yaşar kalafat - balkanlar’dan uluğ türkistan’a türk halk İnançları 9-10.pdf

8/14/2019 Yaşar Kalafat - Balkanlar’dan Uluğ Türkistan’a Türk Halk İnançları 9-10.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/yasar-kalafat-balkanlardan-ulug-tuerkistana-tuerk-halk-inanclari 1/143

Dr. Yoqor KALAFAT

Bolkonlor,don



Balkanlar'danUlu$ Trirkistan'a

Ttiik Halk inan larr

Makedonlar, funavutlar, Torbeqler, Qingeneler,

fiirkmen-i S ahr a, LazIar, Ycinikl er, Vars akl ar,

Qigiller, Musallahlar, Koqu Babalilar, Ceritler

Dr. Yagar KALAFAT



@ Berikan Yaymlan

l. Baskt, Kasrm 20A6

Tiim Haklan Sakhfur.

ISBN: 978-975 -267 -119 -5

Kapak Tasanm

Dinger Hacrda$lt

Sayfa DiizeniHalil ibrahim Btilgi

Baskt

Yrldtrtm Ajans Matbaactl*

2293357 -397 3277 -397 3275

Kapak ResmiBah Toroslar'dan Geng kz Bagt

BERiKAI\ELEKTRONiKBASIMYAYIM

SAN. ve ric. r,rn. gri.GMK Bulvan 80/1 . Maltepe-ANKARA

Cp O.Stz.zsz 62 78 / tg. Fax: 0.312.232 14 99

I

o

e

6 veleceiin imidiYaitz Efe, Aybaro ve Cankat'a

sevqilerimle...



igixonrirun



Yagar Kalafal

sozBA$r

"Qalkanlar'dan Ulu$ Turkistan'a Tiirk Halk inanglart

isimli seri kitap galqmamtzda, Ttirk kultur co$afyasrntn ana

diline dinine ve co$rafi konumuna bakmakstztn yaktn-uzak

halklarmm ilgili halk inanqlartnt ele altp kargrlagttrmalar ya-

plyotuz. Her yeni cildin sdzbagtnda ise, o cildin igerdi$i Turk

ktiltiirlu halklarr sayarkery geriye dtinulmesi gerekti$inde

okuyucuya kolayltk olmasrnr sa$lamak iqin, geqmig ciltlerde

ele alrnmrg halklart da belirtiyoruz. Serinin bu cildinde; Ma-

kedonya' dan Makedonlart, Arnavutlart, Torbegleri ve Qinge-neleri ald*. Ti.irkmen-i Sahra bilindi$i gibi iran co$rafyasr-

ntn Tiirkmen kesimi olarak bilinir. Aynt zamanda iran Hora-

sant olarak da anrlu. Bu bolgenin halk inanqlanna bu ciltte

tekrar ddniilmrig ve iran Turkliigtini.in genelini igeren halk

inanElanna dair de "Ustat $ehriyar ve Ttirk Halk inanglart",

"Kargrlagtrrmah iran Ttirk Halk inanglarl", "Gtiney Azerbay-can'da Din", "Ttirk Halk inanqlannda Hz. Ali Kultti", "AtlrBozku Medeniyeti'nin Anadolu-Azerbaycan ve iran'daki iz-

leri" ve " Azerbaycan iran Ba$lamrnda Guney Kafkasya'da

Etno- Sosyal Yapt" bagltklan altmda bilgi verilmigtir. Ayrtca

bu ciltte; Lazlar, Ydrtikler, Varsaklar, Qi$iller, Musallaltlar,

Ceridler ve Koqu Babahlar'rn halk inanqlarma dair de kargt-

lagtumalar yaprlmaya Ealqilmrgttr.

I



VIII Yagar Kalafat

Bu serinin geqmig ciltlerinden birincisinde; Hazata, Kara-

kalpak, Karapapah, Da$stan, Nogay, Kabartay, KaraEay'

Kaiay, Ahtska Bulgar, Caga:uz, Bagkurt, Quvag, Altay' Ka-

zak, i alar, ikincisinde; Kaggayi, Terekeme, Elseven/ $ahse-

ven, Karakoyunlu, Kiresunlu, Avgar/Afgar, ismaili \lazaya'Kengerliler, Caferi, Karamanh/Nigari, Aynmlt, J(ekai,-$e-

bek,"Navrlh, Sarulu, i.igiincti ciltte; Hakas, Kara Krrkrz, Bo9-

nak, Acar, Edige/Adige, Alban, Karaqay, Gregoyan, Roman-

ya, $umnu -Burgaz, Giircistan-Karaq6p, Ktbrrs, Rodos, Taci-

Lirtur,, Suriye, dtirduncu kitapta; Hamse, Horasan, Karaba$'

Ktpgak, Abdal, Amucalu/Bedreddinli, Dadali/Dedeli' Kr-

,urlu Mut uv, SuaE, Tahtact, Karerli/Katitli,Zaza, Qepni, Ka-

rakegili, Do$u Karadenizli, Muti/Mut, Halaq, Ortodoks Ta-

tar, Ortodofs ve Buryatlar'tn halk inanqlartna yff vermigtik'

Tiirk kiiltit co$'rafyasrnm halk inanqlarml kargtlagttrmak-

la, ortaya erkarmik istedigimiz gergeSin ne olduS-unu, b.u-

nunla neyi amagladr$.mtzt hangi ihtiyacrn kargrlanmtq ola-

ca$r.nr hir yaztbtilumu mtinasebeti ile yer yer aqtklamulu:u-

l.giyoru". bu qalqma bir paradigmarun olugumu, teorik bir

yuprtun*unrn sa$lanilmast ve butiin bunlarla beraber ve

frdut.tr uzerinde bir stratejik muhteva idi. Do$al olarak ba-

$rmsrz stratejik yazrlanda igermeli idi, nitekim 6yle de oldu'

faltgmalar arasindaki kopuklu$a yol aqmamak ve serinin iq

bUttinlUgUni.i sa$layabilmek igin, ciltlerden birisini strateji

halk inaiqlart baSlantrlt yazilartmua ayumayr planladrk'

Bu arada giderilmesi gereken bir husus daha vardt' Her

ne kadar qegitli vesileler il" k.ru da olsa Ttirk kUltUr co$raf-

yaslntn tarihi arka plantna dair bilgi veriyor-olsak da' akra-

falt$rndan bahsedilen halklann tarihi akrabahsr ve ortak

kUltiir co$rafyasmm ortaklk gegmiqine dair de bilgi verilme-

li idi. Btiyle." b"tti yerlegik dtjneme geqilmedeo atlt gbgebe

Bozkrr Ktiltiiriiniin mirast ile ortak tdrenin tegekkUliine dair

I

i

I

I Balktnlar'dan lJIu Tiirkistan'a Tiitk Halk Lnanglan

de aEtklama yapabilme imkdnr do$acaktt. Buradan hareketle

ciltlerden birisini halklann ortak tarihine aytrdtk.

Halklann negelerini, kederlerini, o{kelerini, heyecanlartnt

yansrtma biqimleri onlarrn karakterleridir. Hangi olay kargt-

smda ne trirden bir reaksiyon g6steriyor olmalan, onlartnolan, onlannkidir. Onlart onlar yapandrr. Onlart tanttan ta-

nrmlayan Ozellikleridir. Onlann acr.-tath deneyim ve birikim-leridir. Bu hallerini, onlar igin iyi olant yapma adtna yola gtk-

mtg blsanrz bile, halklardan zorla ve hile ile aytrmak suretiy-

le, onlan sadece bagkalagttrmrg olmazsunLz, onlartn yok ol-

malartna yol aqarsrnrz. Bu yok olugun dnlenilmesi halkrn

kendine ait olanr bilmesi ve onu sahiplenebilmesi ile miim-kundur. Kendine ait olanm bilinip sahiplenebilme adtna,

kendimizi tantytp korunabilme adtna, halk kultririimiizii

aragturyoruz. Kendimizi tantmak, tanqtkltk ba$tnt gtiglendi-recektir. Tanr.gmtgh.k nispetimiz arfi"fit siitece, ortak ydnleri-mizi kegfedece$iz. Ortakh$tmrzr artuabildi$imiz oranda bu-

yiiyebileceSiz. Birlikte yagayan halklartn en buytik silahr

olan, tantgrlarak gtiqlenmenin en zaytf halkast, inkArcrltk ve

yok sayma hastalt$r.du. Farkliltklan kabullenmek bizi yenisentezlere gottiriir ki, bu da, ortakltktaki zenginliSin yeni do-

nemlerdeki adrdu. Objelerden bir objede yo$unlagmak, obje-

lerden bir objenin yapr tagmdan, o objenin buttintine ulaga-

bilmek, objelerden objeler btittinunu gdrebilmek, hissedebil-

mek, sistemi kawayabilmek, sistemi yapanl ve yapma sebe-bini kegfetme$e uf,ragmak, emperyalizmi tanrmak ve kurgu-

sunu geEersiz kilabilmek igin gereklidir.



Yagar Kalafat

MAKEDOT{YA HALK iNANqLART

Jitakedonya halk inanglanhalkbe halk uzmanlar sevi-

yesinde ele alrnmrgken ve halklar ayn ayrt incelenirken

seyahatlerin sa$ladt$r stnult imkAnlardan yararlanarakuzmanlardan veya halktan sdylegi stnulart kapsammdaalmmtg bilgiler ancak bir fikir verme$i sa$layabilir. G6-

rtigmelerimizde hangi halk kesimi ile olursa olsun gordtikki bdlgenin kultur politikalanndan bahsedilirken Osman-

h ddnemi ve onun politikalartndan bahsetmemek mtim-krin de$il.

Balkan halklart kultur politikalarmdan bahsedilirkenUlahlann varlrklart ve gegmigte geqirdikleri agamalar ve

Osmanlt'nrn Ulahlarla ilgili kUlttir stratejilerinden soz

edilmez. Biz Ali Aslan hocantn bildirisini dinlemeden Os-

manh Ktiltiir stratejisinde Ulahlartn yerini doSrusu pekbilmezdik. Ulahlar Osmanh Ttirk ydnetimi ddneminde

etnik kimliklerinin tescilini sa$lamrglardr. Bugtin iEin esa-mileri pek okunmayan Ulahlann miicadele seyrini bil-mek, balkan halklanmn ktiltUrel hayatlannrn geqmigini

bilmek itibaiiyle oldukqa dnemlidir. Ulahlar OsmanlrBalkan ydnetimi ddneminde dilleri olan Ulahga ile ibadetetmek isterler. Karqtlanna Rum Patrikhanesi engel olarakgtkar. Patrikhaneyi sorunlanntn anlatrlmast ve qoziimle-rinin bulunmast konusunda agamayan Ulahlar M{iracaat



Yagar Kalafat

mercii olarak idare ba$lantdt bulunduklart Osmanlrya

bagvururlar. Osmanh dini hiyerargi olarak Rum Patri$ine

baf,h. olmasrna ra$men Ulah konusunu gtivenli$in sa$la-

,l.I*ut, gereken bir sorun olarak ele altr ve de$erlendir-

me$e tabi tutar. Yunanistan Helenizm'in giizergAhmdaUlahlan engel olarak gtirtiltirken, Osmanh devlet y6neti-

mi Ulahlart Ortodoks dunyasr' iqerisinde bir kontrol un-

suru olarak gdrmektedir. Buradan hareketle Osmanlt

Devlet ydnetimi Ulahlartn ana dilleri ile ibadet ve e$itim

haklarrnr tanu. Bu imkAnr de$erlendiren Ulahlar Selanik

ve Yanya'daki kilise ve manastrrlannt Yunan dini hiye-

rargisinden kopanrlar. Bu ihtilaf, Ulahlarm goglerine ve

farklt yerlere naklini sdz konusu eder. Ulahga e$itim mal-

zemesinin Fener Patrikhanesinde tasdiki gtindeme gelir'

Kilise olarak kutsamak igin bunun zarutr oldu$u s6yleni-

lecektir. Aksi halde Ulahlart resmen tantma anlamtna ge-

lece$i iqin, Ulahlara kilise yeri Yunanltlar vermeyince,

devleti dinlememig olan Yunanlilar devletle ihtilaf ya$a-

mak durumunda kaltrlar ve giderek bop kiliselerin Ulah-

lara verilmeleri karartna varrlrr, bu durum ta ki Balkan

Savagma kadar stirer. Nihayet Ulahlar kendi metropolle-

rini segerken arttk sadece Ulah Ktiy papazlannt seqmekle

kalmaz, onlart seqecek olanlart da olugtururlar' 1905 de

Fener Rum Patrikhanesinden ayrilular ve Ulah Milletiolugmug olur. Osmanlt Ttirk ydnetimi Balkanlart terk

edince, Ulahlann dil, ktilttir, kilise kimliklerini yagamala-

rt giiniimiize kalmtg olur-

Yol arkadaqlanmrzdan birisi aynt zamanda Manav bir

genq. Fevkalade bir arkadag Ali Aslan hocaya Mustafa

Selguk'u seqmekle ne kadar isabetli davrandtSmr anlatt-

yorum. Selguk'tan Baltkesir Manavlartnr tantmak istiyo-

Balknnlar'dan Ulu Tiirkistan'a Tiirk Halk inanglan

ruz. Qok samimi bir sohbet baghyor. Baltkesir Manavla-rmda namaz, oruq, kurban, hac ve zekAt gibi di$er ibadet-ler de Sunni inanglt Mtisltiman kesimden farkhl* arz et-memektedir. Bu hususu biz grkmak iizere olan kitabrmtzigin de tespit edip kitaba almrgtrk.l

Ayrrca diyalog yoluile bilgi aramaya da gerek yok, kaynak kiginin hayatmrgOzleyerek de bu teghisi koyabiliyorsunuz. Manav Ttirk-lerine mahsus bir ttirbe ziyareti gelene$i veya uygulamagekli yok. Aynca Manav olarak bilinen bir yatu olmadr$rgibi cizellikle manavlartn ziyaret ettikleri bir yatu da yok.Manav olarak bilinen islam kesimde yas ile ilgili farkh birinang ve uygulama da yok. Yas ddnemindeki 3,7, 40, SZ,

seneyi dewiye inang ve uygulamalar Manav Trirklerindede var. Ancak igeri$i Sunni inanglt kesimden farklr defil.

Manavlar akraba evlili$inde 7 gdbek sayma gibi bir uy-gulamaya gitmiyorlar ancak amca gocuklan ve dayt-halagocuklan arastnda da bir evlilik yapmtyorlar. BahkesirManavlart Ehli Beyti tanryor sayryff ve do$al olarak daseviyorlar ancak komgulan olan Qepni kciylerinin halktgibi, Stinni kesimden bir farkhltk arz eden inanq anlayq-lart yoktur.

Osmanltdan gtintimtize Balkan halklart merkezli Ttirkdevlet politikalarmda devamlrhsm saSlanabilmesi adma,Balkanlardaki uluslar arasr sempozyumlann, bilgi gdleni

dillerden birisi mutlaka Ti.irkge olmalt, katrhmcrlara da$r-hlacak bildiri metni ikinci bir dilden olabilir. Bu hususTtirkqenin hdlA bir Balkan dili oldu$unu gdstermesi bakr-mrndan da ayrtca Onemlidir. Balkan halklan Tiirkiye'ninBalkan politikast itibariyle deSil, Balkanlardaki gelecekle-

I Yagar Kalafat, Balkanlardan Ulut Tiirkistan'a Ttrk Halk inanglan V-VI Be-rikan Yayrnevi, Ankara 2006, Sh. 117-125.



Yagar Kalafat

rini tayin edebilme adma Osmanlmtn Balkan Politikastntgtiniimtiziin Ttirk Balkanologlart ile tartqmak istiyorlar.

Orneklemek gerekir ise II. Selim zamantnda Imparatorlu-

$un Qingeneleri ile ilgili 2 ferman gtkartlu. Osmanlt dev-

let politikasrndaQingeneler

Krptiler ve Romanlar olarak

aynlmrglarken, Romanlar gezgin olup Mutr grubu ise ge-

gitli mesleklerden esnaflardu. Avusturya bu iki grubu bi-

raz da fiziklerine bakarak aynr kabul etmigti. Gelece$ini

belirlemek isteyen Qingene toplumu gegmigini ilgili argiv-

den ve ilgili dilden haklt olarak izlemek istiyor.

Balkanlann az sayth halklan dilleri ve dinleri farklt ol-

salar da kendilerini Osmanlt Milletinin mensuplart olarak

gdrtiyorlar. Kimliklerini anlatularken; kryafetimiz aynt,

Rumeli mutfaSt ortaktu, musikimize baktntz diye baglt-

yor el sanatlartndan devam ediyorlar. Biz daha ewel Ka-rada$'da Kotor'da Balkan halklanntn mutfa$t ile bir Bal-

kan tilkesi de olan Tiirk mutfa$rntn ortakhklannt goriip

yazmqtrk. Merhum Gi.inda$ KayaoSlu ile Oktay Belli'nin

Balkan mutfaSnrn arag ve gereglerinde ortaklt$t gdsteren

qalqmastnt da biliyorduk. Bu defa Makedonya'da yaktn-

dan g6rme imkAnr bulduk ki, mutfak kulttirti itibariyle de

Balkanlar Ttirk kultur co$rafyastntn bir pargastdu.

irfan Unver Nasreddino$lu, Ohrid'deki bildirisinde2

Romery Makedon, Leh mutfa$tnda yer almq olan100 ci-

vannda Anadolu'da da bilinen yemek ismi vermektedir.

Keza aynt bildiride bol drneklemeler zikredilmektedir'

Balkan halklan ile genel Turk kultiiri.i ve bilhassa Bah

Tiirklii$ii yukanda da belirtildi$i gibi diller ve dinler

2 irfan Unver NasreddinoSlu "Balkan Halklarr. Folklorunda Etkilegim" (Makro

Qepenkov Folklor Enstititsii, XVI. Balkan Folklor Sempozyumu,lS-19 Ekim

2006 Ohrid.

Balkanlar'dan UIu Tiirkistan'a Tiirk Halk inanglan

farklt olabilse de Hrdrellez gibi toplu mevsimlik mera-simlerde, hayatm dof,um evlilik ve Oltim gibi geEig done-mi inang ve uygulamalart, sozlii edebiyat kapsamtna gi-ren iirtinler itibariyle ortak bir ktilttir co$rafyast oluptur-maktadrr. Biz di$er Balkan halklart ile Ti.irk de$im ve ata-

sdzlerinden benzer ve aynl olanlan de$il de orijinal bul-du$umuz birkaq 6rne$i aktarmak istiyoruz.

"Ucuz Eorba dilini yakar"' "Armut armudun altma dtiger"

"En giizel armudu domuzlar yer""Yeni nafaka"

"Ayafim gahEryor ise afizm da galqtr"

Balkan halklan da Ttirkiye de bu ktilturel mirasa sahipgtkamaz ise, silah geri tepip varislerinin imhasrna yol aqa-

bilecektir. Ortado$u'da olmug iken Balkanlar'da neden ol-masln. DinlediSimiz bir de$erlendirmede; "ABD Bulga-ristan'da, Arnavutluk'ta, Makedonya'da, Romanya'daTiirk islam'rna kargt Vahabili$i destekliyor. Bununla Bal-kanlarda TUrklu$un kendisi igin bir tehdit olugturmama-stnr amaglamrg oluyor. Makedonya'da Ttirkge de e$itimveren her seviyede devlet okullart var. islam halkm go-

$unlu$u Stnni inangh, az bfu kumr Bektagi inanghdu.ABD Kutm'da da Vahabili$i destekliyor Kafkasya'da da

bunu denemiqti. Bununla Tiirk islamr'mn dntinti almakistiyor. Tiirk okullart kurulmadan ewelki Turk Makedonrekabeti buyuk dlqride giderilmigtir. Geqmigte Tiirk'le ev-lenecek Arnavut gelin olarak T{irk mahallesine ya da Trirkktiyune verilmiyor, damat iq gtivey olarak ahntyordu.Tiirk liseleri 1,4 yrlda bu zihniyeti ytktr. Birgok Ti.irk 6gtet-men Arnavut ailelerle akrabahk kurdular. Uzak gegmigte

ticaret, askerlik, resmi iligkiler miinasebeti ile Amavut



Yapar Kalafat

cografyasmda bilhassa gehir merkezlerinde Tiirkqe qok

popiiler bir dil iken, Ttirkge sosyalist donemde bu cazibe-

sini yitirmigti. Tiirk liseleri Ttirkgeyi Arnavut halk arastn-

da tekrar aranlr duruma getirdi. Samanyolu'nun kultiiretkinlifi olarak Makedonya'da3 okul ve bir de 3 dilde ya-

ym yapan Zaman Gazetesi faaliyet gdstermektedir.

Ancak bir ksrm Ttirk halkrn bazt Arnavut siyasilerden

miigteki oldu$u hususuna dair bilgiler var. iddiaya gtire

Ttirk ntifusun %50'si planlt olarak Arnavut olarak gdste-

rilmig. Bu hal Arnavutlara milli pastadan Ti.irkler aleyhi-

ne daha buyuk pay aynlmasrna yol aelyormug. Aynca

gdglerle bogalan ily"ti ve meskenlerin zimmete geEirilme-

sinde de aynr rahatsrzltk ya$anlyor.

Zaman Gazetesi ve Ttirk Liseleri yaptlanmastndan biz

de misafirperverlik gdrdiik. Hava alantndan altnarak Us-

kup'ten Ohrid'e kadar tetkik yapabilme imkdnt sa$lantla-

rak gdttiriildiik. Ohrid'debize bir iftar yemeSi verildi. Ak-gam namazrm Tekke'de krldrk. Ddntigtimtizde butiin ar-

kadaglann yaktn ilgisini gordi.ik. Bu arkadaglar hakikaten

Tiirk kiilttiriine ciddi ve metotlu katkrda bulunuyorlar.

Uskup'te Yahya Kemal Lisesi modern tesis ve e$tim im-

kdnlarr ile yrllardu mezun verirken, Yahya Kemal ismini

Balkanlarda yagatmakla kalmtyor, bu liseden diploma al-

mtg gengler, dtinyantn birgok yerindeki saygn tiniversite-sinde ve yan$malartnda bu lisesinin onurunu tagryorlar.

Buradan mezun olmug genEler, ABD'de iiniversitelere gi-

rebiliyor ve bu liseden mezun gengler dtinya gaprnda ya-

ngrnalarda dereceler alabiliyorlar. Krsaca Balkanlar biz-

den gtkmamtg biz Balkanlardan qrkmrgrz. Ba okullarla

tekrar Balkanlara ve bu arada gktr$tmu ve gtkmadtfimrz

birgok yere giriyoruz.

Balkanlar'dan Ulu Ttirkistan'a Titrk trIalk inanglan

Usktip'ten Etkmca 10 km. de bir Arnavut koyU gorU-yorsunuz. Bu kciylerde muhakkak bir cami ve gof,unluk_la da yeni yaprlmq bir cami var. Bu camilerin vAaz diliArnavutEa da olsa, islam anlayrglart Vahabilerinkinden

farkh. Tabir yerinde ise, islamt bdlmdg olma durumunadtigmekten Allah'a srstntnm, bu islam Balkan islamr,Osmanh. islamr. Bu camilerin bazrlartnrn minarelerinde

\udir gecesi veya ramazan mtinasebeti ile mi anlayama-drk, yegil islam bayra$t asth idi. Biz cami minaresine si-yah bayrak asddr$tnt, iran'da imamzadelerin belirli gtin-lerinde ve I$du'da da Muharremlik mtinasebeti ile gahitolmugtuk. Vardar't ve ovaslnr ewelce gdrmtigttik, bukez $ar DaStnr yakr.ndan gorduk. Ruhun gad olsun azizAtatiirk.

Kalkandelen'de 1832 ythnda yaptlmq Alaca Camiininduvarlartnda gepegewe Kur'an-r Kerim'de isimleri geeenbuttin peygamberlerin adlart yazilr. idi. Bu tezyinatta40.000 yumurtantn kullantldrsr ifade edildi. KubbesindeMthrii Siileyman'm yer aldrst Alaca Camiini ikinci gezi-gimizi bu gengler saSladtlar. Keza Kalkandelen,de Hu.a-bati Bektagi Tekkesi (Halveti Hayati Hasan Baba 1g. Stru-ga) ni ikinci kez gOrmemizi bu gengler sa$ladilar. Bu defanamaz krlmak ve Halveti Zikrine gahit olmak krsmet ol_du. struga $iir Gecelerinin yaprldrst etraft gair btistleri

ilestislii Dirin Parkmr gezdik ve Dirin'den gok etkilendik.Dirin'i qrkttft kaynaktan sonra Ohrid Gdltine karrgrp 96_Itin suyu igerisinde ilerleyigini gdriince, gayri ihtiyari,

Kadir Mevla'm hikmetinden sual olmaz

Su iginde yol alan suyunu g6rdtim, demekten kendimialamadtm Makedonya Arnavutlanndan 6yle bir Amavutaile yok ki akrabalarmdan 3-4 kigi Ttrkiye,ye gidip i9 sa-



Yapar Kalafat

hibi olup yerlegmig olmastn. Makedonya Arnavutlart ile

Ttirkleri arastnda uzak veya yakrn bir akrabahk ba$r ku-

rulmug. Ttirkiye'ye gdq edip yerlegmek sdz konusu olun-

ca buttin Mtisltiman Arnavutlar Tiirk kimli$i edinmigler'

Makedonya Tiirkleri 1990'lardan once tilkelerini tama-men terk etmeden Anayurdun imkdnlanndan da yararla-

nabilmek iqin gifte vatandagltk tizerinde duruyor, Ttirkiye

ise bu gdri.ige kargt gtktyordu. $imdilerde Makedonya y6-

netimi Makedonya'yr terk etmig Makedonyaldann Make-

donya'ya donebilmelerine imkAn sa$ltyor ve fakat sadece

Tiirkiye'ye gitmig olan Makedonyaltlara bu ganst tantmt-

yor. Bir Makedonyalt Tiirk ozli.i s6ziine gore "Herkesin

qorabr ori.ilti, Makedonya Tiirki.intinki sokulu'"

Zaman Gazetesi'nin bulundu$u binantn penceresin-

den 10-12 cami minaresi sayabiliyorsunuz. $ehri sur gibi

saran sua da$lartn ufkunda muhtemelen 40-50 metrelik

uzun beyaz genig siitun halinde bir hag heykel yaptlmtq.

