komşusu Özbekistan’ın, refah düzeyi daha yüksek birülkeymiş izlenimi vermesi pek de gerçeği yansıtmıyordu. Öz-bekistan’ın, Türkistan’ın bütün tarihî mirasını tek başına sa-hiplenmesi, onun, ekonomik açıdan Kazakistan ve Türkme-nistan kadar iyi durumda olduğunu göstermiyordu.

Özbekistan, nüfusu en kalabalık olan Orta Asya ülkesiydi.Yer altı zenginlikleri bakımından kimseye muhtaç olmasa da,Kazakistan ve Türkmenistan kadar zengin değildi. Özbekis-tan’ın tek avantajı, topraklarının çoğu çöl olsa da, tarım ürün-

leri açısından Orta Asya’nın en zengin ülkesi olmasıydı. Özel-likle pamuk üretiminde, dünyanın üçüncü büyük ambarı ola-rak kabul ediliyordu.

Kırgızistan da kendi kendine yeten bir ülkeydi. Onun danüfusu azdı. Orta Asya ülkeleri arasında bir tek Tacikistan, yeraltı zenginlikleri açısından başka ülkelere muhtaçtı. Her nekadar onun da nüfusu az olsa da, topraklarının çoğunun dağ-lık ve çöl olmasının yanısıra, petrol gibi en temel endüstriyelihtiyaçlarını bile dışardan ithal etmesi Tacikistan’ın durumu-

nu çok güçleştiriyordu.Bütün Orta Asya ülkeleri içinde geleceğin ekonomik devi ol-

maya aday birinci ülke Kazakistan’dı. Nüfusunun azlığı, zengindoğal gaz ve petrol yataklarına sahip olmasının yanı sıra, Kaza-kistan’ın en büyük avantajı yüz ölçümün çok geniş olmasıydı.Hem batı dünyasıyla hem de iki dünya devi komşusu Rusya veÇin’le iyi ilişkiler içindeydi. Türkiyeli iş adamlarının da en çokiş yaptığı ülkeydi Kazakistan. Kısacası her şeyiyle gelecek vade-den bir ülkeydi. Diğer Orta Asya cumhuriyetlerinden bir farkı

da, Sovyetlerden kalma bir uzay üssüne sahip olmasıydı. Bay-

158 HANDUT



konur uzay üssünden, dünyanın çeşitli ülkelerinden seçilenastronotlarca, hâlâ uzaya uçuşlar yapılmaktaydı.

***

Gelişimden on gün sonra, 18 Haziran Pazartesi günü Taşha-vuz’a gitmek üzere Aşgabat’dan ayrıldım. O sabah Özbek kon-solosluğuna gittiğimde az kalsın vize alamıyordum. Bu konudaimdadıma, Türkiye’deyken aldığım resmi bir yazı yetişti. ODTÜ

Tarih bölümü adına yazılmış olan bu yazıda, gitmeyi düşündü-ğüm ülkelerin bir listesi ve bu ülkelere ne amaçla gitmek iste-diğim yazılıydı. Konsolos, Tacik vizem olmasını ve bu yüzdenÖzbekistan’dan transit geçiş istememi yeterli görmemişti vizevermek için. Buna karşılık elimdeki yazı, onun için fazlasıylaikna edici olmuş ve iki gün sonrası için başlatılan üç günlüktransit vize vermeyi kabul etmişti.

Taşhavuz’a gelince Özbekistan Urgenc’ine trenle geçtim.Trende yaşlı bir teyzenin bilet parasını ben ödedim. Biletçinin,

bilet için ödediğim paranın üstüne yatacağını anlayınca, “Apa-nın pulunu benden alın” (teyzenin parasını benden alın) de-dim. Adam bozuldu. Fazla parası olmayan yaşlı kadın ise bu işepek sevindi. Benim için uzun bir dua okudu. Bu arada yakınım-daki herkes ellerini açmış, duaya eşlik ediyorlardı.

Özbekistan tarafındaki Urgenc’e gelince terminalden çıka-bilmem biraz zaman aldı. Türkmen-Özbek sınırının bu kıs-mında anlaşılan pek yabancı giriş-çıkışı yapılmıyordu. Yaban-

cı uyruklu birini beklemiyorlardı. Dört yıl önce de bu yolukullanmıştım. O zaman ise Urgenc’den Daşoğuz’a trenle git-miştim. O zaman da ne Özbekistan’dan çıkış mührü ne deTürkmenistan’a giriş mührü vurmuşlardı. Kontrole bile denkgelmemiştim. Belki de üzerimdeki Türkmen elbisesi yabancıolduğumu ele vermediği içindi. Ancak iki yıldır Türkmenistanve Özbekistan birbirlerine vize uyguladıkları için, sınır girişçıkışlarında pasaport kontrolleri yapılmaya başlanmıştı. Anla-dığım kadarıyla bu kontrollerde eğer Türkmenistan ya da Öz-

bekistan vatandaşıysanız mühür vurmaya gerek olmuyordu.Bu nedenle de görevlilerin elinde herhangi bir mühür yoktu.

ZAHİDE AY 159



Onun yerine kırmızı kalemle mühür yapılacaktı. Ortalıkta kır-mızı kalem olmadığı için, bir süre kırmızı kalem getirilmesinibekledim. Sonunda bir kırmızı kalem bulundu ve mühür ya-pıldı. Artık Özbekistan’daydım

Urgenc

Geceyi Hiva’da geçirdim. Ertesi gün tekrar Urgenc'e geldim.Terminale gidip, Semerkant'a giden ilk otobüse bilet aldım.Otobüs aslında Taşkent'e gidecekti. Ben Semerkant’da inecek-tim. Terminalde saati beklerken, su satın aldığım satıcı kadınbana nereli olduğumu sordu. Türkiyeli olduğumu söyledim. Osırada benim gibi kendisine su satın alan biri, kendi parasınıöderken, satıcı kadına benim paramı da kendisinden almasınısöyledi. Bu arada bana hiçbir şey söylemeden gitti. Arkasından“rahmet” (teşekkür ederim) diye seslendim. Sadece selam ver-di. Daha sonra adının Âlimcan olduğunu öğrenecektim.

Otobüsteki yerime oturdum. Bir süre sonra da Âlimcan, oto-büstekilere kırk altı numarayı sordu. Yanımdaki numaraydı.İyice arkadaş olduktan sonra bana dedi ki, “Şoföre ayttım, Türkkızının yanındaki numarayı ver” (Şoföre dedim, Türk kızınınyanındaki numarayı ver).

Âlimcan aslen Namanganlıymış. Yani Fergane vadisindeyaşıyormuş. Orada polismiş. Evli ve üç çocuk babasıymış. Oy-

sa benden sadece üç yaş büyüktü. Sert ve karanlık görünüş-lüydü. Kendisi için, “Taşkarıdan körgen, beni köp yaman bi-ledi. Az gepleşse yahşi köredi” (Dışardan gören beni çok kötübiliyor. Azıcık konuşsa iyi görüyor) demişti. Ben de aynısınıdüşünmüştüm. Tekrar tekrar beni Namangan'a davet etti. Vi-zemin transit olduğunu söylediğimde, “olsun, uzatırız” dedi.Bu konunun üzerine fazla düşmedim. Aklım fikrim bir an ön-ce Tacikistan’a geçmekle meşguldü. Âlimcan beni Naman-gan'a gelmem konusunda ikna etmeye çalışırken, çok hoşuma

giden bir iltifatta bulunmuştu: “Sizni köp yahşi kördüm. Issı-

160 HANDUT



gıngız köp sizning”. Yani, “sizi çok sevdim, siz çok sıcaksınız”demek istemişti. Benim için endişeleniyordu. Gideceğim yer-leri duyunca, “Zahide, siz köp yiyin. Nime tapsangız yen. Siz-ge kuvvat kerek” (Zahide siz çok yiyin. Ne bulursanız yiyin.Size kuvvet gerek) diyerek bana tavsiyelerde bulundu.

Gece ikide Semerkant’da otobüsten indim. Geceyi Şah-ı Zin-de’ye yakın bir otelde geçirdim. Geceliği bin sumdu. Bir doların

sekiz yüz elli sum olduğu düşünülürse çok ucuzdu. Yalnız bü-tün otelin tuvalet ve banyosu bir taneydi.

Dört saatlik bir uykunun ardından sabah erkenden Şah-ıZinde’ye gittim. Bibi Hanım Türbesini ziyaret ettim. Dört yılönce gördüğümde o sıralar restorasyon çalışmaları yapılan BibiHanım’ın ne kadar güzel bir yapı olduğunu tam anlayamamı-şım. Muhteşem görünüyordu.

Karşı

Saat on bir buçuk gibi yeniden yollara düştüm. Önce iki sa-atte otobüsle Karşı’ya geldim. Buranın eski adı Nesef’miş. Ha-rezmşahı Celaleddin Mengüberdi de Nesefliymiş. “Karşı” adı,1220’li yıllardan kalma bir addı. O yıllarda burası, CengizHan’ın ardıllarından olan Çağatay hanlarının yaz kampı olanbir yermiş. Çağatay Hanı Kebek, buraya bir saray yaptırmış vebu saraya, Moğolcada “saray” anlamına gelen “Karşı” adı veril-

miş. İşte bu saray, sonradan aynı adı taşıyacak şehrin temelinioluşturmuş. Burada da dört kişi olup bir taksiye bindik. Bura-larda bu tür taksilere “maşin” deniyordu.

Önce Kaşgar Derya’dan geçtik. Burası çöldü. Ardından Kaş-gar Derya’ya göre yükseltisi daha fazla olan ama yine çöl olanSurhan Derya’dan geçtik. Son olarak da Denov’dan. Hem Sur-han Derya’nın şehir merkezi hem Denov yemyeşildi. Yakınlar-da su olmalıydı. Sorunca öğrendim ki gerçekten de yakında, To-palak Derya ya da Sergerdek Derya dedikleri bir ırmak varmış.

Sınıra gelene kadar, şoförün teybe koyduğu kasedi dinledik

ZAHİDE AY 161



hep. Tacikistan sınırına geldiğimizde şoförden, taksi parasınınüstünü vermesi yerine kasedi bana satmasını istedim. Kabul et-ti. Kasetteki şarkıcı, Özbeklerin ünlü kadın şarkıcısı Yıldız Us-manova’ydı.

Özbek-Tacik Sınırı

Sınıra geldiğimde saat akşamın sekizi olmuştu ve mesai sa-ati bittiği için pasaportuma damga vurmadılar. Sabahı bekle-mem gerekiyormuş. O gece sınırda görev yapan asker, polis vegümrük görevlileriyle birlikte sabahladım. Artık onların mih-manıydım. Sohbeti bol bir gece geçirdim. Bana “Çalıkuşu” dizi-sini sordular. Çalıkuşu, defalarca seyretmiş olmama rağmen,her bölümünde en az bir defa mutlaka gözyaşlarına boğuldu-ğum biz diziydi. Meğer Aydan Şener, bu dizideki rolüyle Özbe-kistan’ın Oscar’ını almış. Çalıkuşu’nun Feride’sine buradaki

herkes hayrandı.Tahir’le yemek yerken uzun uzun sohbet ettik. Kendisi po-

listi. O gece sınırda tanıştığım insanların kimisi Özbekti kimi-si Tacik... Tahir de Tacik’di. Sovyetlerin Afganistan’ı işgalindeo da askermiş. Afganistan’a savaşmaya gittiğinde, oradaki hal-kın da Tacikçe ve Özbekçe konuştuğunu görünce bu savaşınyanlış olduğunu anlamış ve savaşı bırakmış. “Eğer devletimbunu bilseydi beni asardı” demişti. Bir de Rus asker vardı sı-nırda çalışan. Tacikçe ya da Özbekçe bilmiyordu. Ama orada-

kilerin hepsi Rusça biliyordu.Seyyahlıktan konuştuk. Benimle konuşurlarken artık on-

lar, ne polisti ne asker. Bana, seyyah olduğumu söylersem, heryerde para harcamadan gezebileceğimi söylediler. Tıpkı eskidervişler gibi.

O gece tek kadın görevli olan Saadet’le birlikte uyuduk. Sa-adet bana, askerlerden biri olan Bahadır’ın, sevgilisi olduğunusöyledi. Daha önce bir kere evlenmiş. Bir yıl sonra boşanmışlar.Eski kocası aslen Azerîymiş. Tanıştığım sırada üç yaşında birkızı varmış. İsmi Umide’ymiş.

162 HANDUT



Duşanbe

Ertesi sabah bir sorun yaşamadan Özbekistan’dan çıkışmührümü vurdular. Sınırdan Duşanbe’ye kadar olan bir buçuksaatlik yolu, yine dört kişi olup bir taksiye binerek geldim. Ken-dime konaklayacak ucuz bir yer bulmalıydım. En ucuz otelingeceliği kırk dolardı. Orta Asya başkentlerinde otelde kalmakçok pahalıydı. Buhara, Semerkant gibi tarihî şehirlerde bile, bir

iki dolar gibi ucuz fiyatlara kalabilirken, başkentlerdeki otelle-rin fiyatları çok yüksekti. Bir gecelik konaklama ücreti ortala-ma yüz dolar civarındaydı. Duşanbe’deki en ucuz otelin geceli-ği ise kırk dolardı. Benimse yola ilk çıktığım gün bile sadece se-kiz yüz elli dolarım vardı. Bir iki gece için günlüğü kırk dolar-dan kalmayı göze alabilirdim ama Duşanbe’de ne kadar kalaca-ğım belli olmadığı için daha ucuz bir yere ihtiyacım vardı.

Sonunda Duşanbe’deki bir Türk kafesi olan Merve kafenin

sahipleri Meryem Hanım ve damadı Yaşar Bey sayesinde kalabi-leceğim bir ev bulabildim. Bu ev, aynı kafede tanıştığım YaşarBey’in yine Türk olan bir arkadaşına aitmiş. Kendisi Türkiye’yegitmiş ve evi kiraya vermesi için Yaşar Bey’e teslim etmiş. YaşarBey de, ev kiraya verilene kadar kafede çalışan çocukların kal-masına izin vermiş. Çocukların çoğu Türk lisesinden mezun ol-dukları için, bu evde kalmadan önce Türk lisesinin yurdundakalıyorlarmış. Ev boş olunca, burası kafeye yurttan daha yakınolduğu için burada kalmaya başlamışlar. Ben eve gelince onlar

yeniden yurda yerleştiler. O eve yerleşmemle birlikte, benim detam on bir gün sürecek “Duşanbeli yalnız günler”im başlamışoluyordu.

Ertesi gün, bütün gün evde tek başımaydım. Bir ara dışarıçıktım. Duşanbe caddelerinde dolaştım. Pazar günü olması se-bebiyle Duşanbe sessiz ve boştu. Lenin parkına gittim. Oradakibir kafede şaşlık yedim. Sokak satıcısı çocuklardan, ipe dizilmişfıstık satın almıştım. Parayı aralarında paylaşamamışlardı. Ço-cuklardan biri yolumu kesmiş hâlâ para istiyordu. En fazla altı

yaşında gösteriyordu. Önce para vermek istemedim. Çok ısrar-

ZAHİDE AY 163



cıydı. Sonunda para vermek zorunda kaldım. Ona para verince,küçücük boyuyla ellerini boynuma uzattı. Eğildim. Bana sımsı-kı sarıldı. Ben de ona sımsıkı sarılıp öptüm. “Rahmet” deyip elsallayarak uzaklaştı. Dönüp dönüp el sallıyordu.

***

Ertesi gün, bir ertesi gün, sonraki gün, bir sonraki gün, tamsekiz gün boyunca her gün, Afganistan’a nasıl gidebileceğimi

öğrenmek için oradan oraya koşuşturup durdum. Türk elçiliği,Afgan elçiliği, Tacik dış işleri bakanlığı, avir ve Gorno-Bedah-şan için izin belgesi veren seyahat firması arasında gidip gidipgeldim. Bir de bunlara ACTED, ORA, SNI gibi Afganistan’la il-gili uluslararası yardım kuruluşları eklenecekti.

Türk elçiliği bu defa da yardımcı olmayacağını belirtti. Tacikdış işleri bakanlığı, elçiliğimden nota getirmediğim sürece Afga-nistan’a çıkış izni vermeyeceğini söyledi. Afgan elçiliğindekilerise, beni Afganistan’a götürmeyi çok istiyorlardı ama bunun

için izin belgelerimin tam olması gerekiyordu. Afganistan’a ge-çebilmek için başka kanallar bulmam gerekiyordu. Birinci ka-nal, elli dolar karşılığında, Afgan elçiliğinin askerî helikopteriy-le Faizabad'a gitmekti. İkinci kanal ise, Birleşmiş Milletler'ebağlı bir uçakla Faizabad'a gitmekti. Uçak bileti için yüz yirmidolar ödenmesi gerekiyordu.

ACTED’de çalışan bir yardım gönüllüsü olan Fransız Stefan,Afgan vizem olduğu için Birleşmiş Milletler uçağıyla gidebilece-

ğimi söylüyordu. Ona sorduğum birkaç sorudan sonra, o da bu-na pek emin olamıyordu artık. Sorun şuydu: O güne kadar, Ta-cikistan'dan Birleşmiş Milletler uçağıyla Afganistan'a gidenler,hep uluslar arası bir örgüte ya da bir basın organına bağlı kişi-lerdi. Yani Tacik dış işlerinden alamadığım izin belgesini, onlardoğrudan alabiliyorlardı. Stefan'ın bilmediği buydu. Hiçbir ör-güte bağlı olamayan bir gezgin için, izin belgesiz Afganistan'agitmek mümkün olmayabilirdi. Çünkü hava alanında yapılankontrolde, Tacik ve Rus askerler, belgesi olmayanların uçağa bi-

nişine izin vermiyordu. Herşey belirsizdi.

164 HANDUT



Bu arada ACTED’deki duyuru panosunda ilgimi çeken birhaber okumuştum. Bu haber, Tacikistan’ın güneyindeki AjinnaTepe denilen yerde yapılan kazılarda yeni bulunmuş olan birBudda heykeliyle ilgiliydi. Bu önemli bir haberdi. Çünkü bulu-nan heykel, bin altı yüz yıllıktı ve on dört metre uzunluğunlu-ğundaydı. En önemlisi ise, dünyada çok az örneği bulunan bir“yatan Budda (uyuyan Budda)” heykeliydi.

ACTED'in bahçesinde Marco isminde bir İtalyanla tanıştım.Londra merkezli çalışan bir foto-muhabiriydi. ACTED'e geldi-ğimden beri beni izliyormuş. Kim olduğumu sordu. Herhangibir kuruluşa bağlı olmaksızın sadece seyahat amacıyla ve hiçkimsenin yardımı olmaksızın Afganistan’a geçmeye çalıştığımıöğrenince çok şaşırdı. İki yıl önce de Afganistan'a gittiğimi du-yunca daha da şaşırdı. Bana, Taliban bölgesinin mücahit bölge-sinden daha güvenli olduğunu söyledi. Afganistan'ın Mücahitbölgesine gitmek istememi çılgınlık olarak görüyordu.

Bütün bu yerlerin hepsine Tacik şoförüm Hamrullah Eke'ylebirlikte gitmiştim. Bana, bir daha bir yere gidersem ona söyle-memi, kendisinin sürekli Merve Cafe'nin önünde olduğunu,benden bir daha para almayacağını söylemişti. O gün Duşanbetrafiğinde, hiçbir Orta Asya başkentinde görmeye alışık olmadı-ğım sıklıkta, bir sürü kırmızı ve sarı plakalı araba görmüştüm.Bunun sebebi, Duşanbe’nin, Taliban’a muhalif Afganistan hü-kümetinin dış dünyayla bağlantısını sağlayan uluslar arası birmerkez görevi görüyor olmasıydı. O yüzden de birçok diplo-

mat, birçok uluslar arası yardım örgütü bulunmaktaydı Duşan-be’de. Hepsi de ya kırmızı plakalı ya da sarı plakalı araba kulla-nıyorlardı.

***

Bir hafta sonraki Pazartesi hâlâ hiçbir şey belli değildi. Artıktek umudum, Gorno-Bedahşan’a gitmek için yaptığım Pamirbaşvurumun kabul edilmesiydi. O takdirde Afganistan'a Gorno-Bedahşan eyaletinin başkenti Horog’dan kara yoluyla geçmeyi

deneyebilirdim.

ZAHİDE AY 165



Pamir başvurumun kabul edildiğini telefonla öğrenmiştim.Belgemi almaya beni bir hafta önce gezdiren aynı taksi şoförüy-le gittim. Şoförüm beni eve bıraktığında benden yine para iste-di. Bir hafta önce kendisine fazlasıyla para ödediğimi söyledim.Ayrıca kendisinin “bir dahaki sefere benden para almayacağını”belirten sözlerini hatırlattım. Yaptığının yanlış olduğunu da...Benimle her zaman Özbekçe konuşan Tacik şoförüm, bu sefersırf ben anlamayayım diye Özbekçe-Tacikçe arası bir dille hızlıhızlı konuşmaya başladı. Kafeye gidip beni Yaşar Bey’e şikâyetedeceğini söyledi. Kafeye girmesine engel olamamıştım. Ardın-dan ben de girdim. Yaşar Bey yoktu. Meryem Hanım vardı. Şo-för, konuşma tarzıyla sanki çok büyük bir sorun varmış havasıyaratıyordu. Dinlemiyor, sadece konuşuyordu. Meryem Hanımbana, “Sen geçen hafta ona bir sürü para ödemişsin zaten” der-ken, şoföre de Tacikçe olarak “Ben bunu tanımam, burada tanı-dım. Bu mesele sizin meseleniz” dedi. Benim bunları anlamaya-cağımı zannetti. Şoför, uyanıklık yapmaya kalkmış, yabancı veyalnız bir kızdan para koparmaya çalışmıştı. Üzülsem de bunuanlayabilirdim. Ama Meryem Hanım’a gerçekten içerlemiştim.

Aynı gün öğle yemeğini yemeye her zaman gittiğim restora-na gittim. Burası Duşanbe’nin geleneksel yemeklerinin yapıldı-ğı bir restorandı. Benim en sevdiğim yemek ise lagmandı. Benlagmanı daha önce Doğu Türkistan’da yemiştim. Bir Uygur ye-meğiydi. Hamurun upuzun bir makarna haline getirilip kaynarsuya atılmasıyla pişiriliyordu. İçine farklı çeşitlerde sebze par-

çaları ve et parçaları da koyuyorlardı. Bizdeki erişte çorbasınabenzetilebilirdi. Ama asıl Çin mutfağının en ünlü yemeklerin-den biri olan nudıl (noodle)’a benzetmek daha doğruydu. Nu-dıl da, tıpkı lagman gibi ince uzun hale getirilmiş hamur ile çe-şitli sebze parçaları ve kimi zaman kırmızı et, kimi zaman tavuketi, kimi zaman da değişik deniz ürünlerinin sıcak suda pişiril-mesi ile hazırlanan bir yemekti. Üstelik nudılın Çin mutfağın-daki yeri sadece çorba formunda pişirilmesinden de oluşmu-yordu. İsteğe bağlı olarak sulu değil de, spagetti benzeri bir şe-

kilde de servis yapılabiliyordu. Lagmanın mı Uygulara Çinliler-den geçtiği ya da nudılın mı Çinlilere Uygurlardan geçtiği ko-

166 HANDUT



nusunda bir bilgim yoktu. Ancak nudılın Kore gibi, Tayland gi-bi diğer Uzak Doğu ülke mutfaklarının da en temel yemeklerin-den biri olduğu düşünülürse, lagmanın, Uygurlara Çinlilerdengeçmiş olması olasılığı daha fazla görünüyor.

O gün, çok sevdiğim bir yemek olan lagmanı ne yazık ki bi-tirememiştim. O sırada karşıma çok yaşlı bir dede oturmuştu.Önümdeki salata tabağını alıp suyunu içiverdi. Susadığını anla-

dım. Çay içtiğim piyaleyi ona verdim. Hemen aldı. Bunun üze-rine pilavı ve ekmeği de önüne uzattım. Hepsini yedi. Kalan ek-meği de çantasına attı. Kendime başka piyale istedim. Çaydan-lık onun önünde duruyordu. Çayım bitince bana çayımı o dol-duruyordu. Hiç konuşmuyorduk. Hareketlerinde çok rahattı.Bense hâlâ Meryem Hanım’ın yaptığına inanamamanın şaşkın-lığını yaşıyordum. Pamir için izin belgesi almış olmama bile se-vinemiyordum o sırada.

ZAHİDE AY 167



ALTINCI BÖLÜM

PAMİR’İN İSMAİLÎ DAĞ TACİKLERİ

169



GORNO-BEDAHŞAN’DA

(TACİKİSTAN PAMİRİ)(03 Temmuz-18 Temmuz 2001)

03 Temmuz Çarşamba günü Horog için kalkan maşrutkala-rın olduğu terminale gittiğimde, terminalde kimsecikler yoktu.

Horog’a gitmek için sabahın erken saatlerinde gelinmesi gerek-tiğini öğrendim. Benden bir süre sonra, beş kişilik İngiliz birgrup daha geldi. Biri gazeteci, dördü akademisyendi. Duşan-be’ye, Tacikistan’la ilgili bir konferansa katılmak için üç günlü-ğüne gelmişlerdi. İlk iki günlerini hızlı bir şekilde Horog’a git-meyi deneyerek geçirmeye karar verdikleri için terminaldeydi-ler. Onlara katıldım ve yola çıktık. İsimleri Shirin (Şirin), Ed-mond, Roy, James ve John’du. Gazeteci olan John’du.

Ekibin lideri, ekipteki tek kadın olan Şirin’di. “Şirin” ismi

Farsça kökenli olmasına rağmen, kendisinden öğrendiğim ka-darıyla Şirin’in İran’la hiçbir bağı yoktu. Ekip lideri olmasınınsebebi, Tacikistan’ı en iyi onun biliyor olmasıydı. Hepsi de siya-set bilimcisiydi. Şirin, içlerinde en ünlüsüymüş.