Adeta meydan okur gibi ve fakat sakin bir hali var. Saygt

duyulmalr. 2 milyon ntifuslu Makedonya'nm yaklagrk ya-

rtsr Usktip'te yaqtyor. Bu haq, adeta gehrin simgesi gibidir.

Bu hag heykelin tilkeye son kargagadan sonra huzuru

sa$lamak tizere gelmig olan Bang Giici.i Askerleri'nin eko-

nomik yardtmt ile dikildi$i ifade ediliyor. Ttirkiye Mostar

K6priistinii onartu da birileri bog mu durur?Makedon resmi gevreleri ifade edildiSine gore yi.izleri-

ni Yunanistan'a ddnmtigler. Yunan igadamlarma gerekli

kolayl* sa$lanabiliyor. Yunan sermayesi Makedonya'da

hakim durumdadu. Tagktiprti'ni.in bir ynz:ij Makedonla-

ra ait. Burasr daha zengin, daha onanmlt ve daha canlr-

du. Mtisltiman halk Eski Uski.ip'te yo$unlagmq. Make-

donya'ya Turan Yazganekibi ile Ahmet Kabaklt Hoca ve

Balkanlar'dan Ulu Tiirkistnn'a Tiirk Halk inanglan

di$er arkadaglarla birlikte bir grup olarak 1990 tarihindegitti$imizde bizi o dcinemde bir bayan olan Bagbakan

yardrmcut kabul etmigti. O tarihte yanm saat arahkstzyaptt$r konugmasmda devamh Ttirkiye'nin yaptr$r maliyardtmr anlatmqtt. Bakan hanrmefendi yaptr$ konug-

mastnda, "5 yil ekonomimizin gerilemesine ondan sonra-ki 10 ytlda yerinde saymaslnl planladrk. Sonra ne oluruzbilmiyoruz. En bUyUk deste$i Ttirkiye'den g6rriyoruz. Bu

yardtmlart Makedon halkr unutmayacak" diyordu. O dO-

nemi izleyen ytlarda Makedonya stirekli Avrupa rilkele-rinden bir gekilde yardtm aldt. Bu yardr.m devam eder-ken Makedonya konusunda AB ve ABD i.ilke igin farkltgelecekler planhyorlar.

Makedonya'daki Ti.irk halkr dUnya olaylannt, stiper

gticiin Avrupa ve Orta-dof,uda geligtirdi$i emperyal po-litikayr, Ttirkiye'nin bu geligmeler igerisindeki yeriniyaktndan takip ediyor, de$erlendiriyor ve endigeleni-yorlar da.

Balkanlarda Ttirk krilttirtinti de iqerisine alan ortak ktil-ttirel yapdanmalara kargt olan bir elin olduSunu sezebili-

yorsunuz. Ttirkiye'de de ortak Anadolu Ttirkqesinde bu-lugmamak iqin ilging direnme ornekleri yaganlyor. Kiirtlergibi bazt ehomlar da yerel dilleri ile standart Tiirkqenin

birnoktada

bulugmalarmdan bugevreler

rahatsrzhk du-yuyorlar. Ortak Ttirkgenin olugmastnda ona kelime ver-me$e kargrlar. Bir ktstm resmi a$u ve bir krsrm bize gdre

gi.iya Tiirk milliyetgisi olan kesim de, ortak Anadolu Ti.irk-gesinde bulugmamak igin yerel dillerden kelime alarak,geligmig Tiirkqeye destek olunmastna kargrlar. DiSer ta-raftan TUrk ktilt{ir co$rafyasr.na ydnelik stratejileri olanemperyalist gtigler de Ttirkiye'de kiilttir birli$ine kargdar.



10 Yagar Kalafat

Ohrid'deki ilk gecemizi Marko Cepenkov Folklor Ens-

tittisii XVI. Uluslararast-Balkan Folklor Sempozyumu'nu

gegirecefimiz Desaret Oteli 107 numaralt odastnda gegir-

dik. 2 kigilik odamuda yalnrzdtk. Bu mevsimde Ohrid,

Ankara'dan daha so$uk olur. Otel de Ohrid goluntin ke-nartnda olunca, goltin ayazl Istanbul Halicini ve 1963-64

lerdeki askerlik ytllartnt hatr.rlatryor.

"Diln gece yar hanesinde

Yashfiimbir tag idi

llstiim yafimur alttm Eamur

Yine gdnlilmhog idi"

Odamtzrn penceresi Ohrid gdliine bakryor. 1,994 yilm-

da Turan Yazganhocamtztn ekibi ile geldi$imizde, birkag

sanat eseri tarihi mezar tagr. gdrebilmigtik. Bunlar asulrkservi gamlarrntn altmda idiler. Yakrn geqmigte bu taglann

olduSu yerde halen ytktlmrg olan gift minareli camisi ile

islam Mezaritst var imig. Bu caminin kandilleri gdltin su-

yuna yansrr, Eevre koylerin islam halkr iftar ^vaktini, bu

mistik romantik gbri.intiiden takip ederlermig.3

Struga tahminimizden daha btiyukmtig. 10-15 yrlda

bir hayli geligmig. Buradaki Tiirk Lisesi'nin mtidtirii Saytn

Yusuf $ahin bize ev sahipli$i yaph. Nezaket gosterip ra-

mazan gecesinin geg saatlerine kadar bizimle ilgilendi-Makedonya'daki okullar ismail Bey, Enver Qelik Bey ve

diSerlerinin organizesi sonucu bize Usktip-Ohdd arast bir

minibiis tahsis etmig olmalartna raSmery Yusuf $ahin ho-

ca bize aract ile refakat edip, kaldt$tmrz oteli bir ihtiyact-

3 Ya$ar Kalafat, Makedonya Tiirklerifliirkmenler,

Qenkeriler ve Ydri,ikler Arasrnda Yagayan Halk

Aragtrrma Vakf r, istanbul,1994

Torbegler fiiirkbaglar,inanqlan, Tiirk Diinyasr

Balkanlar'dan Ulu Tirkistan'a Tiirk HaIk inanglan

mtz olabilir diye bizzat gdrmek istedi. Kendisine gtikranborcumuzu dahi odeyemedik.

Struga bir rtiya gehri, Ohrid gciltinde 250 adet tatlr sugozesi var. Golfln Arnavutlu$a aEr"lan ayafitbu iilkede Ar-

navutluSa doktiltiyor. Nehrin gehirde bulunan krsmt ge-nigliSi L5 metreyi geEen bir kanala ahnmtg. Tertemiz, ol-dukga derin ve gece giindiz Sttuga'ntn merkezindenakan bir nehir. Hakasya'da kiralaytp kaldt$rmrz evinoniinden deli deli akan dev gayabenziyor. Ancak o belkide mevsimden gamurlu aktyor vebiraz da UrkutUyordu.Ben, Dirin'i, Kars Qayr'nrn eski haline benzettim. O da ev-lerimizin dniindeki bahgelerim izi y alay arak gegerdi. Di-rin in uzun kdprflsti iizerinde geqmige dalarken Kars Eayt-n1 ve onun kenartndaki evimizi, gocuklu$urnu dtigtin-

dtim, htiztinlendim. insan yaglandtkga daha duygulu muoluyor? Struga'ntn iqme suyu da Kars'tn, bilhassa Bor-luk'un suyunu andrrtyor. iqtikqe doyamtyorsunuz ve higgigkinlik yapmlyor. Eski Kars'm igme suyu d,ayaz ktg buzgibi idi, ama hig dokunmazdr istanbul'a, Ankara'ya,Kars'tan iqme suyu ve Kars gazozu giderdi. Evimizin ha-yatmdaki su, yaz kq, gece gtindi.iz bilek kalurh$tndaakardt ve iqimine doyulmazdr. $imdi ne hayat ve ne desuyu kaldr,.

Buradaki 3 lise ve Zaman gazetesi qevresindeki Tiirki-yeli Ti.irk gdrevli aydtnlannrn bOlgede kalma stireleri15-20 ytla bulabilenler de var. Bu geng insanlar Make-don'ca, Arnavutga gibi bolge dillerini rahath,kla konugabi-liyorlar. Bu yi.iksek tahsilli, biilgeyi ve b6lge dillerini bilenidealist kadrolar igin, Tiirkiydnin gelece$e ydnelik proje-leri de olabilmeli diye dtigiiniiyorum. Bu projeler gelecek

ytllar dikkate almarak bu dava adamlarmr ona gcire di-

l-t



Yagar Kalafat

zayn edebilmeli. Mesela bu arkadaglar bulunduklarr yer-

lerde mastu doktora yapabilmeliler. Ti.irkiye'ye ddnduk-

lerinde Balkan uzmanlartntn istihdam edildi$i aragttrma

merkezlerinde kendilerinden istifade edilebilmeliler.

Sevim Pilickova hoca hanrm ile Makedonya'da kalaca-$tm ddnem zarftnda yaPmayt tasarladt$rm galqmalart

planhyoruz. Arnavut, Pomak/Torbeg, Qingene ve Make-

don halk inanglanna dair bilgi edinmek istedi$imi belirtiyorum. Amacrm, Osmanh Turk ktiltiir co$rafyast'ntn Bal-

kanlar yakasmr daha iyi tanryabilmek. Marko Cepenkov

Folklor Enstitiist, Makedon halktnrn dillerini, tarihlerini,

halk ktilti.irlerini uzmanlar baztnda ele altp incelemekte-

dir. Tamgtkltklar kurmak suretiyle bu imkAndan istifade

etmek istiyorum. Ne var ki ortak dil Makedoncayl buti.in

halk kesimleri do$al olarak bilmektedir. Ancak bunlararasmda Tiirkqe bilen ve benim ilgi alantmt gahgan birile-

rini bulmak gok zor. Bu zorlu$u agabilmek igin Prof. Dr.

Piligkova hoca hanrm bize si.irekli planlar hazuladt.

Sempozyuma Turkiye'den katrlan meslektaglarla tar-

ttgttStmtz ve bana gdre gok dnemli bir konu da, Osmanlt

Tiirk Devleti'nin resmi dil politikast idi. Kanaatimce, Os-

manlt neden bu co$rafyantn dilini Ttirkqe yapmadr de-

yip, Fransulartn veya ingilizlerin, sdmtirge dil politikast-

nr drnekleyip esef etmek, ciddi bir bilgisizlik Orne$idir veOsmanlt Tiirk devletine yaptlan onemli bir hakstzlrktu.

Bu konuda gdriigiimiiz Osmanlryt savunmak adma de-

$"ildir. Osmanhmn dil politikasmr bilmemek, Osmanlt

devlet politikastndaki felsefeyi bilmemek demektir. Bu

bilgisizliktir ki, Balkanlarda tekrar var olabilmemizin

dniindeki fikir eksikli$i olarak kargtmtza g*makla kalmr-

yor,bizistrateji iiretmemizde zavallt durumuna da dugu-

Balkanlar'dan lllu{ Tirkistan'a Tiirk Halk inanglan

rtiyor. Bu bilgisizli$in do$urdu$u garesizlik sadece Bal-

kanlarda de$il, Kafkasya ve Orta-do$uyu yanlq algda-mamrza da, oralarda da kstr kalmamrza yol aqtyor. Bize

gdre aynr hata ulus devlet Ttirkiye'nin Anadolu politika-

srnda da gdzlenebiliyor.Bize gore Osmanlt Karamanlt Mehmet Beyin Onemle

belirttiii, bundan sonra her yerde ve her zaman Ti.irkge

konugulacak geklinde ozetlenebilecek veciz, gtini.imiizrinbir ktstm ktiltur milliyetgileri, dilde govenizme gdttirenbazrlarrndan qok daha iyi anlamrg ve uygulamtglardt. Ka-

ramanh Mehmet Bey, ana dilin, TurkEe'nin yabanct dillerbilhassa FarsEa tehdidi kargrstnda yok olmamast iqin ted-bir ah.yordu. Osmanlt devlet dil politikasr bu gerqeSe str-tmr ddnmederu dilin evrensellegmesini, bir beylik dili ol-

maktan grkanltp, imparatorluk dili olmastm sa$ladr.

Turk dilinin cidannr Qin setti gibi koruma altma altp,baglangtqta kara tilkesi olan Osmanlt Ti.irkgesi ile deniz te-

rimleri ihtiyact veya deniz tirtinlerinin adlandudmast ih-tiyact nasrl kargilanabilirdi. Bu tespiti hayatm di$er alan-

larma da uygulay ablliriz.

Osmanlt dil politikasr Ttirkgeyi Osmanlt topraklanndaanlagma aract yani ortak dil haline getirirken sadece o dil-lere Ttirkge/Turkgelegmig kelimelerin girmesini sa$la-

makla kalmtyor, o dillerden de Osmanh Ttirkgesi yaztltves6zlii ifade tarztna kelimeler altyor, imparatorluk co$raf-

yasmda Osmanlt TrirkEesini ortak dil haline getiriyordu.Osmanlt Ttirkgesi vasttastyla Balkan dillerine giren keli-melerin bir krsmt Osmanh, Selquklu veya bagka ddnem-lerde Farsgadan ve bilhassa Arapgadan Osmanlt Ti.irkgesi

kimligi ile tagmmrgtu.



T4 Yagar Kalafat

Osmanlr Balkanlardan Arnavut Ci$erini beslenme kul-ttirttne veya Arnavut Kaldrrtmrnr gehircilik kUltUrUne

aluken bu terrninolojiyi kulttir co$rafyastnda kullandrrhatua getiriyor, Kafkasya'ya Orta-do$uya tagryabiliyor-

du. Bu uygulama baqanlt bir imparatorluk dil politikasr

idi. Halklar kendi dillerini konugabiliyor ve fakat impara-torluSun ortak dili TiirkEe varlr$mr. genigleterek siirdiirtl-yordu. Ortado$u mengeli divan edebiyatr tarzt Balkanlar

ve Kafkas ya da Osmanlr Ttirkqesi ile riri.inler verirkery

eserin vticut bulduSu co$rafyanrn dil hatualartnr da tagr-

yabiliyordu.

Osmanh dil co$rafyaslnrn her kesiminde yagayan dil-lerle mtiracaatta bulunabiliniyor, bu mtiracaatlar igleme

konulup orijinal halleri ile argivlenebilirken, cevaplandt-

rrlmalart Osmanh Turkgesi ile oluyordu. Ortak anlagmadili, birlikte ya$ayan halklarrn dilleri ile de genigletilmig

Osmanh Ttirkqesi idi.

Osrnanh dil politikast yerel dilleri yok saytp unutulma-lart veya korelmeleline y6nelik olamazdt. Fransrz veya in-giliz dil politikalanndan farklt olmah idi. Zira Osmanlt

Turkunun devlet politikast farklr idi. Osmanh Turku kril-tiiri,inii tagrdt$r yeni co$afyalarda, birlikte yagadt$t halk-larla kulttirel sentezlere girerek kulturel kimli$inde yeni-

Ienn'leler yagarken, amafl scimtirti de$ildi. Devlet Ttirkdevleti idi ama tebaa egitti. Osmanh o topraklarda, ilahinizarn, nizamullah igin vardt. Hak igin halka hizrnet gdtti-ri.irken, Hak nizamtnda yaratrlmq tiirn Adem evladr egit-

ti. idare eden ve edilen arasmda dlguyti liyakat ve sadakat

tayin ediyordu. Halkt dil veya din farkrndan hareketle

herhangi ttirlti sornurmek bu arada dil perlitikalan itiba-riyle sdmi.irmek, halifesi olunan Kadiri Mutlak'a kargt so-

Balkanlar'dan IJIu{ Tiirkistan'a Tiirk Halk inanglan

rumluluSu gerektiriyordu. Dillerin unutturulup dillerden

bir dilin tek dil haline getirilmesi gibi bir husus, ilahi truy-ruk'ta yoktu. Halife sorumlulufru olmayan kimse de$ildi

ve O, halifesi oldu$u Allah'a kargt sorumlu idi. Hilafet

co$rafyastnda ortak bir dil gerekiyordu ancak bu ihtiyaE

di$er dillerin yok olmalartnt gerektirrniyordu.

Halife Allah'a hademeli$ini halkrna adil halifelik ya-

parak yerine getirmefre galtguken, devletin islam inanglt

tebaasmr otomatikman arkastna almrg oluyordu. Kahyor-

du gayri Mtislimler. Hz. Ademden itibaren ilahr tebligat-

gtlarrn duyurularrnt Allah buyru$u olarak kabul eden is-

lanniyet, medeniyet veya daralttlmak istenitrrnig, bir dtl-

nernle smulanmtg Muhammediyat anlamtnt agtyor, Mu-

hammed iimmetinin dqmda kalan inang kesimlerini de

kapsamrg oluyordu. Bu anlamdaki millet anlayqmdamerkezi y6netimdeki bir ktstm gorevliler kan olarak Tiirksoylu olmasalar da, bu Turkliik dar anlamda uk veya ka-

virn aranma ile sr.nrrlt kalmtyor, veziri azamlar, kaptant-

deryalar, beylerbeyleri, mimarbaglart farklt anadillerden,

Turk kultiirlti halklardan bir halk olarak, Turk kultur po-

litikasr igerisinde yer alabiliyor, Ea$m en geligmig mimari

drnekleri, devletin felsefesi olan Allah nzast iqin halka

hizmet adma verebiliyor veya anadili farkhlt$ma bakd-

maksutn ortak deferleri bu arada rnilli margt, ortak milli

dille yazarak, dile getirebiliyordu.

Ktsaca Osmanh Turk ktilttirii, devletin di$er co$rafya-

lannda oldu$u gibi, Balkanlarda da halktan aldr$r k{iltu-rel de$erleri, Hak igin ortaklaga dile getiriyordu. Bu idarifelsefe ve bu dil stratejisi Ttirk devleti ve Turk dili ile ya-

pthyor olsa da buttin tebaantn inang ve kulttirumin ortak

eseri idi.

15



Yagar Kalafat

Biz"Pir kiiltf isimli bildirimizde/ peygamberlerin ge-

tirdikleri ilaht mesajlar ve ilahi mesajlar ile siinnetleri ara-

srnda bir geligkinin olmadt$tnt, olamayaca$tnt belirtmig-

tik. Peygamberleri izleme durumunda olmast gereken pir-lerin de beyanat ve tutumlart ile bu giz$yi takip etme du-rumunda olduklartnr aqrklamqtrk. Yukanda belirtildi$igibi Kalkandelen'deki Alaca Camiinin ig tezyinatrndaKur'an-t Kerim'de isimleri geqen peygamberlerin adlarrnr

okuyunca, adeta Amentti'deki peygamberlere bir Miislti-man/ln iman etmesi gerekti$i anlayrgt ile Osmanlt'nrn bu

topraklara nasrl gelebildi$ini, buralarda nastl tutunabildi-

$ini ve asrrlara kalrcr imzastnr nastl atmtg oldu$unu ba$-

dagttrmak yani Muhammedi islam'm Hrristiyan Balkan-

lardaki var olma surlnl anlamak zor olmuyordu.

Sempozyumda qok candan yardtmlarmr gordti$umDr. Elizabeta Kopeska'nrn Tebli$inin konusu Bektagi

inanqh Mtisltimanlartn Htdu Ellez'i ile Huistiyan Orto-dokslann Azizlefi Sveti Georgi (Ayas Georgi) veya Htdr-rellez Giinii ile Gurgouden Giiniin aynr tarihlerde birisi-nin di$erinin adeta veriyantr olarak kutlanrlmasr idi. Bu-

rada rizerinde durulacak husus bir kangtrrma olayrndanqok daha farkh idi. Bize gdre iki ayn dinin mensuplan, ay-

nr gahrslan kendilerine mal edip, kendi inang uygulama-lart ile yagatmalarr, bir kangtuma olayt de$il, dini algtla-

yabilmekte taassubu agtp, dinin ilahi gerge$inde buluga-

bilmekti. Evliya, Allah Adamr ise ki tiyledir. Allah'a gidenbu yolu aganlartn farklt farklr timmetlerden olmalart neyi

de$igtirir. Bu ttirden ulu kigilerin kimli$i tizerinde duruppaylagtm ihtilaft yagamak de$il, tebli$in mahiyetindeki

gerge$i, mesajm dztinii kavramak, "Birlik" te birlegebil-mek gerekir, diye dtigtintiyorum.

Balkanlar'dan LJlu Tilrkistan'a Tiirk Halk inanglan

Aynr duygulart Sart Saltrk veya Siveti Naum/Aziz Na-

um miinasebeti ile de yagad*. Bir Mtisltiman ile Huisti-

yan veya her ikisinin Musevilikten farkhlt$t, birinin Laila-

he illallah Muhammeden resulullah dedi$i divanda, diie-

riLailahe illallah iseyi resulullah veya bir di$eri Musa-

i resulullah demektedirler. Allah'tan bagka Allah olmadt-

$t konusunda ihtilaf yok iken, Hz. Muhammed. Hz. Isa

veyalHz. Musa'ntn Allah resulii olduklart konusunda da

ihtilaflart yoktur.

Makedonya Ulahlannt Prof. Dr. Ali Aslan beyin aract-

lr$r ile tantdt$rmtzProf.Dr. Klunti Anaoska Hoca hantm-

dan 6$rendik. Ulahlar OrtodoksluSa birqok halk gibi Pa-

gan dininden geEmigler. Ulah inanq ktilturtintin ilk d6-

nemlerini galqma imkAnlart pek smult, malzeme buluna-

mtyor. Kaynaklann daha ziyade Arnavutlu$un arqivlerin-de olduf"u belirtiliyor. ifade edildi$ine gdre onlar da bu

konunun fazla kurcalanmasrnt istemiyorlar.

18-19 Ekim giinlerinde Ohrid'de yaptlan Sempozyum

bitti. Katdrmcrlar bu arada Ttirkiye'den gelenler tilkeleri-

ne dondtiler. Sadece Prof. Dr. Gtilstin Parlar hoca hanrm

ekibi ile birlikte kahp aragttrma alantna donduler. Ben,

Kosova ve ArnavutluSa gitmek niyeti ile 4 gi'in daha uzun

bir program planlamqtrm. Gidemeyince Usktip'te yalnt-

zrm. Onlarca arkadagtmt bayram gtinti arayrp rahatsu et-

mek de istemiyorum.

Bir gtin ramazanda evinden ayrtlmak birkaq gtin iilke

drqtnda ve yalntz kalmak durumunda kalacak olursan,

Usktip'te bayram arifesinde 4 gunde qekti$ini unutma.

Allah darda kahp da ondan yardtm isteyeni yardtmsu bt-

rakmaz bunu da unutma. Hamd etmesini ve ona st$rnma-

srnr da ihmal etme.

17



Yagar Kalafot

Usktip'de Tiirk qargtsmda 5 yolun birlegti$i etrafr esnaf

dtikkAnlart ile gevrili meydanda iftar saatini bekliyorum.Birkag asuhk Emarrn dallart btittin rneydanr kaplamrg, al-

tmdaki havuzun ftskiyesinden qrkan ses huzur veriyor,hayal kurduruyor, yalntzhfirn azabrnr azalttyor. Qay ta-

gtndan meydanrn zemin ddgemesi, komgusu olan ve daha

dogenmeden parqalanmrg komgusu olan fabrikasyon karotaglan ile alay ediyorlar. Masalanmurn altmdaki Eeweninkedileri kuyruklannr ayaklartmtza dolagttrryorlar. iftaradavetli Eiftlerden erkekler Anadolu'da hala devam etti$igibi hantmlartndan 2 metre ileride sallanarak ytiriiyorlar.Etraftaki dev tarihi camilerin kandillerini gdremiyorsu-nuz. Bir ksmt mtize olmug bir ktsmr ibadete aEk de$il ve

garptk yaptlanma camileri perdelemigler. Kiiqi.ik bir krz

gocu$u sarurlm saku satryor, almryorum ve sonra gok

pigman oluyorum. En Onemlisi qrnartn en gorkemli dalmaCocacola'ntn teneke reklAm panosunun asdr. olugu. eokgeqmeden 20 kadar erkekli bayanlt Bartg Grictine ait asker

grubu geldi ve krsa bir stire sorua biralan bitince meyda-

nL grnarl, havuzu ve camileri bana brrakrp gittiler.

MAKEDONLAR

Makedonya halk ktilttirti derlemelerinde ve arkadagt

Prof. Dr. Dragi Georgiev ile birlikte Saint Raury'Sarr Sal-

trk'a gdtiirtilmemde yardtmcr olan Prof. Dr. Elizabeta Ko-neska'ya ve Dragi Georgiev'e tegekkiir ediyorum

Makedon Halk inanglannda da gocuklan yagamayan

aileler gocuklanm yagamalan iEin onlara seqilmig 6zel

isimler koyarak 6teki Aleme mesaj vermek isterler. Stoyel

= (Dursun), Tloyen = (Siirstin, devarn etsin 6lmesin) anla-

mmda olup bu ttir isimlerdendir. Keza Eok Eocr.l$"u olan

Balkanlar'dan lllu Tr.irkistan'a Tiirk Halk inanglan

ailelerde de isimden hareketle kayrp ilemine veya ruhlar

dtinyasma mesajlar verilir. Boyle hallerde arttk qocuk iste-

miyoruz anlammda gocu$a Dosta = (Yeter) veya Kone =

(Son) gibi isimler koyarlar. Makedon ailede stirekli krz Eo-

cu$u oluyor ise, aile erkek gocuk istiyorlarsa bu defa art*ktz evlat yeter anlamr.nda Mento = (De$gtir) ismi konur.4

Qocuklan yagamayan ailelerin qocuklartntn olmeyip yaga-

malart igin, gocu$a Dursun veya Yagar gibi isimlerin ve

arti.k qocuk istenmemesi halinde Tamam, Yeter, Betsi gibi

isimlerin konuldu$unu ayrlca krz qocuk deSil de erkek go-

cuk istendi$inin duyurulmasr igin de Ktz Yeter veya Don-

dri gibi isimlerin konuldu$unu Ttirk kiiltiirlii halklarda

da goriiyoruz.s

Makedonlar, halk inanqlanntn gere$i olarak qocuklan-

nrn olmasr igin bazen egler birlikte ve bazen de sadece ha-mmlar kiliselere, ti,irbelere, kutsal sulara ayazmalara gi-

derler. Kutsal sularla banyo yaparlar. Bu sular evlere de

getirilir ve iqilmek suretiyle de bu sulardan gifa umulur.6

Kutsal sulardan ve kutsal mekAnlardan medet, gifa uma-

rak qocuk sahibi olma inanct hem batt ve hem de do$-u

Turk ki.iltur co$rafyastnda Dede Korkut ve Manas Des-

tanlartna kadar uzanan bir geEmige sahip olup, halen

Ttirk kiilttirlti halklar arasmda yo$un bir gekilde uygulan-

maktadtr. Aynca bu coffafyanrn Mtisli.iman inanglt halk-

lan arasrnda da kiliselerin kutsal sularmdan gifa aramainancr vardtr.T Makedonlarda saqr tuag edilen gocu$un ilk

a Kaynak kiqi; Elizabeta Koneska5 Yagar Kalafat, Doiu Anadolu'da Eski Ttirk inanglanntn izleri, Ankara, 2006

sh.149-1566 Kaynak Kigiler; E. Koneka ve Dragi Georgiev7 Yagar Kalafat, Kuzey Azerbaycan Doiu Anadolu ve Kuzey Irak'ta Eski Ttirk

Dini izleri, Dini Folklorik Tabakalagma, Kiilhir Bakanh$r Yayrm Ankara

1998,5h.74-75

19



sagr saklamr. Ancak kesilen trrnaklann saklanmast veya

ilk ttrna$rn kesilmesi ile veya kesilme zamant ile ilgili uy-

gulanan bir inanq yoktur. Makedonlarda bir evlenme es-

nasrnda ve bir de sag kesiliginde gahit arantr.s Turk kultur

copafyastnda sag adeta bir kulttir kodudur. insan haya-

ttndaki toylarda birisi de "Sag Toyu'dur. ilk saq tarttlta$rrlt$mda sadaka verilir. Hantmlar saglartnt uluorta

atarlarsa onlart bazt cezalartn bekledi$i inanct vardtr. Sag-

lann k6klerinde insanlara kut veren iyenin veya kuwetinoldu$una inantltr ve bu itibarla ayakaltrnda kalmamalart

istenilir. Krnantn yakddr$r yerlerden birisi de sagtu. Sagrn

bir telinden dahi btiyii yaprlabildiSine inanrlu' Kadtntn

saglmn onun namusu oldu$u, namahremler taraftndan

goriilmemesi gerekti$i inanct vardtr. Yaslarda sag yunu-

lur. Sagm taranma ve ortilme gekline g6re sahibinin ku ve

evli oldu$u anlagdabilir. Sagtn drtiklerine/dltiklerine na-

zar boncu$u takrltr ve tjrticiin gekli ve say6t da bir mesaj

verir. Adanmq qocuklar belirli bir yaga gelinceye kadar

Haydar denilen btittin bag ttrag edilmig iken brrakr.lm6 bir

iiriik vardu. Riiyada sagt beyazlamq olmak veya saemt

dokulmug olarak gormek makbul bir riiya sayilmaz.e Ma-

kedon halk inanglartnda nikAh merasiminde oldu$u gibi

sag kesilirken de qahit bulundurulmasr qok anlamlt olma-

h. Zfua gahit onemsenen olaylarda bulundurulan bir kim-

sedir. Bu uygulamasaca verilen mistik iqerikli de$eri g6s'

terir olmalt.

Ortodoks Makedon bir aile kutnt Mtisltiman bir ailenin

erkek evladrna eq olarak vermek istemez. Aydtn da olsa bir

8 Kaynak Kigi; E^ Koneskae Yagar Kalafa Ttirk Diinyasr Kargrlagtrrmalr Tiirkmen Halk inanglan Sosyal

Antropoloji Aragtrrmalarr, Avrasya Stratejik Aragtrrmalar Merkezi Yayrnlart.

Ankara" 2000, sh.273

Balkanla/ dan lJlu Tirkistan'a Tiirk HaIk inanglan

Makedon, Miisliimanlan tutucu bulur. Makedonlarca, son

yillarda Makedonya Mi.isliimanlanntn daha f-azla kapan-

dtklarr dugtinulmektedir. Bir Makedon aile ile Miisltiman

ailenin genqleri arasmda bir izdivacrn olabilmesi igiry

Mtisltiman ailenin qok ileri gori.igla olmast gartr aranu.

Makedon halk inanqlartna gore, yeni aqrlan bir dukkA-

na mutlaka sa$ ayakla girilir ve dtikkAnrn bereketinin art-

mast igin de di.ikkAmn igine para serpilir.lo SaE ayak ve

sa$ el sol ayak ve sol elden Tiirk ki.iltiirlii halklar arastnda

daha itibarhdu. Tiirk ktiltur coflrafyastnda sa$ soldan, 6n

arkadan, ileri geriden ve tist alttan daha itibarltdu.ll

Okunak, okunmak, okunmug olmak, okunmugluk

Ti.irk halk kultrirunde yer tutan bir motiftir' Nazardan ko-

runmak ve kurtulmak, bahtrn kapanmamasl ve felaketler-

den korunmak ve felaketlerin hayra doniigmeleri, bereke-tin kagutlmamast, bereketin artmast iEin insanlar ve mal-

lan birqok durumda okunurlar, okutulurlar. Okunmug ol-

mak adeta koruma zuhr ve agut edinmig olmaktrr. Higbir

gey bilmeyen Allah'm ismi ile igine baglar -Zaten okumak

da Allah adt ile baglamayt gerektirir. Okunan kimse Al-

lah-a O'nun korumasrna havale edilmig olunur. Okuyan,

okunan iqin Allah'tan yardrm himaye talep etmig olur.

Sa$ ayakla veya sa$ elle de baglamlmtg olsa Besmele ile o

ige baglantlmastistenilir.

Makedon Ortodoks inanglt halkrn Saint Nikola olarak

bildikleri Aziz, Bektagi inangh Miishiman halkrn Htdtr

Baba'srdtr . Zatenttirbedeki sanduka yeqil guha kaplt olup

ro Kaynak Kigi; a.g.g.

11 Ya$ar Kalafat, "Ttirk Diinyasr Kargrlagtumah Halk inanglart, Ttirklerde Cihet

Tarat Yon" ikinci Uluslararasr Krbrrs Aragtumalarr Kongresi, 24-27 Kasrm

1998, G.Magosa

21Yagar Kalafat



Yagar Kalafat

yanl ba$mda birqok ttirbedar vardu. Ttirbe duvartnda

imam Htiseyin'in (r.a.)'in resmi bulunmaktadtr. Aynr za-

manda ikonadasr (ikonolann bulunduklarr, korunduklart

yer)vardu. Her iki ulu zata ait efsaneler Ortiigmektedirler.

1575 yrhndaki kayttlara gdre bu ulu zat dgtirden muaftu.

Htdtrellez Gtinii bdlgenin hem Bektagi ve hem de Orto-

doks halkr tarafindan kutlantlmaktadtr. Bizim bu konuda-

ki kanaatimiz Allah adamt olabilmek ve halkrn itibar et-

mesinin saSlandmasr igin din farktntn olmadt$r noktasrn-

dadu. Osmanlt Ttirk Medeniyeti bu dtizeyi tebaasma sa$-

lamrg veya Osmanhlar bu incelili$i halkr ile birlikte yaka-

layabilmiglerdir.

" Ddrt kapt Ktrk Makamdan biri imandr

Tevrnt, Zebur, incil asli Kur'an'dtr

Duyan duymayan yayan insandrinsaru iiz ile giden Aleai"72

Makedonlar azizlerini ziy aret iqin ti.irbelerine geldikle-

rinde egilip kulaklannt ti.irbedeki sandukaya dayar, krsa

bir stire bekler, bdylece orada yatmakta olan ulu zatrn

kalp atqlarmr duyacaklanna inanular. Biz bu uygulama-

ya Saint Nikola/Sart Salnk tflrbesinin ziyaretinde gahit

olduk. Bu uygulama gekli bize hayatrn dltimle sonlanma-

drgr. fikrine qa$rnm yaptt$t gibi daha ziyade de gergek

oliim veya 6ldi.i bilinmekle ilgili ulu zatlartn dlumleri ile

ilgili inancr hatulattr. Onlar gerqekte dirilerdir. Ulu zatla-

rm defnedilmig olmalanna ra$men kalplerinin garpabile-

ce$i, bu kalp earpmastntn herkes tarafrndan duyulama-

yaca$r inancr ile Yegil Sankhlar veya Ana Maygrl inanct

ile bir ba$rntut var mtdtr? Diyalog kurdu$umuz gahwlar-

12 Araghrma Merkezi, "Bir Ocaf,rn Tarihgesi" Hacr Bektag Veli AraEhrma Der-

gSsi, Cnz 2C01 S.19, Sh. 743-170

Balkanlar'dan UIu Tiirkistan'a Tiirk Halk Inanglan

dan savaq zamanr Hrristiyan askere yardtm eden gegmig-

teki ulu zatlann olup olmadr$rnt sorduk, bciylesi bir inan-cm oldu$una dair bir tespitimiz olmadr Ancak bu olma-drsr anlamma gelmemeli, zira Balkanlar'da islam ve Ht-ristiyanlara dair Kesik bag olarak bilinen ulu zatlartn ol-

duSunu Turkiye'deki Balkan Qalqmalartmudan bilme-mize rafmen Makedon meslektaglarrmrzdan bunun teyi-dini pek yapamadrk.

Bi.r tespit yaptlabildi$i takdirde, islarniyet'ten ewelkiAna Maykrl inanctnrn Mi.isliiman Ttirkler arasrnda ya$a-

dt$r gibi, benzeri bir teghisi de HuistiyanltSrn eweli vesonrasl itibariyle bu ktilt bakrmrndan Makedon halk iqinde sdylenilmesi miirnkun olabilecektir. Aynnttya girmekistemiyoruz ancak bu tespit Semavi dinlerin kendilerin-

den ewelki dinlerden bazt inanglar aldrklannt Ana May-kil 6rne$i ile de gdstermig olacaktu. Giderek Eski Ti.irkinang Sisteminin bir noktada evrenselli$ine delil de ola-bilecektir.

Makedon halk inanglarura g0re yeni damadtn ve.diin-yaya yeni gelmig bebe$in briytiden, nazardan ve gdrrin-meyen bir takun gtiglerin zarartndan korunmalarr igin<izel muhafazalan gerekir. Bu itibarla ilk 3 gece Onemlidir.

Ozel itina gerekir.l3 Tiirk kiilturlii halklarm inanElannda

3 sayur dnemli bir yer tutarken damadrn gerdek gecesi

ba$lanmamasr L. gece igin Onemlidir. Bebek ve annesi ise,

40 gun itina ile korunmalrdular.

Makedonya Makedonlarrnda bebe'$i nazardan koru-mak igin, ona ig gar,nagtrlart ters giydirilir. Bdylece bebe$innazar almayaca$rna nazarln bebe$e zarar veremeyece$ine

13 Kaynak Kigi; a.g.q.



Yagar Kalafat

yapllmasr ve eok kere de bu sagmrn bizzal damat taraftn-

dan yapdmast, sagtnln iqerisinde bu$day, piring geker ve

paranm bulunmasr Ttirk Kultur co$rafyasrnda da s* gG

riilen bir uygulama bigimidir. Keza yeni geline hamur yo-

$urtulmast da aynt kultur co$afyasmda g6rtilebilen uy-

gulamalardandu.z Bu arada Aya$r U$urlu/Kademli, EliBereketli inanct da ortak kiiltur kodlarmdandtr. Bu kap-

sama giren inanglart bir arada de$erlendiren qalqmalar

yaprlmtgtu.23

Makedonlarda 6len a$abeyinin dul kalan egini erkek

kardeginin eg olarak almast, girndilerde pek yoktur. Ancak

eskilerde bu ttir evliliklerin oldu$u sdylenilebilmekte-

dir.2a Bu uygulama Turk kulttirlti halklarda da btiyuk ol-

gtide geqmigte kalmqttr. Ktrsal kesimlerde nadiren de ol'

sa gtirtilebilmektedir. Gegmigte de bazen yengeye ve ye-Senlere sahip grkma adrna ve bazen da feodal ailelerde

maltn btrlunmemesi adtna yaprldr$ olurdu.

Makedonlarda da "Ya$mur Duast" ve "Ya$mur Ala-

yr" inang ve uygulamasr vardu. Bu merasime Makedonlar

arastnda "Dodole" denilmektedir. Dodole, Makedon-

ya'da kurak havalarda ya$murun ya$mast dilegi ile yarr

giysili ve yarl gtplak aynt zamanda giysileri yegil olan go-

cuklar kapr kapr dolagrrlar ve evlerden bunlartn tizerine

su serpilerek yaprlan bir uygulamadu.s Turk kulttir co$-

rafyasmda "Kepge Gelin", "Qiimge Gelin" "Dodi Dodi",

?2 yagar Kala{at, Tiirk Diinyasr Tiirkmen Halk inanglaru Sosyal Anhopolbji

Araghrrnalan, Avrasya Stratejik Aragtrrmalar Merkezi. Ankara 2000, Sh'

138,146B Ya$ar Kalafat, ?Ttirk Diinyasrnda Kargrlaqttrrnalt Ayak ve Ayakkabr ile Ilgili

inanglar", Tiirk Folkloru, Mart 1999, S'99, Sh. 15-16

2a Kaynak kigi; a'9.9.

25 Kaynak kigi, a.g.g.

Balkanlar'dan lJlu Tnrkistan'a Ttirk Halk Inanglan

"Godi Godi" ve benzeri isimlerle bilinen bu inang ve uy-gulama Makedon halk ktilttirtinde Dodole olarak bilinir-ken, ilging olan gocuklartn yegil giyinmig olmalartdrr. Ye-

gillik ya$mur ile olagan bir sonugtur. Qocuklar yart qrplak-

ttrlar zira kendilerini acurdrrmak zorundadtrlar. Uygula-ma igin gocuklar segilmigtir, zira gocuklann masum ol-duklarr inanct vardtr. Qocuklarm tizerine su d6k{iltir, ziraya$murla talep edilen suyun gelmesidir.

Bize gdre Dodole, Godi Godi, Kepge Gelin (ki bu isimde bereketle ilgilidir) gibi adlandumalar muhtemelenYa$mur iyesi'nin isimlerindendi veya Tann'nrn farklt dil-lerdeki bereket, ya$mur verici anlammdaki stfatlarmdan-dr. Yegil, bereket, Yenigtin/Nevruz ba$lanttst Azerbaycan

halk bilimcileri tarafrndan ayrtntrlt qalqr.lmq bir konudur.

Tespitin su dtikulerek su talep etmig olma baSlantur daortak mahiyet arz etmektedfu. Anadolu'da kurak havala-

r1n sona ermesi igin koyiin muhtan veya caminin imamttslahlu, akarsuya daldrrtltr. Veya bastonu atrlrr. Qocuklarsu ile qok olmarlar ise yapmaym baktn ya$mur ya$ar, de-

nir. Ya$muru verecek olan gticiin, yani Allah'rn merha-

metini celp etmek iqin bazr ydrelerde dkstiz ku qocuklart-

na ya$mur alaylanna <inctiltik yaptrnlu. Veya memedeki

kuzular veya btzafitlar annelerinden ayrrlarak melegme-

leri saSlanrlu. Nitekim duaya gtkanlar eski elbise giyme$'i

tercih ederler ki Makedonya'daki duaya yan qtplak olarakkatrlmantn benzerleridirler.26

Makedonlarda kan gtitmek, kan davast takip etmek, ci-nayet iqleyen birisini Oldflrerek Og almak yoktur.27 Kangilderek intikam almak, kanrn kutsal kabul edildi$i ve d6-

26 Yagar Kalafat, Dof,u Anadolu'da Eki Ttirk inanglannrn izleri, Ankara,2006,1.8/-191



28

kulen kanrn yerde kalmamast gerekti$i inanctntn bir so-

nucu olmah. Bu uygulamada, muhtemelen, kutsal kabul

edilen kan igin gerekenin yaptlmq olduSu inanct vardtr.

Ancak kanm yerde kalmamasr bir hakstzlt$rn giderilmesi

meselesi ise, medeni 69 alma kanunlarla da yapdabilir.Yaprlmak istenilen adaletin sa$lantlmast ise, kiginin hem

savfl ve hem de infaz gorevlisi olmaya kalmast bu yetki-

leri kendisinde bulmast kantn kutsallt$t anlamrndan gtktp

ben merke zli ve biraz da dunya malt igerikli bir tamaha

dtinugmektedir ki, bu uygulama t6renin srnrrlartnr zorla-

maktadrr.

Makedon halk inanqlartnda kutsal hayvan inanct yok-

tur. Ancak Kuku Kuqu'nun sesinin sabahleyin qok erken-

den duyulmast u$ursuzluk olarak saytlu. Keza kdpe$in

kurt gibi ulumast da u$ursuzluk olarak bilinir. Bazt evcil

hayvanlartn farkh davranqlanndan deprem olabilece$i

yorumu gtkariltr.28 Kuku kuqu ile inanqlar Ti'irk kiilturliihalklarda da vardu.2e Keza Kdpef,in kurt gibi ulumastntn

u$ursuzluk anlamtna gelece$i Ti.irk kiiltor co$tafyasmda

gok yaygtndu.3O Makedonlarda 3,7, 40 rakamlarr kutsal

veya mistik igerikli olarak bilinirler. L3 rakamt ise u$ursuz

sayilmtgtr.r. Bu rakamtn uSursuzlugu digi domuzun me-

me saytst ile ilgilidir. Domuzun 1.2 memesi var iken onun

bazen 13 yawu yaptt$r da olur. Bdyle hallerde bir yavrumemesiz kaldt$r" igin 13 say$t u$ursuz addedilmigtir.3l

z7 Kaynak kigi; a.g.s.

a Kaynak kisi; a.9.9.

2e yaqar Kalafat,'Ufa Uluslar arasr Tiirkiyat Kurultayr ve idil Altay Ttirk inang-

Iarr" Tiirk Diinyasr Aragtumalan, A$ustos 1998, 5.115, Sh. 21-56

30 Ya$ar Kalafa "Denizli ve Qevresinde Kurt ve Ulumak ile ilgili inanglar", De-

nizli Kiiltiir Sempozyumu, Denizli,06-08 Eyliil 2006

31 Kaynak kigi; Dragi Giorgiev

Yagar Kalafat Balkanlar'dan lJlu Tirkistan'a Tiirk Halk inanglan

3, 7, 9, 40, 52 gibi sayrlar Ttirk ktilttir co$rafyasrnda

kutsal iqerikli olarak kabul edilirlerken,13 uiursuz olarakkabul edilir. 12 den sonra L3 dememek igin bu rakam kod-lanarak okunur L2+t gi6i ifade edilir.

Ortodoks Makedonlarda da adak inancr vardtr. Make-donlarda da hah kilim ada$r yaptltr ve kiliseler ve ttirbe-lere bu ttirden adaklar yaprlu.32 Ttirk kiiltur co$rafyasm-

da da 6rtti sergi ve yayg adama gelene$i oldukga yaygln-dtr. Cami ve hirbelere sergi adanmastnm yanl stra tflrbe-lere ortti adandrSt da olur.33

Olmug bir yakmrnr riiyasrnda goren Makedon, onunruhu iEin kilisede mum yakar. Veya yaktntn yagrndakibir kimseye bir hediye alarak onu sevindirir. Bu hediyehavlu, gorap veya igki olabilir.il Makedonlardaki olmiigbir kimsenin ruhuna hayrr iglenilmek istenilmesi inancrTurk kultrirli.i halklarda da vardrr. Ne var ki, mum yaktl-mak suretiyle olmiig bir kimsenin ruhunu mutlu etmeuygulamasr yerini Kur'an-r Kerim okunmasrna buak-mqtrr. Makedonlarda olen kiginin yagttrna bir jest yapa-rak sevindirme uygulamasr ise, fakir sevindirme geklin-de stirmektedir.3s

ARNAVUTLAR

Makedonya'nrn Miisli.iman Arnavutlannrn halk inang-

lan konusunda bizi aydtnlatan bilgi kaynaklanmrz Usktp

32 Kaynak kigi; a.g.g33 Yagar Kalafat, "Orta Toroslalda ve Tiirk Halk inanqlartnda Adak" Alanya

Tarih ve Kiilttir Semineri, Alanya 1,997, Sh. 178-184 ...

s Kaynak kiqi; a.g.g.35 Yagar Kalafat, Do$u 5u4o1t 'da Eski Tiirk inanglanntn izleri, Ankara 2006,

sh.178-184



30

s Kaynak kiqi; Anti Ahmedis7 Kaynak kigi; a.g.q.

38 Kaynak kigi; Kunduracr Adnan3e Kaynak kigi; Anti Ahmedi

Yagar Knlafat

Qargrsr'ndaki geng Arnavut kunduract Adnan'a, genq ig

kadrnt ytiksek tahsilli Arnavut Anti Ahmedi ve orta yaqlt

igadamt Arnavut Davut Eyyubi ile Makedonca'dan terci.i-

me yaparak kaynaklarla anlagmamlzt saf,layan Trirk iga-

damlarr Erdinq ve Dinger'e yardtmlan iqin tegekkiir edi-

yorum.

Arnavutlarda di,inyaya yeni gelmig bebek igin hayult

olsuna gelenlere ikramlr bir toplantr yapdu bu toplantrya

"Bablna" denir.36

Musliiman Amavutlarda Eocu$a ismini anne ve baba

koyar. Ailenin di$er biiytlkleri de bu konuda sdz sahibi-

dirler. Isimler daha ziyade geEmig akrabalardan/ saygm

kimselerden segili.37

Miisliiman Arnavutlarda da Turk kultur coScafyasrntn

sair kesimlerinde oldu$u gibi gocuf,u yagamayanlar go-

cuklanna yagamalart iqin Yeton =(Yagar) gibi isimler ko-

yarlar.38 Bu isimler konularak titeki Aleme mesajlar veril-

mig olunur.

Uskup Arnavut ve Ttirklerinde ilk grkan dig Eahya atr-

Itr. Bebe$in patlayan digini ilk g6ren gahu digin sahibine

hediye alrr.3e ilk qrkan digin gattya attlmasr ve "Garga

garga al benim kemik digimi bana demir dig ver" denil-

mesi Anadolu'da da gdrtiltir. Bazen da tekerlemede kar-

ganm yerini srgan alrverir. Keza bebe$in patlayan ilk di-gini gdren kimsenin bebe$e gtimlek tiiri.i bir hediye alma-

st bah Turklugunde Azerbaycan ve Anadolu Turkliigtin-

de de g6rtiliir.