Maalesef onlarla Horog’a gidemedik. Hatta yarı yoldaki Ka-laykun’a kadar bile gidememiştik. Şirin bizi yanlış yönlendir-mişti. Belki Tacikistan’ı en iyi o biliyordu ama, aslında Tacikis-tan’ı sadece Tacikiatanlı akademisyen, bürokrat ve diplomatlar-dan ve de kitaplardan biliyordu. Halka pek inememişti. Zaten

Tacikçe de bilmiyordu. Rusçası ise mükemmeldi. Şirin, Pamirî-

171



lerin iç savaş sırasındaki kötü ünlerinden dolayı yolumuzu de-ğiştirmemize sebep olmuştu. İki şoförümüz vardı. Şoförlere,Horog’a bildik yoldan değil de, Pamirî şoförlerin hiç tanımadı-ğı Kulab yolundan gitmelerini emretti. Sonuçta, ertesi gün ken-dimizi hiç alhakası olmayan bir yerde bulduk. Daha fazla vakitkaybetmemek için Duşanbe’ye geri döndük. İyice dinlenmelerive ertesi günkü konferansa hazır olmaları gerekiyordu. Benseertesi sabah Horog terminaline yeniden gidecektim. Daha şim-diden, on beş günlük iznimim ilk üç gününü harcamıştım.

***

Ertesi sabah erkenden kalktım. Terminale gelince bir de negöreyim! Öyle kalabalıktı ki. Maşrutkalar dışında bir iki de jipvardı. Araç sayısı yolcu sayısından kat kat azdı. Herhangi bir bi-let satışı da yoktu. Ancak arabada yer kapmış olursanız, parayıarabada ödüyordunuz. İşim çok zor görünüyordu. Bunca insa-nın arasından sıyrılıp bir yer bulmam neredeyse imkansızdı.

Yetmişli yıllarda Türkiye’nin ilçe terminallerindeki ortamı çağ-rıştırıyordu burası bana. Pazar çantaları ve çuvallarıyla minü-büslerde yer bulmaya çalışan kalabalığı anımsatıyordu.

Genç bir kızla tanıştım. İsmi Rufa’ydı. Pamirî imiş. Azıcıkİngilizcesiyle benimle arkadaş olmaya çalışıyordu. Onunla ko-nuşurken, hâlâ tam dolu olmayan, ama yinede insanların etra-fında toplanmış olduğu bir maşrutka gördüm. Rufa’dan ayrılıpo maşrutkaya gittim. İçinde birkaç kişi oturuyordu. Ben deoturdum. Onlara bu maşrutkanın ne zaman gideceğini sordu-

ğumda bana, şoförün ertesi sabah gideceğini söylediler. Onlarmeğer maşrutkaya gölge bir yerde beklemek amacıyla oturmuş-lardı.

Ne yapacağımı, Pamir’e nasıl gideceğimi düşünürken, gere-kirse ertesi sabaha kadar bu maşrutkadan hiçbir yere kıpırda-mamaya karar verdim. Bu tek çarem gibi görünüyordu. Geceyiburada tek başıma geçirmeyi göze alıyordum. Dört yıldır şunuöğrenmiştim. Sovyet Orta Asya’sında tek başına bir bayan ola-

rak dolaşmak, diğer İslam ülkelerindeki gibi tehlikeli değildi.Bu konuda kendi ülkem Türkiye’den bile daha güvendeydim

172 HANDUT



buralarda. Orta Asya ülkelerinde kadın olmak, seyahat eder-ken rahatsız edilmenin bir sebebi değildi. Bu da Orta AsyalıMüslümanlara Rusların kazandırdığı bir davranıştı. Olsa olsa,üzerimde para taşımam tehlike yaratabilirdi, ama kadın olmakdeğil. O yüzden beni korkutan burada tek başıma bir gün bo-yunca beklemekten ziyade, bir iki saat sonra bastıracak olan sı-cak havaydı. Bir başka seçenekse, kaldığım eve dönüp bir gecedaha kaldıktan sonra sabaha karşı kimsecikler gelmeden bura-ya geri gelmek ve ilk gelenlerden biri olarak maşrutkada yerbulmaktı. İki düşünce arasında gidip geliyordum.

Ne yapmam gerektiğini düşünürken, Rufa’nın bana doğrugeldiğini gördüm. Çantamı kucağımdan alıp, “hadi gidiyoruz”demişti. Nereye götüreceğini merakla bekliyordum. Yolculuğahazır bir jipin yanına götürdü beni. Bir kişi daha olunca hare-ket etmeye hazır bir jipti bu. Rufa’nın ablası da Horog’a gidiyor-muş. Ve Rufa, o bir kişilik yeri benim için ayarlamıştı. İnanamı-

yordum. Jiple gitmek, maşrutkayla gitmekten çok daha rahat vehızlıydı. Üstelik ikisi de aynı fiyattı. Maşrutkayla iki gün sürenyol, jiple bir ya da bir buçuk gün sürüyordu.

Saat sabahın sekiz buçuğunda Duşanbe’den hareket ettik.Toplam yedi yolcu, iki çocuk ve şoförden oluşuyorduk. Hepside Pamirî idi. Yani İsmailî idi. Benim için yepyeni bir heyecanbaşlıyordu. Yolculuğumun bundan sonraki kısmı, daha öncehiç görmediğim yerler olacaktı artık.

***

Birlikte yirmi dört saatten fazla vakit geçirdik. Herkes öylecandan, öyle keyifliydi ki. Bir tek Âlimcan ve altı yaşındaki oğ-lu Cihangir mutsuz görünüyordu. Cihangir’in annesi Kazak-mış. Onları terk edip Kazakistan’a gitmiş. Cihangir çok güzelbir çocuktu. Anlamlı bir yüzü vardı. Özellikle gözleri. Ne za-man fotoğraf makinemle bir şeyler çekmeye yeltensem, her se-ferinde onu da çekiyordum. Onu bir ilk gördüğümde, bir de ge-ce kucağımda uyurken çocuk olarak görmüştüm. Onun dışın-

daki zamanlarda onun çocuk olduğunu unutuyordu insan Çün-kü yaşından çok büyük bakan gözleri vardı Cihangir’in.

ZAHİDE AY 173



Öğlen ilk molamızı verdiğimizde çoktan jipteki herkesle ya-kınlaşmıştım. Çoğu birbirini tanıyordu. Tek yabancı bendim vene ben onlara uyum sağlamakta zorlandım ne de onlar beni ara-larına almakta... Bana yediğim yemeğin parasını ödetmediler.Parayı şoförün mü yoksa Âlimcan’ın mı ya da Rufa’nın ablasıZarina’nın mı ödediğini hâlâ bilmiyorum. Bu insanları tanıdık-ça, Şirin’in, Duşanbe’de tanıdığım elçilik çalışanlarının Pamir’egitmekten neden bu kadar korktuklarını anlayamıyordum. Gö-rülüyordu ki yerli halkın arasında olunca insan çok daha rahatediyordu. Güvende olayım diye kendini soyutladığın zamansa,daha göz önünde ve şüpheli oluyordun. Şirin daha güvenli ol-sun diye bildik yol yerine Kulab yolunu kullanmayı seçmeklehata etmişti. Eğer bu yoldan gelinmiş olsaydı, onlarla da enazından Kalaykun’a kadar gelebileceğimizden emin oldum.

Yolun ilk yarısı Afgan sınırındaki Kalaykun’a kadar olan kı-sımdı. Buraya kadar yollar oldukça bozuktu. Artık yavaş yavaş

irtifamız artıyordu. Kalaykun’a gelmeden az önce, güneşin bat-mak üzere olduğu bir saatte, kimlik kontrol noktasında jiptenindik. Tacik vizem ve Pamir iznim olmasına rağmen bu kont-roller beni hep korkutuyordu. Artık içime işlemişti, “ya bir ak-silik çıkarsa” korkusu. Yolcular ve askerler birbirleriyle tanışı-yor gibiydiler. Kırk yıllık arkadaş gibi tokalaşıp sohbet ediyor-lardı. Hiçbir sorun yaşamadım. Tacikistan’daki iç savaşın zalimPamirî savaşçıları bunlar olamazdı! Askerlerden biri bana pasa-portumu geri verirken, Özbekçe “hoş kelipsiz” (hoş geldiniz)

bile demişti.

Kalaykun

Kalaykun’a geldiğimizde hava kararmıştı artık. “Kala” Fars-çada, Türkçede olduğu gibi “kale” demekti. “Kun” ise “dağ” de-mekti. Gerçekten de Kalaykun’un üç tarafı da dağlarla çevriliy-di. Afganistan’la sınır olan bölümünde ise Amu-Derya nehriakıyordu. Kalaykun’un içinden Pencdara bütün haşmetiyle akı-yordu. “Dara”, “derya”dan geliyordu ve nehir demekti. Amu-

174 HANDUT



Derya’nın “penc”, yani “beş” kolu Kalaykun’da birleşiyordu.

Kalaykun’daki KGB’ye, yani avire gidip registıra (kayıt) yap-tırmam gerekiyordu. Avire gittiğimde meraklı birkaç sorudansonra pasaportumu geri verdiler. Bana Murgap-Kulma arası ka-ra yolunu yapan Türklerden bahsettiler. Duşanbe’deyken, EntesFirması’nın mühendis ve işçilerinin bir yıldan fazladır Murgap-Çin sınırı arası kara yolu yapımında çalıştığını duymuştum.

Türklerden saygıyla bahsedildiğini fark ettim.Kalaykun’a kadar bozuk olan yol, buradan Horog’a kadar da-

ha düzgündü. Ve bundan sonraki yolumuz, ta Horog’a kadarAmu-Derya boyunca devam etti. Karşı kıyı Afganistan’dı. Ka-laykun’dan ayrılır ayrılmaz jipteki hemen herkes uyuyakaldı.Bense karşı kıyıyı seyretmekten uyuyamıyordum. Ay etrafı ye-terince aydınlatıyordu. Sabaha karşı şoförümüz uykuya yenikdüştü. İki saatliğine yol kenarına arabayı park etti. Ve ben dahilhepimiz uyuduk. Uyumak için erkekler arabanın önüne yere

uzandılar. Uyandıktan sonra Ruşan’a kadar hiç durmadan yolaldık.

Horog’dan önceki son durağımız ise Ruşan’dı. Burası, yakla-şık üç bin metrelik bir irtifada olmasına rağmen tarıma elveriş-li bir yerdi. Her taraf ekili alandı.

Horog

Duşanbe’den ayrıldıktan yirmi yedi saat sonra Horog’a var-dık. Horog, Tacikistan’ın Gorno-Bedahşan eyaletinin başken-tiydi. Zarina, mihmanhaneye gitmeden önce hiç olmazsa birgece kendisinde mihman olmamı teklif etti. “Mihmanhaneyeertesi gün gidersin” dedi. Zarina ve Osim’in evleri Horog’danon beş kilometre doğuda Suçan köyündeydi. Birlikte Suçan’akadar geldik. Önce Osimlerin evine gittik. Evde Osim’in anne-si ile abisinin karısı dışındaki bütün nüfus erkekti; üç erkekkardeşi, babası ve yaşları bir ile sekiz arasında değişen üç er-

kek yeğeni... Evin iki kadını, annesi Gülsara ve abisinin karı-

ZAHİDE AY 175



sı Gülnara idi. Hemen ikram sofrası hazırlandı; kuru üzüm,kayısı çekirdeği, akide şekeri, çay ve ekmekten oluşan... Zari-na, el çantasını bizi Horog’dan Suçan’a getiren maşrutkadaunuttuğunu fark etti ve panik içinde önce kocasını aradı, son-ra da beklememi söyleyip gitti.

Suçan

Zarina’yı beklerken bu evde banyo yaptım. Banyo, bahçedekendi başına bir yapıydı. Bir çeşit elektrikli termosifon sayesin-de hem su ısınıyordu hem banyo ısınıyordu. Rus filmlerindegördüğüm saunaların en basit şekliydi. Duşanbe’de sular akma-dığı için yıkayamadığım kirli çamaşırlarımı da yıkama fırsatıbuldum.

Zarina bir türlü gelmiyordu. Evdekilerse hiç de gidecekmi-şim gibi davranmıyorlardı. En sonunda dayanamadım ve “Zari-na neden gelmedi” diye sorduğumda öğrendim ki, meğer Zari-na biraz geç kalacağını söylemek için telefon açmış. Gülsara’daona, “o, bizde kalacak” demiş. Gülsara’nın bunun için banayaptığı açıklama, “Onun kocası iyi değil, onların evinde rahat-sız olursun” demek oldu. Nerede kalacağıma onlar benim adı-ma çoktan karar vermişti. Doğrusu ben de Osimlerin evine alış-mıştım bile. Evin gelini Gülnara ile hemen arkadaş oluvermiş-tik. Evin annesi Gülsara ile de öyle...

Gülsara’nın asil bir havası vardı. Altmış bir yaşındaydı.Dört kız, dört erkek olmak üzere sekiz çocuk dünyaya getir-mişti. Kızların dördü de evliymiş. Sadece bir tanesi Suçan’dayaşıyordu. Diğer bir kızı Horog’daki KGB’de görevliymiş. Di-ğer iki kızı ise Moskova’da yaşıyorlarmuş. Evdeki Haydar veOmir (Amir) ismindeki beş ve sekiz yaşındaki iki erkek ço-cuk, Moskova’da yaşayan kızlarının çocuklarıymış. Her yazokul sezonu bittiğinde çocuklar tatillerini geçirmeye Suçan’ageliyorlarmış. Evde bir de, bir yaşında bir oğlan bebek vardı.

Gülnara ile Hokim (Hâkim)’in oğlu.

176 HANDUT



Gülsara’nın evli olan tek oğlu Hokim, Horog-Suçan arasımaşruktada şoförlük yapıyordu. Osim, yirmi yaşındaki karde-şi Solim (Salim) ve on altı yaşındaki kardeşi Hofız (Hafız),evin bekar erkekleriydiler. Osim o Eylül’de evlenecekmiş. Ba-na, “Düğüne kadar kal, ya da Eylül’de yine gel” diyorlardı. Birbilselerdi Tacik vizesi almanın, Pamir izni almanın ne kadarzor olduğunu.

Ve Ominşoh (Aminşah), evin babası... Altmış beş yaşınday-dı. Ominşoh meğer Suçan’ın reisiymiş. Bilmeyerek geldiğimevin reisi, Suçan KGB’sinin başı çıkmıştı.

Erkek nüfusunun oldukça kalabalık olduğu evin bütün yü-künü iki kadın kaldırıyordu: Gülsara ve Gülnara... Ama gördü-ğüm kadarıyla Gülsara’nın bütün çocukları, annelerinin ve ba-balarının her konudaki en büyük yardımcılarıydı. Çocuklar on-lardan istenen her şeyi, asla “hayır” demeden, derhal yerine ge-tiriyorlardı. Evde herkes birbirine çok bağlıydı. Torunlara karşı

ise ev halkı, hiçbiri arasında ayrım yapmaksızın hepsini sevi-yordu. Bu evde herkes birbirine karşı sevgi doluydu. Kısacasıçok güzel bir eve konuk olarak gelmiştim.

Evin mimarîsi şimdiye kadar gördüğüm bütün evlerdenfarklıydı. Hemen hemen gördüğüm bütün Pamirî evlerinin mi-marîsi birbirine benziyordu. Bu evlerde Pamirî İsmailîler oturu-yorlardı. Dış kapıdan girince solda, zeminden bir divan yüksek-liğinde bir bölümle karşılaşıyordunuz. Burası bir çeşit ön salongibiydi. Burayı yaz ayları için kullandıklarını sanıyordum. Asıl

büyük salon evin içindeydi. Büyük salonun da oturma yeri ze-minden yüksekti. Zeminden yüksekteki bu oturma bölümündeyere serilen minderler üzerinde oturuluyordu. Bu asıl büyük sa-londa ahşaptan yapılmış dolaplar vardı. Mutfağa dışarıdan giri-liyordu. Evin içinden mutfağa açılan bir kapı yoktu. Evin girişkapısının üzerinde bir çift dağ keçisi boynuzu asılıydı. İsmailîevlerinin en ilginç tarafıysa bacasıydı. Evlerin bacasının kendi-ne has bir mimarîsi vardı. Bu tür evlere mimarîde “tütekli ev”deniliyordu. Farklı boyutlardaki dörtgen ahşap parçalarının alt-tan üste doğru büyükten küçüğe konulmasıyla oluşan bir bacamimarîsiydi.

ZAHİDE AY 177



Tuvalet de, banyo da evin dışındaydı. Osimlerin büyük birbahçeleri vardı. Tuvalet eve oldukça uzaktı. Bahçede elma, ka-yısı, badem ağaçları vardı. Bir de bakla ekili küçük bir tarla.Büyük bir de köpeğimiz vardı. Köpekle daha çok Solim ilgile-niyordu.

Gülnara ve Hokim, aynı evin bir odasında kalıyorlardı. Ken-di evlerinin yapımı bir yıla kadar bitmiş olacaktı.

Akşam yemeğinde bütün aile bir aradaydık. Horog’dan son-ra gitmeyi düşündüğüm Murgab’a düzenli bir sefer yokmuş. Bunedenle Murgab’a Hokim’le birlikte gitmemi teklif ettiler. Ho-kim’le gitmenin benim için bir sakıncası yoktu. Kabul ettim.

Murgab gezisinin kaç paraya mal olacağı konuşulmamıştıaramızda. Hiçbir zaman da konuşulmadı. Yalnız birkaç günsonra ben, Gülsara’ya, Hokim’in Murgab için mazot alması ge-rekebileceğini söyleyerek yüz dolar verdim. Para meselesi buşekilde hallolmuş oldu.

Akşam yemeğimiz şirçay ve ekmekten oluşuyordu. Pamirbölgesinde en çok tüketilen yiyecek şirçay ve ekmekti. Şirçaytuz, süt tozu ve kara çayın kaynamış suda karıştırılması ile ya-pılıyordu. Büyük piyalelerde bazen günde üç öğün şirçay ve ek-mek yeniyordu. Önceleri çok yadırgamama rağmen ben de alış-tım şirçay içmeye. Ama diğerleri gibi en az iki piyale değil an-cak bir piyale içebiliyordum. Pamir halkı şirçayın çok sağlıklıolduğuna inanıyordu. Hiç tatlı tüketilmediğini fark etmiştim.

Buralarda üretilen bisküvilerin bile tadı çok hafifti. Tatlı olarak,kuru üzüm ve akide şekeri vardı sadece, hemen hemen diğerbütün Orta Asya ülkelerinde olduğu gibi...

Yemekten sonra bulaşıkları dışarıdaki çeşmenin yanına taşı-dık. Mutfakta bir musluk görmemiştim. Yoksa kışında mı bula-şıkları dışarıda yıkıyorlardı? Bulaşıkları yıkamak istedim. Gül-sara ve Gülnara önce buna karşı çıktılar. Sonra baktım, onlarınhâlâ bir sürü işleri vardı ve neredeyse yatma vakti gelmişti.Kendiliğimden bulaşıkları yıkamaya başladım. Öyle meşguller-di ki, misafire iş yaptırmak istemiyorlardı ama bir türlü de fır-

178 HANDUT



sat bulup bana eşlik etmeye gelemiyorlardı. Bulaşık sabunla yı-kanıyordu. Gündüz çamaşırlarımı da sabunla yıkamıştım. Bura-larda bulaşık ya da çamaşır için deterjan kullanılmıyordu. O ge-ceden sonra o evde kaldığım yaklaşık iki hafta boyunca bulaşıkartık benim işim olmuştu.

Yatma vakti gelince, ön salondaki yerde tam altı kişilik yatakhazırlandı. En alta mat görevini gören kalın bir keçe kilim seril-

di. Döşekler onun üzerine bir bir serildi. Ve oldukça ağır yor-ganlar konuldu üzerlerine. En dipte ben yatacaktım, benim ya-nımda küçük Haydar ve Omir yatacaktı, sonra da Osim, Solimve Hofız. Gülnara ve Hokim kendi odalarında, baba Ominşohbüyük salonda, Gülsara da bahçedeki sofada uyuyacaktı. Benimiçin özel bir oda, özel bir yatak ayarlanmaya kalkışılmaması ho-şuma gitmişti. Özellikle bulaşığı yıkamamdan beri, ne onlar ba-na misafir gibi davranıyorlardı ne de ben kendimi misafir gibihissediyordum.

Osim (Asım)

Ertesi gün çok erken kalktık. Saat altıda. Evdeki ilk saba-hımdı. Kahvaltı, yatakların toplanması, bulaşık işlerimizi yap-tık. Saat sekiz gibi Osim’le birlikte evden ayrıldık. Osim benibütün gün gezdirdi. Önce Osim ve Gülnara ile birlikte Horog’agittik. Gülnara’yı pazarda bırakıp, biz başka bir eve gittik. Do-ğal güzelliklerden çok kültürel unsurları ve insanları fotoğrafla-mayı sevdiğimi anlayan Osim, beni Horog’daki çok yaşlı bir ta-nıdıklarının evine götürdü.

Mehmedbegzade Hudayarbeg seksen üç yaşındaydı. Türkolduğumu duyunca benimle çok güzel Özbekçe konuşmayabaşladı. Burada bile Özbekçe konuşan biriyle karşılaşmak be-nim için güzel bir sürpriz olmuştu. Osim şaşırıyordu. Genç nes-lin çoğu, Özbekçe ile Türkçe’nin akrabalığını anlamakta güçlükçekiyordu. Bu kadar hayatlarında olan bir şeyi daha önce hiç

fark etmemiş olmalarındandı şaşkınlıkları daha çok.

ZAHİDE AY 179



Gülnara ile buluşmak üzere tekrar pazara gittik. Pazarda nassatılıyordu. O yazki gezimde ister Türkmenistan’da olsun isterÖzbekistan’da, ister Tacikistan’da, insanları nas kullanırken gör-müştüm ama pazarda satılırken ilk kez görüyordum. Daha ön-ceki gezilerimde nas kullanıldığına hiç şahit olmamıştım. Ya benfark etmemiştim ya da gerçekten kullanmıyorlardı. Ya da ser-bestçe kullanılmıyordu. Ama 2001 yazına gelindiğinde, nas kul-lanan insanlarla karşılaşmak oldukça doğal bir şeydi. Nas bitki-sini hiç görmedim. Benim gördüğüm, poşetlerde satılan nas, ko-yu yeşil renkte, dövülmüş ve toz haline getirilmiş bir çeşit ba-ğımlılık maddesi idi. Az bir parçası ağızda çiğneniyor sonra datükürülüyordu.

Hep birlikte yeniden Suçan’a döndük. Gülnara’yı bıraktık veOsim’in arkadaşları ile buluştuk. Beni başka yerlere daha götü-receklerdi. En büyük sıkıntımız mazot bulmaktı. Tacikistan’dapetrol ürünleri çok değerliydi. O yüzden bir yere gitmek hiç de

ucuz değildi. Tacikistan, bu konuda en fakir Orta Asya ülkesiy-di. Gorno-Bedahşan’ın petrol ürünleri Kırgızistan’dan -Oş’dan-sağlanıyordu. İmkanı olan yerli halk bunun ticaretini yapıyor-du. Ama bu ticaret, uluslar arası bir ticaretten çok komşu ülke-ye bavul ticareti yapmaya gelen insanların, zor şartlarda ve birsürü imkânsızlığa karşın yaptığı basit bir ticaretti. Eyalette, bumazotun satılacağı bir benzin istasyonu da yoktu. Farklı litrelikkavanozlarda, yol kenarlarında ya da bakkal benzeri dükkânlar-da satılıyordu mazot. Birkaç yere baktıktan sonra, sonunda beş

litrelik bir bidon mazot bulabilmiştik.Şahdara denilen bir yere gittik önce. Burada ateşte et pişir-

dik. Dağ keçisi etiydi ve pişmesi çok uzun zaman alıyordu. Dı-şı kömür gibi kararana kadar pişiriliyordu dağ keçisi eti. Ekme-ğimiz ve karpuzumuz da vardı. Karpuzu kesme işini bana bı-raktılar. Ben de karpuzu bildiğim gibi, yani önce dörde bölüpsonra dış kabuğunu soydum ve dilimledim. Orta Asya’nın heryerinde olduğu gibi buralarda da karpuz ve kavun, kabuğu so-yulmadan dilimleniyor ve kemirerek yeniyordu. Benim karpuz

dilimleyişime bakıp kalmışlardı. Ellerimizi yıkayacak su bulma

180 HANDUT



sıkıntımız yoktu. Gorno-Bedahşan’ın birçok yerinde, her taraf-tan dağlardan eriyen kar suları akıyordu. Buz gibi sular...

O gün son olarak Murgab yolu üzerinde bir yere gittik. Busefer bize bir kız arkadaşları da katıldı. Nosiba (Nasibe). Oradada bir şeyler yedik. Erkekler şarap içtiler. Bana da ikram edildi.Ben içmeyince bu hoşlarına gitti. Bütün İslam ülkelerinde oldu-ğu gibi kadınların sigara ya da alkol kullanmasının burada da

hoş karşılanmadığını gördüm ki burada erkekler arasında alkolçok tüketiliyordu.

Suçan’a geri döndük. Bu sefer de Suçan’daki voleybol turnu-vasını izlemeye gittik. İlginç bir ortamdı. Seyirciler arasında def çalan kadınlar vardı. Takımlarına tempo tutuyorlardı. Ayrıca sa-hanın bir kenarında canlı müzik yapılıyordu. Bunun için sesdüzeni bile kurulmuştu. İsteyenler dans ediyorlardı. Seyirciler,özellikle kadınlar, rengârenk giyinmişlerdi.

Osim sayesinde o gün çok güzel bir gün geçirmiştim. Onun

ve arkadaşlarının yanında kendimi çok rahat hissetmiştim. Or-ta Asya’da gezdiğim yerler içinde, Orta Asya’da olduğumuunuttuğum tek yer burasıydı. Sanki kendi ülkemde bir dağ kö-yünde, kendi ülkemin insanları arasındaydım. Ayrıca burası ba-na, neden hâlâ evlenmediğimin ve neden tek başıma dolaştığı-mın sorulmadığı Orta Asya’daki tek yerdi. 1991-97 arasındakiiç savaş sırasında, Pamir’in İsmailî halkının, muhafazakâr taraf olduğuna inanmak güçtü. Buranın halkı, Sünnî Tacik halkın-dan daha demokrat görünüyordu. Gençler arasındaki kız-erkek

ilişkileri oldukça rahattı. Dışarıdan kapalı bir toplum olarak gö-rülseler de içlerine girince hiç de öyle olmadıkları anlaşılıyor-du. Tutuculukları, katı kuralları olmasından değil kendilerineözgü bir toplum olmalarından kaynaklanıyordu. Bana bizdenbir toplumu çağrıştırıyorlardı: Türkiye Alevilerini... İsmailîlerde Aleviler gibi heterodoks bir kültürü temsil ediyorlardı.