Balkanlar'dan l.JIu Tiirkistan' a Tiirk Halk inanglan

Keza go$unlukla Tiirklerde gdrtilmekle beraber Arna-vutlarda da rastlanabilen bir inanca g6re, bebe$i ilk tuna-

$r kesilmeden ewel eli bereketli olmasr iqin bebef,in par-

maklan una battnlrr.40 Bu uygulama Ttirk ktilttir co$taf-

yasmm Anadolu yakasmda da vardu.

Arnavutlarda da gdri.ilebilen ve daha ziyade Uskiip

Tiirklerinde gori.ilen bir inanca gdre bebe$in ilk saqt bebek

6 ayhk oldu$u zaman kesilir ve bu sag tarttlarak saqm

a$trlt$.nca fakire para verilir.4l Bu uygulama bize adak

kurbanrn etinin adak sahibi taraftndan yenilebilmesi igin

etin sahn ahnmasr gerekti$i inancrnt hatulattt. Adeta sag

ilk sahibinden veya muhtemelen sahiplenmig olandan sa-

trn altnarak, ilk sahibinin, sag tizerindeki iddiastntn kaldt-

rtlmasr sa$lantlmtg olmaktadrr.

Arnavutlarda siinnette, evlilikte ve dltiniin ardmdanonun krrktnda da mevlit okutturulur.a2

Arnavut Kiilahr 6zel kegeden yaptlmq bir giysidir. Bu

kulaht ailenin ilk evladr erkek olur ise ve onun da ilk go-

cu$u erkek ise, ancak o Arnavut giyebilir.a3

Arnavutlarda ktna gecesinde ktnaya sadece ktz ve ka-

drnlar katdabilirler. Erkek krnasr diye bir uygulama yok-

tur. Arnavutlarda kma gelinin avucuna, ktzlann parmak-

lanna yakdtr.

Arnavut ktzlannrn evlilik yaglart L8 den baglar. Dahakuqiik yagta evlenmig Arnavut gelin pek gorfllmez. Bir

Arnavut ailede gocuk say$r asgari 2 dfu.Bazt Arnavut ai-

lelerde erkek qocuk oluncaya kadar gocuk yaprlmastna

s Kaynak kigi; a.g.ga1 Kaynak kigi; Davut Eyyubia2 Kaynak kigi; a.g.g.

a3 Kaynak kigi; a.g.g.



32

e Kayrnk kigi; a,g.g.a5 Kaynak kigi; a.g.E.

a6 Kaynak kigi; Kunduracr Adnana7 Kaynak kigi; Anti Ahmedia Kaynak kigi; Davut Eyyubiae Kaynak kipi; a.g.q.

Yagar Kalafat

devam edilir.aa Erkek eocugun daha makbul evlat sayll-masl Tiirk kUltUr cografyasmda qok yaygmdu.

Arnavutlarda krz kagrrma yontemi ile evlilik vardu.Ancak kz kaqrrmak kan davasrna doni.igmez, ktsa bir kus-

Itikten sonra bangdu. Kan davasr gehir merkezlerindenziyade ktrsal kesimlerde gdriiltir. Ancak ktz kagtrma se-

bebiyle pek kan davasr olmaz.4s Uskup Arnavutlarrnda

dayt-hala ve amca Eocuklarr arastnda evlilikler olabilir,yedi gobek sayma zarureti yoktur.46

Ttirk kulttirlii halklartn genelinde oldu$u gibi nikdhta

damadm haberi olunmaksrzrn onun ayagma gelin taraftn-

dan basrlmasr halinde evlilik boyunca gelinin soztini.in ev-

de egemen olaca$t inancr Arnavutlarda da vardtr.47

Uskiip Arnavutlartnda gerde$e girmeden ewel Turkkultur co$rafyasrmn sair yOrelerinde oldu$"u gibi dama-

dm sutrna vurulur.48 Baztlanna gore bu uygulama dama-

drn goktan qtkmast, kendisine gelip bu dzel gecede bagan-

It olmast iqindir. Bazr deSerlendirmelere gdre de ilerinekuraca$r yeni hayatta bu acryr hattrlaytp gelini gelecek

gtinlerinde tizmemesi iqindir.

Sag kthndan biiyii yaptlabileceSi inanct TUrk kulttrludi$er halklar arasmda oldu$u gibi Arnavutlarda da var-

du.ae

Makedonya Arnavutlannda, daha ziyade de UskUp

Ttirklerinde el ve ayak trrnaklanm aynt anda kesenin acr

Balkanlar'dan lJlu Tilrkistan'a Tiirk Halk inanglan

ve tatlt amnrn aynr giine rastlayaca$r inanct vardu. Mese-

la du$tin ile cilumtin aynt gtine rastlamasr gibi. Tunak ileilgili bir di$er inanca gore Cuma gi.inri tr.rnak kesen ve s6-

ktik diken kimse zengin iken fakir olur inanct vardtr.

Arnavutlarda tunak topraSa gdmtiltir. Bir ktsrm Arna-vutlarla Ttirklerde ise tunak kASrda sartlrr ve atege attlrrve atrltrken 3 defa;

'"Dilnyakiil

Ahirette gillNe sen beni ara

Ne ben seni" denir.So

Bu uygulama ve tekerlemenin altr.nda da insan vticu-dunun 6teki alemde birlegece$i inanct olmalt.

Makedonya'da Miisliiman Arnavutlar, Ttirkler, dinibayramlarm birinci gi.iniinde kahvaltr saatinde kuqluk ye-

mektedirler. Bayram namazr krlmdtktan sonra ailenin er-

kekleri toplu halde mezarhSa gider, oliilerini ziyaret eder

ve sonra da aile fertleri toplu halde yemek yerler.s1 Bizbuuygulamayt Kars'tan ailemizden bilmekteyiz. BayramNamaztndan gtkrnca Ramazan'da hatim veya sair zamart-

larda mevlitlerimizi okuyan ailenin haftzt ile birlikte me-

zarhSa gidilir ve mezarlar ziyarct edilir, dontigte topluhalde ev yeme$i yenilirdi. Yeme$e bir komgu veya gehir-

de yabanct olan birisini urar edip eve getirebilmek bir ma-rifet sayrludt.

Uskiip Arnavutlartnda da Ti.irk ktltrir coirafyasrnrndi$er ydrelerinin halk inanqlartnda oldu$"u gibi yolcunun,askere gidecek olanrn ve gelinin ardr sua su dokulur.s2

t IGy""Ltrt, ir"d"-. E dt",s1 Kaynak kigi; a.g.g.52 Kaynak kigi; Anti Ahmedi



34 Yagar Kalafat

Halk inanglanmtzda su ve ayna aydmltkttr. Birgok yerde

su doktilurken yolcunun ardrndan ayna da tutulur. Ayna-

nrn da yolcunun yolunu aE* edece$ine inantlu.

Usktip Arnavutlartnda egikte oturulmaz. Egikte otur-

manrn u$ursuzluk getirece$ine inanrlu.S3 Egik Ttirk kul-ttirlti halklarda, geleneksel Turk inanq sisteminden gelen

ve varh$rnr giiniimtize kadar stirdiiren bir inang kotu-

dur. Evin koruyucu iyesinin evin egi$inin alttnda yattt$t-

na inantlu.sa

Usktip Arnavutlartnda da gece aynaya baktlmaz. Ge-

ce aynaya baktlmastntn uSursuzluk getireceSi inanct var-

dtr. Arnavutlarda daha ziyade gene kularda gdrtilebilen

bazt ruhi rahatsrzltklartn sebebi gece aynaya bakrlmtp ol-

makla izah edilir.ss Ayna Trirk kulttirlu halklarda birinang kotudur. Gece aynaya bakrlmaz, krnk ayna kulla-ntlmaz, Kur'an-r Kerim okunan evlerdeki aynalarrn iize-

ri ortiiltir.s6 Makedonya'daki Mtisltiman evlerde bulu-

nan boy aynalarmtn iizeri uzun srire bir cjrtti ile kapalt

kaldr$r. olur.

Usktip Arnavutlannda gece mutfak temizlenmez diye

bir inanq vardrr.s7 Tespitte kelimeler yerinde kullantlma-

mq olabilir. Tiirk ktilturlii halklarda gece ev sflptinilmez.

Mutfak bulagtklannm temizlenmesi ise ertesi gtine bua-

krlmaz.s3 Kaynak kigi; a.g.g.,

s Yagar Kalafat, "Milli Srnu Anlayrgrmrzrn Halk inanqlanndaki Kdkleri" M. F.

Kuzro$lu 6zel Saysr Serhat Kiiltiir Mays Haziran 2006, Sh. 36.38ss Kaynak kigi; a.9.9.

s Yagar Kalafat, "Halk inanglartmtzda Hususiyle Tahtactlarda Ayna" I. Akde-

niz Ytiresi Ttirk Topluluklan Sosyo Kiiltiirel Yaprsr Tahtacrlar Sempozyu-

mu,26-27 Kasrm, 1993, Antalya, Ankara 1995 5h.75-10757 Kaynak kigi; a.g,E.

Balkanlar'dan Ulu Tiirkistan'a Tiirk Halk Inanglan

Uskup'te Arnavut esnaf dukkAntnr aqtp Allah'a duayabaglayrnca "Allah'rm bereket iEin bana daima sabuh ola-

bilme$i ihsan eyle. Allah'rm 6nce komgularrmt, sonra da

beni nzrklandu. Allah'rm sen ileridesin, geride olan bizle-riz" der.58

TUrk ktiltiir co$"rafyasmtn Tiirk kultiirlt halklardanolugtu$unu ve bu kulturun yaprclsl ve sahiplerinin de buco$tafyanm insanlan oldu$unu daha ewel belirtmip ol-du$umuzu tekrarladrktan sonra, Turk halk inanglart kiil-ttiriintin karakteristik vasfinrn mistik folklor veya folklo-rik lslam karakterli oldu$u bilinmektedir. Vahabi islamalgtlayqr ile Ti.irk islam'rnrn dzellik farkt burada iken is-lam'a yanslyan folklorik 6$eler de giiphesiz ana dillerdensadece birine veya trklardan, kavimlerden de sadece ta-

mamen birisine mahsus de$ildi. Bunlardan bir krsmt ge-

linilen yerlerden getirilmig, bir ktsmt gelinen yerlerdebulunmug ve btittin bunlann hepsi tan6r.lan halklarmvar olan halk kulturleri ile birlegip ortak serveti olugtur-mugtur. Bu servetin Ttirk ismi ile antlrnasr belki Ttirkle-rin go$unlukta oluglarr ve belki de toplumun daha hare-

ketli kesimini olugturmalanndan ileri gelmigtir. Halktnfolklorik deSerlerinin sahibi ile halk inanglartnt sahibifarklt olamazdt.

Uskflp'teki A,rnavutlarm yagadrklan Gazi Baba Mahal-

lesinde Gazi Baba'nrn ttlrbesi var iken, Vahabi din adam'lanntn telkini ile bu tiirbeye artrk itibar edilmez olmug, ta-

rihi ttirbe ytktlmaya terkedilmigtir.5e

Ohrid'de ktldr$rmrz Cuma namaztnda hutbenin agtk-

lanmasr Arnavutga yapddr" Uskiip carnilerindeki dini

s Kaynak kigi; Davut Eyy-rrbis Kaynak kigi; a.g.g.



36 Yagar Kalafat

agrklamalar da btiyuk dlgtide bdyle idi. Semtlerin demog-

rafik karakterleri itibariyle cemaatin btiyiik qo$unluSu sa-

nrnz Arnavuftu. Usktip'te Turk, Qingene, Torbeg Bognak

Mtisltimanlar da var. Buna g6re camilerde vaazlar etnisite-

nin ana diline gdre mi yaptlmah.. Bu uygulama islamm bir-

lik ilkesini ihlal eder mi? Osmanlt doneminde de Muslu-man halkla ana dili vaaz edilmesi uygun bulunmugtu. Ak-

si halde Arapga bilmeyen halk cami e$itiminden nasibini

alamazdr Acaba gehrin Mi.isliiman halkr.ntn ana dili esas

al marak c ami ktirstisiind en veril en d ersl er fazla uzattlma-

dan, kullanr.lmakta olan btittin dillerden krsa ktsa tekrar

mt edilmeli? Bu uygulama gekli ortak konugma dilinin ge-

ligmesini halkrn ortak dilde bulugmasmr da sa$layabilir.

Bli2,1997-1998 lerde Erbil'de Kiirtge ve Tiirkmence va-

azlar dinledik. Bazen farklt camilerde Ttirkmence veya

Ktirtge konugmalar yaptltyor ve bazen da aynt vaaz her

iki dilden de arkasr sua tekrarlantyordu. L990'rn baglarm-

da Mardin de katildr$rm bir Siiryani dini ayininde ce-

maatin dn safrnda Stiryani dinli ve dilli olanlar, onlann ar-

kasmda Kumang dilli ve Siiryani dinli olanlar ve en arka

safta da Turk dilli ve Si.iryani inangh olanlar vardt. Cema-

at da yo$unluSa gdre bir sualanma olmugtu. Papaz suasl-

na gdre aynr vaaa bu dillerden sralamrgtr.

Uskup'te ktldr$rmtz Cuma namaztndan sonra, caminin

dniinde arife bayram etkinliklerinin programl da$ttdtyor-du. Da$rtrlan el brogiirlerinde, sempozyumlann, ilahigruplarrnrn ve dini konferanslan yer ve saatleri belirtili-yordu. Bunun tizerine Uskup'lu bir Tiirk geng efkArlandrve rahmete gitmig dedesinden not etti$i 2 veciz s0zti tek-

rarladr. "Herkesin gorabr oriik, benim gorabtm s6kiik'i ve

"herkes kendi qorabrnr drmesini iyi bilir."

Balkanlar'dan Ulu Tilrkistan'a Ti.irk Halk inanglan

Usktip'un ehlistinnet Arnavutlanmn kendilerine mah-sus, yani sadece Arnavutlann ziyaret ettikleri belirli tiir-beler yoktur. Arnavut yatur diye bilinen bir yatu da yok-tur. Bu ayntlt$r bilgi kaynaklartmu srirekli tekrarlamrglar-du. Kanaatimizce, Bektagi Arnavutlar da Bektagi inangh.

T{irkmenlerle ortak inang de$erlerini payl a gtyorlar. " Ktzt-nt Bektagi inangh Mi.isltiman bir Arnavut'a verir misin"diye sorduSumuz Siinni inangh bir Arnavut'un verdi$icevap "kesinlikle hayu" geklinde olmugtur. Hrristiyanh-

$rn ve islam'tn farkh kesimlerine mensup Arnavutlannsanlru dil degil inanq kimliklerini belirliyor. Zira Suniinangh Arnavut, krzrnr vermek iqin, Qingene, Torbeg Ttir-ku veya Turk'u Stinni inanglr Mi.isliiman olmalan halindedqlamamaktadu.

Bir Arnavut, riiyasrnda 6lmi.ig bir yakmmr g6rse, ertesi

gtin Yasin okutur ve onun ruhuna g6nderir. Bu uygulamaTurk ktilti.ir co$rafyastnda farkhlrk gostermez. Bu coftaf-yada fatiha, yasin okutulur veya bir fakir sevindirir. Boy-lece olen gahsrn ruhunun ferahladr$r Allah'rn rahmetini6len gahts celp etmig olur inanct vardrr. Anadolu'da srkstk 6len yakmt veya yakmlartnt gdren gAhua "rahmet isti-yor ruhlan igin bir geyler ver bir hayu igle" denir. Bdylece

okunan Kur'an-r Kerim ruhlarr igin verilmig olunur. Kezaruhu igin sadaka vermek hayu igleyip ruhlanna baStgla-mak da aynr geydir.

Miisltiman bir Arnavut di$er Ttirk kulti.irlti Mtisltimanhalklarda oldu$u gibi, Adak Kurbanr'ntn etini yemez fa-kir fukaraya da$rttr. Nadiren tadrml* yedi$i olur.60 Ana-dolu'da Kars ve Erzurum yoresinde, adak kurbanrn etin-den adak sahibi yiyecek ise, yiyecek olduiu o pargayr sa-

0 Kaynak kigi; Kunduract Ahmet



tm almak durumundadv. Zfua o kurban adanan maksat

igin kesilmiqtir. O kurban adandtktan sonra adayandan

qrkmq adanrlantn malt olmugtur. Bu itibarla yeni sahibin-

den adamayt yapanln "Rtzaltk" almasr gerekir. Bu yapd-

madt$r hallerde hakkrn gegmig olaca$tna inanrlrr.

Miishiman inanqlt Arnavutlarda da Turk ktiltur co$.rafyasr.ntn sair kesimlerinde oldu$u gibi, Allah nzasr- igin

dhilerin ruhuna gitmesi niyeti ile helva trirtinden koku gt-

karan yiyecekler yaptlrr. Bunlar Cuma akgamlart, Kandil

geceleri ve bayram Arifeleri gibi giin ve gecelerde yaptlu.

Helvanrn yaru sua Kafkasya, Orta-do$u ve bilhassa Ana-

dolu'da oldu$u gibi, ya{da hamur pigirilir Buna "Petla"

denir.61 Arnavutlarrn Petlast ile Ttirklerin "PiEi'si aynt

geylerdir. Bdylece Cuma gecesi gibi kutlu gecelerde evle-

riniziyaret etti$ine inantlan oliilerinin ruhlartntn o gece

evlerinden memnun d<ineceklerine inanrltr. Bdyle geceler-

de kavga-gtirtilti.i, dedi-kodu yaptlmaz, igki tiiketilmez,

aileden Oteki Aleme gbgmi.ig olanlartn ruhlarrntn rahatstz

olaca$rna, bunun gtinah olduSuna, Allah'm bunu kabul

etmeyece$ine inanilu.

Arnavu(larda olen kimsenin giysileri var ise ailede ih-

tiyaglt yakmlanna verilir. Yaktnlart arasmda yok ise 6yle

bir kimse, uygun bir fakir fukara bulunup mevtanrn giy-

sileri ona verilir ve verilirken daha ziyade itikatlt kimseler

tercih edilir.62 Aile iqi muhtaglann bncelik hakkr' vardu.Bazen taassup g6sterilip 6len kimsenin alkol alqkanhf,t

var ise, onun elbiselerinin almmak istenilmedi$ de olur.

Bu noktada bulgunun dnemi, Olen kimsenin ruhu ile hay-

rat yaptlan kimsenin ruhu arasmda adeta bir ba$n kurul-

61 Kaynak kigi; a.g.g.52 Kaynak kigi; a.g.g

YaEar Kalafat Balkanlar'dan UIu Tiirkistan'a Tiirk Halk inanglan

mug olmasr.du. Bu ttir inang ve uygulamalarabiz de Ana-dolu'da $ahit olduk.

Mtisltiman Arnavutlarda bir evde cenazenin oldu$unubildirmek igin evin egi$inin dntine bir sandalye konur vetizerine bir havlu buaktltr. Gelen-gegen ve bu durumu go-

renler o evde cenaze olduSunu anlarlar. Turk kulttir coS-

rafyasmda olumun duyurulmasr, onun pabuglannrn ugla-rr drgart gelebilecek gekilde evin egi$inin Ontine konulma-st g'eklinde olur.63 Arnavutlardaki pegkir uygulamasr ilepegkir iqerikli ikinci tespitimiz oldu. Gagauz Tiirkleri ev-lilik merasimlerinde de pegkirin ozel konumu vardu vepegkirle mesaj verilir.

Mtisltiman bir Amavut ailede evde taziye kabul etmesiiresi 7 giindtir. Egi 6lmti9 bir Arnavut 40 gunden ewel,

yani dltintin ktrkt gtkmadan evlenme$e kalktgmaz. Bu tiirsorular kargtstnda kaynaklar yerlerinden kalkar gibi yando$rulup tekrar otururlarken "esta$furullah" demekte-dirler.e Brittin bu ve benzeri uygulamalar halk islam'mmyeniden kegfi gibi gdztikse de, yaktn gegmigin doSal gtin-liik yagamt idiler. $imdilerde bizler bu galrgmalartmrzla

onlartn fizerindeki perdeyi aralamaya galtgryoruz.

Arnavut halk kulttirflnde, ba$lt damadrn baitnrn agtltp

gerdekte bagarth olabilmesi iEin damat hocaya gdhirUltr.Hoca onu okur iifler damadm bdylece ortak krilttir co$raf-

yaslnln di$er halklarr gibi, baganlt olaca$rna inamlu.6s

Mrisltiman Arnavut halk kiilturtinde, bekAreti gerdekgecesinden ewel bozuldu$u anlagtlan gelin ewelce yenievinden kovulurdu. $imdilerde gengler evlilik evvelinde

6 Kaynak kigi; Davut Eyyubia Kaynak kigi; a.g.g.6 Kaynak kigi; a.g.g.



40

uzun suren yakm iligki yaqadrklartndan, bu tiir haller so-

run yaratmamakta aralannda halletmektedirler.66

Tiirk kultur co$rafyastnda "al deSigik", veya "takas"

olarak bilinen taraflartn kargrltkh ku kardeglerini alarak

evlenme y6ntemi Arnavutlarda da vardtr-67

Turk kultiir co$rafyastnda bir ddnemler problem ola-

rak bilinen ve gimdilerde pek sorun olugturmayan ktz kar-

deglerden btiyugti var iken kuguk kutn kmmetinin qtkma-

sr halinde ablastnrn evlenmesini bekleme ydntemi Arna-

vut'larda yoktur, kmmeti qrkan ister ise evlenebilir.6s

Arnavut halk inang ve uygulamasrnda, Anadolu'nun

bazt ydrelerinde oldu$u gibi kan davastna evlilik kurmak

suretiyle g6ziim aranmasl yoktur. Bdyle hallerde banqt ta-

raflann yagltlan sa$larlar.6e

TUrk kiiltiir cof,rafyasrnda gegmigte stk gortilen ve gi-derek uygulamasr seyreklegen bir tatbikat biqimi olan trlen

a$abeyinin dul egi ile evlenmek bir donemin Arnavut halk

kulttirunde de vardt ve yenge ile yef,enlere sahip grkma

adrna yaprlmakta iken halen yaptlmamaktadu.T0

Arnavutlardaki halk inanglartnt sordu$umuz bilgi

kaynaklanmrz Eo$unlukla verdikleri cevaplarda, "Bal-

kanlartn Hanefi islam halklartnda ana dilleri ne olursa ol-

sun halk inanglart ayntdu. inanqlann mahiyetini eksi$i ve

fazlast ile islamiyet belirler" demiglerdir.Balkanlarda

Stinnilik ve Bektagilik anadili farklrlt$ma ra$men iist kim-

li$i ve islamiyet'te de daha iist kimliSi olugturmuS aynt

ro Kayrnk kigi; a.g.g.

57 Kaynak kigi; a'9. 9.

6 Kaynak kigi; Anti Ahmedi6e Kaynak kigi; Kunduracr Ahmetzo Kaynak kigi; a.9.9.

Yagar Knlafat Balkanlar'dan Ulu Tiirkistan'a Tiirk Halk Inanglan

zamanda adeta onun yaprcrsr ve i.izerinde olan Osmanhtebaast olmak vardt. Farklr dinlerden cemaatin vereceSi

fetva dini idi. Resmi karar dini gerqe$i dqlamamakta be-raber dini kararlann iizerinde idi.

Arnavut halk inanqlartnda u$urlu ve u$ursuz hayvan

inancr pek yaygrn deSildir. Saksaf,anrn cittigti halinde birmisafirin geleceSi yorumu yapdu. Baykugun damda 6tti-gi.i ise aileye yas mesajt verir.71

Arnavutlardaki baqsa$h.St, bebek doSmast, evlilik, ye-ni ig yeri agma gibi hallerde sdylenilen hayulama, kutla-ma sdzleri de Tflrk ktilttir co$rafyasmm sair ydrelerininhalklannkinden farklt de$ildir. Mesela Cuma namazr kt-Itndrktan sonra cemaatin el srkrgarak "Allah kabul etsin"diyip kutlamasr/ gocuk dunyaya gelince "Allah ba$qla-

srn" veya dua ederken af dileyip ba$qlanmak istemek gi-bi haller anlayrg ve zihniyet itibariyle tamamen aynt olup,farklt olan ana dillerle yaprlmaktadular. Bu konuda bilgikayna$r Arnavut Davut Eyyubi "Allah her dili anlar sen

hangi dille istersen iste" demekteydi.

Mtisliiman bir Arnavut ig hayattntn bereketli olmasrsabah namazrnr krlar dukkdntnt besmele ile aqar, "RukAllah'tandrr. Her qey O'nun rrzasL iledir." der igine bag-

lar.72

TORBE9LER

Torbegler ile ilgili ilk qaltgmamtzt 17-24 Eyltil 1993 ta-rihlerinde Makedonya'ya ilk defa gitti$imizde yapmtgtrk.O tarihte Torbegler kendilerini TiirkbaElar olarak tanrtr-

71 Kaynak kigi; a.g.g.2 Kaynak kigi; a.g.g.

41



42 Yapar Knlafat

yorlardl. Bu tabir fazla tutulmamq olmah veya ktrsal ke-

simin Torbeglerinde kullantlan bu tantm Usktip'te fazla

yaygm de$il. Kusal kesim Torbeglerinde halk kulturti da-

ha zengin bir gdrtintim arz ediyor. Her hali.ikarda Torbeg

olan ve olmayan Makedonyaltnm Siinni inanqh Muslu-

man Ttirktindeki halk inanglannda bir farkltltk yok.

Makedonya'da Huistiyan halk olarak Makedonlar ve

Ulahlar var. Burada Htristiyan Arnavut pek az. Arnavut-

lar da Si.inni ve Bektagi olarak farklil* gdsteriyorlar. Ma-

kedonya'nrn Bektagi inanglt Ttirkleri daha ziyade DoSu

Makedonya'da.iken, Si.inni inangh. Ttirkleri qo$-unlukla

Uskup'teler. Qingenelerin de Mi.isliiman ve Htristiyan

olanlarr var. Ancak Torbeg Tiirklerinin hepsi Sunni Islam.

Makedonlar Torbegler igin "islam'a girmig Makedonlar"

derlerkery Torbegler Ttirkluklerini Kuman Ttrklugti ileizah etmektedirler.

Bu galqmamuda Torbegler iqin Torbeg Ttirkti tabirini

kullanmama beni Torbegler ydnlendirdiler. Gdrtigtii$um

biitun Torbegler, Ttirk olduklartnr ve boyle bilinmek iste-

diklerinde wrar ettiler.

Bu galtgmamua aldt$tmtz Torbeg halk inanqlart ilgilimalzeme tamamen dzgiindtir ve sade halktan derlenilmig-

tir. Ewelce yaprp da yaytmlamrg oldu$umuz bilgiler ile te-

yit edilmiglerdir.re Qalrgmantn hacmini genigletmemek ve

tekrardan kagtnmak adtna o bilgilere tekrar donmeyeceSiz.

Bu galqmamrzdaki bilgilere kaynakltk eden 41 ya$m-

daki ortaokul mezunu Uskup'te bdrekgilik yapan Bayram

Eyiibi'ye ve kaynaf,rn srntrh olan Turkgesine terci.ime ya-

73 Yagar Kalafat, Makedonya Tiirkleri Tiirkmenler Torbegley'ftirkbaglar,Qen-

keriler ve Yiirtikler Arasrnda Yagayan Halk inanglarr, Tiirk Dilnyast Aragtu-

malan Vakft, istanbul, 1994

Balkanlar'dan lJlu Tiirkistan'a Ttirk Halk Inanglan

parak yardtmcr olan Uskiip Qargrstnrn kunduract esnaftn-dan yiiksek tahsilli Erding ve Dincer amca gocuklanna te-gekktir ediyorum

Torbeg Ttirklerinde, Ttirk ktilturlti halklartn btiyUk qo-

$unlu$"undagdrtilen "Siit Hakkt", " Ana Hakkt",

"Kat-deq Hakkt" ttiriinden inang ve uygulamalar yoktur. An-cak mali durumu ne olursa olsun Torbeg ku isteme$e elibog gitmezler.Ta

Pomaklar Bulgaristan'da yagayan Torbeglerdir. Po-

makga ile Torbegqe arasrnda sadece telaffuz farkr vardu.Pomakga ve Torbegge aynr dildir. Makedonyah bir Torbeg,

Bulgaristanh bir Pomatr rahathkla anlar, anlagrrlar. An-cak her nedense krz altp vermek suretiyle Pomaklar ileTorbegler arastnda kurulmug yeni akrabahklar gidip gel-

meler pek yoktur.Ts Aynr halkrn bu iki kesimi arasmdakiiligkilerin srntrlt tutulmalan Bulgaristan ve Makedon hu-ktimetlerinin bolgede bir guglti etnisitenin do$rnasrndan

duyabilecekleri rahatsul* da olabilir.

Torbeqlerin Kuman Tiirklerinden olduklart konusundaTorbeg Turk islam kesimde Makedonlara karqr bir mflca-dele var. Qevre kciylerin halkt Hrristiyan Makedon olma-larma ra$men bunlann islam oluglannt Kumanltkla izahediliyor.

Biz Turkler Balkanlardan qekilince orada islam kultti-riintin varislif,i ve sahipli$i Arnavutlara geqmig. Onlartnhalen resmen de orada oluglan onlara avantaj sa$lamq.Arnavutlar Makedonlara ve islam Ttirklere baztmevzile-ri kazanmrglar. Makedon Arnavutlartn Musliiman olugla-

7a Kaynak Kigi; Bayram Eyytibi75 Kaynak Kigi; a.g.g.



44 Yagar Kalafat

n, onlara Balkan Arnavutlart arastnda bir yer kazandu-

mtg. ilmi bildirilerde Balkan halklan saytlrrken Yunan,

Bulgar, Makedon var, ve fakat Tiirk yok.

Makedonya'da Torbeg denilince hattra borekgiler gel-

mektedir. Torbegler furnctltk, pastacilrk ve b6rekgilik sek-

tdrtinii ellerinde tutmaktadtrlar ve bu mesle$i en iyi ya-

panlar olarak Torbegler bilinmektedir.

Torbeg ailede 2-4 arastnda gocuk yaprlrr. Makedon-

ya'daTorbegge e$itim dili deSildir. Torbegqe e$tim veren

okul yoktur. Makedon hukumetleri etnik kimlik olarak

Makedon g0sterme$e galqan stratejiler uygulamq olsalar

da Torbegler kendilerini Ttirk olarak hissetme ve eSitim

dahil Turklerin yanmda yer almaktadrrlar.T6

Torbeg ailede bir qocuk diinyaya gelince onun seving

ve mutlulu$'u tizerine bir genlik yaptltr, bebe$in do$umukutlanu. Torbeg aile igin evladm krzt ve erke$i fark etmez.

Onemli olan sa$ltklt hayult bir evlat olmastdtr, denir.

" Aynt elin parmaklan arasmda fark gdzetilebilir mi" diye

bir sdzleri vardtr. Do$umda yaprlan bu genli$e "Babrn^"

denir. Babtna yaprluken bazt aileler mevlit okunmastnt

tercih ederler. Bir krsrm aileler de bu genliklerde miizi$inde olmasrnr isterler. Babma bir kadtn genli$i, kadurlara

mahsus bir toplantrdu. Babrna evde yaptlabildiSi gibi sa-

lon kiralanarak drganda yapr.ldt$t da olur.77

Torbeg Tiirkleri Mtisltiman olmalan hasebiyle do$al

olarak gocuklar siinnet ettirilirler. Ancak Torbeglerde kir-ve gelene$i yoktur. Torbeglerde Tiirk kiilturlu halklann

biiyiik kesiminde oldu$u gibi si.innetin kesilen pargasl

atrlmaz saklantr. Stinnetten ewel muhakkak mevlit okut-

76 Kaynak Kiqi; a.g.g.

z Kaynak kigi; a.g.g.

Balkanlar'dan lJlu Tilrkistan'a Tiitk Halk inanglatt

turulur.Ts Stinnetten ewel okutturulan mevlit bize gdre

aynr zamanda bir giikiir duastdrr. Allah'a bir erkek evlatverdi$i ve sunnet olabilecek yaga geldigi iqin boylece

hamd edilmig, Peygambere salAvat getirilmig olunur. Ke-

silen parqantn saklantlmasr vticudun di$er artrk aksamla-

rtntn saklanilmasr inancr ile ilgili olmalt.Makedonya Torbeglerinde evlilik yagr 20-25 den bag-

lar. Kzlar krsmen daha erken evlenirler. Evlenecek krzrnkhnaatini kutn babasr krztnt vermeden kendisinden sorar.

Krz isteksiz ise veya kabul etmiyor ise kutna baskr yap-maz. Ktztnt g6ni.ilsiiz evlendirirsen sevdiiine kagar mesu-

liyet ebeveynde olur diye bir zihniyet vardu. Torbeg er-

keklerde tek evlilik hAkimdir. Torbeglerin hepsi Miislu-man'dtr. Farkh dinden Torbeg yoktur. Torbeqler yukandada belirtildi$i gibi kendilerini Tiirk bilir ve resmi kayrtla-ra Ti.irk olarak gegmek isterler.Te

Torbeqlerde krz kagtrma ydntemi ile evlenmek qok yay-gtndtr. Birgok Torbeg krz kagrrarak evlenmigtir. Krz kag-

mtq veya kaEtrtlmtg, amag evlenip yuva kurmalarrdu, di-ye bir zihniyet hAkimdir, pek yaduganmaz.so Torbeglerde

kan davast da yoktur. Hele krz kaguma olaylan kesinliklekan davastna donugturtilmez.8l

Torbeg Ttirklerinde gegmigte bagl* parasr vardt. Kumbabast o$lanrn ailesinden baqlrk parasr aludr.. $imdilerde

bu adet kalkmtgtu. Bu Adetin kalkmastndabraz da fakir-lik rol oynamqhr. Ti.irkiye'nin TV Kanallartnda bagl* pa-

ralart duyulunca, Makedonya'da hayret ve gagktnltkla

kargrlanmaktadtr.

% Kaynak KiSi; a.g.s.D Kaynak Kigi; a.g.q.

80 Kaynak Kigi; a.g.q.

81 Kaynak Kigi; a.g.g.

45



82 Kaynak Kigi; a.9.9.

s Kaynak Kigi; a.g.g.

Yagar l&lafat

Ti.irk kiiltiirlii di$er halklarda oldugu glbi cehiz diz-

mek, cehiz toplamak, cehiz sergilemek Torbeg Tiirklerin-de de vardrr.

Torbeg Turklerinde krna sadece geline yakilu ve ktna

geceleri muhakkak kadrn kadrna olur. Erke$e krna yaktla-

bilece$i hayretle kargrlanmaktadu.s2

Torbeg Ttiklerinde gelin hamamt uygulamast bilinme-

mektedir. Bunda Usktip'te uzun zarnandan beri faal ha-

mamln olmaytgtntn da rolti vardu. Esasen Usktip'iin Tor-

beg olmayan Ttirkleri ile Torbeg Tiirklerinin halk inangla-

rrnda higbir fark yoktur. Eskiden Uskup'te Davut Paga

Hamamr, Qifte Hamam gibi tinlii tarihi hamamlar var

iken gimdi butun hamamlar attl haldedirler.s3

Huistiyan bir aile Torbeg kumt gelin etmek ister ise,

Torbeg tercihen ktzrnr kendi dininden birisine vermek is-ter. Ancak ktztn tercihi Huistiyan bir aile ise, ailesi fazla

direnE g6stermez, ailesi krzlartnt Huistiyda da verebilir.

Torbeg Mtisliiman oldu$"u igin krzrnt bir Tiirke, Araba,

Qingeneye verirken hiq tereddi.it etmez, aynt dinden biraile ile akraba olmanm mutlulu$unu ya$ar. Boyle haller

igin, "6nemli olan Mtisltiman Bayra$. altmda toplanabil-

mektir." denir.

Torbeg ailelerde mevlitler evlerde okutulur. Mevlitler-

de kadrn-erkek bir arada olunur. Veya kadmlartn mevli-dine erkeklerin geldikleri de olur. Okunan mevlit, Suley-

man Qelebi tarafrndan metni hazulanmtg olan mevlittir.

Mevlitler Ttirkge ve Arapga okunurlar. Nadiren de olsa

Bognakga okunduklart da olur. Mevlitler iqin gerbet hazv-

BaLkanlar'dan lJlu Tilrkistan'a Tiirk Halk inanglan

lanu, hocadan baglanilarak bi.ittin kattlanlara gerbet ve gtilsuyu ikramt yaptlu.

Mevlit Torbeg Tiirklerinde evlilik merasimlerinde ve

6him tdrenlerinde okutulur. Torbeglerde di$er islam ke-

simlerde oldu$u gibi dltimiinT.ve 52. giinlerinde toplan-

tt yapdrp mevlit okufulur, mevta rahmetle amlrrdr.e Tor-beglerde yas bir yrl kadar stirer. Ancak yas boyunca ko-nak agmak 7 gnnstrer. Konak agmak tabiri ile kastedilen,

taziyelerin evde kabul edilmesidir. Ttirk Kultur co$afya-srntn di$er halklannda oldu$u gibi Torbeglerde de yas

d6neminde dii$tine gidilmez, televizyon agdmaz. Yash

erkek kardeg 7 gnn sonra tuag olur.ss

Torbeg Ttirklerinde bag sa$lt$ Ttirkge dilenir, "Bagm

saS olsun Allah cennet versin" denir. Olen kimse "btxakan"

olarak altnu. Mesela "babanseni buakmq bagrn sa$ olsun"denir. Veya "arkadaqrn seni btrakmq sen sa$ ol" denir.

Usktip'te Miisliiman olan ve olmayan Tiirkler "u$ursuzkimse" igin "bahtsrz" derler. Bahtsula kimse birlikte ol-mak arkadagltk etmek istemez. Bahtsrzlara "Nursuz" de-

nildi$i de olur. Bahtsrz, nursuz bir kimse bir ig yerine gel-

mig ise, bir an ewel gitmesi istenir.

Bir hantm ige baglayacak ise, onun gdzi.i harr/hamaratbirini arar. ige baglamadan ewel onun kalktp dolagmasrnt

di$er hantmlartn ise yerlerinde oturmalannt ister. Bdylece

iginin gabuk ve kolay biteceSine inanrlu.s6 USurlu ayak,u$urlu el, u$'urlu kiEi, Tiirk kriltrir Co$rafyasrnda gok bi-linen bir trptir.sz

e Kaynak Kigi; a.g.ss Kaynak Kigi; a.g.g86 Kaynak Kigi; a.g.g.

87 Yagar Kalafat, "Ttirk Halk inanElarrnda Giresun Y6resi dmekleri ite figiog-lu", Erciyes, Araltk 1994,5. 203, sh. 5-6; Tiirk Diinyasr Tarih Dergisi, Kasrm

1996, 5. 119, 5h. 24-26

47



48

s Kaynak Kigi, a.g.g8e Kaynak Kigi; a.9.9.

s Kaynak Kigi; a.g.g.

Yagar Kalafat

Torbeg Ti.irklerinde yeni agdan bir diikkAna bereketi

artsln diye, "hayrrh olsun" denilip para atllu. Dflkkan sag

elle ve besmele ile agdtr. Diikkana sa$ ayakla, keza bes-

mele ile girilir. Kapattltrken da sa$ elle kapatrlu ve "El-hamdiilillah" denir.88 Ttirk ktilti.ir co$rafyastnda yemek

sofrasrna besmele ile ofurulur, "elhamdiilillah" denilerekkalkilu. Boylece Allah'tn verdi$ine O'nun adr. ile baglantl-

mtg ve O'na hamt ederek gtikran belirtilerek kalkrlmqolunur. inanqtaki incelik ayntdu.

Bir Torbeg Turku dua ederken muhakkak Allah'tn is-

mini zikreder. "Allah nafakanr artrrsrn", "Nafakanr Allahversin", "Allah yaptr$tn iyiliSin daha fazlaslnr sana ver-

sin" det. Her duada Allah adr andtr. Zira veren de alan

da O'dur. Her gey O'nun takdirine ba$hdrr. O'nun takdi-

rinin kazantlmasr igin, O'nun takdirine uygun davrantl-malrdu.89

Torbeg Ttirklerinde tiirbe ziyarett inang ve uygulamasryoktur. Torbeglerde ya$mur duastna qtkrlmamakta veya

ya$mur duasr da yaptlmamaktadtr. Nevruz kutlamalartda bu isimle yapilmamaktadu. Htdrrellez, Torbeglerde bi-linmektedir. Bu gtin mi.inasebeti ile koy gengleri kusal ke-

simde dolagtp gigek toplamakta e$lenmektedirler.e0

Torbegleide batt Ttirk ktilti.ir co$.rafyasrntn di$er halk-lannda oldu$u gibi arife gi.inti helva konu-komguya da$t-

trlu. Da$tttlan helvantn kabr geriye bog gdnderilmez, ige-

risine ikramhk bir geyler konur. Bu suretle helva gdnde-

ren komguya denilmig olur ki, "aynt hayrrh temenniyi ben

de senin igin diliyorum."

Balkanlar'dan IJIu Tiirkistan'a Tilrk Halk Inanglan

qINGENELER

Turk kultur cofiafyasrnrn unsurlanndan birisi olan

Qingeneler ile ilkin 1,993 ydrnda Manastrr'da kargdagtrm.

Gdri.igtri$tim baba o$.ul gingene aile bana "Bize Osman-

It'daCengeri

Ttirkleri derlerdigimdi

unutulduk" diyor-lardr. TiirkEe konugan ktsa boylu, gdbekli esmer bu aile,

yantlmryorsam sobacdrk veya tenekecilik yapryorlardr.

Mtisliiman'dtlar.e1 Qingene halk kulturti ile ikinci kargr-

lagmam ele gegirdi$im bir gazetenin yapmq oldu$u seri

rdportajla oldu. Yaztdaki temalart qrkarmak istemigtim

ancak bir ti.irli.i ksmet olmamrgtt. Romanya, Bulgaristary

Makedonya seyahatlerimdeqingene toplumu Mtisltimanve Huistiyan cemaatler olarak kargrma gtktyor ve Mi.islii-

manlar Turk toplumu ile birlikte hareket ederlerken, Hr-

ristiyan kesim farklt siyasi tercih sergiliyorlardt. Bu slnrr-It tespitlerimi de yaztlanma aksettirme$e qalqryordum.e2

Ermenistan Cumhuriyeti'nin etnik yaprsrnr incelerken,

Ermenilerin mono milliyetqilik yapt&lannt, Ermenis-

tan'daki Tat (Fars), Hintli (Qingene) olarak bilinen Gre-

goryanlart Ermenistan' dan kovduklannt o$renmig, yazr-

larrma almaya gahgmr.gttm.e3 XIII. Uluslararasr Ttirk TarihKongresi'nde dinlediSim bildirilerden birisi ise, Gazian-

tep Universitesi'nden ismail Altundz'tin vermiq olduSu

e1 YaEar Kalafat, Makedonya Ttirkleri'Ttirkmenler, Torbegley'fiirkbaglar

Qenkeriler ve Yiirtikler' Arasrnda Yagayan Halk inanglarr, Tiirk DiinyasrAraghrmalan Vakfr, istanbul 1.994

e2 Yagar Kalafat, Do$u-Batr BaSlammda Uluslar arasr Tiirk Dili ve Kiiltiiri.i Sem-

pozyumu ve Balkanlar'da Tiirk Halk inanglan" Sanatta Anadolu esya iligkileri Prof. Dr. Beyhan Karamafaralr'ya Arma[an, Hacettepe Universitesi Ya-

yrnr, Ankara 2006, 5h.237 -257

e3 Yasar Kalafat, "Mono Milliyetqilik ve Milli Kilise", Sekizinci Askeri Tarih Se-

mineri, 24-27 Ekim 2001, istanbul, Ankara 2003, sh. 113-116

49



"XVI. Yiizyr.lda Qingene Sanca$r" konusunda idi.e+ Altu-n6z bu bildirisinde do$al olarak halk inanglanna do$ru-dan tgtk tutacak bilgiler vermiyordu. Meseleyi daha rahatkavrayabilmemizi saSlayan bu qalqma da, 1.520' de Rume-li Eyaleti ile istanbul ve yoresinde yagayan Qingenelerin

bir sancak saytlmasr ile buraya bir sancak beyi tayin edil-migtir. Qingene Sancafi,/Liva-i Qingene'nin beyi, muhte-melen Mir'i Krptiyan" Qingenelerden mir'i ve 6rfi btitiinvergileri topluyordu. Mtisellem onlart hizmet zamanr top-luyordu. Vesikalarda daha ziyade Mir-i Krptiyan olarakgegiyordu. Sanca$tn merkezi Kukkilise/Krrklareli idi.Bdylesi bir yaprlanma biinyesinde gingene bulunan bagka

bir tilke yoktu. Osmanltlarda Qingenlere kargt sistematikbir aga$tlama olmamqtr. Qingene kabilelerine "Kotina"ve reislerine de "KotinaBagt" deniyordu. Mtislim ve gay-

rimtislim olarak aynlmtglardt. Askerlikte geri hizmetlerdede yer alabiliyorlardt.

Bdylece Qingenelerin Anadolu, Kafkasya ve BalkanTtirk ktiltUr co$rafyast'ndan bir parqa oldu$u gerEe$i net-legiyordu. Osrnanh ydnetimi Qingeneler konusundaAvusturya'dan gok farklt bir kUltur stratejisi izlemiglerdi.Mtsu ve Balkan Qingenelerini ayn de$erlendirmiglerdi.

Kafkasya, halk kulttirii ve Qingeneler sciz konusu olun-ca haturrna Ahmet Cafero$lu hocamzrn 1960'hyrllardaki

Kars seyahati gelir. O ytl Cafero$lu Kars'a gelmig, 6$ren-cisi Prof Dr. Muharrem Ergin'in kaytnpederi ismail Kara-h'nrn misafiri olmugfu. Biz Karslt okuma merakhst genq-

ler Yavuz Akprnar, Celal Atalar'rn kardegleri hocayt gez-

dirme igini tistlenmigtik. Bir gece de hocayr Kars du$unu-

q ismail Altunbz, "{YL YUzyrlda Qingene Sanca$T ", X[I. Ttirk Tarih Kongre-si, Ankara 2005

Yagar Kalafat Balkanlar'dan UIu{ Tirkistan'a Tiirk Halk inanglan 51

ne gdttirdtik. Qalgtctlardan Kintovari isimli oyun havasr-nr galmastnr istediler. Geng bir ku kalktp oynadt. Bu oyunparmak hareketlerinde marifet isteyen gok zarif bir oyun-dur. Cafero$lu hocamrz bize, "Gengler, kimto, Kafkasyagingenelerini agaSrlamak igin kullantlan bir tabirdir. Bu

zarif Turk oyununun adr Kentvari olmalt, bundan sonraoyunun ismini do$ru kullantn" demigti. Bunun i.izerineoyunun ismi de$igtivebiz ktilttir co$rafyamua dair yenibir gey daha 6$renmig olduk.

Ahmet Tag$tn, bu konulu bildirisindees Karagilerinkendilerini Sazbant diye tanrmladrklartnt ve yaktn zama-na kadar konar-gdqer ikenler, gimdilerde Ntsaybin veMidy_a1 ydresinin yerlegik haklanndan olduklarlnr, grupiEi evlilik yapt*larmr, aralartnda anlagtrklart ozel bir dii-lerinin bulundu$unu,

Karagi tanrmlamastnrn eingene an-lamrna geldi$ini, aga$laytcr bir ifade olarak kabut edilenKaragi kelimesine kargr tepkili olduklartnr, kendilerininSazbantlar olarak bilinmesini istediklerini, bu arada b6l-genin mi.izik ehli kimseleri olarak tanrndrklannr, kendile_rini fakir olarak tantmlaytp dolagarak toplad*lan nafaka-lartnda daha ziyade kadrnlannrn rol oynadr$.nr, kemen-ce, davul ve zurna galtnmasrnr aile iqinde tifrendiklerinibelirtmektedir.

Qocukluk ytllanmtzrn Kars'rnda Sazbant kelimesi da-

ha ziyade gahgrp ig gtie sahibi olmayary hazu yiyen, ehlikeyf, e$lence di.igktinti, gegimini baba mahnt har vurupharrnan savurarak siirdtiren veya qevresinden birinin str-trndan geqinen kimseler igin kullantludr. L955-19b0,1t yrl-larm Biilbtilan yaylastnda mevsimlik qadular kurulurdu.

es Ahmet Tagf,rn ,"Yezidiler Becirmaniler Karagiler,, Gegmigten GiiniimiizeMidyat Sempozyumu 'I9-2I Haziran 2003, Midyat/Mardin



Yapar Kalafat

Bunlann halkt ziraatqt veya hayvancr de$illerdi. Gengler

buraya qapktnltk igin giderlerdi. Yagamlart sa$hk bakt-

mrndan da pek temiz de$ildi. Bu halka bazen Qingene ve

bazen de Poqa denilirdi. Bu iki kelime eg anlamda idiler.

Kars'ta o ydlarda rastlantlan dilencilerle Pogalar farkh idi-

ler. Pogalar adeta varhklr olmaya kargt olan yoksullardt.Bunlann kaptda bacada gdri.inmesi de fazla istenilmezdi.

Santrtm qaltp gupmayt da halk bunlara yakrgtum6tr. Da-

ha ziyade elek gibi geyler satarlardt. Seyyar kalaycilar da

ikiye aynludr. Poga olan kalaycrlara kargt daha tedbirli

davrandtrdr. Ancak mtizisyen olan Poga veya Qingene ha-

tulamtyorum. Evliliklerde de Qingene soylu olma ile fakir

olma ayrt tutulurdu. Bir de Mtitiiriif tantmlamasr vardu

Kelimenin aslt ne idi bilemiyorum. Ancak Mtittirtifden

pek esnaf olmazdt. Gozti doymayan, iginde dtirtist olma-

yan, siirekli ag gozltiluk edenlere Miitiiriif denirdi. Bunla-nn kap kacaklart da santrtm pek temiz olmazdt. Kimse

kendisine Qingene, Poga veya Muttirtif denilmesini iste-

mezdi. Zamanla bunlar kaybolup gittiler.