ZAHİDE AY 181



İsmailîler

11. yüzyılda İslam dünyasının her tarafındaki İsmailîler,imam olarak Mısır’daki Fatimî halifesini tanıyorlardı. Fatimîdevleti 10. yüzyılın başlarında kurulmuştu. Adından da anlaşı-lacağı gibi Fatimî hanedanı, soyunun, Hz. Fatma ve Hz. Ali’yedayandığı iddiasındaydı. Fatimî devletinin son dönemlerinde,1094 yılında, Fatimî halifesi Mustansır’ın ölümü üzerine İsma-ilîlik, tarihindeki en büyük bölünmeyi yaşamıştır. Mustansır'ıniki oğlu İsmail ve Mustali arasında, kimin halife olacağı konu-sundaki tartışmadan doğan bu bölünme üzerine İsmailîler,Mustalîler ve Nizarîler olmak üzere iki kola ayrılmışlardır. Buayrılık, o sıralarda İran’da Büyük Selçuklu yönetimine karşı is-yan başlatmış olan Hasan Sabbah’a bağlı İran İsmailîlerinin işi-ne yaramıştır. Fatimî devletinin başına halife olarak Mustali ge-çer. Fakat İran İsmailîleri, imam olarak Nizar’a bağlandıklarınıaçıklarlar. Bu tercih, İran İsmailîlerine, Fatimî hükümetininkontrolünden kopmaları için zemin hazırlamış olur. Bu şekildeİran İsmailîleri Hasan Sabbah’ın liderliğinde kendi siyasî birlik-lerini kurmuş olurlar.

Bugün İran’da pek İsmailî kalmamıştır. Moğolların, HasanSabbah’ın kurduğu devleti yıkması sonucu İran’daki Nizari İs-mailîleri, kendilerini çeşitli tasavvuf akımları içerisinde takiyeuygulayarak ifade etmeye başlamışlardır. Nizarîlik, yavaş yavaşdaha doğuya kaymaya başlamıştır. Bugün Nizarîler, Tacikistan

Pamirî, Çin Pamirî, Afganistan’ın kuzeydoğusu, Pakistan’ın ku-zeydoğusu ve Hindistan’ın kuzeybatısını kapsayan, birbirinekomşu bölgelerin yer aldığı bir alanın içerisinde yaşamaktadır-lar. 15. yüzyıldan beri aynı sülâleden gelen imamlara bağlıdır-lar. Bu sülâle, 19. yüzyıldan itibaren merkezlerini Hindistan’ataşıdıktan sonra ‘Ağa Hanlar’ adını alan sülâledir.

***

İsmailîler, farklı bir Tacik lehçesi konuşuyorlardı. Halk, ko-nuştuğu dile ‘Pamirî dil’ diyordu. Tacikçeden farklı olduğunu

söylüyorlardı. İşittiğim zaman bana çok sert gelen bir dildi Pa-

182 HANDUT



mirî dil. Belki gramer olarak Tacikçeyle aynı ailedendi, ama bir-çok kelime Tacikçedekinden farklı söyleniyordu. Pamirî dilde-ki kimi kelimeler, Orta Asya’da kullanılan Türkçeyle aynıydı.Meselâ, Türkiye’de “zor”, İran’da “müşgil”, Tacikistan’da “zur”olarak kullanılan kelimeye, Pamirîler “kıyın” diyorlardı. BugünOrta Asya’nın Türkçe konuşulan neresine giderseniz gidin, “kı-yın”ın, Pamirîlerin kullandığı anlamıyla kullanıldığını görürsü-nüz. Bir başka ortak kelime de, “beg”, yani şu bizim meşhur“bey” kelimesinin, Pamirîlerde, bazı erkeklerin isimlerine ek-lenmesiydi. Pamirbeg, Seferbeg gibi. Pamirîlerde, “beg” dışında,“şoh (şah)” kelimesi de, erkek isimlerine eklenerek kullanılabi-liyordu. Ominşah gibi mesela. Kızlar da ek isim kullanıyorlar-dı: Begim (begüm=hanım)... Bazen Osim bana da, “Zahidebe-gim” diye sesleniyordu.

O sıralar, henüz İsmailîlik hakkında bir şey bilmediğim için,Anadolu Alevileri ile Nizarî İsmailîleri arasındaki bir takım or-

taklıkları keşfetmek benim için ayrı bir heyecan olmuştu. Mese-lâ kutsal yerlerdeki ağaçlara onlar da çaput bağlıyorlardı. Evleri-ne, kutsal saydıkları bir geyik türü olan ve dağ koyunu olarak dabilinen dağ keçisi boynuzu asıyorlardı. Camileri yoktu. Ezan se-si yoktu. Cami yerine, kadınlı erkekli birlikte dua ettikleri cema-athaneleri vardı. Ayrıca Hacı Bektaş’daki ya da Erzurum’un bazıköylerindeki tütekli evlerin baca mimarîsi Nizarî evlerinde devardı.

Pamirîler çok cana yakın insanlardı. Hareketli ve çalışkandı-

lar. İklimin sertliğindedi sanırım. Türkmenistan’daki ya da Du-şanbe ve Kulab’daki uyuşukluk buranın insanlarında yoktu. Vegerçekten çok güzellerdi. Pamirî kadınların güzelliği bütün Or-ta Asya’da konuşuluyordu. Çoğunlukla açık tenli ve renkli göz-lüydüler. Buraya gelmeden önce Pamir’e gitmek istediğimi söy-lediğim herkes bana, Pamirî kadınların güzelliğinden bahsedi-yordu. Türkiye’deyken buna benzer şeyleri ben de okumuştum.Büyük İskender’in bu bölgeye geldiği zaman, o zamanki Sogdkralının güzelliği dillere destan kızı Roksana ile evlendiğinden

bahsediyordu okuduğum kitaplar. Ayrıca o bölgede yaşayan

ZAHİDE AY 183



yerli kadınlar ile İskender’in ordusundaki askerlerin birbirleriy-le yaptığı evlilikler sonucu böyle güzel bir ırk oluştuğu tezini deokumuştum. Bu güzel ırkın, kaynaklarda adı “Dağ Tacikleri”olarak geçiyordu.

***

Horog’a bir kere daha gitmem gerekiyordu. Buraya cumar-tesi geldiğim için KGB’ye gidip registıra yaptıramamıştım. Bir

iş günü içerisinde gidip registra yaptırmalıydım. Orada PamirAmirof isminde biriyle tanıştım. Horog KGB’sinin müdür yar-dımcısıydı. Benimle çok ilgilendi. İngilizcesi iyiydi. Pamirîlerİngilizce öğrenmek konusunda da çok çalışkanlardı. Ağa Hanvakfının açtığı İngilizce kursları sayesinde isteyen çoğu kişiİngilizce öğrenebiliyordu.

Pamir Amirof, turist olarak buralarda gördüğü ilk Türk ol-duğumu söylemişti. Gorno-Bedahşan’da Türk vatandaşlarınınhoş karşılandığını, burada çok rahat edeceğimi söyledi. Bunun

sebebi Murgab-Çin sınırı arası kara yolunu bir Türk şirketininyapıyor olmasıydı. Ağa Han vakfı dışında fazla dış yatırıma alı-şık olmayan Pamir halkının çoğu, burada bir Türk firmasınınolduğunu biliyordu. Murgab’a gidersem, Kulma’ya da gidip, buTürk şirketini ziyaret etmek istiyordum.

***

Horog KGB’sine gittiğim pazartesiden sonraki günlerim, Ho-kim’in beni Murgab’a götüreceği günü beklemekle geçti. Mur-

gab’a, ta pazar sabahı gidebilecektik. Cumartesi günü bu evdetoy (düğün) vardı. Ağa Han vakfının katkılarıyla Suçan’da yap-tırılan su kanalının açılışı kutlanacaktı. Toy için ev yeni baştanbadanalanıyordu.

Nosib (Nasib)

Başlangıçta beş gün boyunca burada beklerken sıkılacağımı

düşünmüştüm. Oysa hiç de öyle olmadı. Bulaşık dışında ikinci

184 HANDUT



bir görevim daha olmuştu evde: Gülnara’nın meşgul olduğu za-manlarda Nosib’le ilgilenmek... Nosib henüz yürüyemiyordu.Bir yere tutunduğu taktirde ancak adım atabiliyordu. Daha ko-nuşamıyordu da. Çok tatlı bir çocuktu. Onunla ilgili en çok ha-tırladığım şey; uykudan uyandığında, beşiğinin örtüsünü açtı-ğım zaman, göz göze geldiğimizde hemen gülümseyiverişiydi.O an onu her zamankinden daha çok seviyordum.

Nosib’in beşiğinin tasarımı çok ilginçti. Türkiye’de gördü-ğüm beşiklerden daha farklı bir tasarımı vardı. Beşiğin tabanın-da, orta yerde bir delik vardı. Bu yöntem, bebeğin büyük çişinive küçük çişini, uyurken bu deliğe konan kavanoza yapabilme-si için düşünülmüştü. Beşiğin içine yerleştirilen minderin deortası delikti doğal olarak. Bebek erkekse eğer, küçük çişini ya-pabilmesi için cinsel organına bir de hortum benzeri bir alet ta-kılıyordu. Sonra da bu aletin diğer ucu kavanoza sarkıtılıyordu.Bu şekilde bebeğe bez bağlamak yerine, cinsel bölgesine hiçbir

şey giydirilmeksizin beşiğe yatırılıyordu. Bez bağlamayınca be-beği kundaklamaya da gerek kalmıyordu. Onun yerine beşiğikundak gibi sımsıkı sarmalıyorlardı. Bebeğin, beşiğin içinde hiçkıpırdayamayacağı kadar...O yıl Türkiye’ye döndüğümde, tey-zeme bu tür beşikten bahsettiğim zaman, bu yöntemin eskidenAnadolu’da da olduğunu söyledi bana. Hatta erkek bebeğin cin-sel organına takılan o aletin adına da Antalya bölgesinde ‘silbiç’deniyormuş.

Bir ara Gülnara ile birlikte Nosib’in kıyafetlerini değiştiri-

yorduk. Sırtında jiletle veya benzeri bir kesici aletle yapılmış es-kiden kalma çizik izleri gördüm. Nedenini sorduğumda, bununbir gelenek olduğunu, çocuğun bu şekilde sağlıklı büyüyeceği-ne inandıklarını söylediler. Her aile yapmıyormuş. Yavaş yavaşgeçerliliğini kaybeden bir gelenekmiş.

Gülnara

Zavallı Gülnara, bir gece namaz kılarken yorgunluktan uyu-yakalmıştı. Sabahın altısından gecenin on birine kadar hiç boş

ZAHİDE AY 185



durmuyordu. Pamir bölgesinin İsmailîleri, günde iki vakit na-maz kılıyorlardı. Sabah kalkınca ve gece yatmadan önce. Buradakaldığım süre içinde hiç ezan sesi duymadım. Hiç cami de gör-medim. Bütün namaz boyunca oturarak ibadet ediyorlardı. Sec-de olarak bir bez parçası ya da bir havlu kullanıyorlardı. Buna“ca-i namaz” diyorlardı. Türkçesi “namaz yeri” demekti. Hiçrekhat yoktu. İbadet boyunca kırk dokuz İsmailî imamının isim-lerini sayıyorlardı habire. Bir de eğer biliyorlarsa bazı sureleriokuyorlardı. Yarım saatten fazla sürüyordu bir namaz. Gülnara-cık, başını ca-i namaza koymuş ve uyuyakalmıştı. Namaz uzunsürdüğü için önce hâlâ dua ediyor sanmıştım. Uyuyakaldığınıanlayınca uyandırdım onu.

Gülnara’yla çok güzel arkadaş olmuştuk. İki ay Horog’dakiİngilizce kursuna gitmiş olduğu için, Tacikçemin yeterli olma-dığı yerlerde, ara sıra onunla İngilizce konuşmak zorunda kalı-yordum. Bir gün bana, “Ara sıra İngilizce konuşmasan, senin

haricî olduğunu unutuyorum. Pamirîymişsin ya da Tacikîymiş-sin gibi geliyor” demişti. Aynı şeyi ben de hissediyordum.

Hokim’in evde olmadığı üç gün boyunca, Gülnara ile birlik-te uyumuştuk. Aynı yatakta yatmıştık. Bir gece de bahçedekisofada Gülsara ile uyumuştum. İki kadın da elbiselerini çıkarıpiç çamaşırlarıyla uyumuştu. Yatar yatmaz insana hemen soku-luveriyorlardı. Böyle hemen yanındaki kişiye sokuluşlarını, Pa-mir’in kışları çok soğuk geçen iklimine bağlamıştım. Soğuktainsan yatağa girince hemen yanındakine sokulur ya hani.

Bir akşam üzeri Gülnara ve Nosib’le birlikte Gülnara’nınkendi ailesinin evine gittik. Annesi, abileri ve yengeleri ile ta-nıştım. Abileri ile ilginç bir meseleyi konuşmaya başladık.Kürt meselesini... Pamirîlerin Kürtleri kendilerine çok yakıngördüklerini fark ettim. Onlara PKK meselesinin siyasî birmesele olduğunu, siyasetin dışındaysa Kürtlerle Türklerin bir-birlerinden kız alıp verdiklerini, artık birbirimizle akraba ol-duğumuzu anlatmaya çalıştım. Gülnara’nın abisi, “Kürtlere te-rörist diyorlar” dediğinde, “Kürtler terörist değil, terörist olan

PKK” dediğim zaman, aslında benden bu cevabı duymak iste-

186 HANDUT



diğini, Gülnara’ya benim çok akıllı bir kız olduğumu söyleme-sinden anladım.

***

11 Temmuz Cuma günü İsmailîler için tatildi. Bu gün, AğaHan’ın, İsmailîler için imam seçildiği günün kırk dördüncü yıldönümüymüş. O gün voleybol turnuvasının da final karşılaş-ması yapıldı. Meğer turnuva Ağa Han şerefine yapılıyormuş.

Burada hemen herkesin evinde Ağa Han’ın fotoğrafları vardı.Halkın büyük bir ilgisi vardı Ağa Han’a karşı. Kadınların, onunfotoğraflarını içtenlikle ve sevgiyle tekrar tekrar öptüklerine ta-nık oldum. Ağa Han’a olan saygıları sadece İmamları olmasın-dan kaynaklanmıyordu. Ağa Han vakfının yaptığı büyük birmalî bir destek de vardı Gorno-Bedahşan’a. Ağa Han’ın kendisi-nin de Horog’u ziyarete iki kez gelmiş olduğunu öğrendim.

***

Cuma günü ertesi günkü toy için bir sürü kurabiye hazırla-dık. Ailenin yakınlarda oturan diğer akraba kadınları da gelmiş-ti hazırlık için. Pilav için kilolarca havuç soyuldu ve dilimlen-di. Etler doğrandı. Kurabiyeler yapıldı. Yüzden fazla çerez taba-ğı hazırlandı. Tabaklara kurabiye, kuru üzüm, kuru kayısı çe-kirdeği ve akide şekerleri koyduk. Sonra da sofra muşambaları-nı yere serdik ve çerez tabaklarını tek tek her yere eşit olacakşekilde dizdik. Toy esnasındaki yemek sırasında da yemek ser-vislerini dağıtacaktık.

Ertesi gün yine erkenden işe başladık. Öğlene ev misafirler-le dolup taşacaktı. Yardıma gelen kadınların hepsi gençti.Ominşoh’ın yeğenlerinin eşleriydiler. Biz çalışırken ara sıra ko-caları da geliyor ve hoş bir sohbet eşliğinde işimize devam edi-yorduk. Bana, “Zahide, en güzel kimin karısı?” diye soruyorlar-dı. Her gelinin havası başkaydı. Üç gelin vardı, üçü de birbirin-den güzeldi. Hepsi birbiriyle çok iyi anlaşıyor gibi görünüyor-lardı. Sadece birbirleriyle değil, birbirlerinin eşleriyle de iyi ar-

kadaştılar.

ZAHİDE AY 187



Toy başlamadan önce kaşlarımıza usma sürdük. Usma, ka-dınların, güzel göründüklerini düşündükleri bir tür makyajdı.Yeşil bir bitkinin, avuçta ezilmesi sonucu ortaya çıkan bitki su-yunun kaşlara sürülmesiyle elde ediliyordu. Bir saat kadar bek-letildikten sonra kaşlar yıkanıyordu. Bu işlemden sonraki kaş-ların görüntüsü daha belirgin ve daha koyu oluyordu.

Su kanalının açılışını fotoğraflamak için evdekileri bırakıp

açılışa gittim. Kaval çalan bir adam ve def çalan kadınlara, danseden kadınlar ve erkekler eşlik ediyorlardı. Ominşoh, kanalınmühendislerinden olan Ağa Han vakfında çalışan bir görevliyletanıştırdı beni. Her ikisi de kısa birer konuşma yaptılar. Bir sü-re daha müzik eşliğinde dans edildikten sonra yemek için evehareket edildi. Hem ön salonda hem büyük salonda hem debahçedeki sofada iğne atılsa yere düşmezdi. Ev halkı çok çalış-mıştı ama sonunda güzel bir davet vermişlerdi. Hiçbir aksilikçıkmamıştı.

İnsanların tokalaşmaları dikkatimi çekmişti. İster kadın ol-sun ister erkek, tokalaştıktan sonra ellerini hiç çözmeden du-daklarına götürüyorlar ve birbirlerinin ellerini öpüyorlardı.

Toy boyunca başımda Gülsara’nın bana hediye ettiği, kendidiktiği bir Pamirî takkesi vardı. Gülsara’nın başında da, benimona hediye ettiğim bir eşarp vardı. Evinde kaldığım insanlarahediye etmek için Türkiye’den eşarplar getirmiştim. Yol boyun-ca gezdiğim değişik kentlerde tanıştığım kadınlara bu eşarplar-dan hediye ediyordum.

Yemekten sonra iki çalgıcının yaptığı müzik eşliğinde dans-lar edildi. Pamirî dansı, eşli dansa müsait bir danstı. Tek başınadans edeni görmedim. Kadın kadına ya da erkek erkeğe de pekdans edilmiyordu.

Ominşoh beni bahçedeki sofada yemek yiyen Horog Üniver-sitesinin öğretim görevlileriyle tanıştırdı. Onları bulunca, Alevi-ler ile İsmailîleri karşılaştırmamı sağlayacak birkaç soru sor-dum. Mesela Pamir’de Ali, Hasan, Hüseyin, Fatma, Zehra gibi

isimlerle hiç karşılaşmadığımı söyledim. Bunun üzerine, bu

188 HANDUT



isimlerin tek başlarına kullanmadığını, Abdulhasan, Fatmagülgibi başka isimlerle birleştirilerek kullanıldığını öğrendim.

Yemek ve dans faslı bitince konuklar yavaş yavaş evi terk et-meye başladılar. Dağ gibi bir bulaşık bizi bekliyordu. Bütün işi-mizi bitirdiğimizde, hava kararmıştı artık. Bahçedeki sofada,yardıma gelen akraba kadınlara ve eşlerine son bir yemek hazır-landı. Ve çok güzel bir sohbet eşliğinde akşam yemeğimizi ye-dik. Ertesi sabah erkenden Murgab’a doğru yola çıkmamız ge-rekiyordu.

***

Pazar sabahı Hokim, Osim, kuzenleri Olimşoh (Âlimşah) veiki erkek arkadaşları ile birlikte Murgab’a gitmek üzere yolaçıktık. İlk durağımız Suçan’dan iki saat uzaklıktaki Pamirîlerin“Germçeşme” dedikleri bir kaplıca oldu. Germçeşme, “sıcaksu” demekti. Kaplıcada erkekler için ayrı kadınlar için ayrı ka-palı sıcak su havuzları vardı. Orada havuza girdim. Bu sayede

hem temizlendim, hem dinlendiğimi hissettim. Yalnız havuz-dan çıkınca az kalsın bayılıyordum. Sıcak havadan soğuk hava-ya birdenbire çıkınca dengemi kaybetmiştim. Bana bol şekerliçay getirdiler. Bu şekilde kendime geldim. Germçeşme’nin sahi-bi de Osim’in arkadaşıydı. Oradan ayrılmadan önce bize yemekikram ettiler.

İlerledikçe irtifanın arttığı bir yolda gidiyorduk. Maşrutka-nın motoru sürekli ısınıyordu. Hokim, durup durup motorunyağını kontrol ediyordu. Zavallı Hokim, Tacikistan’da şoför ol-

mak gerçekten zordu. Şoförden çok tamirci olmanız gerekiyor-du çünkü. Arkadaşlarımın hepsi de eğlenceli insanlardı. Bazenbağıra bağıra şarkılar söylüyorlardı. Bir şarkı da benim için söy-lemişlerdi. Adı “Afganistan” olan coşkulu bir şarkıydı. Afganis-tan’a ne kadar çok gitmek istediğimi bilmeyen kalmamıştı.

Aliçur

Aliçur’a geldiğimizde bir kez daha durduk. Hem yemek ye-mek hem de motorun biraz dinlenmesi için... Yemekten sonra

ZAHİDE AY 189



Hokim araba ile ilgilenirken, ben de biraz fotoğraf çektim.Üzerimde kalın bir polar olmasına rağmen üşümüştüm. Sertbir rüzgâr vardı. Aliçur, Pamir dağlarının arasında, tahminendört bin metrenin üzerindeydi. Bizden bir süre sonra gelen bir jip vardı. O jipteki askerî kıyafetli, sakallı, iri yarı bir adam sü-rekli beni izliyordu. Bir ara göz göze gelince ona selam ver-dim. O da selamıma hafifçe başını sallayarak cevap verdi. Hiçkonuşmadık.

Aliçur’dan ayrıldık. Bir süre daha yol aldıktan sonra yavaşyavaş yemyeşil otlaklarla karşılaşmaya başladık. Artık Kırgızla-rın yaşadığı bölgelere gelmiştik. Bu otlaklar üzerinde kurulanKırgız yurtlarını (çadırlarını) ve yak sürülerini görmek muhte-şemdi. Sık sık arabayı durdurmamdan dolayı Hokim bendenbıkmıştı. Kırgız yurtlarını görünce, fotoğraf çekmek isteyeceği-mi tahmin eden Hokim, bu sefer ben demeden durmuştu.

Kırgızlara “selam” diyerek lâf attıktan sonra onlarla Kırgızca

konuşmaya başladım. Bizi hemen yurtlarına davet ettiler. Şirçayve ekmek ikram ettiler. Bir de yoğurt... Bana kalsa, Kırgızlarla bi-raz daha kalmak isterdim. Ama Hokim acele ediyordu. Akşam ol-mak üzereydi ve daha Murgab’a en az iki saatlik yolumuz vardı.

Murgab il sınırına geldiğimizde kimlik kontrol noktasındadurdurulduk. Buradaki askerlerin hemen hepsi Özbekti. Leni-nabad’dan... Bana hemen, Kulma’da yol yapımında çalışanTürklerden bahsettiler. Küçük bir sorun yaşandı. Osimler, Su-çan’dan ispirto getiriyorlarmış. Nedenini anlayamadım. Zaten o

ana kadar fark etmemiştim bile. Askerler bu ispirtonun izin bel-gesini soruyorlardı. Osim, bir ara çavuşla kulübeye girdi. Dön-düğünde artık iş tamamdı. Belki de biraz para teklif etmişti. Bu-ralarda işler böyle hallediliyordu.

Murgab

Murgab’a geldiğimizde hava kararmak üzereydi. İlk bakışta

burası tamamen bir Kırgız yerleşim bölgesi gibi görünüyordu.

190 HANDUT



Murgab’da çocuğundan yaşlısına kadar bütün erkekler gelenek-sel Kırgız şapkalarıyla dolaşıyorlardı. Kırgızistan’da bile bu ka-dar Kırgız şapkalı erkek görmemiştim. Burada yaşayan Pamirî-ler de hiç yok değildi.

Osim’lerin tanıdığı Kırgız bir ailenin evine gittik. Aile bizigördüğüne şaşırmamış gibiydi. Yanımızda getirdiğimiz ispirto-ların bu aile ile bir ilişkisi olduğu anlaşılıyordu. Her iki aile de

kendi çaplarında ticaret yapıyorlardı. Orta Asya’da görmeye alı-şık olmadığım güzellikte bir akşam yemeğinin üzerine denkgelmiştik. Pilav, çorba, patatesli sulu et, hepsi bir aradaydı. Veçok ilginç bir şey oldu. Ev sahibi Aygül Hanım bana dedi ki:“Yahşi mihman, yahşi avkata gelirmiş” (iyi insan, iyi yemeğegelirmiş). Bununla ilgili başka bir söyleyişlerinin olup olmadı-ğını sorduğumda, “kaynanan seni yahşi görüyor” dedi. Türkçe-si, “kaynanan seni seviyor” demekti. İnanamamıştım. Çünküaynı sözü Türkiye’de de aynı şekilde kullanıyorduk.

***Sabah ilk işimiz, Murgab KGB’sine gidip registıra yaptırmak

oldu. Görevliden, Çin sınırına üç kilometreden fazla yaklaşa-mayacağımı öğrendim. Kulma, Çin sınırına dört kilometreymiş.Türk firmasının kampı Kulma’daydı.

KGB’den döndükten sonra, evin iki kızı Ayhan ve Almahan’ıda alıp Murgab pazarına gittik. Olimşoh, Murgab’dan, daha ön-ceden tanıdığı iki Pamirî kızı da yanımıza aldı ve böylece on ki-

şi olarak Kulma’ya gittik.

Kulma

Kulma’da başıma gelecekler, bütün gezilerim boyunca başı-ma gelen en zor sürprizlerden biri olacaktı.