Bu y aztmtzda Ohrid-Makedonya' d a kattl dt$tmu XVI.

Makro Cepenkov Uluslararast Folklor Sempozyumu'nda

bir Qingene bilim adamr olan sayrn Prof. Dr. Rubin Ze-

nan'dan aldr$tmu inang iqerikli bilgileri, Tiirk kult{irlu

di$er halklartn halk inanglart ile kargrlagttrmaya qahgaca-

Ptz.Bu konudaki engin bilgisi ve s1n1rslz yardtm severlikduygulan ile beni aydrnlatan R. Zenon'a ve gcirtigmemizi

terctime ederek bilgilenmemi sa$layan Vedat SaragoSlu

dostuma tegekkiir ederim

Makedonya'da Qingene etnosu ciddi bir yer tutuyor.

Eski ve yeni qingene mahalleleri ve Qingene esnaftntn yo-

Sunlagtr$r Qingene Qargrsr'na gittik Qingenelerin tekkesi

Balkanlar'dnn Ulu Ttirkistan'a Titrk HaIk inanglan

olarak bilinen Usktip-Tophanedeki Sadi Baba Tekkesinede gittik. Burada ktigrik de olsa bir kulliye olugturulmug.Makedonya'da Qingeneler kendi dilleri ile e$itim alabili-yorlar, okullan var. Makedonya Radyo ve Televizyonka-nallart Qingenece yayma da saat ayumq, programlan ola-

biliyor. Makedon Qingenelerinin de bir ktsmr Mtisli.imaniken diSer bir bdltimii ise Huistiyan'drr.

Ohrid Qingeneleri Mtisli.iman'drrlar. Bununla beraber

Qingeneler 3 btytik guruba aynlular Bunlar;

Mtsua baSh olan Qingeneler ki dil farkltl*lartna grire

Qingenelerin de gruplan vardr ve farklt isimlerle antlular.Ciip, Egiipt, Maciip, Evgit ve Yevgi olarak bilinenler Ar-navutga konugurlar. Aguptiler Bulgarca ve Ktptiler iseTurkge konugurlar. Yegiipce'lere gelince, bunlann dil

gruplan Yugoslav dil grubuna girer.Mesleklerine gdre Qingeneler, Kavag daha ziyade Ka-

rada$'da yagarlar ve Demirci olarak bilinirler. Agkali,lerqo$unlukla karavanda yagarlar ve Kdmi.ircti olarak bilinir-ler. Bunlar kendi aralannda genel olarak "Esnaf,, olaraktanmular.

Kokenlerine gore Qingeneler; Farau4/Firavtr, Civcanive Ayinli/Yerliler'dir.

Qingenelerde Siinnet DiiStinti yapilr.r ancak kirvelikgelene$i yoktur. Siinnet yaprluken kesilme anmda kadtn-lar oklava ile bazen kaprnrn tizerinde ve bazen de bog sof-rada hamur aqar gibi yaprp giiriiltti grkmastm sa$larlar.Bu giirUlti.iden maksat kdtii ruhlann gori.inmeyen zararlt-lartn korkutularak kaErnlmalannt saSlamaktu.e6

e6 Kaynak kigi; a.g.g.



54 Yagar Knlafat

Gi.irtltii yaparak kara iyeleri kovma ve kara iyeleringtirtilttiden rahatstz olup kaghklary hatta giddetli giirtilti.ikargurnda ya$ayamaytp dldrikleri inanct, eski Ttirk inang

sisteminin inang bakiyelerindendir. Ay tutulunca teneke

qaltnmast, geline kapt egi$inde iizerine basmasr saSlana-

rak tabak kudtrma, tahta gibi vurulunca ses grkararak,nesnelere vurularak "geytan kula$tna kurgun" denilmesigibi inang ve uygulamalar hep aynr butuntin pargalart te-

zahl;r gekleridirler.eT Turk kulturlu halklarda acdr tedavi-

lerde egi$in ontinde bir taktm uygulamalar yaparak acr-

ntn azalttlaca$t inancr da aygtndu. Do$um yapmak rizere

olan annenin do$umunu kolay olmast igin kaptda aygtr

kignetilir veya silah atilu. Azerbaycan gibi bazt ydrelerde

ise akarsuyun brgakla doviildii$i de olur.

Qingenehalk inanglartnda gerdek gecesi bagartlt ola-

mayan damada "ba$lt" denir. Ba$h damadm baSrnr an-

cak din adamlan hocalar okuyarak gdzebilirler. Bu tiirkimseler okumasr igin hocaya gottiri.iliir.es Ttirk kultrirltihalklarda bu tiir olaylarr anlatmak igin de ba$h veya "Tu-tuk" denir. Damat ve gelinin baganlt olamamasr iqin buyumahiyetli bir taktm uygulamalar yaprlu. Bu ttirden bir ka-

zaya kalmak iEin de bir takrm tedbirler almu. Ba$lanmqveya Tutuk durumuna dtigtirtilmtig damadm tedavisi iqinhocaya gdttiriilmenin yanr sua bagka uygulamalar da ya-

ptlu. Mesela Giiney Azerbaycan Tiirklerinde tutuk damattavaf edercesine mezarlt$tn etrafmda dcindurtilur.ee Ayrr-

e Yagar Kalafat, "Gdk Tann inancrndan Gtiniimtize Kadar Efsunlama, ?tu tu tu-lama? Uygulamalan", II. Uluslararasr Karacao$lan Qukurova SempozyumuBildirileri, Adana, 20-24 Kasrm 1993, Sh. 271,-281

e8 Kaynak kigi; a.g.g.eYagar Kalafat, "Vatan-iran-Turan Hattr ve Caferi Ttirklerde Halk inanqlarr"

Tiirk Diinyasr Aragtrrmalarr, Haziran\997, s. 148, Sh. 1-68

Balkanlar'dan Ulu Tirkistan'a Tilrk Halk Inanglan

ca tavaf, dcinmek ve dOndrirmek de bu co$rafyantn halkinanglannda bir ktiltUr kodu olarak bilinmektedir.loo

Yolav/yallt, dcintilerek oynanrlan bar hirti bir halkoyunudur. Alov=alev etrafrnda yaptlan $arnan rakstdrr.Bozkrr Kulttirhi halklardan Mo$ollar, btiytik merasimle_

rinde yaya ve atlr olarak ategin etraftnda donerler. Bizdagltk Altay Koga$ag Eloyun'da temsili aS giiqlerin karagiigleri savagarak kovduktan sonla, atltlann tepeye qtkrpdahi sonra inip atlan ile ategin etrafmda dtindtiilerine 9a-hit olduk. islamiyet'te Hacer ril Esvet etraftnda drinrilme-si, bir noktaya odaklanmak tevhit birlik olarak yorumla-nabilmektedir.

Qingene halk inanglarmda do$urarnayan yani gocu$uolmayan anne adayr sabahleyin erkenden muhtemelengiineg

do$madirn kutsal yerlerden getirilmip su ile beldenaga$rsr yrkanrlu. Koca nineler anne adaytnrn belini ovar-lar. B6yle hallerde hocalara da gidilir. Meryem Ana Kilise-si gibi yer.{en ahntp okunmug su ile anne adayr banyo dayapturlu.lol

Bu suya Azerbaycan gibi bazt yrirelerde ,,flamSu,, da

denir. Sair yerlerde gok erken saatlerden bulaktan veyaakarsudan getirilmig suya "Gtin gdrmemig Su,, da denir.Bu uygulama Nahcrvan'da Newuz/y€nigtln,de ydm sa$-Itkh, bereketli ve krmetli gegmesi igin de yaprltr. Getirilen

su odantn dOrt bir k<tpesine itina ve inangla serpilir. Dahaziyade bekAr ktzlartn kmmetlerini aqr.lmast igin yapdu. Butespitte rizerinde durulrnasr gereken husus bize g6re su_

100YaEar Kalafat "Dyarbak* ve eevresi Gnekleri ile Halk inanclannda ,,Tavaf

/Ddnme" II. Uluslararast Diyarbaku Sempozyumu, Diyarbakrr 15_1g Ka_srm 2006

101 Kaynak kigi; a.g.g.



Yapar Kalafat

yun guneg gormemig olmastdu. Derinli$inde su ve gi.ineg

kulttinun izleri arantlabilir.l02

Makedonya Qingenelerinde genq krzlar ksmetlerininagrlmast iqin Htdrellez'de Uskiip'te Kale'ye giderler. Ora-

daki Sinan Paqa Tiirbesi'ni ziyaret ederler. Ttirbenin kar-

grsrnda bulunan tagrn etraftnda, "Ya nasip, Ya nasip, Yanasip" der, saSdan baglayarak uE defa tavaf edercesine

donerler ve sonra da bir mum yakarlar. Htdrellezde genq

ktzlar gtplak ayaklan ile buradaki taga vururlar. ittba-har'da sabahleyin gtineg doSmadan su bula$ma gider ve

orada ytizlerini bu su ile yrkarlar. Oradan evlerine su ge-

tirirler. 3 Temmuzu 4 Temmuza bafilayan gecede gimdi

yerinde kilise bulunan Sarr Saltrk'da bir mtiddet veya birgece kalular. Bu kilise Mtisluman Qingeneler arasrnda

gimdi Siveti Naum-Kegighane olarak bilinmektedir. Ayn-ca genq kulann ktsmetlerinin aElmasr igin onlar $eyh Ba-ba'lara hocalara okutulurlar. Kmmeti kapalt kulara "BaE-

lanmlg" denir. Bu ba$larr ancak Koca nine'ler gdzerler ve

sulartnr kimseye sdylemezler.l03

Ttirbe ziyaretleri ile hacet kargilama ve bilhassa ktsmetaEma Ti.irk kulti.irli.i halklarda gok yaygrndv. Keza bazt.

taglara kutsiyet atfetme ve ondan medet uruna da olduk-ga yaygrndu. Tag kultti ile ilgili olmah. Siverek Urfa'dayatmakta olan Hz. Eytip (a.s.)'rn tiirbesindeki taq da gifa

umudu ile vricudun muhtelif yerlerine surtilur.lM ittba-harda Hrduellez veya Nevraz/Yeni gtin'de grplak ayakla

102 Yagar Kalafat, Giiney Kafkasya Sosyal Anhopoloji AraEtrrmalarr, Awasya

Stratejik Araghrmalar, Ankara, 2000, Sh. 15,18103 Kaynak kiEi; a.g.g.lMYagar Kalafat, "HzByi.jlp Turbe ve Maf,arasr Etrafinda Geligen Halk inanEla-

rt " Tarihi Ktiltiirii ve Sanahyle X. Eyup Sultan Semporyumu Tebli$ler 12-

14 Mayrs 2006Eyup Belediyesi Yayrnt, istanbul 2006 Sh. 362368

Balkanlar'dan UIu Tirkistan'a Tiirk Halk inanglan

topra$a basmak gok yaygm bir uygulama olup, topraktanenerji alma ile izah edilmektedir. Ulu mekAnlarda bir gecekonaklayarak gifa bulmak veya sorununa gdziim aramakTtirk kulttirlu halklarda qok yaygmdu. Bu uygulama ba-zenrljya inanct ile ba$lantrh olarak da deSerlendirilir. Bu-

rada gortilen ri,iyaya anlam verilir.Qingenelerde gocu$u yagamayan aileler gocuklartna

Demir, Qelik gibi isimler koyarlar. Bciylece gocuSun dlii-me kargr yenik dtigmeyece$ine inanrlu.10s Bu uygulamaTurk kulturlu halklar arasrnda gok yaygmdrr. Boyle hal-lerde Eocuklara bazen Kaya veya DaS bazen da palut gibiisimler konur. Bu tercihler da$ ve aSag ktiltleri ile izahedilebilir. Eski Ti.irk inang sisteminde her boyun bir kutsalhayvanr, bir kutsal bitkisi ve kutsal bildikleri bir da$ var-dr.. Ona

mistik itibar gdsteriyor ve onun koruyuculu$unainanrhyordu. Aynca Demir ve Demirci de Ttirk mistik ta-rihinde bir trii111ii.to6 Rubin Zanatf tn Qingene halk inang-larr. ile Geleneksel Ttirk inang Sistemi arasrndaki benzer-likler o kadar yoSun ki, kargrlagttrmayt yaparken kendimiAdete tesbitlerin de$'erlendirilmelerinde yanh davranarakzorluyor muyum diye sorgulamak zorunda kahyorum.Bu derece yo$un benzerlikleri Hocam Dursun yddurm'aagtt$tm zamart bana bunlar bir donemin BalkanlardakiAbdallanmtz olmasrn demigti.

Qingene halk inanglanna gcire 6len bir kimsenin ruhuoltmtinden sonra 40 gtin evinde kaldrktan sonra cennetegide1.10z Ruh ve kuk giin ba$lanttsr bazt tasawuf bilgin-

105 Kaynak kigi; a.g.g105Yagar Kalafat Do$u Anadolu'da Eski Ttirk inanglannrn izleri, Ankara 2006,

sh.53,84,129ro7 Kaynak kigi; a.g.g.



58 Yagar Kalafat

lerinin de gtindemindedir, Mealen, Ceninin ana rahminde

40 giinden sonra ruhlandr$r., giftlerin evliliklerinin 40. gii-niinden sonra ruh birli$i saglladrklan ruhun hayatta ikenki mekAnrnr kuk gtn sonra terk ettiSi gibi aE*lamalar ya-

ptlabilmektedir.

Mtisliiman Qingenelerin inancrna gdrebazt dlmtig kim-selerin ruhlart zaman zaman geri ddni.ip bu dUnyaya gel-

dikleri olur. inanca g6re bu dtinyaya ruhun dontgii gece-

leri olmaktadrr. Daha ziyade intihar ederek do$al olma-

yan yollarla dlen kimselerin ruhlarr geri gelebilirler inan-

ct vardtr.108 Anadolu'da"yeti rahat olmayan" veya"Gdzid

dtinyada kalan" ruhlarmtn geri gelebileceSi inancr vardrr.

Bu hallerin dnlenilebilmesi igin dua edilir.1ff

Miishlman Qingenelerde oltinun 7. giintinde ruhu igin

yemek verilir, Kur'an-r Kerim okunur. Almr iglem 3'ti,40't,6. aytnda ve sene-i devriyesinde de yaptlrrken, gimdi-

lerde 3'ti ve 7 si ile yetinilmektedir. Bu gunlerde helvakavrulur ve benzeri koku gtkaran yiyecekler hazrrlamr.110

Qingenelerdeki bu gi.inlerle ilgili uygulamalar Ttirk ki.il-

turlu halklarm ortak halk inang de$erleridirler.lll Keza

helva Turk kultur coSrafyastnda doSumda, evlilikte, Hac

ro8 (nynnft kigi; a.9.9.l0eYagar Kalafat, Tiirk Halklan Arasuda Yagayan Olum Sonrasr ile ilgili

inanglar", Erciyes Dergisi, Agustos 20A5,5.332, Sh. 13-15; "Anadolu ve Ya-

krn Qevresi Ttirk Halk inanlartnda Oltim veya Halk inanglanmtza Gdre Ya-

tv Ziyaretl", Gegmigten Giiniimtize Mezarlrklar Ktlttrii ve insan Haya-hna Etkileri Sernozyumu '1&20 Araltk 1998 AKSM istanbul', istanbul

1996, Sh. 239-271; "Kurban-insandan Kurban-Tiirklerde Kurban inancr"Uluslar arasr Tiirk Ktiltiiriinde Oltim Sempozyumu, istanbul, 25-25 Kasrm

2004 istanbul110 Kaynak kigi; a.9.9.

111Yagar Kalafat, Do$u Anadolu'da Eski Tiirk inanglannrn ideri, Ankara,

2006, sh. 216, ?20, 276

Balkanlar'dan UIu Trirkistan'a Tittk Halk inanglan

yolculu$unda, dhimde yeri olan kokusunda hikmet aranr-lan bir yiyecektir.ll2

Musli.iman Qingenelerde Olmtig bir yakmtnr rtiyasmdagoren kimse, onun mezartnr ziyaret eder. Onun ruhu iginTekkede veya camide yasin okutturur. Caminin yardrm

sandt$rna para atar. Gdriinen rtiya gtiniin sabah saatlerin-de anlahlmaltdu.ll3 Bu uygulamalarla amag olmrig kigininruhu igin bir hayu iglemektir. Bdyle rflyalar anlatiltncadinli:yenler Rahmetlinin ruhu senden bir haytr hasenat is-tiyor" derler. Qingenelerin yapmq olduklan da gegitli ha-yulardu. Dinleyenlerin giin kugluk yerine demeleri ve rti-yalarm sabahleyin anlatrlmak istenilmesi, sabahtn akgam-

dan daha hayult oldu$u inancrntn bir tezahtiriidur.

Mtisliiman Qingeneler Ebem Kuga$.'na elem salma de-

mektedirler. Onun tizerinden atlayabilen kulann erkek veerkeklerin de ku olabilecekleri inanct vardu.11a Ebem Ku-

9a$ ile ilgili di$er Tthk Kultiir cografyastnda da genig bil-gi vardrr. Anadolu'da bu kuga$tn di$er adt "Fadime Anakuga$r" drr. Kars ydresinde bu kuga$rn bir ucunun cennet-

te oldu$u, alttndan geqebilenlerin cennete gidecekleriinancr vardu. Aynca Qingenelerde oldu$'u gibi bu kuga$tnaltmdan geqenlerin cinsiyet de$igtireceklerine de inanrlrr.Bunu goren gocuklar "Yegili benim" diye ba$ngrrlar vebtiylece cennete gitmek istediklerini anlatmq olurlar'.11s

Mtisli.iman Qingenelerde yeni gelin, evin egi$inden ye-ni evine girmeden ewel iki koltugunun alttna iki ekmek

112Yagal Kala{at, "Karadeniz Y<iresi Ktiltrir Tarihinde Helva" ilim Fikir ve Si-yaset Dergisi Turan, istanbul

113 Kaynak kigi a.g.g.


llsYagar kalafat DoSu,Anadolu'da Eski Tiirk inanglarrnrn izleri, Ankara, 2006,

sh.40



60

koyar. Bagrnda ekmek, iki elinde iki mum olur. EgiSin

dntindeki gu$iimt gelin sa$ aya$t ile devirerek igindeki

suyun akmastnt sa$lar. Gelinin parmaklarma gerbet d6-

ktiliir. Gelin gerbetli parmaklan ile egi$i tiq defa swazlar.Kaynanast gelini evden igeriye altnca, onun bagmr tig de-

fa oca$tn tagrna vurur.116 Ttirk kulturlti halklarda ekmekbir ktilt olugturmugtur.llz Gelinin egik oniinde su ddkme-

si testi veya tabak kumast su kultu ve ses grkararak kara

iyeleri kaguma inanct ile ilgili olmaltdtr.

Ttirk kUlttrlti halklarda da gelin evin eqi$ine ve kapr-

srna, bazen gerbetli elini ve bazen da bala bulanmq elinistirer. Gelinin bagtna bereketi celp etmek amactyla kay-

nanasl taraftndan at gerni takrh halde oca$tn tagrna vu-ruldu$unu biz ewelce de yine Makedonya'dan tespit et-

migtik.Gelin yeni evine geldikten sonra damatla birlikte bir

koltukta otururlar. Gelinin sa$ dizine bir erkek Eocukoturtulur. Bu esnada ilk ve son defa kaynana gelinin aya-

$tnt yrkar.118

Miisli.iman Qingenelerde Kara Kedi u$ursuz bir hay-

van olarak bellenmigtir. Keza kcipek kurt gibi ulur ise, o

da uSursuzluk olarak algrlanu. Baykugun qatrda dtmesi

aym inangla istenilmez. Kargalarm gok algaktan ugmalanda u$ursuzluk emaresi olarak bilinir.lle Mtsltiman

Qinge-nelerce u$ursuzluk alameti olarak bilinen hususlar Ti.irk

ki.ilti.irhi halklann ortak halk inanqlan de$erleridir.


117 Yagar Kalafat, "Ti.irk Dtinyast Halk inanglarmda Ekmek ite itgili inanqlar"Erciyes 2006

1r8 Kaynak kigi; a.g,9.

1le Kaynak kigi; a.g.g.

Balkanlar'dan Ulu Tiirkistan'a Tiirk Halk inanglan

Mtisltiman Qingenelerde yeni evine geldi$i ilk gUn

aya$mr y*ayan kaynanasma gelin bir gal alu. Yeni gahnr

alan kaynana eski galmr yakar ve yanan gal ile halay Ee-

ker.120 Gelinin ayaStntn kaynanast taraftndan yrkanmastadet ve inancrnt biz daha ewel bu co$rafyada birkaq defa

tespit etmigtik. Bunlardan birisi Ozbek ve di$eri de yantl-mtyorsak Gagauz Ttirklerine aitti.121

Mtisl0man Qingenelerde gelin gerde$e girmeden ev-

vel,'yata$rnrn tizerinde bir erkek EocuSun yuvarlanmasrsa$lantr. Gelin damadt odastnda beklerkeru hoca damadr

okur, damada "dua yaktlu", ayrrca hemen orada yakrlmqolan tiq ategten damadrn atlamast saflanrr. O esnada arka-

daglarr damadtn sutrna vururlar. Biitiin bunlar kotU ruh-lartn kagrp gitmesi, damadrn gerde$e ak-pak girmesi igin-dir.rn Gelinin kuca$ma erkek qocu$un verilmesi veya ya-

ta$mda erkek gocuSun yuvarlandurlmast inang ve uygu-lamasr Ti.irk ki.ilttirlii halklar arastnda gok yaygtndtr. An-cak damadm gerdekten evvel ategten atlattlmasr suretiylekara iyelerden anndrrrlmast uygulamasrnrbiz ilk defa bukadar net olarak g0ri.iyoruz. Ategin paklayrci dzelligi bili-niyor ve pek gok yerde uygulanryor olmastna ra$men butespit bizim igin yenidir. UluS Ttirkistan bozktrmda kog

katrmrndan ewel hayvanlarm paklanrlmalart amacryla

iki ateg arastndan gegirildikleri ve Ttirkmenistan'da gelin-ateg iligkili uygulamalarm yaprldr$t bilinmektedir.l23 Esa-

r20 Kaynak kigi; a.g.g.

121 Prof. Dr. Malik Murato$lu, Dr. Yagar Kalafat, Cevdet TiirkeroSlu, dzbekis-tan-Anadolu Kargrlagtumah Halk inanglarr, Ttirk Dtinyasr AragtumalarrVakfr, istanbul 1996 Sh. 41.47 "GagauzTiirk Halk inanglan",Gagauz KiilttrSanat Dergisi, 2003, S. 35,S,h.23-37


123 Yagar Kalafat, Kurban Cemal ilyasova "Tiirkmenistan ve Tiirkiye Halk inanq-lannda Do$um" Folklorist Prof, Dr. Dursun Yildurm Armaf,anr, Akara L998,

sh.323-331

6'lYagar Kalafat



124 Kaynak kigi; a.g.g125 Kaynak kigi; a.g.g

Yagar lQlafat

sen Nevruz/Yenigtin genliklerinde ve Sinsin Oyunu'nda-ki ateg uygulamasrnln amaq ve mahiyeti de farklt de$ildir.Turk kulttirlti halklarda ve bilhassa geleneksel Tiirk inangSisteminde ki ateg inanct daha ziyade mticerrettir. Ateginmi.igahhas fonksiyonu bu ktilttir coSafyasmda Zerdtigt

Inancr itibariyle yaydma alanl buhnugturMrisliiman Qingenelerde gerdek odasrntn kaptsrnt go-

revli hanrmlar dinlerler ve anahtar delif,inden bu odaytgdzetlerler. Bdyle yapdmamasr halinde qiftlerin do$acakgocuklanntn kor olabilece$ inancr vardtr. Gerdek gecesi-

nin sabahtnda damat gerdek odasrntn kaprsmr agar, ilgilikadtnlar igeri girerler, damatla gelinin birlikte kulland*-Ian garqaflan kontrol ederler. Gelinin yeni evine bakireolarak geldi$i tespit edilir ise bunu kutlamak iqin genlik-

ler yaprltr, sevingten g6mlekler yaktlrr, krrmrzr gekerli ra-

kr srtthp erkeklere ikram edilir. Gelinin ailesinden miij-delik almaya gidilir. Bu esnada geline iig ayn kaynaktansu alrp getirmesi gdrevi verilir. Gelin bakire de$il ise birdelikli po$aEa yaptltr, gelinin eline so$an ve bu po$aga

verilerek babastmn evine gdnderilir.l2a Al Bezi veya ArBezi'ne yengelerin bakmalart, Turk kiilturlti halklar ara-stnda bilhassa kusal kesimde gok yaygmdu. Mtisltiman

Qingenelerdeki gerdek odasmtn kontrol alttna ahnmastile ilgili uygulamalar yaptt$rmu galrgmalar itibariyle biryenilik ve zenginlik olugturmugtur.

Ewelce taraftmrzdanbilinmiyordu.