Kulma’daki Türk kampına geldiğimizde fotoğraf makinemboynumda asılıydı. Meğer kampı Tacik askerler koruyorlar-

mış ve fotoğraf makinesi yasakmış. Makinemi istediler. Bende, “herhalde çıkarken geri verecekler” diye düşünerek ver-

ZAHİDE AY 191



dim. Ama Osim’in suratı asılınca bir sorun olduğunu anladım.Ve ne olduğunu sorunca, kamptan sorumlu çavuş, “makineyasak” dedi. “Tamam, çekmiyorum, gidene kadar sizde dur-sun” dediğimde, “Geri vermeyeceğiz” dediler. Birdenbirekorktum. “Murgab’daki KGB buraya geleceğimi biliyordu, bukonuda bana bir şey demediler” dedim. “Ruhsat gerek” dedi-ler. Türk mühendislerinin içeride olup olmadığını sorduğum-da, çavuş, onların arazide olduğunu söyledi. “Makinemi alma-dan hiçbir yere gitmem. O zaman burada onları beklerim.” de-dim. Bunun üzerine, bir saat uzaklıkta, güneydeki Afgan sını-rı yakınındaki askerî sınır karakoluna gidip, ruhsat alırsammakinemi geri verebileceklerini söylediler. Ama benim maki-nemi bırakmaya hiç niyetim yoktu. “Makinem bende dursun”dedim. Makinemi geri verdiler.

Yanımıza bir asker verip, bizi sınır karakoluna yolladılar.Oraya gidene kadar heyecan, korku ve paniği en uç noktasına

kadar yaşadım. Karakola geldiğimizde komutanla görüşmeküzere arkadaşlarımdan ayrılıp tek başıma içeri girdiğimde bü-tün korkularımı dışarıda bırakmıştım. Ben içeri alındıktan he-men sonra komutana haber verdiler. Birkaç dakika bile geçme-den komutan içeri girdi. Masanın bir tarafında o, bir tarafındaben karşılıklı oturuyorduk. Diğerleri ayaktaydı. Benimle birlik-te Kulma’dan gelen asker de içerdeydi. Önce onu dinlediler.Sonra komutan bana, “ruhsatın yok” diyerek söze girdi.

Benim zavallı Tacikçemle, komutana buralarda ne işim oldu-

ğunu anlatmaya çalıştım. Tarihçi bir gezgin olduğumu, İpek Yo-lu ülkelerini dolaştığımı bir bir anlattım. Ona, ODTÜ’den bu türdurumlarda imdadıma yetişmesi için almış olduğum yazıyı gös-terdim, ki bu kâğıtta gideceğim ülkelerin bir listesi vardı. Bana,“Ama ruhsatsız fotoğraf çekmen yasak, makineni alacağız” dedi.Ona, daha gideceğim ülkeler olduğunu, buradan Afganistan’ageçeceğimi, fotoğraf makinem olmazsa gezimi belgelemeyeceği-mi anlattım. Bana “Afganistan kötü, gitme” dedi. Afganistan’aiki yıl önce de gittiğimi, insanlarının aslında çok iyi olduğunu

söylediğim zaman ise, iki yıl önceki Afgan vizemi görmek iste-

192 HANDUT



di. Gösterdim. O da diğerlerine gösterdi. Aralarında konuşuyor-lardı. Dedim ki, “Tacikçem çok iyi değil. Size kendimi anlatabil-dim mi bilmiyorum. Ama makineye ihtiyacım var.” O da, “Me-rak etme seni çok iyi anladım” dedi. Tacikçeyi nereden öğrendi-ğimi sordu. Ankara’da bir kur Farsça kursuna gittiğimi söyle-dim. Susuyordu. “Verecek misiniz?” dedim. “Gizli saklı şeylerçekmiyorum. İpek Yolu üzerindeki kültürleri, insanları fotoğraf-lıyorum” diye ekledim. “Biliyorum” dedi. “Dün seni Aliçur’dafotoğraf çekerken gördüm”. Birden hatırlayıverdim. Bir gün ön-ce Aliçur’da selamlaştığım askerî kıyafetli sakallı adamdı. Hay-retle yüzüne baktığımda, “Yaa!” dedi. Artık makinemi vereceği-ni biliyordum. “Veriyor musunuz?” diye tekrar sordum. “Haditamam, al makineni” dedi. Hem makinem için hem de ondanhiç istemediğim halde Kulma’daki kampta bir gece kalabilmemiçin ruhsatname yazdı. Kâğıdı benimle gelen askere verdi. Onatekrar tekrar teşekkür ettim.

Kulma’ya döndük. Fotoğraf makinemi almaya kalkışan ça-vuş, elimdeki ruhsatı görünce çok bozuldu. Hele bir gecelikkalma iznim olduğunu öğrenince daha da bozuldu. Ben dahiloradaki herkes biliyorduk ki, her şey onun insiyatifindeydi veeğer isteseydi ruhsat sormayabilirdi. Fotoğraf makinem boy-numda asılı değil, çantamda da olabilirdi. O zaman ruhsat za-ten gerekmeyecekti. Entes firmasının mühendislerinden BekirBey’le tanıştım. Gerçek bir beyefendiydi. Ayrıca Burhan, Hüse-yin ve Tolga’yla tanıştım. Onları asla unutmayacağım. Benim

için her şeyi yapmaya hazırdılar. Bir geceliğine de olsa beniburada misafir etmeyi çok istediler. Ama ben arkadaşlarımlageri dönmek zorundaydım. Pamir için iznim iki gün sonra bi-tiyordu ve burada kalacak hiç vaktim yoktu.

Kulma’da tanıştığım bu Türklerin hepsi de birer gezgindi as-lında. Ülkelerindeki rahatı bırakıp dünyanın bir ucundaki budağlık bölgeye çalışmak için gelerek, o ülkenin gerçeğini bire-bir yaşıyorlardı burada. Bu insanlar çoğu zaman yalnızdılar. Be-kir Bey, Aşgabat’da tanıdığım Murat Bey, asıl gezgin onlardı.

ZAHİDE AY 193



Murgab

Murgab’a dönüşümüz biraz uzun sürdü. Murgab-Kulma ara-sı elli beş kilometre olmasına rağmen, beş saatte ancak dönebil-dik. Yolda araba birkaç kez bozulduğu için Murgab’a geldiği-mizde saat akşamın dokuzu olmuştu. Önce Almahanların evinegittik. Herkesi evine bıraktıktan sonra Olimşoh’la birlikte tek-rar dışarı çıktık. Bizimle gelen Pamirî kızlardan biri olan Şirin-moh (Şirinmah)’ın evine gitmemiz gerekiyordu. Geç geldiğimiziçin kızı ailesinin hışmından kurtarmalıydık. Bu iş de bana düş-müştü.

Olimşoh, Şirinmoh ve ben, evin kapısına gelince, Şirinmohbiraz bekledi. Ağabeyinin karısının yaklaştığını görünce, sessiz-ce ona el edip yanımıza çağırdı. Durumu anlattı ve kendisineyardımcı olmasını istedi. Bizi büyük salona aldılar. Şirinmoh’ınannesi de geldi. Ağabeyi gelene kadar biraz sohbet ettik. Sonra

ağabeyi geldi. Çok kızmış görünmesine rağmen bizim hatırımı-za Şirinmoh’a bir şey demedi. Ona, benim yüzümden geç kaldı-ğımızı, sabah yola çıkarken bu kadar geç kalacağımızı düşün-mediğimizi, ama yolda arabanın bozulduğunu anlattım. Bütünsuçun bende olduğunu ve ona kızmamasını söyleyip özür dile-dim. Bu arada bize şirçay, ekmek ve çerez ikram ettiler.

Suçan

Ertesi sabah erkenden yola çıktık. Suçan’daki evimize dön-düğümüzde hava kararmıştı. Evdekileri görünce ertesi sabahonlardan ayrılacağım gerçeği içimi acıttı. Hele on gündür anne-sinden sonra en çok benimle birlikte olan küçük Nosib’i görün-ce... Gülsara’nın bana yoğurt yedirişi aklıma geldi. Orada hertürlü yiyecek çok değerliydi. Yoğurdu, yoğurt olarak değil de,genellikle “kurut” yapıp kurutarak ya da şirçayın içinde yiyor-lardı. Kaşık kaşık yoğurt yiyecek lüksleri yoktu. O gün eve alın-mış süzme yoğurdunu kabına yerleştirirken, birdenbire ağzımabir kaşık yoğurt vermişti Gülsara. Onu yiyince bir tane daha

194 HANDUT



vermişti. Halbuki ben kese yoğurdunu hiç sevmezdim. Bunuona hiç belli etmedim. Çünkü o, o sırada elindeki en değerli yi-yeceği çocuğuna vererek onun karnını doyurmaya çalışan biranne gibiydi. Hatırladıkça beni hüzünlendiren daha birçok anımvardı bu insanlarla ilgili.

Artık yavaş yavaş yeni bir korku kök salmaya başlamıştıiçimde. Ertesi gün Afganistan’a geçmeyi başarabilecek miydim?

Eğer başaramazsam bir sürü sorunla karşılaşacaktım. Bir günsonra Gorno-Bedahşan iznim dolacağı için cezalı duruma düşe-cektim. Bu da fazladan para ödemem demekti. Duşanbe’ye geridöndüğümde ise bu sefer de Tacikistan vizemin son gününegelmiş olacaktım ve yeniden cezalı duruma düşeceğim için yi-ne para ödemem gerekecekti. Eğer Özbek vizesi alamazsam, Ta-cikistan’ı uçakla terk etmem gerekeceği için ona da bir hayli pa-ra ödemem söz konusu olacaktı. Kısacası, İran’a ya da Türkme-nistan’a döndüğümde, daha yola çıkalı iki ay bile olmadan pa-

ramın çoğunu harcamış olacaktım. Bütün bunları düşündükçeiçimi sıkıntı basıyordu.

Gülnara durgunluğumun sebebini sorunca ona, “Afganis-tan’a geçemezsem diye korkuyorum” dedim. Ev halkı Afganis-tan’a geçebileceğimi düşünüyordu. Onlar bu tür işlerin bir ta-kım bürokratik izinler gerektirdiğini anlayamıyorlardı. Onlaragöre Afgan vizem olduktan sonra Afganistan’a geçemememiçin hiçbir sebep yoktu.

Sabah ev halkı ile vedalaştım ve Osim’le birlikte Horog’a gel-

dik. Horog’dan Afganistan’a geçiş yoktu. Önce iki saat uzaklık-taki Eşkaşim’e gitmek gerekiyordu.

Eşkaşim

Horog-Eşkaşim arası yine Amu-Derya boyunca gidiliyordu.Bazen iki kıyı arası birbirine çok yakın oluyordu. Yani Afganis-tan’la aramda en fazla on metrelik bir mesafe oluyordu. Yolcu-

luğun ortasında bir yerde kimlik kontrolünün yapıldığı küçükbir noktada durdurulduk. Kontrollerimiz yapılınca hiç bekletil-

ZAHİDE AY 195



meksizin yola koyulduk. Sonra da Eşkaşim’in üç kilometre ön-cesindeki sınır kontrolünde bir kez daha durdurulduk. Burası,Kalaykun’dan beri Tacik-Afgan sınırında Amu-Derya boyuncagördüğüm tek köprünün olduğu yerdi. Demek ki Afganistan’aburadan geçiliyordu. Eşkaşim’e gidecekler maşrutkayla şehredoğru devam ettiler. Ben ve Osim köprüde kaldık. Murgab giri-şinde olduğu gibi buradaki askerlerin de bir kısmı Özbekti. Le-ninabadlıydılar. Benimle hemen Özbekçe konuşmaya başladı-lar. Zorunlu askerlik görevini Tacikistan’ın Gorno-Bedahşaneyaletinde yapanların çoğu Özbekti anlaşılan. Buralar Tacikis-tan’ın mahrumiyet bölgesi olarak görülüyordu.

Köprüde bir süre bekletildim. Osim benden pasaportumu is-tedi. Eşkaşim KGB’ye gidip benim için rejistıra yaptırıp gelece-ğini, kendisini beklememi söyledi. Ben de gitmek istedim amaOsim bana sormadı bile. Bu tür işlerin ne kadar zor olduğunuo henüz bilmiyordu. Ve bu tür işleri, insanın kendisinin hallet-

mesi gerektiğini de... Osim geri geldiğinde biraz canı sıkkındı.Benim de gelmem gerektiğini söyledi. Gittik. Nasıl heyecanlıy-dım. Şimdiye kadar yolculuklarımda hiç bu kadar heyecanlan-mamıştım. Afganistan’a gideceğim için değil, Afganistan’a geçe-mezsem diye heyecanlıydım.

***

Eşkaşim KGB’deki en üst düzey yetkili meğer Özbekmiş. Le-ninabad’dan... Konuşmanın başında ona Tacikçe az bildiğimisöyleyince, “Eğer Özbeki düşünürseniz, Özbeki gepleyin”

(Eğer Özbekçe biliyorsanız, Özbekçe konuşun) demişti. Ona1999 yılında Leninabad’da olduğumu, Leninabad’dan da Du-şanbe’ye kara yoluyla gittiğimi söylediğimde, söylediğimin doğ-ru olup olmadığını sorgularcasına, Leninabad’dan Duşanbe’yenasıl gittiğimi sordu. Duşanbe’ye direkt arabanın olmadığını,önce Uratübe’ye oradan da Duşanbe’ye gittiğimi söyleyince ba-na inandı. Çay da ikram etmişti. Hem sohbet ediyor hem çayiçiyorduk.

KGB’den ayrılıp tekrar sınıra gittik. Registıra yaptırmanınAfganistan’a geçmeme yeteceğini sanarak mutlu bir şekilde

196 HANDUT



köprüye geldim. Çantam sırtımda köprüye doğru yürüyor-dum ki, Rus askeri geçmeme izin vermedi. Rusça konuştuğuiçin anlamıyordum. Yanımdakiler ne olduğunu bana Tacikçeolarak anlatmaya çalıştıklarında başımdan kaynar sular dö-küldü. Duşanbe’den onlara, Afganistan’a birinin geçeceği bil-dirilmediği için, yani Duşanbe’deyken dış işleri bakanlığındanalmayı bir türlü başaramadığım Afganistan’a geçiş iznim ol-madığı için Rus askeri beni bırakmıyordu.

Korktuğum başıma gelmişti. Osim’in pasaportumu alıpKGB’ye gittiği sırada tanıştığım, hatta çok konuşuyor diye birazsıkıldığım Zahir isimli çavuş bana, Eşkaşim askeri sınır garni-zonuna gidip, izin alabilmem için Rus subaylarla konuşmamıönerdi. Bir taksi tutup garnizona gittik. Osim ve ben dışarıdabeklerken, önce Zahir gitti. Durumumu haber verip sonra beniçağıracaktı. Bütün bunlar olurken, ben az kalsın bayılacaktım.Heyecandan, korkudan bütün gücüm tükenmişti artık. Sabah

on buçukta Horog’dan ayrılmıştım. Oysa şimdi akşamın beşi ol-muştu.

Zahir gelip beni çağırdı. O önden yürüyor, ben arkadan onutakip ediyordum. Binaya girince iri cüsseli Rus askerleri ile kar-şı karşıya geldim birkaç kez. İçeride iki Rus subayı vardı. Neonlar Tacikçe konuşabiliyor ne de ben Rusça biliyordum. Amaonlar benim konuştuğum Tacikçeyi anlıyorlardı. Onlara duru-mumu anlattım. Gorno-Bedahşan için iznimin son günü oldu-ğunu, eğer Afganistan’a geçemezsem çok zor durumda kalaca-

ğımı söyledim. Ayrıca ODTÜ’den aldığım yazıyı onlara da gös-terdim. İngilizce bilmedikleri belli oluyordu. En azından “uni-versity” ve “Tacikistan”, “Afghanistan” gibi isimleri anlayabilir-lerdi. Konuşmamız beş dakika ancak sürmüştü. Birbirlerinebaktılar, sonra bana baktılar. Ve bana Tacikçe “rah-i sefid” diye-rek Afganistan’a geçebileceğimi belirttiler. Rah-i sefid, Türkçe-de “Ak yol” demekti ve “Yolun açık olsun” anlamında kullanı-lıyordu.

Sınıra geri geldiğimizde, bir saat önce beni bırakmayan Rus

askeri, bu sefer ta uzaktan “davay, davay” (hadi, hadi) diyerek

ZAHİDE AY 197



beni çağırıyordu. Garnizondan, telefonla Afganistan’a gidece-ğim onlara bildirilmişti. Köprünün başında Osim’le vedalaşıpayrıldık. Köprüyü tek başıma yürümem gerekiyordu.

***

Köprüyü geçince etrafımı saran Rus askerlerinin hepsi deson derece espirili ve candandılar. Onlar da Tacikçe konuşamı-yor fakat anlıyorlardı. Eşya kontrolü yapıldı. Kontrolde bir de

Afgan yetkili vardı. Üzerimdeki her şeyi görmek istediklerinisöylediler. Ben de bütün çantayı boşalttım. Böylece yenidenyerleştirmesi daha kolay olacaktı. Çantam yirmi beş litrelikti.Bir de uyku tulumu eki vardı. Ama ben uyku tulumu yerine, oek yerinde kara çarşafımı ve polarımı taşıyordum. Çantamınküçük olması sayesinde ne taşıma sıkıntısı çekiyordum ne debagaj sıkıntısı... Ne de bu tür kontrollerde eşyalarımı yenidenyerleştirme sıkıntısı...

Bana karşı çok iyiydiler. Hiçbir şeyimi almaya kalkmadılar.

Kalem pillerimden isteyecek oldular, onlara “siz Tacikistan’dasatın alabilirsiniz, ama ben Afganistan’da bulamayabilirim” de-yince, her şeyi çantaya yerleştirmemi işaret ettiler. Bu arada Af-gan yetkili, yanımda taşıdığım TİKA’nın Avrasya haritasını birtürlü elinden bırakmıyordu. Anladım ki, harita onun olsun is-tiyordu. Ben de hediye ettim. Teşekkür etti. Halbuki haritaTürkçeydi.

198 HANDUT



YEDİNCİ BÖLÜM

“SEN MÜSLÜMAN DEĞİL MİSİN?”

199



AFGANİSTAN’DA (BEDAHŞAN VE VAHAN)

(18 Temmuz-04 Ağustos 2001)

Amu-Derya'nın bu tarafındaki şehrin adı da Eşkaşim'di. Bu-rası Vahan koridorunun başlangıç noktasıydı. Vahan koridoru,Pamir dağlarıyla Hindikuş dağlarının yanyana bir koridor oluş-turduğu, arasında Amu Derya'nın aktığı, birbirine paralel ikidağ sırası arasında kaldığı için sürekli rüzgâr alan bir yerdi. Af-ganistan Eşkaşim’i bir İsmailî bölgesi olmasına rağmen, Tacikis-tan Eşkaşim’inden farklı olarak burada İsmailîlerle birlikte Sün-nî aileler de yaşıyordu. Bu Sünnî ailelerin çoğunluğu aslen Eş-kaşimli değillerdi. Faizabat, Borak, Cerem ya da Taliban’ın elin-de yer alan kimi Tacik bölgelerindendiler. Hatta Ahmet Şah Me-sut’un şehri Penşir’den olanlar dahi vardı. Eşkaşim’in mücahitkumandanları da genellikle Sünnîydiler.

Eşkaşim

Sınırdaki mücahitlerden biri beni kamyonla Eşkaşim Müca-hit Kumandanlığına getirdi. Kumandan-ı Amiri Vahidhan Eşka-şim dışındaymış. Onun yerine, vekili Fazılağa’nın yanına götü-rüldüm. Kumandanlığın bahçesinde Pakistanlı bir rehber ve İs-veçli iki erkek turistle karşılaştım. Vahidhan’ın gelmesini ve Va-han’a gidebilmeleri için onlara icazet vermesini beklediklerini

öğrendim.

201



O iki turist ve rehberin, kumandanlıktaki yatakhanede diğermücahitlerle birlikte kaldığını öğrendim. Benim iyi bir aileninyanında kalmamı uygun gören Fazılağa, bana bir ev buldu. Eş-kaşim’deki lisenin kızlar bölümünde Farsça öğretmeni olan Na-zi’nin evinde kalacaktım. Nazi’nin kocası, Eşkaşim lojistik ku-mandanı Muhammedcan, o sırada Cerem şehrinde olduğu içinevde sadece Nazi, Nazi’nin erkek kardeşi Said, bir buçuk yaşın-daki kızı Taminna ve beş yaşındaki oğlu Hüsrev’den başka kim-se yoktu. Nazi ve Muhammedcan’ın diğer üç çocuğu, o sıradaasıl memleketleri olan Cerem’deymişler. Nazi yirmi sekiz yaşın-daydı. Benden sadece üç yaş küçüktü. Oysa öyle yıpranmış gö-rünüyordu ki, en az kırk beş yaşında gösteriyordu.

***

Ertesi sabah Fazılağa'nın beni çağırtmış olduğu haberi gel-di. Tanıştığımız sırada konuşurken bana, “liseyi görmek istermisin?” diye sorduğunda, memnuniyetle kabul etmiştim. Me-

ğer liseye gidebileceğimi söylemek istemiş. Onun yazdığı birkâğıtla, önce Said'le birlikte Kumandan-ı Emniye'ye gittik.Orada tanıştığım emniyet kumandanı beni evlerine davet etti.Kendi karısının da öğretmen olduğunu, onlarda misafir olma-mın karısını çok memnun edeceğini söyledi. Onun, liseye gi-debilmem için yazdığı icazetnameyi alıp önce Nazi'yi bulmayaeve gittik. Sonra da Nazi'yle birlikte liseye... Hem kızların hemerkeklerin dershanelerine girdim. Erkek öğrenciler sınav olu-yorlardı. Sınıfta sıralar yoktu. Öğrenciler üç sıra olup yere çö-

melmişler yazılı khağıtlarını dizlerine dayayarak yazıyorlardı.Kimileri de pencerelere oturmuşlardı. Erkek öğretmenler ara-sında İngilizce bilenler de vardı. Hepsi de çok naziktiler. Bazı-ları öğrencilerin imtihan kağıtlarını okuyorlardı. Kız öğrencile-rin sınavları daha önceki günlerde yapılmıştı. Bunlar son sı-navlardı. Bu sınavlarla birlikte tatile gireceklerdi. Burada öğ-renciler on ikinci sınıfın sonuna kadar okuyorlardı. Matema-tik, fizik, biyoloji, cebir, coğrafya, Farsça, Peştunca, Arapça’yakadar bir sürü ders görüyorlardı.

***

202 HANDUT



Öğleden sonra Nazi'nin diğer erkek kardeşi Vâdut geldi Ho-rog'dan. Ağa Han vakfının verdiği eğitim bursuyla Bedah-şan'dan yirmi Afgan öğrenci bir yıldır Horog'da bilgisayar ve İn-gilizce eğitimi alıyorlarmış. Geçen hafta derslere ara verileceğisöylenmiş. O da Afganistan'a geri dönmüş. Nazi ve Said içinsürpriz olmuştu. Vâdut, Mezar-ı Şerif’in Taliban'ın eline geçme-sinden önce orada tıp okuyormuş. Eğitimi yarım kalmış. Bu işeçok üzülüyordu. Okumak onun için herşeyden önemliydi. Sı-nırda, bir gün önce bir Türk kızının Afganistan'a geçtiğini, on-lara bir harita hediye ettiğini söylemişlerdi. O Türk kızı şimdievlerindeydi.

Vâdut birşey daha anlatmıştı. Ocak ayında, Vâdut ve arka-daşları, derslere yine ara verildiği için ülkelerine gelmek iste-mişler. Tacikistan dış işleri bakanlığından almaları gerekenizinleri olmadığı için sınırda altı gün bekletilmişlerdi. Bir günönce benimle sadece beş dakika konuştuktan sonra gitmeme

izin veren Rus makamları, onları sınırda altı gün bekletmişler.Üstelik onlar kendi ülkelerine geçmeye çalışıyorlarken...

***

Cuma günü Nazi'nin kocası Muhammedcan geldi. Onunlabirlikte o gün Borak (Bhorak)’dan gelmiş olan Vahidhan'ı görme-ye kumandanlığa gittik. Vahidhan sofu birine benziyordu. Va-han'a gidebilmem için kendi izninin yeterli olmayacağını, Bo-rak’daki kumandan Serdarhan'dan icazet getirmem gerekeceğinisöyledi.

Afganistan’daki birçok erkek, ya kumandandı ya mücahit...Askerî bir okuldan yetişmiş değillerdi. Zaten “mücahit” ya da“kumandan” dışında, yüzbaşı, albay, vs gibi başka unvan ya darütbe de yoktu. Kumandanlar kendi aralarında görevlerine gö-re çeşitlilik gösteriyorlardı. Kumandan-ı amiri, kumandan-ı lojistik, kumandan-ı emniye gibi… Afganisan’daki bu gerilla ör-gütlenmesi 1979’daki Sovyet işgali sırasında oluşmuş, Sovyetle-rin 1988’de geri çekilmelerinden sonra Afganistan’da yaşayan

halkaların içine düştüğü iç savaş sırasında ise daha da kökleş-miş bir şekilde varlığını devam ettirmiştir. Mücahit kumandan-

ZAHİDE AY 203



larının dünya kamuoyu tarafından en tanınan ismi, Tacik gene-ral Ahmet Şah Mesut’dur. 9 Eylül 2001’de, gazeteci kılığındakendisiyle görüşme yapmaya gelen El-kaide militanları tarafın-dan öldürülmüştür. İç savaş sırasında birbiriyle çatışan gruplararasındaki en hızlı ve kalıcı başarıyı ise Peştun kökenli Talibangrubu yakalamıştır. Hazara, Özbek, Türkmen ve Tacik olmaküzere diğer bütün grupları yenerek Afganistan’ın büyük çoğun-luğunda yönetimi ele geçiren Taliban’ın sonunu ise 11 Eylülsonrasında ABD tarafından Afganistan’da düzenlenen bombar-dımanlar getirecektir.

Afganistan, son derece stratejik bir coğrafî konuma sahipti.Bir yandan zengin petrol ve doğal gaz yatakları olan Orta Asyaülkeleriyle komşuyken, bir yandan Çin, Pakistan ve Hint dün-yasıyla, bir yandan da Orta Doğu ile komşuydu. Bu tür ülkele-rin, Türkiye de buna dahil, uzun vadeli siyasî iktidar elde etme-leri hep zor olmuştur. Çünkü bu tür ülkeler, istedikleri kadar

iyi yönetilmeye çalışılsın, sürekli başka güçlerin üzerlerindeoyunlar oynadıkları ülkeler oldukları için uzun süreli istikrarsağlamaları çoğu zaman mümkün olmamıştır.

***

Afganistan’a girişimin dördüncü günü öğleden sonra saatikide Nazi’nin kocası Muhammedcan'la birlikte Borak’a gitmeküzere yola çıktık. Kamyonla seyahat ettiğimiz için çok yavaşilerliyorduk. Eşkaşim-Borak arasındaki yüz on kilometrelik yo-lu sekiz saatte aldık. Kamyonun arkası yük çuvallarıyla doluy-

du. Çuvalların üzerinde otuzdan fazla erkek yolcu vardı. Ben,Muhammedcan ve bir yolcu daha, şoförle birlikte önde oturu-yorduk. Tek kadın yolcuydum. Yolculuğun ilk bir saatinde, Eş-kaşim'den ayrılalı daha yarım saat bile olmadan, yolda kaldık.Kamyon hafif yan yatmıştı. Erkekler, kamyonun sol tekerlekle-rini tekrar yola çıkarmak için uğraşırken ben ilerdeki koyun sü-rüsünün yanına gittim. Sürüye çobanlık yapan İsmailî kadınıCihanbegim ve kızlarıyla tanıştım. Tam çaya davet etmişlerdiki, Muhammedcan beni çağırmaya geldi. Tekrar yola koyulduk.

Gün batımında namaz için durulduğu bir sırada, ben hariç

204 HANDUT



herkes kamyondan indi. Arkada, yüklerin üzerinde oturanlar-dan biri kamyonun yanına geldi. Ben pencerenin dibine yak-laşmış hava almaya çalışıyordum. Sonradan adının Fahrettinolduğunu öğrendiğim bu kişinin çok içten bakan gözleri, te-miz ve güleç bir yüzü vardı. İnsana güven ve huzur veriyordu.Benimle biraz konuştu. Keşke o da önde oturuyor olsaydı di-ye geçirmiştim içimden.

Yolculuğun o saate kadar olan kısmı iyi geçmiş sayılırdı. Be-ni rahatsız eden hiçbir şey olmamıştı o ana kadar. Fakat karan-lık basınca şoförden rahatsız oldum. O günlerde o saatlerde aygörünmüyordu. Her yer zifiri karanlıktı. Şoför iki kere, güya vi-tes kolunu arıyormuş gibi yapıp bacağımı sıkıştırmaya kalktı. Oan, Marco’nun Duşanbe’de ACTED’in bahçesinde sohbet eder-ken söylediği sözler aklıma geldi. “Sen deli misin? Taliban tara-fına git. Orada kanun var, güvende olursun. Ama Mücahit böl-gesinde olman çok tehlikeli” demişti. İki yıl önce Mezar-ı Şe-

rif’de, Taliban’ın güvenlik görevlileri tarafından Emir bi’lMa’ruf’a götürüldüğümde bile bu kadar korkmamıştım. Ama ogece başıma gelebileceklerden dolayı ilk kez çok korktum.

Borak (Bhorak)

Borak'a geldiğimizde saat gecenin on buçuğu olmuştu. Kam-yondan inmiştik artık. Borak’daki ilk dakikalarımdı. Muham-medcan'ı takip ediyordum. Nereye gittiğimizi bilmiyordum.Muhammedcan'ın da nereye gideceğimizi bilmez gibi bir halivardı. Borak onun memleketi değildi. Asıl memleketi, burayaarabayla bir saat uzaklıktaki Cerem'di. Cerem'e de bu saattearaba yoktu. Ona da yük olmuştum. Ben olmasaydım rahatlık-la mücahitlerin kaldığı misafirhanede kalabilirdi. Ama ben ya-nındayken, onun da kalacak bir yeri yoktu. Karanlıkta bize bi-ri daha katıldı ve o da bizimle birlikte yürümeye başladı. Şükür-ler olsun ki bu kişi Fahrettin'di. Kamyondaki onca kişinin için-de, gide gide Fahrettin'in evine gidiyorduk.

ZAHİDE AY 205



Fahrettin’in evine geldiğimizde evde kimse yoktu. Karısı yal-nız kalmaktan korktuğu için çocuklarını da alıp annesiyle ba-basının evine gitmişti. Yine moralim bozuldu. Üçümüz de evinmisafir odasında yatacaktık. Çok tedirgindim. Muhammed-can'dan da çekiniyordum artık. Benimle gereğinden fazla ilgi-lenmeye başlamıştı. Bu ilgi beni rahatsız ediyordu. Aklımdanneler geçmedi neler... Hâlâ çok karanlıktı. Pencerenin pervazı-na tünemiş yerimden hiç kıpırdamıyordum. Çarşafımı da çıkar-mamıştım. Çok da yorgundum. Allah'ım, hâlâ aynı haftanıniçindeydim. Pazartesi Kulma'da az kalsın fotoğraf makinemelimden alınıyordu. Çarşamba günü sınırda son ana kadar Af-ganistan'a geçip geçemeyeceğim belli değildi. O günse, 21 Tem-muz Cumartesi, bana ne zaman tecavüz edecekler diye bekli-yordum. Bu son bir hafta boyunca yaşadığım stresten sonra her-halde ömrümden birkaç yıl gitmiştir. Bacaklarımı karnıma doğ-ru çekip başımı dizlerimin üzerine koydum. Sonunda o şekildeuyuya kaldım.

Sabah saat altı gibi uyandığımda Fahrettin'i göremedim.Uyandığımı görünce Muhammedcan yanıma geldi. Onu ken-dimden uzak tutmak için çok soğuk davranıyordum. Sonundasordu, bana karşı kötü bir davranışı mı olmuştu? Ben de, şofö-rün bacağımı sıkıştırdığını, bu yüzden herkesten korktuğumu,evde bir kadın olsaydı daha rahat olacağımı söyledim. Bana mo-ral vermeye, beni rahatlatmaya çalıştı. Bense moralsiz ve yor-gun olduğunda, karşımdaki Türkçe bile konuşuyor olsa iletişim

kurmakta güçlük çekerken, bu işi Tacikçe yapmaya çalışmaktaçok zorlanıyordum. Bana dedi ki, “Bir kocan olsa kimse böyleyapmaz. Afganistan'da kaldığın süre içinde bir kocan olsun.Ben olayım.” dedi. Bunun imkansız olduğunu söyledim ona. O,“Mümkün” dedi, “Sen istersen mümkün”. Onun karısı olur-sam, Afganistan'da istediğim her yere beni götüreceğini söyledi.Ayrıca bir daha biri bana birşey yaparsa, ona anında söylememiistedi. Ben de, “sana güveniyorum” dedim. “Bana güvenme,ama benden korkma da” dedi. O sırada Fahrettin geldi. Ve böy-

lece konu kapanmış oldu. Aralarında konuşmaya başladılar.Muhammedcan, ona anlattıklarımı Fahrettin'e de anlattı. Fah-

206 HANDUT



rettin'in, “Dün gece, pencerenin kenarına oturup hiç kalkma-yınca, korktuğunu anladım” dediğini duydum. Belki de korktu-ğumu anladığı için, o gece, kendi yatağını benden en uzak kö-şeye sermişti Fahrettin.

Fahrettin beni evin ana kısmına götürdü. Muhammedcanevin misafirhane kısmında kaldı. Karısını ve çocuklarını getir-mişti. İki yaşında bir oğlu, iki aylık bir kızı vardı. Karısı Feride

on sekiz yaşındaydı. Kendisiyse otuz üç yaşındaydı. Bu ev şim-diye kadar buralarda gördüğüm en güzel evdi. Elektrik tesisatıbile vardı evin. Ayrıca televizyon ve otuz üç kanal alabilen biruydu vardı. Ama elektrik yoktu.

***

Borak Mücahit kumandanının oğlu beni almaya gelmişti.Motosikletle onların evine gittik. Şehrin dışında, mücahitler-ce korunan koskocaman bir evdi. Pazardan geçerken dikkati-mi çeken, buranın, Mezar-ı Şerif gibi kadınların pazarda rahat-

ça dolaşabildiği bir şehir olmayışıydı. Mezar-ı Şerif, Talibanbölgesi olduğu halde pazarda dolaşan bir sürü kadın görmüş-tüm iki yıl önce. Halbuki, daha Türkiye’deyken, Taliban’ın ka-dınlara, yanlarında bir erkek olmaksızın dışarda dolaşmaları-nı yasakladığını duymuştum. Oysa Mezar-ı Şerif ’de bile kadın-lar pazarda erkeklerin arasında rahatça dolaşırken, Eşka-şim’de, Borak’da, pazarda hiç kadın görmemiştim. Sanıyorumbunun nedeni, Mezar-ı Şerif'in büyük bir şehir olmasındankaynaklanıyordu. Büyük şehirlerde geleneklerin kısıtlayıcılığı

küçük şehirlere göre daha azdı. Bu yüzden Eşkaşim'de, Bo-rak'da, yönetim Taliban'ın kontrolünde olmadığı halde kadın-lar erkeklerin yoğun olduğu yerlerde dolaşamıyorlardı.

Borak'da okula gelip giden kız öğrenciler dışında hiç kadıngörmedim. Okula giden kızlar ile diğer kadınları ayırt edebilme-min sebebi, kızların İran'daki gibi siyah bir manto giymeleri vegenellikle siyah veya koyu lacivert başörtüsü takıyor olmalarıy-dı. Kadınlar ise ferenci giyerek dışarı çıkıyorlardı. Ferenciye bu-

rada daha çok “çadır” ya da “hicab” diyorlardı. Bu kıyafetin Pa-kistan'daki adıysa “burka”ydı. Bir şeye daha dikkat etmiştim:

ZAHİDE AY 207



Buralılar, hicabın içindeki kadının, şık ve bakımlı bir kadın mıyoksa bakımsız ve özensiz bir kadın mı olduğunu, üzerindekiçadıra bakarak anlayabiliyorlardı. Ben bile beyaz renkte çadır gi-yen kadının, özel hayatında daha bakımlı olduğunu anlayabili-yordum artık.

***

Borak Mücahit kumandanının adı Serdarhan'dı. O da Vahid-

han gibi sofu birine benziyordu. Uzun uzun konuştuk. Ona Va-han'a gitmeyi çok istediğimi, oradan da Borogil geçidini kulla-narak Pakistan'a geçmeyi düşündüğümü anlattım. Herşey onunelindeydi. İcazet alamayacağım gibi bir olasılığı düşünmek bileistemiyordum. Afganistan'dan çıkmam için tek yol Pakistan'ageçmekti. Tacikistan'a geri dönmem imkansızdı. Çünkü vizemyoktu. Serdarhan bana icazet vermek zorundaydı. Konuştukça,onun benim için endişelendiğini anladım. Kız başıma, at sırtın-da Borogil'e kadar gitmemden endişeleniyordu. Ona, güvenilir

birini bulamazsam aceleci davranmayacağımı söyledim. Düşü-neceğini söyledi.

Bu evde Ayşe'yle tanıştım. Çok akıllı bir kızdı. Yirmi üç ya-şındaydı ve iki çocuğu vardı. Evdeki diğer kadınlardan farklıy-dı. Daha modern, daha şehirli bir hali vardı. İranlı şehirli kızla-rı çağrıştırıyordu bana. Okula da gitmişti. On ikinci sınıfın so-nuna kadar okumuştu. Onun, üç yaşındaki oğluyla ilgilenişiniizlerken, oğluna hiç iyi davranmadığını fark ettim. Oğlan anne-sinin ilgisine öyle muhtaçtı ki... Ayşe'yi de anlayabiliyordum. O

evlenip çocuk yapacak kızlardan değildi. İmkanı olsaydı dahafazla okuyacağından emindim.

Burada da Reşat Nuri Güntekin'in romanından uyarlananÇalıkuşu dizisini herkes biliyordu. Mezar-ı Şerif’deyken televiz-yonda seyretmişlerdi. Özbekistan televizyonundan... Özbekis-tan'da ve Tacikistan'dayken de, insanlar Türkiye'den olduğumuduyunca bana hemen Çalıkuşu'nu soruyorlardı hep.

Buralarda erkek çocuğa çok değer veriliyordu. Kız çocukla-

rını da seviyorlardı ama erkek çocukları kadar değil. Bazı anne-

208 HANDUT



ler, altlarını temizlerken erkek çocuklarının penislerini büyükbir sevgiyle bir hazineymiş gibi öpüyorlardı. Erkek çocuk doğu-ran kadın da daha değerli oluyordu tabiî. Aslında yakın bir za-mana kadar bu durum bizde de böyleydi. Hatta kırsal yerlerdehâlâ böyle. Türkiye’de de kız çocuğu olmak, kırsal kesimlerdehâlâ hiç kolay birşey değil.

Serdarhan

Borak'a geldiğimden beri hiç iyi değildim. Sabah Fahrettin-lerin evinden ayrılmadan önce almış olduğum ilaç uykumu ge-tirmişti. Öğleden sonra bütün kadınlar yanımdan gidince daya-namayıp uyuyakaldım. Akşam yemeğinde uyandırıldım. Amayemek yiyemedim. Yemek bile yiyebilecek durumda değildim.Serdarhan yemek yemediğimi, rahatsız olduğumu duyunca be-ni ziyarete gelmişti. Ev gaz lambasıyla aydınlatılıyordu. Onun,

o loş ışıkta bana nazik bir şekilde, “Zahide, hasta mı oldun?” di-ye soruşu, içimde ona karşı saygı ve şefkat dolu bir duygu doğ-masına sebep olmuştu. Cahil bir adamdı. Okuma yazması yok-tu. Müslümanlığımı test etmek için İslam’la ilgili sorular sor-muştu bana. Esmerdi. Yüzünü sakallar kaplamıştı. Yine de ilkbakışta fark edilmese de bir süre sonra mutlaka fark edilebilen,yüzünde, duruşunda meleğimsi bir hava vardı. Ertesi sabah yi-ne yanıma uğrayıp nasıl olduğumu sorarken aynı incelik vardıüzerinde.

Sabah uyandığımda kendimi daha iyi hissediyordum. O günSerdarhan'ı bir daha hiç görmedim. Meğer helikopterle Penşir'egitmiş. Ahmet Şah Mesut ve diğer komutanlarla buluşmaya...Yola çıkmadan önce, Boroghil'e gitmem için Muhammedcan'ınkendi el yazısıyla yazmış olduğu kâğıdı imzalamıştı. İcazetna-memi büyük kızı Şerife'ye bırakmıştı.

Şerife, yirmi üç yaşındaydı ve evli değildi. Yirmi üç yaş Afga-nistan'da evlenmek için geç bir yaştı. Ama Serdarhan'ın kızını

almaya başlık parası yetermiydi hiç? Afganistan'da başlık para-

ZAHİDE AY 209



sına “kâlın” deniliyordu. Kâlın olarak binlerce dolar ödendiğiniduymuştum. Böyle olunca da genç kızlar, gönüllerinin düştüğüyaşıtları olan bir erkekle evlenmek yerine, kendilerinden yaşçaçok büyük bir erkeğin karısı olmak zorunda kalabiliyorlardı.

Ertesi gün Serdarhan'ın oğlu Varis benim için Eşkaşim'e gi-den bir jip ayarlamıştı. İyi bir fırsattı. Ev halkıyla vedalaştım. Buarada Şerife ortadan kayboldu. Geri döndüğünde elinde, baba-

sının bana vermesi için bıraktığı icazetname ve bir lacivert taşıvardı. Batı dünyasında “lapislazuli”, İslam dünyasında “laci-verd” olarak bilinen bu taş Bedahşan'da çıkarılıyordu. Eski za-manların İpek Yolu ticaretinde Bedahşan, bu taş sayesindeönemli bir yer işgal ediyormuş. Şerife'nin bana hediye ettiği ta-şın rengi oldukça belirgindi. Üzerindeki altın renkli simleri pı-rıl pırıldı.

***

Bindiğim jip, eski mi eski bir jipti. Sahibi ve şoförü Seyitcan

isminde bir tüccardı. Buralarda mücahit olmayanların sayısıçok azdı. Seyitcan da bunlardan biriydi. Hatta tüccarlar bile ha-yatlarının bir döneminde mücahit olmuşlardı. Anladığım kada-rıyla Seyitcan, hiçbir zaman eline silah almamıştı. Onu tanıdık-ça duygusal biri olduğunu görmüştüm. Ses tonu çok güzeldi.Tane tane ve ahenkli konuşuyordu. Onu Farsça konuşurkendinlemek bir zevkti.

Yolculuğun ilk yarısı benim için çok zor geçti. Toplam sekiz

kişiydik. Tek bayan ben olduğum için önde tek başıma oturu-yordum. Yollar çok bozuktu. Kimi zaman yol diye birşey bileolmuyordu. Sarsıla sarsıla gidiyorduk. Sıkışık oturunca bu sar-sıntıdan daha az etkileniyordunuz. Ama eğer tek başınaysanız,oraya buraya tutunup, kendinizi iyice kasıp, sarsıntıyı en azaindirmeye çalışıyorsunuz. Bu da sıkı bir güç sarf etmenizi ge-rektiriyordu. Eğer bir de hastaysanız vay halinize, yolculuk bit-tiğinde canınızdan can gitmiş gibi oluyordu.

210 HANDUT



Mehmedşah

Yolcular arasında otoritesi en yüksek kişi Mehmedşah’dı. Ar-kamda oturuyordu. Benim namaz kılıp kılmadığımı sormasıylabaşladı konuşmamız. Uzun yıllardır namaz kılmadığımı, eski-den de sadece Ramazan'da kıldığımı söyledim. “Neden?” dedi.“Sen Müslüman değil misin?”. “Müslümanım ama her farzı ye-rine getiremiyorum” dedim. Erbakan'ı biliyordu. Erbakan'ı sev-

diğini, Kemalistleri sevmediğini söyledi bana. Ona Atatürk’leEmanullah Han’ın dostluğunu hatırlattığımda bana, Atatürkiçin, “O, Emanullah Han'ın dostu, bizim dostumuz değil” dedi.Kemalist devrimin mollaları öldürdüğünü de söylemişti. Bende, her devrimin bazı bedelleri olduğunu söyleyerek cevap ver-miştim. O zamanki siyasetin bunu gerektirdiğini ona anlatma-ya çalışmıştım. Bana sürekli Erbakan'ı savunuyordu. Sonundadayanamadım, “Siz de Taliban gibi misiniz? Bana sürekli Erba-kan'ı savunup duruyorsunuz. Erbakan bizim Vahhabi Suudiler

gibi olmamızı istiyor. Ama ben Türküm.” dedim. “Taliban ol-maya gerek yok. Unutma, biz Ruslara karşı İslam devleti kur-mak için savaştık. Komünist hükümeti istemedik” dedi. Ger-çekten de, Mücahit tarafındeki devletin adı her yerde “Devlet-iİslam-ı Afganistan” (Afganistan İslam Devleti) olarak geçiyor-du. Daha önce bunu hiç böyle düşünmemiştim.

Sanki beni özellikle kızdırmak ister gibi bir hali vardı Meh-medşah'ın. Her ikimiz de kendi fikrimizin sonuna kadar arka-

sındaydık. Ama şu da vardı ki, her ikimiz de dinlemesini vekarşı tarafın fikrine saygı göstermesini biliyorduk. Zaten öyleolmasaydı, bu kadar ileri gitmezdim. Beni konuşturmaya çalı-şırken, bana karşı önyargılı olmadığını hissetmiştim. Sadecebeni tanımaya çalışıyordu. Ben de buna izin veriyordum. Amabeni kabullenmesinin daha kolay olacağı bir şekilde değil de,kendimi neysem o şekilde göstererek... Yolculuğumun bu tar-tışmadan sonraki kısmında arada bir, sağlığımın iyi olup ol-madığını, kendimi iyi hissedip hissetmediğimi sordu durdu.

Sırtımı koltuğa daha rahat dayayabilmem için, şalını ve yele-ğini de bana vermişti.

ZAHİDE AY 211



O gün yol boyunca gördüğüm insan manzaralarından çoketkilenmiştim. Afganistan gerçeğini asıl o gün fark etmiştim.İnsanlar, en küçük birşeyi elde etmek için çok uğraşmak zorun-daydılar. Eşeğinin sırtında odun taşıyan erkekler gördüm. Her-halde evlerinden çıkıp, geri dönmeleri bütün günlerini alıyor-du. Çünkü bazen bu taşımacılık için küçük bir dağı aşmalarıgerekiyordu. Ayrıca tarlada sabana, at ya da öküz yerine kendi-lerini koşan insanlar gördüm. Jiptekilerden biri hepimize birerelma vermişti. Türkiye pazarlarına göre çürük ve ezilmiş bir el-maydı. Ama o bir elma, hepimiz için birer nimetti o sırada.

Seyitcan'ın, Eşkaşim'de onlarda kalmam için yaptığı teklifikabul ettim. Mehmedşah, Seyitcan yerine Nazi ve Muhammed-can'ın evinde kalmamı istiyordu. Hatta bunun için biraz ısrarcıbile oldu. Çünkü Muhammedcan akrabasıymış ve evleri de ya-kınmış. Ama ben mecbur kalmadıkça Nazi ve Muhammed-can'ın evinde kalmak istemiyordum. Mehmedşah'ı ertesi gün

geleceğime ikna edip Seyitcan'la birlikte gittim. İyi ki Seyit-can'la gitmiştim. O günden itibaren Afganistan'dan ayrılacağımson güne kadar Seyitcan'dan hiç ayrılmadım.

Seyitcan ve Ailesi

Seyitcan’ın evi şehrin biraz dışında kalıyordu. Tek komşusukendi ağabeyiydi. Buraya sadece yaz mevsimini geçirmek içingeliyorlarmış. Diğer zamanlar Fayizabad'da yaşıyorlarmış. Fayi-zabad, Borak'a arabayla bir saat uzaklıktaydı. Borak’dayken Fa-yizabad'a da gitmeyi düşünüyordum ama Eşkaşim'e giden jipfırsatını da kaçırmak istememiştim. Eğer iklimi Borak gibiyse,Fayizabad da nemli ve sıcak olmalıydı. Yaz mevsimini geçirmekiçin Eşkaşim daha güzel bir seçimdi.

Evde erkekten çok kadın vardı. Seyitcan'ın karısı ve üç kızı,baldızı ve kaynanası... Bu evde de iki küçük çocuk vardı. BirisiSeyitcan'ın iki buçuk yaşındaki oğlu Şefik, diğeri de abisinin bir

buçuk yaşındaki kızı Şebnem'di.

212 HANDUT



Seyitcan'ın on sekiz yaşındaki ortanca kızı İlahe, beni lise-den hatırlıyordu. Geçen hafta Nazi'yle birlikte liseye gittiğimdegörmüştü beni. Modern bir kızdı. Ben fotoğraf çekerken çaktır-madan başörtüsünü indiriyordu. Yirmi yaşındaki büyük kızıEngüme, erkek gibi bir kızdı. Elinden her iş geliyordu. En kü-çükleri Nilab on altı yaşındaydı. En sessizleri oydu. Ve en gü-zelleri... Onlarla kaldığım süre içinde bana çok güzel arkadaşlıkettiler. Ne zaman bir yerlere yürüyüşe çıksak, mutlaka birindenbiri elimden tutuyordu.

Seyitcan’ın abisinin karısının adı Anisa’ydı. Daha yirmi üçyaşındaydı. Kocasıyla arasında yirmi beş yaş vardı. Kocası, ilkeşi ölünce Anisa ile evlenmişti. Karısına karşı ilgili, cömert biradamdı. Anisa kocasıyla mutlu görünüyordu. Çok eşlilik, sanıl-dığı kadar yaygın değildi aslında. Afganistan’a bu ikinci geli-şimdi ve bunca zaman içinde, iki eşli olan tek bir kişiyle tanış-tım. O da, birinci eşi kısır olduğu için ondan çocuk sahibi ola-

mayan bir erkekti. Bu erkeğin ikinci eşinden üç çocuğu olmuş-tu.

Evdeki en büyük erkek, seksen sekiz yaşında olan Seyit-can’ın kayın pederiydi. Bana, 1980’li yıllarda Büyük Pamir’dekiKırgızlardan üç yüz hanenin Türkiye’ye göç ettiğini söylemişti.Onlardan tanıdıkları varmış.

Pamir Kırgızları, Sovyet Rusya’dan kaçmak için Afganistansınırları içindeki Küçük Pamir ve Büyük Pamir dağlarına 20.yüzyılın ilk yarısında gelmişlerdi. 1979’da Sovyetler Birliği’nin

Afganistan’ı işgali üzerine bu sefer de Afganistan’dan önce Pa-kistan’a göç etmişler, ardından da Türkiye’nin o zamanlarkidevlet başkanı Kenan Evren’in Pakistan ziyareti sırasındaki gi-rişimleri sonucunda Türkiye’ye getirilmişlerdi. Ülkelerindekibir takım siyasî hareketlenmeler dolayısıyla göçmen durumunadüşenler sadece Pamir Kırgızları olmamışlardır. Aynı şekildeSovyet rejiminden kaçan kimi Kırgız ve Kazaklar Çin’e sığın-mışlar, ancak 1949’da Çin’in de sosyalist rejime geçmesinin ar-dından önce Pakistan’a, oradan da Türkiye’ye göç etmişlerdir.

Yani Sovyetlerde başlayan göç macerası, birkaç ülke birkaç ku-

ZAHİDE AY 213



şak sonra Türkiye’de son bulmuştur. Hatta Çin’den Türkiye’yegelen bu göç dalgası içine bu sefer kimi Uygur da katılmıştır.

***

Buralarda yataklar toplanırken bohçalanıyordu. Tek kişilikbir yatak, içinde döşeği, nevresimi, yastığı ve yorganıyla birlik-te bohçalanıp kaldırılıyordu. Yatak serilirken de, bohça altta ka-lıyor ve yatak üzerine açılıyordu. Böylece hem yatak açması

hem de yatağı toplaması kolay oluyordu. Çok temiz ve pratikbir yöntemdi. Hayret verici olan, bu bohçaları, sanki basit biryükmüş gibi Nilab’ın kaldırıp yerine koyuvermesiydi. Buranınkadınları en az erkekleri kadar güçlülerdi. Çok yemek yemele-rine rağmen şişman kimse görmek zordu.

Kadınların günlük işleri bitmek bilmiyordu. Herşey çok il-keldi. Çamaşır, kaynatılmış su ve sabunla yıkanıyordu. Ütü,içinde yanmış kömür bulunan eski tip ütülerle yapılıyordu. Ge-nellikle iki ütü kullanılıyordu. Birinin kömürü soğuduğunda

hemen diğeri kullanılıyordu.