Mtisltiman Qingenelerde 6len a$abeyinin dul kalan egi

kardegi tarafmdan ahnrnaz, b<;yle bir evlilik tasvip 96r-mez, uygun bulunmaz.l2s


Mi.isltiman Qingenelerde kargthklt krz kardegler altn-mak suretiyle Berdel, alde$igik veya takas diye bilinenevlenme gekli vardrr.126 Aynca bu halkta krz kagtrmayontemi ile evlilik var iken, bu tiir olaylar nedeniyle kandavast gi.itmek yoktur. Mrishiman Qingenelerde gok egli

evlilik de yoktur.Balkanlarda Dodole diye bilinen yaSmur duasr Mris-

liiman Qingenelerde yoktur. Makedonya'da Makedon veRomen olan Qingenelerde ya$mur Duasr vardu. OzlemDemrem'in ya$mur ritiielleri tizerindeki aragtrrrnadanhareketle de denilebilir ki, Ttirkiye Turkleri, orta AsyaTtirkleri ve bunlarrn $amanizm ba$lantr.lart MakedonyaMi.islUman Qingelerininkinden farklt deSildir.tzz Bu kesi-min Qingenelerinde hayat ve insan iligkileri daha farkltve daha serbesttir. Bazr Romen gingenelerini

Hrristiyanolmasalar da Huistiyan kiliselerine gittikleri ayinlerinekatrldrklart, Huistiyanlartn dini gtinlerini kutladrklan daolur.lT Qingene diasporastnr inanq kultfiri.i da$ilrmt iti-bariyle tek bir kefeye koymak haliyle mtimktin de$ildir.Ancak Qingenelerin zengin bir halk kulturlerinin oldu$ubir gergektir.

Miisltiman Qingenelerde "Tonos Giinti" kutlanrlrr.Tonos Gtinti Demircilerin gtinii olarak bilinir. Tonos de-mircilerin koruyucu piridir. Tonos Gunti ydda bir defa 31

Ocak, orta kq'ta kutlanu. Bu giin igin yemekler hazrrla-ntr ve tig po$aEantn tizerine iig ayrt mum konur. Ozel ek-me$in etrafrna bugday serpilir. Bdylece o ytl igin bereket

126 Kaynak kigi; a.g.g.127 Ozlem Dermen, "YaSrnur Ya$drma Ritrieli Qergevesinde Ortak6y 'Ya$mur

Duasr', Tiirkbilig Gtiz 206, S. 12, s,h. 7 692128 Kaynak kigi; a.g.g.



12e Kaynak kigi; a.g.g.


tat Kaynak kigi a.g.S.

Yagar Kalafat

temenni edilmig olunur. Bu gtin igin tig yemek hazulanu,bunlardan birisi bal*tu. ikincisi Horoz yeme$idir. Ho-roz yeme$i igin akgamdan eve altnan horozun sabahleyinotmesi beklenir. Di$er yemek ise sarmadtr.l2e Demir veDemirci, Ttirk ktilttir co$rafyasmda bir ktiltur kodudur.

Orta Toroslar da Hz. Davut demirin piri olarak bilinir.Ttirk halk inanglannda Kurt ve uluyugu arasrndaki iligkigibi Horoz ve ottigti arastnda da mistik bir ba$lantr ku-rulmugtur. Horozlann pirinin bir gdk ehli oldu$u,horoz-lann 6tme zamanrnl ve talimatrnr ondan aldtklarma,6tenher horozun ottigti ile adeta ona ydneldi$i mealindeinanqlar vardtr.

Mtisltiman Qingenelerde stinnetin kesilen pargasr ko-runur, attlmaz. Kesilen tunaklar ve dokUlen saElar geligi-gtizel sagdmaz. Bir kA$rda sanltp uygun bir yerde sakla-nrr. Qocu$un gtkan ilk digi, yani7 yag digi dama attlu veatrluken de, " al sana kemik dig ver bana alttn dig denir.Eskiden qocu$un ilk sagrnr tuag eden kimse bu saglantoplayrp qocu$a hediye verirdi. ilk sag kesen berbere tic-retinin drgr.nda aynca hediye verilirdi.13O Qr.kan 7 yag diginin dama ahlmasr ve o dige kargrltk, inci, altrn, qelik dig ta-lebi ile ilgili kafiyeli sdzlerin soylenilmesi Anadolu veAzerbaycan Ttirk kiilttir co$rafyasmda da vardtr.

Mtisliiman Qingeneler arasrnda ebenin gegmigte sos-

yal-mistik bir stati.isti vardr. Ebe'ye dzel saygr duyulur-du.l3l Bilhassa gehir merkezlerinde ve gelenekten kopmugailelerde doSumlann hastanelerde yaprlmaya baglanma-sryla, ktrsal kesim ebelerinin eski inang iqerikli itibarlan

Balkanlar'dan lJlu Tirkistan'a Tiirk Halk inanglan

kalmamqtu. Esasen Ebe de Ttirk kulttirlu halklar arasrn-

da bir koddur. Qocukken ebemize hakareti oz anamtza

yapr.lmtgtan daha fazla onemser, kavga sebebi sayardtk.

Florasan Ttirkleri arastnda 7 dnemli anantn ismi zikredi-lir. Bunlar Hawa anadan baglaytp, Oz ana, kaynana, ebe

ana gibi devam "4"r.132Miisltiman Qingenelerde gi.ineg tutulunca 6zel bir uy-

gulama yapdmaz. Eskiden demirciler cam pareasma is si.i-

rerlerdi.133 Cam pargalanntn islenilerek gi.inege onunla

baktlmast, muhtemel zararlt qrnlardan gdzleri koruma

amaglrdtr. Zaman zamart bu maksatla 6zel gdzltikler de

imal edilir. isli camla tutulmug giinege baktrSrmrzr biz qo-

cuklu$umuzdan Kars'tan hatultyoruz.

TURKMEN.I SNHNRTiirkmen-i Sahra bagh$rnt kullanmakta geciktik. Tiirk-

men-i Sahta iran'tn Tiirkmen bolgesi yani kuzeydo$usu,

buytk dlgiide Ttirkmenistan'tn Iran platosundaki uzanttst

sayilabilecek bolgeye verilen isimdir. Biz bu btilge ile ilgiligahgmalartmut btiyUk olqi.ide Horasan Tiirkleri baglt$r al-

tmda kitaplanmtza almqhk. Esasen iran Ttirklti$'ii geneli

itibariyle O$tz / T frkmen' dir. Batt iran Turklustinti Azerive Do$u Iran Tiirklti$iinti Ti.irkmen olarak ele almak, da-

ha sonra da bu bolge Ttirklti$tinti AleviSiinni diye ayu-

mak, Orta iran Tiirktu$i.ini.i bagka bir yaprlanma igerisindefarklr bir eritme$e tabi tutmak, Azerbaycan Turkhigunudillerini yitirmig Farslar olarak takdim etmek, Iran asimi-

lasyon politikasmrn bir uruntidtir. Bu konuyu farklt boyut-

132 Yagar Kalafat, Balkanlardan Ulu$ Tiirkistan'a Tiirk Halk inanglan V-VI Be-

rikan Yayrnevi, Ankara 2006 Sh. 14-41133 Kaynak kigi; a.9.9

65

Yagar Kalafat



lan ile ewelce tekrar tekrar tarhgtr$tz igin tekrar ele almakistemiyoruz.ry Bu agrklamayr yap€ sebebimiz, bu bagltk

altrnda verece$imiz bilgilerin, sadece belirli bir alana mah-

sus olmadr$tnr anlatmak ve ileride tekrar bu konuya don-meSi diigtinduSumtizu belirtmek igindir.

Farklt ddnemlerde de$iqik yanslma bigimleri arz edenFarsltlagflrma kUlttir stratejisi, gtintimtiz itibariyle, bahemperyalizmi kargumda bize gdre kendisini yenilemeli-dir. Bdlge halklannrn, sosyal ve hukuki stati.ileri ne olurise olsun, ulus devlet qahsr altmda, anti emperyalist tavrr-lannt batt emperyalizmine kargr sergilemelidirler. Bunun

sa$lanrlabilmesi ise, kanaatimize gdre, ulus devletin bir-likte yagamakta oldu$u halklann kulttirel haklan kargt-

smda demokratik davranmastna ba$ltdtr. Batr ve batrntn

batrsmdan bolgeye ydneltilen kultur kimlik ba$lammdakistratejiler, ukqt, azrnltkgt, itilafqr. politikalardtr ki, iran't da

biiytik olqiide igine alan, Tftk ktilti.ir co$rafyasrmn yaban-

cur oldu$-u bir zihniyetin tirtintidi"ir. Emperyalist batrnrn

hiEbir zaman anlayamadt$t ve ulagamadtSr birlikte yaga-

yabilme, komgu olabilme hasletini, yok sayan batu trker.,

kavmiyetgi, bdltcfl politika yontemleri uygulayarak ken-

disini kabul ettirme$e qaltgmaktadu. iran Tiirkliistinti;bazen Tiirkliik ve bazen Ttirkmenlik, hatta bazen da daha

yerel isimlerle ele almamtz, iran'da birlikte yagamakta

olan halklan ihtilafa sevk etmek igin de$ildir. $iiphesizboylesi bir tutum, gori.iglerimizle ters dUgmek kendimiziinkar olurdu. Biz halklarrn demokratik ktilturel haklarrverilebildi$i nispette ulus devletin i.initer btittinlu$tintingtig kazanacaSrna, btilge ulus devletlerinin gtig kazanan ig

134 Yaqal Kalafat, iran Tiirklii$ii Jeokiilttirel Boyut, Yeditepe, istanbul 2005.

Balkanlar'dan UIui Tiirkistan'a Tiirk Halk inanglan

demokratik yaptlan ile, b0lge dqr emperyalizm kargtstna

daha kuwetli qrktlabilecekleri kanaatindeyiz. Buradanhareketle, Irak Ktirtlerinin, batt emperyalizm yOnlendir-meleri ile, bdlgeden ba$.msu bir kulttir ingasrndaki gay-retini ktnanmamast gerekti$i sdylenilebilir. Bize g6re da-

ha ziyade Kurt kulturtintiru b<ilge ktilturuntin bir parqasroldu$"unu gdsterme$e ydnelik ciddi gahgmalann yaprlma-yq sebepleri iizerinde durulmalt ve araz burada aragturl-milrdu. Gerekli ciddi ilgiyi gdrememig ve gok kere yoksaydmq bir halk, birlikte yagadt$r insanlann kulttiru dr-gmda bir arayrga itilmig ise, tek sebep olan kesim, O halkkesimi de$il, veya sadece bolge drgr emperyalizm deSil,

aynr zamanda birlikte yagayan di$er halklar ve y6netim-lerdir. Avrupa'da Anadolu ve Anadolu halklarr enstittilerqaptnda aragtudabiliyor ise, Anadolu insantnrn kendisiniaragtumama sebebinin, gerekgesi aqr.klanabilmelidir.

Bize gdre;62 ile kimliSi giiqlendirmek yaradan ile yara-drlan, ebeveyn ile yeni kugaklar, aile iqinde evli qiftler, ma-hallede komEular, tilke qaprnda ydnetilen ile ydneten ara-

smdaki iligkilerin bilingli gtincellegtirilmesinden geger. Builigkiler btittinri, siyasi srnulartn do$urmug oldu$u bolun-me$e ra$mery bdlge toplurnlannda, temelde farklilrk arzetmezler. Bolge ktilturuntin bir iiriimi olan "Hakikat Eri"veya "Hak Dostu" olabilmek igin, ana dili veya ulusal smu

farkhh$ bir engel de$ildir. Halk krilturtimtizde yer alanve daha ziyade acilr ailenin acurnr hafifletmek iEin de s6y-lenen, tevekktil ytiklu bir sciz vardu. Srktnhlardan gikaye-

ti kargrlarnak igin soylenilen bu scize gdre, "Cenabt AllahsevdiSi kulu ile alrgverigini srk yapar" denir.Siiper giiciinbcllgeye geligi ile, Olum Mele$i'nin gtinde ortalama 100 ka-ptyr galdr$r komguda olanlar, komguya bir rnesaj verme-

68 Yagar Kalafat Balkanlar'dan UIu[ Tiirkistan'a Tiirk Halk inanglan 69



meli mi? Bugtin ategli silahlarla altnan canlar, yarm Afrikamisalinde oldu$"u gibi agl* ektirerek almacaktrr.

Yannr inpa edebilmek, diinden bugtine nakledileni bi-lerek hareket edebilmekle miimkundtr. Bugi.in ya$an-

makta olanlar, drin yaganr.lmrg veya yagatmq olanlarrn bi-

linmesi ile mtimkdndi.ir. Halk inanqlartnda eg segimi veevlilik iqin sdylenilmig olan "insanm bagr niyetine de$ilkrsmetine baSltdrr" sbzii, batt emperyalizmi kargtsmda

ahnmast gerekli olan ortak tavtr igin geqerli defildir. Em-

pery alizmin niyetini, ktilttir co$rafyamtzda uygulana ge-

len tutumundan tayin edip, di$er bcilge tilkelerinin ktsme-

tini tahmin etmek zor deSildir.

Kiiresel gticiin tarihi ktilttirtinde, toplumsal kimli$indekovboy ruhunun ilkelligi vardu. Bu ruhun mensubu top-lulu$a ateg eder ve gok kere cezalandrrmak istedi$ini de-

$il masumlart cezalandrrmrg olur. Hedef gdzetmeden ya-ptlan bu ategleme, gok kere, suglu imhast adma hareket

ederken; okullan, hastaneleri, kusal kesimin aile genlileri-

ni, yani sivil halkt cezalandrrmrg olur. Ntikleer silahlan-mayt onlemek igin girdifi iilkeyi, aylarca karaya ayak bas-

madan havadan bombalar daha sonra o tilkenin halklart-nt etnik gatrgmaya stirrikler Bu onun ktilttirtinde vardtr.Nitekim ilk ve ikinci defa atam bombasrnr kullanan da buktilttirdtir. Bu ktiltur, medyasmda, yabani bir hayvamn

kurtanlmast adtna, olmad* gaklabanhklar sergileyebilir-ken, Rambolart ile griya diinyayt dize getirebilirken, ger-gek hayattaki bagansr sivil savurunasu halk kargrstnda-

du. Demokrasi kiiltiirti adma girdi$i i.ilkede, mi.ize, arke-

olojik kazt alant, ktitUphane ve argivleri yaf,malar, ya$ma-

lahr. Ya$malanan ve imha edilen bu kulttir, siyasi stnuayrtmrna ra$men bcilge halklanntn maltdu.

Siiper gi.ictin Irak'a miidahalesinin asli hedeflerindenbirisi, parqalanmrg Irak'dr ve bu hedef daha qok bagrndan

belirlenmigti. ABD bu hedefini taa 30-40 krrk yrl eweli iti-bariyle sergiledi$i tutum ile agtklamtgtt. Ne var ki, bu ger-

Eek ilgililerce okunamadt ve ilgililer bu gerqe$i okurken

okuduklartnr anlayamadtlar. Kerktik'ti Kiirtlerin isteme-lerinden ziyade, Kerkuk'u Ktirtlere ABD istiyordu ve bu-na mecburdu. Ktirtlere ytiklenilen misyon ve onlardanbeklenilen vizyon bunu gerektiriyordu. Irak pargalanmalr

idi ve $ii-Siinni islam ayrqrmr yaganmalt idi ki, Ktirtler de

bolge halklanndan ayngsm.

Stiper gtiq, Birinci 6rfe hareketinde, muhtelif kesimleri,dtinya hakimiyetinin bu safhasr itibariyle test edip denet-lemigti. Netice de Ki.irt yaprlanma Irak'rn di$er halklarrbakrmrndan daha fazla puan almqtt. B6lgenin ulus dev-

letlerini yapabilecekleri planlanmrg ve aynr zamanda ya-pabilecekleri zaman iginde smrrlandtrilmtgtt.

Btittin bu konu drgt gibi gdrtinen agrklamalann, bir tekyapilq nedenleri vardtr. Hakhnt, ett az emperyalizm ka-dar tantmayan toplumlar, ana dili ve dini inancr ne olursaolsun, devleti ve halkt ile birlikte s6mi.irtilme$e mahkum-durlar. Emperyalizm iran Ktirdiini.in; $ii-Caferi, Suni-Ha-nefi ve alevi Bektagi oldu$-unu ayrmtth bir gekilde biliyor.Trirkiye Ktirtlerinin de homojen bir dini yapL arz etmedi-

$ini yeterince biliyor ve bu bilgiyi kullanma iradesini desergiliyor. Ktirt halkt dini inancr ne olursa olsun ve hangisiyasi co$rafyada yagamakta olursa olsun, yagandanlar-dan hareketle kendisini nelerin beklediSini dtigiinmek zo-rundadtr. Halk kulttirtintin 6nemi buradadu. Halk ktiltu-rti bir silahttr ve silahlart tesirsiz hale getirebilen bir zrh-tu, kalkandrr.

Yaqar Knlafal 77



Atlt Bozku Medeniyetinin Anadolu-Azerbaycan ve

iran'daki izleriBiz ktsa galqmamtzda Bozkrr medeniyeti-

nin ktilttir kurumlartna ktsaca de$indikten soffa, tizerin-de gal6makta oldu$umuz Anadolu-Azerbaycan ve iran

co$rafyasrnda qegitli topluluklardan Avgarlar, Karapa-

pahlar, Elsevenler, Karakoyunlular, Kiresunlular ve Kag-kayr gibi toplumlanndan Kaqgay Ttirkleri tizerinde yo-

$unlagmaya qaltgaca$rz. Bs miinasebetle Kagkaylartn kr-

saca kimlik ve ktiltur tarihinden bahsedip bugiin stirdtir-mekte olduklarr yarr gdgebe hayatlannq gdq ydntemlerini,

gi.inltik ve mevsimlik hayatlartm, gadu, yaylak ve kqlakhayatlartnt, beslenme ve beceri kulttirlerini ve kargdagttk-

lart griqltikleri anlataca$rz. Bildirimizin sonug boltimtindeBozku medeniyeti Ttirk soylu halklartn sahip gtkmalarmt

gerektiren gtintimtiz sorunlanna da de$inece$iz.

Giiniimtizd e bazt gewelerce, dtinyanrn gahit oldu€tr ikibelli bagh medeniyet ttiriinden birisin olan Atlt Bozku Me-

deniyeti'nin gdEebe karakteri ile ilkel toplumlartn hala 6r-

neklerine gahit oldugumuz gdqebe karakteri kartqtrtlmak-

tadu. Bilindi$i gibi, Bozku ki.ilttirti sadece ath goqebelik-

ten ibaret deSildi. Merkezinde at yetigtiricilif,i ve gobanhk

olan bu medeniyetin faaliyet alant Karadeniz'in kuzey

dtizlu$"ti ile Kuzey Ttirkistan arasmdaki iskit sahasrdtr.

Gdqebe ktiluirtin sana ttirti olan hayvan tlslubu burada do-

$up burada geligmigtir. Bu kultur M.O.5-6 ytizyrllarda te-gekkiil etmig, Avrasya'ya buradan yaydmtgtu. iskit kulfli-rti ile Altay arkeolojik buluntulart arasrndaki benzerlik bir

etkilegimin sonucudur. Altay nazariyesine gore Bozku

kulttirti On-Ttirklerin ktilttirti olarak geEmigtir.

Burada Tiirk Bozktr cemiyetinin sosyal diizenini, orduyaptlanmasr, toprak mtilkiyeti ve koleli$n olmayqtnt,

Balkanlar'dan UIuE Tirkistan'a Ttirk Halk Inanglan

din adamr olan kamlann imtiyazlt bir srntf olugturmadr-

Srnt ve bu dinde putculuSun bulunmadr$mr, hukukunesasrnr tdreden almq oldu$unu, GOk Tengri inang siste-minde tek Tanrtlt$tn esas oldu$unu uzun uzadrya tartq-maya hizum gdrmflyorum. Bu konuda prof. Dr. i. Kafe-

sogllu ve Prof. Dr. Osman Turan'rn galqmalart referansolarak verilebilir.

Kaggayiler O$uz-Turkmen topluluklandtr. Turkge ko-nugurlar ve Ttirk olduklanntn guurundadrrlar. Kaggayi is-mi Kayi. Tiirkleri ile izah edilmektedir. Kagkayi TtirkleriIran'tn Isfahan, Fars, Ktihltikiye, Boyurahmet, Bugehir,Huzistan bcilgesinde yagamaktadular. Ktsrnen gtiEebe ha-yat stiren bu toplum ekseriyetle kqt iran kdrfezinin do$,r-sundaki Zagras Da$lanntn do.Su eteklerinde gegirirler.Ilkbahara doSru kuzeyde

isfahan eyaletine grkar, kq bag-layrnca tekrar grineye ddnerler. Boylece birinci gdgleriniilkbaharda ikinci gdqlerini sonbaharda yapmq olurlar.Gogun zamantnln, gtizergahrnr ve konaklama yerleriniAksakallar belirler. Bazen Bomku (Uruk)lar mtinferidenbazen de grup olugturarak yaparlar. Aksakallann kararla-rtna Akbirgekler/Aksaglar kangm azlar. Ataerkil ailede er-kefrin sdzii geger. Gcig iqin toplumlann bir Eadrrda; yor-gan, dcigek, yastlk, yay$ gibi egyalar bulunur. DiSer egya-Iar arasrnda Merfec (hurg), Quval, Tuzdan, eente, Bele-

dan, Devircek, Hore (heybe) gibi geyler vardr.Yerlegik onlarla birlikte Kaggay Tiirklerinin toplam nii-

fuslan 3 milyon kadar olup 2/3'r kanunla mecburi iskanatabi tutulmuglardu. Maalesef zamanla gdg yollan ve yer-Ieri tahrip edilmigtir.

Kagkayi Tiirklerinin beg btiytik taifesi vardtr. bunlar;Fars-r Medan'lar (Farsga bilmeyen en eski Kagkayi Tiirk

Yagar Kalafat Balkanlar'dan Ulu Tiirkistan'a Tiirk Halk inanglan



toplumudur. $egbeyliler (altl beyler olarak bilinirler.) Keg-

kohiler, Deresorhiler, Emeleler'dir. Kagkayi toplumu: aile,

bomku (bumke), tire, tayfa geklinde yaprlanmqtu. Kagka-

yiler sorunlartnt Adliyeye pek aksettirmezler. Ailedeki so-

nunu baba, Bumku'daki sorunu Aksakal, tiredeki sonuru

Kethuda, daha biiyi.ik sonurlar igin Han veya ilhan qoztimgetirir. Lider olarak segilecek kimsenin; gi.iglii, di.irst, zen-

gin ve deneyimli olmast aranlr.

Kagkayi aile hayatmda tek evlilik vardu. erkekler 20,

krzlar L5 yagrnda evlenirler. Evlilik daha ziyade aile reisi

olan babantn sozti geqer. Baba hayatta iken erkek evladm

payml aylru. Kagkay kadtn giineg do$madan qobanlarrn

yeme$ini hazular, davarlart dtgan qrkarrr. Sonra gadum

ktzlart ve en sonra da gelinler kalkarlar. Kapkay Ti.irkle-

rinde iqgtivey tarzt evlilik yoktur. Kaqkay kadtn at biner,

silah kullanu, gerektiSinde erinin yanmda dtivtigtir. Erke-

$i olmasa da gadua misafir alabilir. Kag -gdq bilmez. An-

cak dtiStinlerde kadm oyunlart ve kadtn oyun salonlart

farkhdu.

Kagkayilerde bozku medeniyetinin karakteristik 6zelli-

Si olarak sozlu ktiltiir gelmigtir. Sazh' anlattm ve destani

edebiyat qok geligmigtir. Yerlegik ddneme gegildikten son-

ra okullagma da yo$unlagmqtu- Kagkaylar iqin 6zel okul

ve mevcut okullarda Ttirkge eSitim yoktur. Aynca TV,

Radyo ve yazilr bastnda kendilerini ifade etme imkanlartgok stntrltdu.

Kagkaylarda qaduda kullantlar egyalar buytik olgiide

6rgi.i ve gok maksatlr pratik egyalardtr- Her gey gdge g6re

planlanmrgtu. Medeni olan mahdut saytdaki eqya Do$ma

(dn.r* damgast), Aftava (iblik), Dokart (yapa$ makast),

Dibek (havan), Ay (iplik meki$i)dir. Tandtrlar derin ol-

mazlar. Devircek (ekme$i saqda gevirme igin maga mu-hakkak bulunur.