Buralarda banyo yapmak da zor işti. Yarım kova kaynar su,soğuk suyla karıştırılıyordu. Bütün suyunuz oydu. Bir kovasuyla bir haftalık vücut temizliğinizi yapmak zorundaydınız.Bazen bu yüzden, “İyi ki kara çarşafım var” diye düşünüyor-dum. Çarşaf beni tozdan ve kirden koruyordu. Ayrıca saçlarımıbaşörtüyle kapatıyor olmam da saçlarımın daha uzun süre te-miz kalmasını sağlıyordu.

Bedahşan’da bana tek garip gelen şey, insanların bir kıyafe-ti kirlenene kadar birkaç gün boyunca giymeleri olmuştu. Şa-şırdığım şey, gece yatağa da aynı kıyafetle giriyor olmalarıydı.Tacikistan Pamirînde de, Gülnara olsun Gülsara olsun, aynıkıyafeti günlerce giyiyorlardı. Ancak yatarken çıkarıyorlar vesadece iç çamaşırlarıyla yatıyorlardı. Tacikistan Pamirîndeki-ler bu şekilde yaparak kirli kıyafetleriyle yatağı kirletmemişoluyorlardı.

Buralılar ile Tacikistan Pamirîndekiler arasındaki bir başka

ayrıntı da, burada çayın termosta korunuyor olmasıydı. Sovyet

214 HANDUT



Orta Asyasındaki gibi çaydanlıkta değil. Ama aynı şekilde piya-lede içiliyordu. Ayrıca her yemekten sonra misafire, “hoş ame-di” (hoş geldin) deniliyordu. Bunun bana denmediği tek biröğün hatırlamıyorum.

***

Evdeki kadınlarla çok iyi anlaşıyordum. Her gün mutlakagülecek birşey buluyorduk. Bir akşam yemeği sırasında, pilavla

birlikte et yiyorduk. Engüme, küçük Şefik'e eti beğendirmeyeçalışıyordu. Bir parça pirzola etini Şefik'e gösterip, “Bayrak-ı İs-lami” (Afganistan bayrağı) diyerek benzetme yapmıştı. Gerçek-ten pirzola, bayrak gibi görünmüştü gözüme. Ben gülmeye baş-ladım. Ardından gülme krizi sofradaki herkesi sarmıştı.

Bir başka gün de, Şefik'in arkadaşına söylediği birşey hepi-mizi çok güldürmüştü. Şefik'e beni “hâla” (teyze) olarak tanıt-mışlardı. Şefikse bunu kabul etmiyordu. “Hayır” diyordu hep.Bir gün eve misafirler geldi. Şefik yaşlarında bir çocukları vardı

misafirlerin. Şefik o çocuğa beni, “hâla-ı nav” diye tanıtmıştı.Yani, “yeni teyze”.

Bir akşam Seyitcan bize farklı bir ortam hazırladı. Önce tele-vizyon ve video getirildi. Ardından arabanın aküsü çıkarıldı veeve getirildi. Şefik'in ilk saç kesiminin düğün törenini izledik.Bedahşan'da ister kız olsun ister erkek, çocukların saçları birbuçuk iki yaşına kadar hiç kesilmiyordu. İlk saç kesimi düğüneşliğinde yapılıyordu. Sonra da, Mezar-ı Şerif’den, Taliban dö-nemi öncesine ait düğün görüntüleri izledik. Son olarak da birHint filmi izledik. 1970'lerde Türkiye'ye televizyonun ilk geldi-ği zamanlardaki gibi, bütün odayı dolduracak kadar insan biraraya toplanmış çıt çıkarmadan televizyon seyrettik.

Evin kadınlarıyla birlikte Seyitcan'ın Eşkaşim'de yaşayankız kardeşinin evine gittik bir başka gün. Pazarın içinden geç-memek için yolu uzatmıştık. Bu evde de her evde olduğu gibişir çayla ağırlandık. Seyitcan'ın kız kardeşi çok rahat bir ka-dındı. Küçük oğlunu emzirirken fotoğrafını çekmemden hiç

rahatsız olmamıştı. Bu, Sünnî bir Afgan kadını için pek alışıl-dık bir davranış değildi.

ZAHİDE AY 215



Amu-Derya’nın diğer yakasında, Tacikistan Pamirînde oldu-ğu gibi, burada da hiç ezan sesi duymadım. Cami görmedim.Çoğunluğun İsmailî olması yüzünden... Buradaki İsmailîler dekaynaklarda Dağ Tacikleri olarak geçiyorlardı. Ancak onlar ken-dilerini, Tacikistan tarafındaki gibi “Pamirî” olarak değil “İsma-ilî” olarak adlandırıyorlardı. Kendilerine İsmailî diyorlardı amaİsmailîliğin Nizari koluna mensup olduklarını bildiklerindenpek emin olamamıştım. Burada da İsmailî evlerinin bacaları, Ta-cikistan Pamirîndeki gibi tütekliydi. Sünnî evlerinde ise tütekçıkıntısı yerine, düz dam anlayışı vardı. Etnik olarak çok dafarklı olmasa da, inanç olarak farklı iki kültürü temsil eden buiki grubun, aynı yörede birbirlerine komşu olarak yaşamalarınarağmen, baca mimarîlerinin böylesine farklı oluşu çok dikkatçekiciydi. Burada gözlediğim en önemli şeylerden biri de, İsma-ilî kadınların, tıpkı erkekler gibi takke takıyor olmalarıydı. Ba-şörtülerini, takkenin üzerine geçiriyorlardı. Oysa Sünnî kadınlartakke giymiyorlardı.

Bu bölgede tanıştığım insanlardan edindiğin bir izlenim de,insanların, sanki “Taliban keşke burayı da alsa” tarzında biryaklaşıma sahip olduklarını sezmek oldu. Bunu açıkça söyle-memişlerdi. İmâ etmişlerdi. İki yıl önce Mezar-ı Şerif ’de Talibantarafında da bulunduğumu söylediğimde, “Taliban tarafı mı iyi,bu taraf mı iyi?” diye ağzımı arıyorlardı. Ben de onlara, Talibantarafında kendimi daha güvende hissettiğimi, çünkü orada ar-tık hükümet tarafından görevlendirilmeyen hiç kimsenin silah

taşımadığını, oysa Mücahit tarafında herkesin elinde silah oldu-ğunu, bu tarafta yasaların “sözlü yasalar” olduğunu, bunun dapek güven sağlayıcı olmadığını söylüyordum. Bunu üzerine on-lar da kendi fikirlerini fazla aşırıya kaçmayacak şekilde ifadeediyorlardı. Yıllardır süren iç savaştan bıktıklarını, artık güveniçinde yaşamak istediklerini söylüyorlardı. İç savaşı hangi tara-fın kazanacağından çok, kazanan tarafın can güvenliklerini sağ-laması daha önemliydi onlar için. Ölüm korkusu olmadan ya-şayabilme hakkı, okula gidebilme hakkından ya da bir işte çalı-

şabilme hakkından daha öncelikliydi. İki yıl önce Mezar-ı Şe-rif’de bulunduğumda, insanların Taliban’ı istemediğini görmüş-

216 HANDUT



tüm. Taliban’a yenilerek Mezar-ı Şerif’i terk edip Türkiye’ye sı-ğınan Özbek general Raşid Dostam için, “Bizi niye terk etti?”diye bana hesap soruyorlardı.

Mezar-ı Şerif Afganistan’ın ekonomik açıdan en kalkınmış,kültürel açıdan en modernleşmiş şehriydi. Buralar ise Afganis-tan’ın geri kalmış bölgeleriydi ve insanlarının çoğu eğitimsizdi.Hatta şans eseri eğitimli olan biriyle tanışırsanız, onun da aslın-

da Mezar-ı Şerif’den geldiğini, Taliban’dan kaçtıkları için bura-ya geldiklerini öğreniyordunuz. Demek istediğim, insanlarınTaliban’ı isteyip istememelerinde eğitim seviyeleri oldukçaönemli bir rol oynuyordu. Dünyanın birçok yerinde olduğu gi-bi, entelektüel kesim için özgür olmanın yolu aydınlanmadangeçiyordu. Eğitim seviyesi düşük insanlar için ise, yine dünya-nın birçok yerinde olduğu gibi, özgür olmanın yolu can güven-liğinin sağlanmasından geçiyordu.

***

Pazar sabahı Seyitcan'la birlikte Vahan'a gitmek üzere evdenayrıldık. Ev halkıyla vedalaştım. Seyitcan beni Vahan'da bir ta-nıdığına emanet edecekti ve ben onunla birlikte Borogil geçidi-ne kadar gidip oradan da Pakistan’a geçecektim.

Bizimle birlikte sekiz kişi daha gelecekti. Bunlar Kumandan-ı Emniye'nin adamlarıydılar. Kumandan, hazır araba giderken,Seyitcan’a, adamlarını da götürmelerini emretmişti. Adamları al-maya gittiğimizde kumandanla ve Mehmedşah'la karşılaştım.

Ben jipten hiç inmemiştim. Beni görmeye jipin yanına geldiler.Amir, onlara misafirliğe neden gelmediğim için hesap sordu ba-na. Ona, “Borak'a Serdarhan'a gittiğim için gelemedim” dedi-ğimde, “Sen Borak’dan geleli kaç gün oldu?” diyerek kinayeli birşekilde karşılık verdi. Attığım her adımı biliyorlardı. Mehmed-şah da hatırımı sordu. Jip hareket edince bana, “Türkiye'ye gi-dince bizleri unutma” diye seslendi. Nasıl unutabilirdim. Ata-türk'ü, Erbakan'ı çatır çatır tartıştığım o zeki ve anlayışlı adamınasıl unutabilirdim.

ZAHİDE AY 217



Vahan Horidoru

Önde tek başıma oturmak zorunda olduğum için sarsılasarsıla gittim Vahan'a kadar. Tam sekiz saat boyunca... Çokyorucu bir yolculuk olmuştu benim için. Erkekler için dahada zordu. Jip sürekli yolda kalıyordu. Bazen bir çamura sapla-nıyorduk bazen de karşımıza çıkan bir ırmağa saplanıp kalı-yorduk. Jipi yerinden oynatmak için bütün güçlerini harcıyor-lardı. Vahan'a bir saat kala, son bir kez, ama bu sefer gerçek-ten de tehlikeli bir şekilde suya saplandık. Su neredeyse jipiniçine girecek kadar yüksekti. Bu yüzden bu sefer jipten dışarıda çıkamıyordum. O anı hiç unutamayacağım. O soğuk suda,o rüzgârda, hepsinin elleri ve ayakları buz kesmişti. Ama hâlâ jipi yerinden oynatamamışlardı. Bunun daha zaman alacağınıanladıklarında, benim de inmem gerektiğini söylediler. Ancakbunun tek yolu, Seyitcan’ın beni sırtına almasıydı.

Benim sevgili dostum, beni ve belime taktığım fotoğraf çan-tamı, yalın ayak suların içinde taşıdı. Bütün gücünü harcıyordubunun için. Eğer suya düşersem, hem fotoğraf makinem zarargörecekti hem de ben sırılsıklam olacaktım. Seyitcan bununiçin hem rüzgâra, hem buz gibi suya, hem de ayaklarını acıtançakıl taşlarına meydan okuyarak beni karşıya geçirdi. Sonra dayakınlardaki birkaç evden oluşan bir yerleşim yerindeki bir evebıraktı beni. Jipi yerinden kıpırdatmanın uzun süreceğini, enkısa zamanda geri döneceğini söyleyip gitti.

Seyitcan’ın beklemem için beni bıraktığı evin sakinleri çokçekingendi. Belki de hayatlarında ilk defa bir yabancıyla karşı-laşıyorlardı. Evin kadınları inanılmaz güzellikteydiler. Ama üst-leri başları çok bakımsızdı. Kıyafetleri yama üstüne yama yapıl-mıştı. Onların çekingenliği, benim de çekingen davranmamasebep oluyordu. Oysa fotoğraf çekmek için can atıyordum. İs-mailî kadınlar, fotoğraflarının çekilmesinden pek rahatsız ol-muyorlardı ve bu fırsatı kaçırmak istemiyordum. Dışarıdakisert rüzgârın dağıttığı toz, tepedeki tütekli bacadan içeri sızı-

yordu. Tepe ışığı ve toz yumuşak bir loşluk getirmişti içeriye.

218 HANDUT



Bir süre sonra yavaş yavaş birbirimize alışmaya başladık ve benrahatça fotoğraf çekebildim. Evin reisi Şerağa gelince sohbeti-miz daha da canlandı. Bana, okuyup okumadığımı sordu. Oku-duğumu öğrenince, “aferin” dedi. Oğullarının da bir gün okulagidebilmesi en büyük isteğiydi.

Handut

Seyitcan geri geldi, beni aldı ve tekrar yola koyulduk. Bir sa-at sonra Vahan'daydık. Vahan, bu bölgenin genel adıydı. Va-han'ın yerleşim merkezine ise “Handut” deniliyordu. Hem yolboyunca uğradığımız yerlerde hem de Handut’da, anladığım ka-darıyla herkes Seyitcan'ı tanıyordu. Meğer Seyitcan, ayda bir,Eşkaşim'in doktoru ve Birleşmiş Milletler'in sağladığı ilaçlarlaHandut'a geliyormuş. Onun sayesinde gittiğimiz her yerde hoşkarşılanıyorduk. Beni yakından tanıdığı Sünnî bir ailenin yanı-

na yerleştirdi Seyitcan. Kendisi mücahitlerin kaldığı misafirha-nede geceyi geçirecekti. Tek bir erkek, genellikle kadınlı bir ev-de yatıya kalmıyordu. Gelenekler böyleydi. Hava neredeyse ka-rarmak üzereyken, Seyitcan'ı görmek istedim. Ona bütün günyaptıkları için teşekkür edemezsem o gece gözüme uyku girme-yecekti. Çünkü bir gün önce kalbini kırmıştım sanırım.

Bir gün önce, benim dışımda diğer sekiz kişinin de gelece-ğini öğrenince, neden onların da para ödemediğini biraz sertbir tavırla sorduğum için ondan özür dilemek istemiştim. Buyolculuk için ona iki yüz dolar ödemiştim. Bu fiyat, kişi başınaödenmesi gereken fiyat değil, jipin Handut'a bir gidiş gelişininfiyatıydı. Fiyatın yolcular arasında paylaşılması gerekiyordu.Oysa ki durum farklıydı. Ben Handut'a nasıl olsa gidecektim.Ve bu parayı nasıl olsa verecektim. Jipin Handut'a gideceğiniöğrenen Kumandan-ı Emniye, Seyitcan'a, mücahitlerini de gö-türmelerini emretmişti. Bunda bir kötülük yoktu. Bense pazar-lık yapmaya kalkışmıştım. Halbuki, Seyitcan'ın bu konuda ya-pabileceği birşey yoktu. Zaten kendisi mücahitlik yerine tüc-carlığı seçtiği için, komutanların arasındayken hep daha ezik

ZAHİDE AY 219



duruyordu. Ayrıca o sekiz kişi olmasaydı, sulara ya da çamurasaplandığımızda jipi itecek kimse olmayacaktı.

Evinde kaldığım ailenin, aynı zamanda bir mücahit olan er-keğiyle birlikte Seyitcan'ın yanına gittik. Misafirhane tıklım tık-lım mücahit doluydu. Beni ayakta karşıladılar. İçerde soba ya-nıyordu. Sobaya yakın bir yerde bana yer gösterdiler. İçerde bu-lunanlar Seyitcan’a sunduğum özür ve teşekkürümü tebessüm-

le karşıladılar. Sanırım Seyitcan da bundan büyük bir onur duy-muştu.

Misafirhanedeki sohbet sırasında Küçük ve Büyük Pamir’egitmek için en uygun zamanın, mayıs ve eylül olduğunu öğren-dim. Bu iki ay, suların en alçak olduğu aylarmış. Handut’danKüçük Pamir’e gidiş geliş üç yüz dolarmış. At sırtında gidiş, enaz on gün sürermiş. Araba yolu olmadığı için tek yol at sırtındagitmekmiş. Eşkaşim’den Pamir’e gidiş geliş ise beş yüz dolar-mış. At sırtında olursa gidiş dönüş bir ay sürermiş. Her iki Pa-

mir’e, hem Büyük Pamir’e hem Küçük Pamir’e gidiş geliş bindolarmış. Küçük ve Büyük Pamir dağlarında Kırgızlar yaşıyor-du. Bu sefer olmamıştı ama bir gün oralara da gidip Pamir Kır-gızlarıyla konuşmayı, onları fotoğraflamayı çok isterdim.

***

Borogil’e gidemeyeceğim anlaşılmıştı. Sular yükseldiği için,en az bir ay beklemem gerekiyormuş. Handut’dan sonrası Va-han’da ilerlemek için ancak at sırtında seyahat etmek gerekiyor-

du. Fakat at sırtında bile olsa, sular çok yüksek olduğu içinağustosun geçmesini beklemeliymişim. Kararı bana bıraktılar.Ya Eşkaşim’e geri dönecektim ya da bir ay Handut’da bekleye-cektim.

O gece kaldığım evin bahçesinde, ev halkıyla birlikte yıldız-ların altında uyuduk. Yaz mevsiminin gecelerini genellikle dı-şarda geçirdiklerini söylediler. Çok soğuktu. İki kat yer yatağıve iki kat da yorgan serilmişti. Dışarısı soğuk olsa da, yatağa gi-rince hemen ısınmıştım. Uyumam biraz zamanımı almıştı. O

gece bu yolculuğun sonuna geldiğimi anladım. Borogil için bir

220 HANDUT



ay beklemek yerine, Eşkaşim’e dönüp Zibak-Şah-ı Selim üzerin-den Pakistan’a geçmeye karar verdim. Hindikuş dağlarını aşa-rak at sırtında iki gün sürecek bir yolculuk olacaktı bu da. Üs-telik bu güzergâh, Borogil geçidine kıyasla daha sık kullanılanbir güzergâh olduğu için istediğim zaman yola çıkabilirdim.

O gece, Handut’da bir ay beklemek yerine dönmeye kararvermekle hayatımın kararını verdiğimi daha sonra anlayacak-

tım. Eğer bekleseymişim, 11 Eylül’deki New York saldırılarıgerçekleştiğinde ben hâlâ Afganistan’da olacaktım. Bunun be-nim için bir sakıncası yoktu. Biliyorum ki Afganistan’da hayataynen devam ediyor olacaktı. Bu nedenle de dış dünyadaki pa-nik havasından ve bütün dünyanın gözünü Afganistan’a dikmişolduğundan haberdar olmayacaktım. Dahası, ailemin beni me-rak ediyor olabileceği aklıma bile gelmeyecekti. Ben durumuanlayana kadar günler geçecek, bu arada ailem meraktan deliyedönecekti. Türkiye’ye dönme kararı almakla, ailemin böyle birüzüntü yaşama ihtimalini ortadan kaldırmış oldum.

***

Ertesi sabah yola çıkmadan önce Seyitcan’la birlikte Han-dut’u dolaşmaya çıktık. Handut’da olsun Eşkaşim’de olsun, ço-ğu evin damında tezek kurutuluyordu. Bunları, soğuk havalar-da yakacak olarak kullanıyorlardı.

Nurbegim’le tanıştım. Bana sürme hediye etti. Ben de onabaşımdaki yazmayı hediye ettim. Türkiye’den getirdiğim eşarp-ların sonuncusunu, bir gece önce Handut’da evinde kaldığım

ailenin hanımına hediye etmiştim. O yüzden Nurbegim’e, ba-şımdaki kendi yazmamı verdim. Yazmanın kenarları oyalıydı.Afganistan’a geldiğimden beri, bizim Anadolu işi oyalı yazmala-rımızın Afgan kadınlarının çok dikkatini çektiğini fark ettim.Bu yazmaları eşarptan daha çok beğenmişlerdi.

Handut’da da Sünnîler ve İsmailîler bir arada yaşıyorlardı.İsmailîler çoğunluktaydılar. Handut küçük bir yerleşim yeriy-di. Okulu bile yoktu. Daha doğrusu öğretmen olmadığı içinöğretim yapılamıyordu. Vahan’da yaşayan çocuklar okula gi-demiyordu.

ZAHİDE AY 221



Öğlen yola çıktığımızda, suların bir gün öncesine göre da-ha yükselmiş olduğunu gördüm. Yine birçok defa arabayı it-mek zorunda kaldılar. Akşam hava kararmak üzereyken Eşka-şim’e geldik. Biz Vahan’dayken, Seyitcanların Fayizabad’danakrabaları gelmişti. İki kadın ve iki küçük çocuk. Yorgunluk-tan kendimi koyvermiştim. Ev halkı, benim için, “Bu akşamböyle sessiz, yoksa her akşam çok güzel sohbet ediyoruz, gü-lüyoruz” demişti.

Zibak

Çarşamba sabahı erkenden, Seyitcan’la birlikte Zibak’a git-tik. Zibak, Eşkaşim’e çok yakındı. Yolun bir kısmını Fayiza-bad’a giden bir kamyonla geldik, bir kısmını da yürüyerek...Zibak’a, beni Şah-ı Selim’e kadar götürecek güvenilir birinibulmak için gelmiştik.

Önce Zibak mücahit kumandanını ziyarete gittik. Vahithanve Serdarhan’a kıyasla, hem Handut’daki mücahit kumandanıhem Zibak mücahit kumandanı daha az sofu insanlardı. İsmailîoldukları için kadınlara karşı daha rahat davranabiliyorlardı.Bana eşlik etmesi için güvenilir bir mücahit bulmaya çalışacak-lardı.

Kumandanlıktan sonra, Seyitcan’ın yanlarında kalmam içinuygun gördüğü ailenin evine gittik. Evde sadece iki kişi vardı.

Evin hanımı Salipcan ve kızı Ferhunde. Hiç erkek yoktu. Evinbabası ve oğlu Borak’a gitmişlerdi. Seyitcan beni eve yerleştir-dikten sonra, kendisi mücahitlerin kaldığı misafirhaneye gitti.

***

Ferhunde ile birlikte Zibak’daki bir ziyarethaneye gittik. Bu-rası, Divane Şah-ı Veli olarak bilinen Sultan Bay Aziz Bağısta-ni’ye ait bir türbeydi. Türbenin etrafında, İsmailî türbelerindegörmeye alışık olduğum dağ keçisi boynuzları üst üste kon-muştu. Bazı İsmailî kadınların, bizdeki Aleviler gibi, türbeninkapısına yaklaştıkça eğilip yeri öptüklerini gördüm.

222 HANDUT



Türbe dönüşü Ferhunde beni bir eve götürdü. Bu evde Na-zır isminde bir gençle tanıştım. Nazır da, Ağa Han vakfının bur-suyla Horog’da eğitim almış öğrencilerden biriydi. Vâdut’un ar-kadaşıydı. Evliydi. Küçük bir de oğlu vardı. Karısı çok güzelyüzlü genç bir İsmailî kadındı. Evde Nazır’ın bir de arkadaşıvardı. İsmi Seferbeg’di. Çok sessiz, utangaç biriydi. Bir süresonra Nazırların evine Seyitcan’ın da gelmesiyle, beni Şah-ı Se-lim’e götürecek kişinin Seferbeg olduğunu öğrendim.

***

Hep birlikte Zibak’daki İsmailî cemaathanesine gittik. Zi-bak’da ve Handut’da İsmailî liderlerinin evlerini görmüştüm.Seyitcan bu evleri bana, “hane-i şah“ diyerek tanıtmıştı.“Şah’ın evi“ anlamına geliyordu. Normal evlerden daha geniş-ti. İsmailî evlerinde hâkim olan ahşap tavan ve ahşap sütunlar,şahın evinde daha şıktı ve süslemeler genellikle daha zengin-di. İsmailî liderlerinin evlerine nazaran Zibak’daki cemaatha-

ne ise oldukça basit bir yapıydı. Dikdörtgen biçimli, tek bir sa-londan oluşan bir binaydı. Bahçe kapısının girişinin üzerindebir çift dağ keçisi boynuzu asılıydı.

Nazır, cemaathanede bana, İsmailîlerin nasıl ibadet ettiklerihakkında bazı bilgiler verdi. Kadın erkek bir arada, mollanın et-rafında daire oluşturup oturuyorlarmış. Sonrada hep birliktedua ediyorlarmış. Duadan sonra müzik yapıp yapmadıklarınısorduğumda, Afganistan’daki İsmailîlerin imkansızlıklar yü-zünden müzik yapamadıklarını, ama Pakistan’daki bazı İsmailî-

lerin duadan sonra kasetten, na’d ya da kaside dinlediklerinisöylemişti.

Buralarda İsmailîler ve Sünnîler arasında yapılan evliliklerolup olmadığını, oluyorsa bunun nasıl karşılandığını öğren-mek istemiştim. Bunun üzerine, Ferhunde’nin babasının İs-mailî, annesinin ise Sünnî olduğunu öğrendim. Bu durum,kendini kabul ettirebilmeye bağlıydı anlaşılan. Bu da kişininkendi elindeydi.

Ertesi sabah saat altı buçukta Seferbeg ile birlikte yola çıktık.Seferbeg’in “Kizıl“ isminde benekli kirli beyaz bir atı vardı. Se-

ZAHİDE AY 223



yitcan, Zibak’ın dışına kadar bizimle geldi. Beni uğurlarkengözleri dolmuştu. Bense hem hüzünlüydüm hem mutluydum.

Hindikuş Dağları

O andan itibaren at sırtında Hindikuş dağlarını aşmak içiniki gün sürecek olan yolculuğum başlıyordu. Bu yol, Afganis-

tan-Pakistan arasında yapılan kervan ticareti için de kullanılı-yordu. Âdeta Orta Çağdan kalma görüntüleriyle, hareket halin-deki bu kervanları izlemek, bir İpek Yolu gezgini için muhte-şem bir hediyeydi. Ben at sırtındaydım. Seferbeg ise yayandı.Genellikle önümde yürüyordu. Bazen onu seyrediyordum. Çokmasum görünüyordu. Ara sıra kendi kendine şarkı söylüyordu.Benimle pek konuşmuyordu. Çok utangaçtı.

İlk günün sonunda Cengel’e varmamız gerekiyordu. Kimizaman at ve eşek sırtında kimi zaman insan sırtında, kocamançuval ve sandıkların taşındığını gördüm. Yük taşıyanlar arasın-da oldukça yaşlı görünenler de vardı. Üç kuruş para kazanmakiçin bu insanların girdiği zahmet, akıllara durgunluk vericiydi.Yol boyunca gördüğüm insan manzaraları beni derinden etkile-mişti.

Cengel

Cengel’e vardığımızda güneş batmak üzereydi. Burası birkamp yeriydi. Bir tür panayırdı. Her yerinde, kervanlarla getiri-len çeşitli malların satışa sunulduğu çadırlar vardı. İki üç tanede kerpiç baraka vardı. Seferbeg, birilerine birkaç soru sorduk-tan sonra beni bir barakaya götürdü. Bu barakada Naride, Nilâ-can ve Abdulahmed adlarında üç kişi daha vardı. Ben, Naride veNilâcan, kamptaki tek kadınlardık.

Barakada soba yanıyordu. Cengel, soba yakmayı gerektire-

cek kadar soğuktu. Tüm gün at sırtında oturmaktan her yerimağrıyordu. Yere uzandım. Nilacan, sırtıma ayaklarıyla basıp ba-

224 HANDUT



na masaj yaptı. Öyle iyi geldi ki. Onlar Pakistan’dan dönüyor-lardı. Naride, böbreklerinden rahatsız olduğu için, Peşaver’edoktora gitmişlerdi. Şimdi de geri dönüyorlardı..

Sabah erkenden uyandık. Fotoğraf çekmek istiyordum. Se-ferbeg önce biraz tedirgin oldu. Ama beni kırmadı. Birlikte bü-tün kampı dolaştık. Dış görünüşleri itibariyle ilk bakışta çokürkütücü görünen bu insanlar, bana karşı çok saygılıydılar.

Türk olduğumu öğrenince benimle Özbekçe konuşanlar bileoldu.

Sabahın yedi buçuğunda tekrar yola koyulduk. Yolculuğun ogünkü etabı ilk güne göre daha tehlikeliydi. Şah-ı Selim’e kadarbir sürü tepe aştık. Bu tepelerdeki eğim bazen oldukça dik ola-biliyordu. İki tane at leşi gördüm. Atın, en küçük bir yanlışadımda kayıp yuvarlanması işten bile değildi. Bu etabın güzeltarafı ise, dağların arasında iki küçük göl görmek oldu. Bu göl-ler deniz seviyesinden en az dört bin metre yüksekteydiler. Çok

güzel görünüyorlardı.Şah-ı Selim’e vardığımızda vakit ikindi olmuştu. Artık Pakis-

tan’daydım. Pakistan polisi giriş yapmama neredeyse izin ver-miyordu. Bana, Afganistan’a geri gitmem söylendi. Benim gel-memle birlikte Şah-ı Selim’de bir hareketlilik başladı.

ZAHİDE AY 225



SEKİZİNCİ BÖLÜM

“DERVİŞLER HABİRE DOLAŞIRLAR”

227



PAKİSTAN’DA

(04 Ağustos-24 Ağustos 2001)

Şah-ı Selim geçidini genelde Pakistan’dan çeşitli mallar geti-ren Afganlılar kullanıyordu. Onun dışında, kırk yılda bir, bir-kaç Afganistanlı kadın bu geçidi kullanıyormuş. Ya gezmek yada sağlık problemleri yüzünden Pakistan’a geçmek için... Bir deEşkaşim mücahit komutanlığında gördüğüm iki İsveçli turistgibi, Pakistan’dan aldıkları özel izinler ve Pakistanlı bir rehber-le birlikte Afganistan’a geçen birkaç turist de, yine çok nadir deolsa Şah-ı Selim geçidini kullanıyorlarmış.

Benim durumumsa farklıydı. Ne Afganistan vatandaşı birkadındım ne de Afganistan’a Pakistan’dan geçiş yapmıştım. BenAfganistan’a Tacikistan’dan girmiştim. Bu ise sıra dışı bir du-rumdu. Duşanbe’deyken de gözlediğim kadarıyla, Afganistan’a

Tacikistan üzerinden giriş yapanlar, yine Tacikistan üzerindençıkış yapıyorlardı. O an Pakistan’da olmam yasa dışı gibi görü-nüyordu. Üstelik burası, Pakistan-Çin ya da Pakistan-İran sını-rı gibi, pasaport giriş-çıkış mührünün vurulduğu bir yer de de-ğildi. Nedense burada mühür vurulmuyordu. Pakistan vizemolsaydı işim daha kolay olacaktı. Ancak yeşil pasaporta Pakis-tan vizesi gerekmediği için vizem de yoktu.

229



Şah-ı Selim

Burası da Cengel’deki gibi çeşitli malların satıldığı çadır vebarakalardan oluşan bir panayırdı. Tek bir kadın görünmüyor-du ortalıkta. Buranın Cengel’den tek farkı elektiriğin olmasıydı.Onun dışında buranın da hiçbir lüksü yoktu. Durumum belir-siz olduğu için geceyi Şah-ı Selim’de geçirmem gerekiyordu.

Geceyi geçireceğim barakanın zemini topraktı. İçerisi, atla ta-şımacılık yapan bir insana gerekli olabilecek malzemelerle do-luydu. Seferbeg de Kizıl’ın üzerinde ne varsa hepsini içeriye ta-şımıştı. Bir süre sonra ziyaretime bazı insanlar geldi. Bunlarınkimisi Afganistanlı tüccarlardı, kimisi de Şah-ı Selim’de çalışanPakistanlı askerî polislerdi. Şah-ı Selim’de hem askerî polislerhem normal polisler görevliydi. Onları ancak kıyafetleri sayesin-de birbirlerinden ayırt edebiliyordum. Türk olduğumu öğren-diklerinde hepsinin de bana olan ilgileri artmıştı. Afganlıların

çoğu Penşiri idi. Etnik olarak Taciktiler. Görevliler ise genellik-le Peştun kökenli Peşaverli askerî polislerdi. Ziyaretime gelenlerarasında, Nasır Ahmed isminde bir askerî polis de vardı. Endi-şelenmememi, elimdeki Türk pasaportuna sonuna kadar güven-memi söyledi.

Gezdiğim yerlerden konuştuk. Laf döndü dolaştı Müslü-manlığa geldi. Bana namaz kılıp kılmadığımı sordular. Ben deson yıllarda namaz kılamadığımı söyledim. Nasır Ahmed, “Na-maz kılmasan da, İslam’la ilgili kuralları biliyorsundur?” diye

sordu. “Tabiî ki biliyorum, bu benim kültürüm. Hiçbir şey yap-masam bile, günde beş vakit ezan sesi dinliyorum” dedim. Bir-birlerine, “Doğru, doğru” diyorlardı. Her ne kadar tek başımabu ülkeleri gezebilecek kadar özgür ve modern olsam da, kül-türüme, kimliğime sahip çıkmam hoşlarına gitmişti.

Sohbet sırasında sürekli çay tüketmiştim. At sırtındaykentuvaletimin gelmesi beni zor duruma sokar diye iki gündür çokaz sıvı almıştım. Ama o barakadaki sohbet sırasında bir saat içe-risinde öyle çok sıvı almıştım ki bir an önce tuvalete gitmem ge-

rekiyordu. Seferbeg ile birlikte dışarı çıktık. Maalesef hiç tuva-

230 HANDUT



let yoktu. Daha doğrusu gözünüze kestirdiğiniz her yer tuvalet-ti. İşte, bir kadın gezgin olmak böyle anlarda gerçekten zordu.

Birkaç saat sonra karanlık bastığında dostlarım yine geldiler.Seferbeg ve benim için yiyecek birşeyler ve çay getirmişlerdi.Biraz daha sohbet ettik. Sonra sabah görüşmek üzere vedalaş-tık. Geceyi Seferbeg’le geçirecektim. Seferbeg hâlâ çok utangaç-tı. Benimle pek konuşmuyordu. Bir süre sonra yorgunluktan

ikimiz de uyuyakaldık.Sabah izin işimin muallâkta olduğunu, ancak yine de Çit-

ral’e gitmeme izin vereceklerini öğrendim. Çitral’e gidince ya-bancı kayıt bürosuna başvurmam söylendi. Seferbeg’le vedalaş-tık. O benim Afganistan’la olan son bağımdı. Beni Şah-ı Selim’esağ salim getirmiş, artık Zibak’a geri dönmesinin zamanı gel-mişti. Bense Çitral’e onsuz gidecektim.

***

Şah-ı Selim-Çitral arası dört buçuk beş saatlik bir yoldu. Buyolun tam ortasında “Germçeşme” adında başka bir yerleşimyeri vardı. Şah-ı Selim’den Germçeşme’ye kadar bir polis araba-sıyla geldim. Çünkü Germçeşme’ye gelmeden önce de bir kim-lik kontrol noktası vardı. Benimle gelen askerî polislerden biri,kontrolden rahatlıkla geçmemi sağladı. Kendisi bu noktadabenden ayrıldı. Aynı arabayla Germçeşme’ye kadar geldim.Germçeşme’den Çitral’e gidecek başka bir arabaya yolcu olarakbindim ve öğlene doğru Çitral’e geldim.

Çitral

Yabancı kayıt bürosundaki görevliler, vizesiz olduğum içinönce beni çok korkuttular. Hatta Afganistan’a geri gitmem lafıdolaştı ortalıkta. Onlara, İslamabad’daki Türk elçiliğini aradık-ları takdirde Pakistan’ın yeşil pasaporta vize istemediğini öğre-nebileceklerini anlattım. Yine de, “olmaz” diyorlardı. İslama-bad’a gidip vize aldıktan sonra tekrar gelmemi söylediler. “Buçok uzun bir yol, daha kısa bir yol yok mu?” diye sordum. Hep-

ZAHİDE AY 231



sinin de ağızlarından sanki söz birliği etmişler gibi, “hayır”danbaşka birşey çıkmıyordu. “Hiç olmazsa bu gece burada kalayım.Çok yorgunum” dedim.

Meğer hepsi numaraymış. Bana şaka yapıyorlarmış. Son de-rece sıcak bakan gözlerle, “Tabiî ki kalabilirsin. Sen bizim mi-safirimizsin” dediklerinde anladım bunu. Pakistan’da bir Türkolmanın ayrıcalığını yaşatmışlardı bana bir kez daha. Ayrıca

benim için, Al-Faruk otelden Gohar isminde birini aramışlar-dı. Bürodan ayrılıp otele giderken Gohar, “Seni bana emanetettiler. Sana küçücük birşey olursa, benden hesap soracakları-nı söylediler” demişti.

Pakistan’daki Türklere ve Türkiye’ye karşı olan bu sevgininiki önemli sebebi vardı: Osmanlı ve Millî mücadele... Hindis-tan’da ve Endonezya, Malezya gibi daha Uzak Doğulu ülkeler-de Müslümanlığa geniş çapta geçişlerin olduğu dönemlerde,dünya Sünnî Müslümanlarının ruhanî lideri Osmanlı halifesiy-di. Bu dönemlerde batılı devletlerin sömürgesi durumunda olanbu ülkelerin Müslüman halkları Osmanlı’ya karşı güçlü mane-vî bağlarla bağlıydılar. İlerde Pakistan’ı kuracak olan Hindis-tan’ın Müslüman halkı da aynı bağlarla bağlıydı Osmanlı’ya.

Osmanlı’yı sömürgeci imparatorluklarla bir tutmaya çalışankimi araştırmacılar bir konuda yanılıyorlar: Sömürgecilik, 16.yüzyılla birlikte gemicilerin ve tüccarların deniz aşırı toprakla-ra giderek oraların zenginliklerinden ekonomik çıkarlar elde et-

melerine karşılık gelen bir kavramdır. Böyle bakıldığında Os-manlı hiçbir zaman sömürgeci olmamıştır. O, başka bir ülkeyegirmek için önce tüccarlarını yollamamıştır. Doğrudan doğruyafethetmek için ordularıyla birlikte bir ülkeye girmiştir. Üstelikyaygın kanının aksine, fethettiği bölgelerin halkının ne yöneti-mine müdahale etmiştir ne de dinlerini değiştirmelerini iste-miştir. Tek yaptığı, fethedilen toprağı merkezî idareye bağlayanbir yönetici atamak olmuştur. Bu yönetici çoğu zaman yerel biryönetici de olabilmiştir. Değişen, bölge halkının vergisini eski

yöneticilerine değil, Osmanlı’ya ödemeleri olmuştur.

232 HANDUT



Pakistan halkının Türklere duyduğu yakınlığın bir diğerönemli bir nedeni de, Türklerin Birinci Dünya Savaşı sonrasın-da vermiş olduğu bağımsızlık savaşıydı. Türk Kurtuluş savaşı,İngiliz sömürgesi durumundaki Hint Müslümanları için ilhamkaynağı olmuştur. Üstelik emperyalizme karşı verilen ilk sava-şın galipleri olan Türkler, kendileri gibi Müslümandır da.

Eski Hint Uygarlığı ve Pakistan

Eski Hint uygarlığının bir parçası olan Pakistan, bugününMüslüman Hint kültürünün mirasçısı olan bir ülkedir. EskiHint uygarlığı ise tarihin en eski uygarlıklarından biriydi.1920’lerde yapılan kazılar sonucunda, Hindistan’daki İndusmedeniyetinin, Eski Mısır ve Mezopotamya medeniyetlerindensonraki insanlığın üçüncü büyük medeniyeti olduğu ortaya çık-mıştır. Kazılardan anlaşıldığına göre, İndus medeniyeti insanla-

rı tarım yapmayı, düzenli şehir planları yapmayı, daha M.Ö. 4.ve 3. binyıllarda dahi biliyorlardı. İndus’daki bu uygarlığın yı-kılması M.Ö. 2. binyılda, Orta Asya’dan gelen Aryan (Hint-Av-rupalı) kavimlerinin göçleri sonucunda olmuştu.

Hindistan’a sonradan gelen Aryaniler ile Hindistan’ın yerlihalkı, Vedik Aryanileri adı altında yeni bir siyasî oluşumu veyeni bir medeniyeti oluşturmuşlardı. Eski Hint edebiyatınıoluşturan Vedalar, Brahmanlar, Upanişadlar, Sutralar, Vedik Ar-yani uygarlığına aittir. Hindistan’daki kast sistemi de bu dö-nemde meydana getirilmiştir. Hindistan’da görülen bir sonrakidönem, Ganj Uygarlığı dönemidir. Gelecekte Uzak Doğu’nunen büyük inanç sistemlerinden biri olan Buddizmin kurucusuBudda, Ganj Uygarlığı döneminde yaşamıştır.

Hindistan’ın ilk büyük imparatorluğu olan Maurya impara-torluğu ise hemen hemen Büyük İskender’le aynı dönemde ta-rih sahnesinde görülmeye başlamıştı. Maurya imparatorluğu-nun en büyük kralı, M.Ö. 3. yüzyılda yaşamış olan ünlü Aşo-

ka’ydı. Hindistan, Aşoka zamanındaki ihtişamına bir daha,

ZAHİDE AY 233



M.S. 3.-6. yüzyıllar arasında varlık gösteren ve Hindistan’ınklâsik çağı olarak adlandırılan Gupta imparatorluğu dönemin-de kavuşacaktır. En kara günlerini ise 11. yüzyılda bir Türkhanedanı olan Gaznelilerin istilâları sırasında yaşayacaktır.Buna karşılık birkaç yüzyıl sonra yine bir Türk hanedanı za-manında, yeniden ihtişamlı günlerine geri dönecektir. Bu ha-nedan, Afganistan ve bugünkü Pakistan’ı da kapsayan Kuzey-batı Hindistan’da Mugol imparatorluğu adıyla bilinen birHint-Türk imparatorluğu kurmuş olan Babür hanedanıydı.

Timur hanedanının sonuncusu olan Babür, 16. yüzyıl başla-rında Maveraünnehir’in, özellikle de Semerkant’ın kimde kala-cağı üzerine Şeybanilerle yaptığı savaşta yenilerek, bir daha ge-ri gelmemek üzere Orta Asya’dan ayrılmış ve Hindistan’a gide-rek Delhi’de yeni ve güçlü bir hanedanlık kurmuştur. Bu hane-dan, Hindistan’ın bir İngiliz sömürgesi olduğu 18. yüzyılın son-larına kadar yaşamıştır.

Babür’ün kuzeybatı Hindistan’a bıraktığı en büyük miras,Sanskritçe, Farsça ve Türkçenin karışmasıyla meydana gelmişmelez bir dil olan Urduca olmuştur. Urduca ise bugünkü Pakis-tan’ın da resmi dilidir.

Andrew

Al-Faruk otele gelir gelmez odamda biraz dinlendim. Akşam

üzeri dışarı çıktığımda Gohar, otelin terasında bir Amerikalıylasohbet ediyordu. Ben de katıldım. Akşam yemeğini birlikte ye-dik. Sonra Gohar, beni ve adının Andrew olduğunu öğrendiğimAmerikalıyı Çitral’de yürüyüşe çıkardı. Ertesi sabah Andrew’layine karşılaştık. Birlikte Çitral sokaklarında doşaltık. Önündedurduğum her dükkânın sahibiyle Farsça konuşuyordum. Bu-nun üzerine hemen bizi çaya davet ediyorlardı. Afganistan’dangeldiğimi duyduklarında ilgileri daha da artıyordu. Hepsi de ay-nı soruyu soruyorlardı. “Andrew’un, benim neyim olduğu” so-

rusunu... “Sadece arkadaşız. Aynı otelden” dediğim zaman ra-

234 HANDUT



hatlıyorlardı. Nedenini anlıyabiliyordum. İslam inançlarına gö-re Müslüman bir kızın gayrimüslim bir erkekle birlikte olmasıgünahtı. O gün Andrew’a bir Buhara halısı satın aldık. Satıcı be-nim hatırıma Andrew’a istediği indirimi yapmıştı.

Ertesi sabah Andrew’la birlikte Bumburet’e gittik. Andreworada, Amerika’dan birlikte geldiği arkadaşı Denis ile buluşa-caktı. Denis, Kalaş vadisindeki Kalaşlarla ilgili bir belgesel çeki-

yordu.

Kalaşlar

Kalaşlar, putperest olmalarından dolayı “Kâfir” ismiyle ta-nınıyorlardı. Bu bölgenin adı olan “Khafiristan” ismi de bura-dan geliyordu. 1893 yılında, Hindistan’ı yöneten Britanya ileAfganistan arasında yapılan bir antlaşmayla Kâfiristan, Britan-ya toprakları dışında kalmıştı. Bunun üzerine 1896’da bölge-nin yönetimini eline geçiren Emir Abdul Rahman, bölge hal-kını İslamiyeti kabule zorlamıştı. Bölgenin adını da bundanböyle “Nuristan” olarak değiştirmişti. Bugün Nuristan, Bedah-şan ve Pakistan’la sınırları olan bir bölgedir. Kâfiristan’ın Bri-tanya idaresi sınırları içinde kalan az bir kısmının adı ise hâlâKâfiristan’dır ve halkı da putperesttir.

Kalaş, “siyah giysi” demekmiş. Bütün Kalaş kadınları, bugünde hâlâ geleneksel siyah elbiselerini giyiyorlardı. Kalaşlar genel-

likle renkli gözlü, açık tenli insanlardı. Onlar hakkındaki tezde, tıpkı Bedahşan’daki komşuları İsmailî dağ Tacikleri gibi,Büyük İskender’in askerleriyle yerli kadınlar arasında yapılanevlilikler sonucu oluşan bir soya dayandıkları üzerineydi. Hemdilleri hem yaşadıkları coğrafî bölge açısından, İran ve Hint ara-sı bir dünyanın temsilcileriydiler.

Gelir gelmez buradaki bir cenaze törenine katıldık. Bir günönce kalp krizinden ölmüş kırk yaşında bir Kalaşlı erkeğin ce-nazesiydi. Bu tören bana Şamanizmi çağrıştırmıştı. Müzikleri,

ağıtları, dansları, tıpkı belgesellerde gördüğüm Asyalı Şaman

ZAHİDE AY 235



törenlerini anımsatıyordu. Törende ceset ortada sergileniyordu.Sevenleri, cesedin etrafında ağlaşıyor, ağır hareketlerle dansediyorlardı. Törenin ertesi gün de devam edeceğini öğrendik.

Denis’in çekim yaptığı kaset dolduğu için kaldıkları otele ge-ri döndük. Benim nerede kalacağım henüz belli değildi. And-rew ve Denis, her biri iki yataklı olan farklı odalarda kalıyorlar-dı. Banyo odanın içindeydi. Bir gecelik oda ücreti on dört bin

rupiydi. Yaklaşık yirmi üç dolar ediyordu. Benim için çok lüks-tü. Andrew, eğer istersem, hiç para ödemeksizin onun odasındakalabileceğimi teklif etti. Ona yük olmak istemediğim için tek-lifini kabul etmedim. Öncelikle diğer alternatifleri öğrenmek is-tiyordum. Israr etmemişti. Teklifini kabul etmeyişimin, Müslü-man bir kız oluşumla ilgisi olduğunu düşünmüştü sanırım.

Andrew ve Denis cenaze törenine tekrar gittiler. İlk işimkendime aynı otelde ama daha ucuza kalabileceğim bir oda bul-mak oldu. Kiraladığım odanın ucuz olmasının sebebi, tuvalet

ve banyosunun dışarıda ve ortak kullanıma açık olmasıydı.Dolaşırken kendimi Kalaşî bir ailenin evinde buldum. Bu ev-

lerin mimarîsi, ahşap süslemeler açısından çok zengindi. Kalaş-lar çok güler yüzlü ve misafirperver görünüyorlardı. Bana karşıhiçbir nezaketsiz davranışları olmamıştı. Ancak nedense Kalaş-ları hissedememiştim. Onlardan hiçbir enerji alamamıştım. Neiyi ne de kötü... Hiçbir şey... Bana hissettirdikleri sadece boşluk-tu. Bilmiyorum, belki de bu kadar turistik olmalarının getirmişolduğu yapaylığı hissetmiştim. Belki de evlerinin içi çok karan-

lık olduğu içindi. Gündüz bile kapkaranlıktı.Ertesi sabah kahvaltıda Andrew’a Bumburet’de kalmak iste-

mediğimi söyledim. Kalaş vadisindeki bir başka yerleşim yeriolan Rumbur’a gitmeye karar vermiştim. Kahvaltıdan sonra oda-larımıza çekildik. Biraz dinlendikten sonra yola koyulacaktım.

Yaklaşık bir saat sonra vedaşlaşmak için Andrew’un odasınınönündeydim. Kapı açıktı. “Kimse var mı?” diye seslendim. “Gi-rebilirsin” dedi. Andrew’un, ben odasına girerkenki halini hiç

unutamayacağım. Altında şort vardı. Üstü çıplaktı. Ben girer-ken, üzerine bir tişört geçirmeye çalışıyordu. Bu çok ince bir

236 HANDUT



davranıştı. Buna dikkat etmeyebilirdi. Bu onu saygısız yapmaz-dı. Pakistan sıcağında, üzerinde az giysi olması çok normaldi.Otellerdeki birçok gezgin onun gibiydi. Ben odasına giriyorumdiye üzerine bir şey geçirmesi onun inceliğiydi. Bu davranışıy-la bana, daha doğrusu ait olduğum kültüre saygılı davranmakistemişti.

Rumbur da tıkı Bumburet gibi Kalaşların yaşadığı ahşap ev-

lerden oluşan bir yerleşim yeriydi. Bumburet’e göre biraz dahaküçüktü. Rumbur’da kaldığım hostel, Çitral’deyken tanıştığımEngineer Khan (Han) isminde bir Kalaşî’ye aitti. İsmi çok il-ginçti. Engineer, İngilizce bir kelimeydi, “Mühendis” demekti.Babası ona bu ismi koyarken, bu kelimenin bir özel isim oldu-ğunu zannediyormuş. Oğluna, söylenişi hoşuna gittiği için buismi koymuş. Adı, Engineer Khan’ın, çoğu gezgin tarafından ta-nınmasını sağlıyordu.

Rumbur’u da hissedememiştim. Ertesi sabah hemen ayrıl-

dım oradan. 08 Ağustos Çarşamba öğlen yine Çitral’de Al-Fa-ruk oteldeydim.

Bernardo

İlk işim biraz dinlenmek olmuştu. Dışarı çıktığımda birininarkamdan bana seslendiğini duydum. Adımla değil, “Merhaba,bir dakika bekler misiniz?” diye sesleniyordu. O biri Bernardoidi. Bir İtalyan gezgindi. Afganistan’dan geldiğimi duymuştu. Oda Afganistan’a gitmek istiyordu. Vize başvurusu kabul edilmiş-ti. Fikrimi soruyordu. Başarıp başaramayacağını, Afganistan’agitmenin tehlikeli olup olmadığını öğrenmek istiyordu. Uzunuzun konuştuk. Ona, Afganistan’a gitmenin sanıldığı kadar teh-likeli olmadığını söyledim. Afganistan gibi bir ülkede gezgin ol-manın, olması gerektiğinden daha zor olmadığını anlattım. Af-ganistan’da hayat zordu. Bizler bu zorluğun payımıza düşenkısmını bir gezgin olarak yaşıyorduk. Bir Afgan ise bu zorluğubir anne, bir baba, bir çocuk, bir mücahit olarak yaşıyordu.Böyle bakıldığında gezgin olmak daha bile kolaydı.

ZAHİDE AY 237



Bernardo ne demek istediğimi çok iyi anlıyordu. Birbirimizeçok benziyorduk. Her ikimiz de, olgunlaşmak için yollara düş-müş dervişler gibiydik. Tıpkı hocam Ahmet Yaşar Ocak’ın dedi-ği gibi: “Dervişler habire dolaşırlar. Tasavvuf anlayışına göre buşekilde olgunlaşacaklarına inanırlar. Tanrıya ulaşmanın en iyiyoludur bu…” Bir şekilde bir yerlerde kaybettiğimiz özgürlüğü-müzü geri kazanmak için çıkmıştık yola. Ben bunu geri almış-tım. Handut’da... Onun Handut’u daha gelmemişti. Ama gele-cekti. Çok yakında... Çünkü tek çıkış yolu vardı, zoru seçen in-sanların her zaman tek bir çıkış yolu vardı: Ya özgürlük yaölüm... Ya hep ya hiç... Ortası yoktu.

Şahzaman

Ertesi sabah Peşaver’e hareket etmek üzere terminale gittim.Peşaver’e kalkan arabalar minibüs büyüklüğündeydiler. Bayan-

lara şoför yanında ya da bayan yanında yer veriliyordu. Ancako günkü arabalarda şoför yanları hep doluydu. Rahatsız edilme-den gitmem için önlerde oturmak istiyordum. Şoförlerle birlik-te bu konuya bir çözüm yolu ararken yanımıza bir erkek geldi.Bana Bedahşan’da bulunup bulunmadığımı sordu. “Evet” de-yince, Seyitcan’ı sordu. Ben şoförlerle konuşurken kulak misa-firi olmuştu. Benim, Eşkaşim’de ona bahsedilen Türk kızı ola-bileceğimi tahmin etmişti.

Şahzaman, hakkımdaki hemen herşeyi biliyordu. Tarihçi ol-duğumu, Afganistan’da nerelerde kaldığımı... Bunları ona Seyit-can anlatmıştı. O da benimle aynı yoldan, Zibak-Şah-ı Selimhattından Çitral’e gelmişti. Eşkaşim’de bir dükkânı vardı. Odükkânda Pakistan’dan getirdiği malları satıyormuş. Karısı veçocukları Peşaver’delermiş.

Şahzaman, on bir yaşındaki oğluyla birlikte seyahat ediyor-du. Eğer kabul edersem, arabada oğluyla yanyana oturabilece-ğimi, o zaman bir hanım ya da şoför yanında oturmama gerek

kalmayacağını söyledi. Kabul ettim. Peşaver’e kadar birliktegeldik.

238 HANDUT



Tam on iki saatlik bir yolculuk olmuştu. Dört yıl sonra yeni-den Peşaver’deydim. Hava kararmıştı. Ancak şehrin içi cıvıl cı-vıl insan kaynıyordu.

Peşaver

Şahzaman’ın evine geldiğimizde evde bir sürü kadın ve ço-

cuk vardı. Ailenin tamamı Penşirliydi. Ahmet Şah Mesut’unmemleketinden... Penşiriler Pakistan’da pek tutulmuyorlardı.Pakistan halkı daha çok, Peştun Taliban yönetiminden yanaydı.Penşiriler ise Taciktiler. Evin, her biri bahçeye bakan üç odasıvardı. Her bir odayı bir aile kiralamıştı. Mutfak ve tuvalet ortak-tı. Her bir odanın kirası yirmi dolardı. Yani evin toplam kirasıaltmış dolar ediyordu. Şahzaman, karısı ve yedi çocuğu, bu birgöz odada kalıyorlardı. Aslında malî durumları, Afganistan’dangelmiş birçok vatandaşı ile kıyaslandığında çok da kötü sayıl-

mazdı. Yine de şimdilik bu şekilde kalmaya devam edeceklerdi.Şahzaman’ın, ailesiyle birlikte Penşir ya da Eşkaşim’de yaşa-

mak yerine Peşaver’e taşınmasının sebebi, çocuklarına eğitimimkanı sağlamaktı. On yaşındaki kızı Benazir de dahil olmaküzere okul çağındaki bütün çocuklarını Peşaver’de okula gönde-riyordu.

Ertesi gün boyunca, evdeki dört kadınla, evlilik ve kadın ol-mak üzerine sohbet ettik. En çok üzerinde durduğumuz mese-

le, ailenin rızası olmadan evlenilmeli mi yoksa evlenilmemelimiydi? Onlara, ailenin rızası olmadan evlenmenin, vicdanen in-sanı rahatsız edebileceğini, ama ailelerin de anlayışlı olmalarıgerektiğini savundum. Onlar da aynı kanıdaydılar. Bana, “Bizdede çocuğun isteğine aslında anne baba karşı çıkmıyor. Fakat ai-le etraftan çekiniyor. Karşı çıkıyorsa etraftan çekindiği için kar-şı çıkıyor” demişlerdi. Ayrıca Türkiye’de kanunî olarak ancaktek eşli olunabileceğini söylediğimde, bu çok hoşlarına gitmişti.

Kadınlardan ikisi Kabil’den iki gün önce gelmişlerdi. Sınırda

Pakistanlı polislerin onları nasıl aşağıladıklarını anlattılar. Po-

ZAHİDE AY 239



lisler sopayla kadınlara vuruyor ve “Geri gidin, geri gidin” diyebağırıyorlarmış.

Akşam üzeri Şahzaman ve kızı Benazir, beni üç yıl önce kal-mış olduğum hostele getirdiler. Hostelde hiç boş yatak yoktu.Geceyi bahçeye serilen bir yatakta geçirmem gerekecekti. Be-nim gibi geceyi bahçede geçirecek iki kişi daha vardı. Bunlar-dan biri Giles’dı. İngiltere’den gelmişti.

Giles

Ertesi gün Giles ile birlikte Peşaver’de gitmediğimiz yer kal-madı. Önce sabah çayhanede çay içtik ve bisküvi yedik. Sonrabiraz yürüyüş yaptık. Katolik kilisesine girdik. Pazar ayininidinledik. Ayine katılanların tamamı Pakistanlı hıristiyanlardı.Rahip, hangi ülkeden olduğunu hatırlamadığım Afrikalı birzenciydi. Ayinin sonunda canlı müzik yapıldı. Tamamen Hintenstrümanlarından oluşan küçük bir orkestra eşliğinde, ayinekatılan konuklar hep birlikte kilise ilâhileri söylediler. Dinledi-ğim müzik, her ne kadar Katolik ilâhileri olsa da, herşeyiyle ye-rel unsurlar taşıyordu. Pakistan Katoliklerinin yaptığı bu sûfîmüziği dinlediğim için çok şanslıydım. Şimdiye kadar dinledi-ğim “dünya müziği” adı altında yapılan birçok new-age tarzımüzikten daha mistik, daha doğal, daha yerel bir müzikti bu.

Kiliseden sonra yürüyüş yapmaya devam ettik. Stadyumdan

geçerken, Safirgül isminde bir Pakistanlıyla tanıştık. Kendisistadyumda çalışıyormuş. Bizi stadyuma çay içmeye davet etti.Biraz çılgın bir adamdı. Çocukluğunda okulu asan, gençliğindeBob Marley dinleyen, General Pervez Müşerref’in Atatürk’ü çoksevdiğini söyleyen bir adamdı.

Müzeden sonra Eski Pazar’a gittik. Buralar bana İstanbul Be-yoğlu’nu hatırlattı. Binalarda İngiliz etkisi görülüyordu. Fakatmimarî tarz burada Hindistan kılıfına girmişti.

Hostele geri döndüğümüzde, bir gece önceki kalabalıktaneser kalmadığını gördük. Motosikletle gezen yaşlı bir Avustral-

240 HANDUT



yalı çift, bir Belçikalı, iki Japon, Giles ve ben vardık sadece. Ja-ponlar bize hiç katılmadı. Bizlerse çaylarımızı içtikten sonratavla oynamaya başladık. Bir anda herkes Türkiye’den konuş-maya başladı. Türkiye’de geçirdikleri günlerden bahsediyorlar-dı. Kiminin Urfa’da iyi tavla oynayan bir arkadaşı varmış, kimi-nin Doğu Beyazıt’da güzel saz çalan bir arkadaşı... Giles ise an-nesinden dolayı Türkiye’yi zaten çok iyi tanıyordu. Annesi tatiliçin sık sık Türkiye’ye gelirmiş. Hatta Trabzon’da yaşayan liselibir mektup arkadaşı bile varmış.

Ertesi sabah Afgan Türkmenlerinin yaşadığı bir mültecikampına gitmeyi istiyordum. Giles ve Avustralyalı çift, Afganis-tan sınırındaki Hayber geçidine gitmek için düzenlenen bir tu-ra katılacaklardı. Hostelde buluşacaktık.

Kampın adı Kamp-ı Horasan’dı. Çok güzel karşılandım. Ora-ya beni götüren taksi şoförü bile çok dikkatli olmamı söylemiş-ti oraya giderken. Bense güzel karşılanacağımı biliyordum. Bu-

rası sokakları, yolları olan, evleri oldukça sağlam yapılmış ve iç-lerinde gerekli konforun olduğu, klâsik mülteci kamplarındandaha iyi durumda olan bir mahalle-kamptı. Kamp sakinlerine,buralarda buzkaşi karşılaşması yapıp yapmadıklarını sordum.Buzkaşi, at üstünde iki takım halinde oynanan bir oyundu. Or-ta Asya’nın yarı göçebe halkları arasında yaygın olarak oynanır-dı. Ne kadar doğrudur bilemiyorum ama, polo oyununun atası-nın buzkaşi olduğunu duymuştum başka bir gezginden. Polo-daki topun yerine, buzkaşide bir oğlak cesedi kullanılıyordu.

Kampta, kışın her cuma buzkaşi oynadıklarını öğrendim.Öğlen yemeğini onlarla yedim. Sonra da ayrıldım. Ayrılırken

hepsi de aileme selam söylememi istedi. “Burada da bir ananvar” diyerek uğurladılar beni.

Peşaver’in yerli halkının çoğunluğu Peştun kökenliydi. Hat-ta tüm Pakistan’daki Peştunların sayısı Afganistan’daki Peştun-ların sayısıyla neredeyse eş değerdi. Afganistan nüfusunun yak-laşık yarısını oluşturan Peştunların Pakistan’daki oranı ise Pa-

kistan nüfusunun yüzde onu ediyordu. Pakistanlıların Afganis-tan’daki olaylara olan ilgisinin en temel nedenlerinden biri de

ZAHİDE AY 241



ülkede ki bu Peştun nüfustu. Bu yerli Peştun nüfusun Pakistanyönetimiyle ilişkisi her ne kadar iyi olsa da, birgün Peştunlarınçoğunlukta oldukları Afganistan’la sınır olan bu bölgelerin Af-ganistan’a ilhakı konusunda yerel referandumlar yapılsa, her-halde çoğunluk Afganistan’a bağlanmayı tercih ederdi. Hemyerli Peştunlar hem de Afganistan’dan göçeden birçok Peştun,Tacik, Türkmen, Özbek mülteci, özellikle Paşaver’i, Afganis-tan’ın ülke dışındaki bir kalesi konumuna getirmişti.

Ertesi gün Giles’la birlikte İslamabad’a gidecektik. Oradanda Giles İngiltere’ye uçacaktı, bense pasaportuma damga vur-durur vurdurmaz Türkiye’ye doğru yola koyulacaktım.

***

İslamabad’a gidişimiz tam bir maceraydı. Giles İngiltere’denbisikletini de getirmişti. Ben rikşova binecektim, o da beni bi-sikletle takip edecekti. Rikşov, Pakistan’da çok kullanılan, üçtekerlekli, motorlu bir taşıma aracıydı. Tabiî ki trafikte birbiri-mizi kaybettik. Terminal çok büyüktü ve çok kalabalıktı.Onunla bir daha karşılaşabileceğimizi hiç sanmıyordum.

Terminalde iner inmez, nereye gideceğimi soran bir grup şo-för etrafımı sardı. Çitral için çalışan şoförler olmalarına rağmenbeni kendi arabalarıyla İslamabad’a götüreceklerini söylediler.Onlara arkadaşımı kaybettiğimi anlattım. “Şimdi buluruz” de-diler. Ve gerçekten Giles’ı bulup getirdiler. Eğlenceli insanlardı.Annemle babamın neslinin çok iyi bildiği bir Hint filmi olan

“Avare”deki Raj tiplemesine benziyorlardı. İçlerinde bir tanesi,Ataulla, en konuşkanlarıydı. Sürekli gülümsüyordu. Sanki içihep ağlıyormuş gibiydi. Yolda bana, “Seni kaçırsak ne yapar-sın?” diye sordu. Baktım. Korkmuş gibi görünmüyordum. “Bi-ze güveniyor musun?” dedi. “Evet” dedim. “Merak etme. Banasonuna kadar güvenebilirsin. Çünkü ben Pathan’ım” demişti.“Pathan’ım” derken sesinde müthiş bir gurur vardı.

Ataulla bana kibarca birşey hatırlatmaya çalışmıştı. Müslü-man bir kızın, Müslüman olmayan bir erkekle birlikte olması-

nın günah olduğunu... Giles yüzünden bunu söylemişti. Zaten

242 HANDUT



arabaya biner binmez hemen yanıma oturmuştu. Giles arkamız-daki koltukta oturmak zorunda kalmıştı.

İslamabad’a geldiğimizde kafam kazan gibiydi. Yol boyuncaiçilen sigaranın dumanından etkilenmiştim. Anlaşılan içtikleribasit bir sigara değilmiş.

Ertesi sabah Giles ile vedalaştık. Ayrılırken üzerindeki bü-tün bozuk paralarını bana vermişti. “İki günüm kaldı, bir gü-

nüm kaldı” deyip deyip, son üç gündür bana hiç para harcat-mamıştı.

İslamabad

Aynı gün İslamabad’daki yabancı kayıt ofisine gittim. Hâlâpasaportumda Pakistan’a giriş mührüm yoktu. Bu da üzerimdebüyük bir yüktü. Kayıt için gittiğim büroda, Doğu Türkistanlı

Uygur Gülbahar’la tanıştım. Afganistan’dan geldiğimi duyuncabana, “Sende yürek çok” demişti. Çok yürekli olduğumu söyle-mek istemişti. Kendisi de yürekli bir kadındı. Tek başına Çin vePakistan arasında bavul ticareti yapıyordu. Bir defasında İstan-bul’a da gelmiş. Bir daha gitmek istiyormuş. Türk elçiliği vizebaşvurusunu reddediyormuş.

O gün ikindi vakti pasaportumu geri aldım. Sonunda Pakis-tan’da bulunuşum resmiyet kazanmıştı. Üç yıl önce kalmış ol-duğum hostele gitmek üzere Ravalpindi’ye gittim. Hostele git-

meden önce bir gün sonrası için Kuetta’ya gidecek bir otobüstebilet almaya Ravalpindi’deki terminale gittim. Kuetta’ya gündebir otobüs kalkıyordu.

Ming Cong

Hostele gelir gelmez odama çıkıp bir duş aldım. Oda arkada-şım Ming Cong isminde bir Güney Koreliydi. Sohbetimiz sıra-

sında bana, Tibet’de, Langmusi’de gördüğü bir Lamâist cenazetöreninden bahsetti. Lamâistlerin, cesedin yırtıcı kuşlar tarafın-

ZAHİDE AY 243



dan parçalanmasını öylece seyrettiklerini anlattı. Batılı yaban-cılar bu manzarayı izleyemezken, kendisinin bu olaydan rahat-sız olmadığını söylemişti. Nasıl bir duygu edindiğini anlatmak-ta zorlanıyordu. Çünkü İngilizcesi yeterli değildi. Basit cümle-ler kurarak, örnekle anlatmaya çalıştı. “Benim birşeyim var vebunu başkasına veriyorum. Onun işine yarasın diye.” Törendede bunun bir örneğini görmüştü. “Budda der ki, başkasına ve-rin, sonra da verdiğinizi unutun” diye eklemişti. Lamâist inan-ca göre, insan öldükten sonra, bedeni yırtıcı kuşların yemesiiçin açıkta sergileniyordu. Bu şekilde, artık bir bedene ihtiyacıkalmayan ruh, bedenini, ihtiyacı olan birine vermiş oluyordu.Bu bakış açısı bende, tek tanrılı dinlerdeki cesedin toprağa gö-mülmesinde de benzer bir anlayışın olduğu düşüncesini doğur-muştu. İslamiyete göre cesedin yakılması günahtı. “Topraktangeldik, toprağa gideceğiz” anlayışı hâkimdi. Bu anlayışın altın-da belki de, ruhun kendisini terk etmesinden sonra geriye ka-lan bedenin, hayata karşı son görevini yerine getirmek için top-

rağa karışması ve doğadaki canlı hayatın sürmesine katkıda bu-lunması fikri yatmaktaydı.

Quetta

İslamabad’dan Quetta’ya yirmi yedi saatlik bir otobüs yolcu-luğundan sonra ulaştım. Çok yorgundum. Çok rahatsızdım. Yolboyunca sıvı almak istememiştim. Sıvı almamak beni daha da

güçsüz bırakmıştı. Onun dışında herşey güzeldi. Otobüste hiçrahatsız edilmedim. Molalarda otobüsten inip çıkan kadınlarlaher göz göze gelişimizde selamlaşıyorduk. Hatta bir tanesi, benmolalarda otobüsü terk etmediğim için bana bir şişe coca-colavermişti.

Arka koltuğumdaki adam, kimlik kontrolünde polislerle ko-nuşurken Afganistan’dan geldiğimi duymuştu. Bana, hacda birsürü Türk tanıdığını, Türklerin çok iyi insanlar olduğunu, Pat-hanlara benzediğini söylemişti. Adam bana, “Sizde, kızların ba-şı kapalı olarak üniversitelere girmesi yasakmış, neden?” diye

244 HANDUT



sordu. Ben de, türbanın, Erbakan’ın partisi tarafından politikmalzeme haline getirildiği için yasaklandığını, daha öncesindeböyle bir yasak koymayı kimsenin düşünmediğini anlatmayaçalıştım.

Quetta’ya ikindi saatlerinde varmıştım. Çok yorgundum vesadece yatıp uyumak istiyordum. Ertesi gün öğlene kadar uyu-dum. Uyandığımda kendimi tamamen dinlenmiş hissettim. Bi-

let almak için dışarı çıktım. Pazarda dolaşırken, Türk olduğu-mu öğrenen birçok Pathan gibi Şahcihan da beni evine davet et-ti. Taftan biletimi aldığımı söylediğimde, “değiştiririz” dedi. Birgece misafir olmamı, annesi ve karısıyla tanışmamı istiyordu.“Quetta’da bir yer görmeden gitmiş olmazsın” dedi.

Şahcihan

Şahcihan, green card’ı olan bir adamdı. On yıl Amerika’dayaşamış. Hâlâ orada yaşama hakkı olmasına rağmen, o ülkesin-de yaşamayı seçmişti. Bence çok doğru bir karar vermişti. Bir-çok göçmen, gittikleri ülkede mutsuz oldukları halde oradakalmayı sürdürüyorlardı. Oysa insanın, kendini hissettiği yerdeolması, yaşam standardının yüksek olmasından daha önemliy-di.

Quetta’da muhteşem bir ev inşa etmişti kendine. Ev iki kat-lıydı. Bütün odalarında banyo vardı. En büyüğü sekiz yaşında

olan biri erkek ikisi kız, üç çocuğu vardı. Karısı gençti ve çokgüzeldi. Ancak okuma yazması yoktu. Kendisi de oldukça yakı-şıklı ve kültürlü bir adamdı. O, iki şeyi birbirine karıştırmıyor-du. Ne istediğini bilen bir adamdı. Eğitimli bir erkek olmak ilegeleneksel bir evlilik yapmış olmayı birbirine karıştırmamıştı.Pakistan gerçeğinde normal olan buydu.

Şahcihan’ın evinin bahçe duvarının hemen önünde küçükbir mülteci kampı vardı. Burada Afganistan’ın Kunduz kentin-den göç eden Özbekler yaşıyordu. Kampa ilk girdiğimde ben-

den çok çekindiler. Hatta korktular. Çok ürkek bir halleri var-

ZAHİDE AY 245



dı. Onları kazanmak için yarım saatten fazla sohbet etmemizgerekti. Bu kamp, Peşaver’deki Kamp-ı Horasan’dan çok fark-lıydı. Belgesellerde gördüğüm, klâsik bakımsız mülteci kampla-rındandı. İnsanlar, yaz kış çadırlarda yaşıyorlardı. Çadırların içiağustos aylarında, gündüz çok sıcak gece çok soğuk oluyordu.Kış aylarında bu bez çadırlarda nasıl yaşadıklarını düşünmekbile zordu. Birçok çocuğun yüzünde alerjik yaralar vardı. Sağ-lıklı beslenmedikleri her hallerinden belli oluyordu. Her çadır-da bir aile kalıyordu. Geçim kaynakları, genç erkek çocuklarınkaçak olarak günde on iki saatten fazla çalışarak kazandıklarıgünlük bir dolardı. Bana, Şahcihan ve ailesinin ara sıra onlarayemek verdiğini, eski kıyafetlerini onlara hediye ettiklerini an-lattılar. Ne garip adamdı Şahcihan. Amerika’da yaşama hakkıolduğu halde, o ülkesine gelmiş, kazandığı parayla önce ailesi-ni, sonra da, ihtiyacı olan, yakınındaki herkesi mutlu etmeyeçalışıyordu.

Akşam hep birlikte Quetta’yı gezmeye çıktık. Şahcihan bana,“Batıdaki gibi kadınların çalışması mı daha iyi, yoksa bizdekigibi evde oturması mı?” diye sordu. Ben de ona, bunun kültürebağlı olduğunu söyledim. Afganistan’dan Türkiye’ye göç etmişve artık Türk pasaportu olan göçmenleri örnek verdim. Bu göç-menler artık özgürce yaşama imkanına sahip olmalarına rağ-men, sanki Afganistan’daymış gibi hâlâ erken evlenip bir sürüçocuk yapıyorlardı. Şahcihan bana, “Ben senin fikrini soruyo-rum” dedi. Bunun üzerine ben de, “Tabiî ki özgürlüğüm önem-

li. Eğer evde oturuyorsam, ben istediğim için oturmalıyım” de-dim. O da benim gibi düşünüyordu.

Quetta’da bir gece daha kalıp hızlı bir şekilde Taftan’a gel-dim. İran tarafına geçtikten sonra hiç oyalanmadan, önce Tah-ran’a oradan da Maku’ya geldim. Ve Türkiye’ye geçtim.

246 HANDUT



KAYNAKÇA

Agacanov, S.G. Oğuzlar. Selenge Yayınları, İstanbul, 2002.

Bartold, W. Moğol İstilâsına Kadar Türkistan. TTK, Ankara, 1990.

Cahen, Claude. Osmanlı’dan Önce Anadolu’da Türkler. E Yayınla-rı, 3. bsk., İstanbul, 1994.

Corayeff, Mamatkul. Turan’ın Alp Kızları-İpek Yolu Efsaneleri. Şa-to yayınları, İstanbul, 2001.

Daftary, Farhad. İsmailîler, Tarih ve Kuram. Rastlantı Yayınları,Ankara, 2001.

Eberhard, Wolfram. Çin Tarihi. TTK, Ankara, 1995.

Esin, Emel. Türkistan Seyahatnamesi. TTK, Ankara, 1997.

Galima, Musine. Turan’ın Alp Kızları-İpek Yolu Efsaneleri. Şato Ya-yınları, İstanbul, 2001.

Golden, Peter B. “Rusya’nın Orman Kuşağı Halkları”, Erken İç As- ya Tarihi. Yay. Haz. Denis Sinor, İletişim Yayınları, İstanbul,2000,ss: 311-344.

____ , “Orta Asya’da İslamiyetin İlk Dönemleri ve Karahanlılar”,Erken İç Asya Tarihi. Yay. Haz. Denis Sinor, İletişim Yayınla-rı, İstanbul, 2000,ss: 459-498.

Gumilev, L.N. Etnogenez-Halkların Şekillenişi Yükseliş ve Düşüşle-ri. Selenge Yayınları, İstanbul, 2003.

____ , Eski Türkler. Selenge Yayınları, 5. bsk. İstanbul, 2004.

Hodgson, M.G. İslam’ın Serüveni. cilt:3, İz Yayıncılık, İstanbul,1993.

Israeli, Raphael. Çinli Müslümanlar. Gelenek Yayıncılık, İstanbul,2003.

247



Kafesoğlu, İbrahim. “Türkler”. İslam Ansiklopedisi, cilt: 12, MilliEğitim Basım evi, İstanbul, 1988.

Köprülü, Fuad. Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar. 8.bsk. Diya-net İşleri Başkanlığı Yayınları, Ankara, 1993.

Köprülü, M. Fuad. Türk Edebiyatı Tarihi. Ötüken Yayınları, 3.bsk.İstanbul, 1981.

Kulke, Hermann, D. Rothermund. Hindistan Tarihi. İmge Kitabe-vi, Ankara, 2001.

Lewis, Bernard, Tarihte Araplar. Anka Yayınları, 3.bsk. İstanbul,2001.

Mackerras, Colin. “Uygurlar”, Erken İç Asya Tarihi. Yay. Haz. De-nis Sinor, İletişim Yayınları, İstanbul, 2000, ss: 425-458.

McChasney, R.D. Central Asia: Foundations of Change. The Dar-win Press Inc. Princeton, New Jersey, 1996.

Ocak, Ahmet Yaşar. Kalenderîler. TTK, 2.bsk. Ankara, 1999.

Özkan, İsa. Nasreddin Hoca Fıkraları. TİKA, Ankara, 1999.

Raşid, Ahmed. Orta Asya’nın Dirilişi. Cep Yayınları, İstanbul,1996.

Roux, Jean Paul. Moğol İmparatorluğu Tarihi. Kabalcı Yayın evi,İstanbul, 2001.

____ , Orta Asya. Kabalcı Yayın evi, İstanbul, 2001.

____ , Türklerin Tarihi. Milliyet Yayınları, 6. bsk., İstanbul, 1998.

Schimmel, Anne Marie. İslamın Mistik Boyutları. Kabalcı Yayınevi, İstanbul, 1999.

Serjant, R.B. İslam Şehri. İz Yayıncılık, 2. bsk., İstanbul, 1997.

Sinor, Denis. “Kök Türk İmparatorluğunun Kuruluşu ve Yıkılışı”,Erken İç Asya Tarihi. Yay. Haz. Denis Sinor, İletişim Yayınla-rı, İstanbul, 2000, ss: 383-424.

Sümer, Faruk. Eski Türklerde Şehircilik. TTK, Ankara, 1994.

Togan, İsenbike. “Çinggis Han ve Moğollar”. Türkler, cilt: 8, YeniTürkiye Yayınları, Ankara, 2002, ss: 235-255.

Togan, Zeki Velidi. Umumi Türk Tarihine Giriş. Enderun Yayınla-rı, İstanbul, 1981.

Uhlig, Helmut. İpek Yolu. Okyanus Yayınları, İstanbul, 2000.

248 HANDUT

zahide ay - handut ''Özgürlüğün diğer adı

Documents