Kagkay ekonomik hayatrna hayvancthk hakimdir. Bii-ytik Olqude koyunculuk yaptlu. buna ba$h olarak doku-mactltk ve dericilik geligmigtir. Ziraat da giderek Kagkay

hayatrnda onem kazanmaya baglamqtu.Kagkay yemek kulttirU gdgebe Bozku medeniyetinin

bUtUn dzelliklerini yansttu. Yemekleri arasrnda Musafa(Ayran Qorbast): bu qorbaya kokulu ku bitkilerinden Ge-lin parma$l, selme, rigkek, turigek de konur, Qact$: Kagka-

yi gacr$.na ku bitkilerinden Kenger, tala, gol, gagrr ve Kas-ni eklenilir, Pilav: Kagkay pilavr.na Demkeg, Bunusorg,da$ sanmsa$., permasu, Loppu gibi ku bitkileri konur,Ttirki Kebab: et va sakattan yapilan bir 9i9 kebap ti.irtidiir.kagkay Lavag

ekme$nin ismi Ttirktigdrek

ve halk ilagla-rrntn ismi ise Ttirke garedir. Kagkayiler goqebe olduklanigin bahge ve bostan yapmazlar. Sebze ihtiyaglarm tabiat-tan tedarik ederler. Ktghk kavurma ttiriinden tedarikleride yoktur. Siit, peynir, et ve ekmek ihtiyaglannr giinliikhazularlar. Yemek masasr de$il, yer sofrast kullantr veservis taktmtna da f.azla itibar etmezler.

Bir taraftan kUltflrler sava$rna sahne olan dtinyamtz di-

$er taraftan siiper gtictin krilttir emperyalizmini kiilttirelki.iresellegme adma ensesinde hisseden ulus devllet milli

kUlttir politikalarr tepelenmekte etnik kUlturler tegvikedilmektedir. Bazen kiiresel ktilttirtin stratejileri kargrtr vebazen de ona paralel girigimlerle bdlgesel kiiltur gevreleriolugturularak ktlturel kimlikler varltklannt korumaya Ea-hgryorlar. Bu noktada dzgiin ki.iltUrler akraba ktilttirlerleortakhklar kurarlarkery Bozku ktitluru irdelenip gtini.i-mtize uyarlanabilirliSe sahiptir. Gegmigte hakim olduSu

74 YaEar KalafatBalkanlar'dan Ulu Tilrkistan'a Titrk HaIk Inanglan



saha itibariyle bu co$tafyantn halklarr arasrnda ortak Pay-da olugturabilir.

Birinci Uluslar arast Azerbaycan $urast ve ikinci iran

Seyahat Notlart Birinci uluslararast Azerbaycan $inast 3-5

Araltk tr.998 tarihleri arasmda oldu. Faaliyeti AIKAM

(Azerbaycan ilim Kulturel Aragtuma Merkezi) tertip et-

migti. AIKAM Bagkant Guney Azerbaycarfdan Doq. Dr.

Kadir Guldiken'in olduSu yeni kurulmug bir ilim ve kul-

ttir kurulugu idi. Kurulugun ilk faaliyeti bu oldu' Bu mti-

nasebetle biz Ttirkiye ekibi Cemil Unal, Abbas Aslan, Sel-

guk Alktn, Prof. Dr. Sadrk Tural, Prof. Dr' Azmi Stislii,

Prof. Dr. ismail Aka, Prof. Dr. Abdtilkadir Yuvalt, Prof.

Dr. Haluk Qay, Dog. Dr. Ali Berat Alptekin, Doq- Dr. M.

Akif Ero$lu, Dog. Dr. Ersoy Tagdemirci, DoE.Dr. Yavuz

Akprnar birkaq gtin farkla iran'da 7-8 gun bulunduk.Azerbaycan ekibinde olduSu gibi Tiirkiye ekibinin de se-

yahate niyetlenmigken kattlamayan Ti.irkologlar go$un-

luktaydt. Faaliyete Nahctvan, Ozerk Cumhuriyeti ve Ku-

zey Krbru Tiirk Cumhuriyeti'nden katthmcdar belirlen-

miq iken katrltm olamadr ancak Kugtzistan Cumhuriye-

tinden Asan Olmugef kattldt.

Azerbaycan $inast iki seksiyon halinde agtltg ve kapa-

nq oturumlartna ilaveten on oturum geklinde gergekleg-

ti. Sempozyum yeri olarak Tebris belirlenmiq iken Teb-

ris'in gtiney baturnda Urmiye Gdhi kenartnda $erefhanegehrinde yaptldr. Faaliyete Teblis'ten katdanlar sabah-ak-

gam otobtislerle tagtnmak suretiyle dinleyiciler, s6zli.i ve

yazlr basrnla birlikte 200-250'yi buluyordu' Biz dil ve

edebiyat seksiyonunu izleyebildik. DiSer seksiyon tarih

ve ki.iltiir konulannda idi. Gelemeyen bilgi sahiplerinin

yanl srra her iki seksi.iyonda da 6-7 ilave bildiri verildi.

Bir fikir vermek tizere bildiri konulartndan ornekler ver-mek istiyoruz.Bizim birinci iran seyahatimiz bu tarihten2 yd 6nce olmug ve daha ziyade kum gehri a$tdtklt dinimuhitte bulunmugtuk. Bu defa Titrk kultttrti a$tdtklt birortamda idik.

Verilen bildiriler; Prof. Dr. ismail .Nka, "1920-B3A y:J-larr. arastnda Azerbaycanlartn 1lurt drgmda ktiltiirel faali.yetleri" Prof. Dr. Yagar Katayev, " Azerbaycan'da Ana Dil-li Edebiyatrn Tegekkulti ve inkigal yolu" Ebul Fevzl Sefe.

ri, " Azerbaycan Tarihinde Olqtiler" Dr. Yaqar Kalafat"Kargdagturnalt iran ve Anadolu Turk Halkmtn lrrangla-

rt" Fatma Fatimi, "Folklbritmtizde Ana Kofldsu'/ Doq. Dr.Ali Berat Alptekin " Azerbayean ve Tttrkiyede Tanrnmtg

Ortak Agtklar" Dr. Huseyin Mehetnmed Zade Sedtg,

"Ttlrklerin Eski Ketibeleri" Ekber Azad, "Haleglel, Kaqga-

yive Azerbaycan Adlart ile llgili lzahlatt" Behrus irnarrri,"Atalar Sdztlntin Edebi Dilimizde Etkisi", Celil Yakubza-

de, "Agtk Sanatt ve Eski inanqta Onun Yeti", Ptof. Dr.Toqfik Hactyev, " Azerbaycan Dilinin Tegekkulu ve inki-gaf Yolu", Prof. Dr. Kamil Veliyev, (Nerimanofilu)," Azet.baycan Turkgesinin Deyim Hazittesi", Prof. Dr. 9adtk Tu-ral, "Ttirk Dtinyast Edebiyat Tarihi Frojesi iginde lranltSanatgilar" Dr. Elrneddin ,4libeyzade, " Azetbaycan'da

Milli Maneviyattn Kaynakiartna Dait", Fatma Veliyava

Daqdemirktzr," Azerbayean AstzlartUzeline * Kamil Ve-liyev taraftndan" Dr. Menttcehf Keyani, " Azetbayean ve

Kagkayi Kavminin Birlifii", Dr. Htiseyin Feyzullahi Vahlt," Azerbaycanda YaStg isteme Metasimi", Dr. Cernal Ayru.mi, " Azetbaycan Baki Btilgelerinde Agrk lvluhiti", $ehramRelnernum, " Azetbaycan CoSafyast Ehernmiyeti", Ptof.Dr. Abdfllhaluk Qay, "Azerbayeantn Jeopolitik Duturrru

Yagar Kalafat Balkanlar'dan Ulu Tiirkistan'a Tilrk Halk inanglan



ve Azerbaycan'da itt< Coq Yerlegimi" Dog. Dr. Yavuz Ak-

prnar, "Mehmet Emin Resiilzade'nin Argiv ve El Yazma-

lart" Dog. Dr. M. Arif Ero$lu, "Katip Qelebinin Cihannu-

masrnda Azerbaycan" Prof. Dr. Ktibra Aliyeva, "Otta

Asrrda Azerbaycan'da Ressamlann Rolu" Abbas Aslan,

" Azerbeycan'm Jeopolitik Durumu iran Toprak Biittinlii-Siinde Etkisi", Hasan Ragidi, "kan'daMahalli Bolgesel ve

Genel Ulke Dilleri" Dr. Rasim Efendiyev, " Azerbaycan'da

Sanat $inashk Tarihi" Dog. Dr. Ersoy Tagdemirci, "Nizami

Medresesinin Ttirk islam Telimatt Tarihinde Yeri ve One-

mi" Muhammed Ali Nigavi, "Mdciz Htiviyeti ve Ana Di-

li" Prof. Dr. Azmi Siislti, "Milli Mi.icadelede ve Cumhuri-

yetin ilk Ydlarrnda Ti.irkiye-iran iligkileri" Prof. Dr. A$a-

musa Ahundov, " Azerbaycan Halktntn Edebi Dili ve

Onun itmi teagigi Tarihi" Prof. Dr. Abdulkadir Yuvalt,

"Alttnorda-ilhanhlar Mticadelesinde Teblis $ehri" Selguk

Alkrn, " Azerbaycan Co$tafyastOnemi" Nesir Paygozar,"

Cinas $iirinde Masallar ve Atasozlerinin Dil Geligmesin-

deki Yeri" Fidan Murat Aliyeva, " Azerbaycan'da Halk

Tatbiki Sanatl" Dr. Ali Htiseyinzade, "Oten Yirmi Ytlda

iran Turklerinin Dil ilerleyigi" idi.

Azerbaycan $inast'nda verilen bilgilerde bir mesaj bii-

tunlugt vardr. Ozetle; Ortak payda Gtiney Azerbaycan

Tiirklug"ii, iran Ti.irklii$"tiniin farkhl* arz etmeyen bir par-

gasrdtr. iran Ttirkleri bir krsmt ile Gtiney Azerbaycan'dayagamtyor olsalar dahi tumu iran Turkleridir- Kuzey

Azerbaycan TUrklfl$ti iran TtirklU$i.i ile, dil, edebiyat, re-

sim, arkeoloji, halk bilimi, musiki, siyasi tarihi itibariyle

bir buttindtir. Bu btitun genel dunya Ti.irklugiiniin asli

unsurlarrndan birisidir. Verilen bildiriler tamamen ilmi

saygr.nlrk gergevesinde olmug itham, polemik, provokas-

yona tevessi.il edilmemigtir. Fars- Aryan kulturu ile yapr-lan tespitlerin ba$lantst her vesile ile vurgulanmrg bilhas-

sa kapan6 seksiyonunda ev sahibi iilkenin siyasi iktidan-na gosterdi$i demokratik tutum igin haklr olarak tekrar

tekrar tegekktir edilmigtir.

Azerbaycan $inast'na igtirak ederken,gegitli

acabalarve farklt kugkular yagamyordu. Bizler bilgi birikimimiziartuarak dttndtik. Vedalagtrken bazt genqleri bu faaliyet

nedeniyle kaygrlt g6rdtik. Muhtemel geligmelerin tiztictiolmamasrnr diliyoruz.

Bildirilerden bizi en f.azla etkileyenlere ktsaca de$in-mek istiyoruz.

iran'da konugulan dillerin yiizdesine dair bilgi verir-ken Hasan Rahgidi iran'da ana dili Ttirkge olduSu gerge-

$ini aktardr$t istatistiki bilgilerden hareketle ortaya koy-

du. Bildiride hak etmig olmasrna ra$men Tiirkqeniniran da resmi dil, ktilttir dili, yayrn dili olmaytgrntn da acr

tablosu sergilendi. Bizim Gtiney Azerbaycan'da Tiirkge-nin eSitim dili olmast halinde iran m ve Ttirkiye'nin islammedeniyetine ne tiirden yeni hizmetlerinin olacafrnt anla-

tan gegmigte bir bildirimiz olmugtu. Gtiney Azerbay-can'da din isimli bu galqmamtz't konugmacryl dinlerkenhatuladrk.

Giiney Azerbaycan Tiirklerinin isteklerinin gizli ka-

pakh taraft kalmam6, vaktf dergisinin son say6m 5L. say-

fastnda Cumhurbagkanrna agtkqa istekler agrklanmqtr.

Htiseyin Feyzullah Vahit'in bildirisi Ealqmalanmu iti-bariyle bizim iqin gok yararlt olmugtur. Gi.iney Azerbay-can'da kurakh$tn giderilmesi igin ktigtik krzlar ya$rS du-asrna daSlara grktyor ve saqlannr gdzy:dzijne do$ru kaldr-rryorlardt... Kuk ktzlar efsanesinde ya$mur ya$dumasma

Yagar Kalafat Balkanlar'dan lllu| Tiirkistan'a Tiirk Halk inanllan 79



karqdrk kukkrz AllaKrn kendilerini tag etmesini dilerler.

Ya$mur ya$masl igin iki koyun qobanr ktyasrya dtrvugtir-

ler. Sonra bu dOvupe iki kilyun kadrnlan katrlrr daha son-

ra anlagmaya vanlrr ve ya$mur ya$armq... Dul kadmlar'

dan yaSmur igin yardtm istenir. Dul kadrnlar gece gallarr-

n1 suya basarlar, ertesi giin erkenden bu gallar ktbleye

do$ru asrlu daha sonra bu gallar seccade olarak kullantltpbunlarda namaz kdrntrsa ya$mur ya$aca$rna inamltr.

Tiirk halk inanglannda bulu$a ermemig qocuklartn bir

takrm kuweleri oldu$una inanrlu. Bunlardan fala bak-

makta, defin aramakta biiyti bozmakta yararlanrltr. Gii-

nahstz olduklarr inanondan hareketle Allah'tn merhame-

tini celbetmekte Anadolu'da kuzular koyundan ayrrlarak

melegmeleri sa$lanrr. AmaE gtlnahsurn itibarmdan istifa-

de etmektir. Saqlan gd$e do$.ru savurmak tannyt gcikte

dugtinmtis olmantn bir sonucudur.Kukkularrn, ya$mur yaSmast kargtlt$tnda, kendileri-

nin tag olmalarrnt goze almalan, Anadoluda'ki tag kesil-

meltaEa ddnme/taElagma motifiyle aynrdu. Ayrtca Ttir-

kistan'daki ya$murun Piri olarak bilinen Burkut Ata, tan-

n ile ya$mur ya$dumasr konusunda pazarltk yapar ve

ya$mura kargrlrk kendisinin cezalandtrdmasrnt teklifeder ki burada da bir ortaklrk var.

YaSmur dualarrnda goban motifi Anadolu Ttirklerin-

de de vardu. Coban, saflr$m, giitmenin, kanaatkarlt$-m,

Allah rwast igin yonlendirmenin simgesidir. Birgok pey-

gamber ve evliya Eobanl* yapmqhr. Qok saytda goban

ata ve qoban babalar vardtr. Anadolu'da ya$murun yag-

mast igin goban suya basilu.

Halk inanglanmrzda "dulluk" bazrlartna g0re baSlan-

rntg olmanrn, basrlrnrg olmanrn sirngelerindendir. Eri Ol-

miig ve qocu$u olmamq hantmlara "kiir ocak" gdzii ile

bakrldt$r olmugtur. Dul kadmtn yaSmur dilemesini iste-

mek onu ktbleye ve namaza ydneltmek bir anlamda ku-raklr$t izale amaqlt olabilir. Gece ise gtineg ktiltti ile ilgiliolmalt. Halk tasawufunda; garipleriry yetimlerin ve do-

$um iizere olan anne adaylarmtn yapacaklan duantn ka-bul g6rece$i inancr vardu.

Fatma Fatimi'nin, folklorumuzde ana konulu bildirisi"kurban kultu" itibariyle ilgingti. Bir laylada;

"Balama kuzu kurban

KoE kurban kuzu kurban

Kurban kabul olmazsa

Koy anan rizii kurban"

ifadeleri vardt ki Tiirk halk inanglannda insandan kur-

ban yok iken mecaz anlamtylada olsa bu tesbit bize mani-dar geldi.

Nesir Peyguzar'm bildirisi Ttirk cinas sanatr itaban yi-e bu sanatrn gegmigle ulagabildi$i nokta da dahil dorukta

idi. O bildirisini okurken salon alkrgtan inledi. Bizi en f.az-

Ia etkileyen dtirthiSti ktzdelma ile ilgili olandt. $air bu

dtirtlukte krzr.lelmantn Tiirk tefekktirtindeki onemini diligetiriyordu.

Azerbaycan $inast'nda bildirilerin dtgrnda da gok gU-

zel geyler yaganrldt. Orada "ugak ve yeni yetmelerle ala-

kadar Cenubi Azerbaycan'da gigekler kurulugu"nu Nur-gen Musevi hammdan tamdrk. Bize faaliyetlerini anlattp

dokrimanlarmt verdiler. Bir kitap sergisi ve b'ir hat sanatr

sergisi gezdik. Gtiney Azerbaycan sanatqrlartntn yapttkla-

rt heykelleri gdrdtik. SanatEtlarr.yla tantgttk.

Ya6ar Kalafat Balkanlar'dan ulu Tirkistan'a Tilrk Halk inanglan



Bagka giizelliklerde tatt*. Ktbns'taki Rum hakstzlt$tnt

anlatan afigler salonlarm duvarlartna asrlmrgtt. Millet ola-

rak kederde ve ktvangta birlik olmak budur. Faaliyetin ya-

pildr$t Grant Otel'in duvan iran, Kuzey Krbrts TtirkCumhuriyeti, Azerbaycan, Krrgrzistan ve Ttirkiye'ninbayraklan ile siislenmigti. Aynr duvarlarda btiytik bez

afiglerde faaliyet tamttltyordu. Bu bayraklar oturum bag-

kanlannrn da masalannt siisli.iyordu. Konser gecesi tak-

dimler yaprltrken bu bayraklar tek tek optiltip alntna ko-

nuldu. Salon alkrgtan inliyordu. Biittin giirler hasret cog-

ku, hamaset ve millet duygusu dolu idi. Gozlerimiz a$la-

maktan kan ganaS.na donmiigtii.

Konserde 17-18 yaglannda Hotcet isimli bir geng ilkinAzerbaycan sazr ile sonra ba$lama ile taksimler yaptt.

Gerqekten bir virtiioz idi.6-7 makam arastnda geEig yapt-

yordu.Tagkail Musiki Orkestri (orkestrast) cogkuyu ziweye

gtkardt. Dinledi$imiz parqalar suzinaz makamrnda idi.Hac Mahmet Hiiseyin Rioni ve Mahmet Nesiri qok nefis

pargalar okudular. Onlara Semed Caidi (kemence) Sem-

sam $am Mehmedi (tar) Behnam Cavidi (kosonavara) da

eglik yaptrlar. Assolistimiz 90 yagrnda idi. Orijinal kryafet-

leri konusunda bize Ekber Azad ve doktor Meniigehr Ke-

yani bilgi verdi. Yavuz Akpmar, Kaqkayileri incelemek

iqin yayla mevsiminden ewel Kaggayi btilgelerine gitmek

igin randevular aldt. Bu arada, Kagkayiler konusunda birhayli yayrn satt4 ald*.

Act olan husus 9u idi ki, iran Ttirk gengli$i Giiney Do-

Su Anadolu'da ki ter0riin ig yiiziinii ve Ttirk Ermeni ilig-

kilerindeki realiteyi bilmiyorlardt. Ttirk televizyon kanal-

larr konusunda program itibariyle ihmal edildikleri kana-

atinde idiler. Zorda olsa ganak antenden istifade ediyor-lar. Bir genq bize iran Ti.irkltiSiinii ihmal edilmemesi ha-

linde Tiirkiye'deki boliicti harekette petrol boru hattt so-

runu da kendili$inden gdztilebilece$ine dair bir deierlen-dirme yaptu

Kapantg seksiyonunda Ferhat hoca hantmrn hepimizicogturan bir hareketi oldu. Hoca hantm 1"5-20 kadar ilko-kul seviyesinde dffencisi ile gelmig bize gocuklartn hazv-ladrSt bir kag pareayl dinletmek istiyordu. Ancak vakit az-

dr ve ona sua gelmiyordu. Azerbaycan Millet vekili yazar

S. Ri.istemhanlt'dan soffa mikrofonu digi bir aslan gibikaptt ve bize gnzel gocuk garktlannt dinletti.

Azerbaycan $inast miinasebeti ile yagadr$tmrz bir gi.i-

zellik de eifeV'in TUTEV (Ttirk Devlet ve Toplulukla-rr Vakft) ATKD (Azerbaycan Tiirk Kultff Derne$i) AKM

(Atati.irk Ktilti.ir Merkezi) AAK (Atatiirk Aragtrrma Mer-kezi) ATKM (Azerbaycan Ttirk Kadtnlar Merkezi) gibi ku-ruluglarla ayn ayrt protokoller imzalamast idi.

Doq. Dr. Yavuz Akprnar'a Prof. Dr. Yagar Karayev ta-

raftndan Ttirk kulttirtine yaph$r hizmetler igin Fethali

Ahondov $tikran Belgesi verildi.

Azerbaycan $inast'ntn iki komisyon raporlart okundu.

AiKAM'in ilim heyeti ve genel ydnetim kurullart seqildi.

Bunlar ayfl ayfl ve tam metin olarak giiphesiz argivlenile-

cek. Turk ktiltur tarihinde haiz olduklartonemle gergek

yerlerini alacaklar.

Kiilttir gdlenimiz Azerbaycan'rn iran buyi.ikelqili$imiistegan Dog. Dr. Eynullah Medetli'nin evinde devametti. E. Medetli beyde K. Guldiken kadar yoruldu. Btittindostlara ve bizimle yaktndan ilgilenen $ahram Rehne-

mun'a tegekkiir ediyoruz.

82 Yagar KalafatBalkanlar'ilan Ulu Tiirkistan'a Tiirk HaIk inanqlan



Ustat $ehriyar Ve Tiirk Halk inanglatt

Bir inang halk arasrnda halkm algrladr$r biqimi ile ya-

Sryor ve o inanctn ayet ve hadislerinde yeri var ise o inang

farklt formatta bir halk inanctdtr. Bir inang halk inangla-

rmda yagryor/ ayet ve hadislerde yeri yok iken tevhit inan-

cma aykut de$il ise, o inang da semavi dinlere aittir. Sdzkonusu halk Ttirk halkr ise, o inang muhtemelen Tengrici-lik-Gbk Tanrr inancrnm bir uzanhsr veya kahnhsrdu. Ta-

bii ki, Tevhit inanct Hz. Ademden gflnflmtize geligki iqer-

meyen bir buttindtlr ve bulgulartmva gdre Hz. Tiirk bubutuntin tebligatgrlanndan birisidir.

Buyiik gairlerin bilhassa Azerbaycan ve iran Turk gair-

lerinin birgofiu halk arastnda yagayan inanglart giirlerinde

ustaca iglemiglerdir. Esasen bu kesimin edebiyat erbabr

halk inanqlannt edebi sanatlann diSer alanlanna da baga-

rt ile yansrtmrglardtr. Bu bagart, edebiyat tirtintine dahabir millilik vermig ve halk ile ziyah arastnda daha saygtn

bir kdprti olugmasrnr sa$lamrgtu. Bu tiirden sanatgrlardan

birisi de gtiphesiz $ehriyar'dt.Biz onun "Ey Vay Anam"giirini, halk inanglarr itibariyle ele almaya galqacaStzJts

"Olmriqse de bu eae yine gelip gidir O,

Yine ayrilabilmir, yine hizmet edir O,

O bizim timriimiiziinher anmda ydgayn

a yine pnltar yuyur yine odun tagtyr

Oliimiinden sonra da iizi.i giiri)r her 6eyi,

Anam Bigare anam Eaimizin giinegi "

Halk inanglannda, Olflnfln canr vllcuttan ayrrldrktansonra ilk tiq gun ruhunun evinden ayrtlmadt$r, bu siire-

lsYusuf Gedikli "$ehriyar/m Ey Vay Anaml" giiri, Titrk Edebiyatt, Eylttl1998,9.299,5h.16-19

nin bazr inanglara gdre 40 gr.in si.irdti$ii, mtiteakip d6-

nemlerde de muayyen zamanlarda evini gelip yokladr$r,ev halkrnt mutlu goriince O'nun da mutlu dondti$ri inan-

cr vardtr. Bilhassa Cuma akgamlart ve arife g,tinleri, ruh-lartn hayatta iken ait olduklan evleri ziyarct edip, ev hal-

krnt haytr igler vaziyette gormek istediklerine inantlrr.Oltinun geriye kalanlan ruhlartn rahat etmelerini sa$la-

mak igin boyle geceler helva kavurur, koku yayar ve ko-

lu komguya da$r.tarak olmtiglerin ruhuna gitsin diye ha-

yu iglerler. Islamiyet'ten sonra bu ttir ecirtrerin arastna

Kelam-r Kadirn okunmast gok yerde dinin bir vecibesi

olarak kabul edilir. islamiyet'te, anne ve baba, haklarr.

daima btiyrik olan kimselerdir. Ancak tespitin eski Ttirkinanglanndaki "Ata Ruhu" "Ata Ktiltti" ile de bir gekilde

ilgisi vardrr. Bu tespit eski Ti.irk inanglanntn islami bir

giysiye biirtinmeleri degil ise, "eski ve girndiki inancrmtzher ikisi de tevhit inancr kapsamrndadrrlar" demektir.Atalara tapmak ile Atalan aziz bilmek farklt geylerdir.

Eski Tiirk inanq sisteminde Ata'lar Tann olarak kabul

edilmiyorlardr. inanca gdre onlara ait ruhlann koruyucukollayrcr misyonlart vardr.

Sevilen kimsenin dlmelerine/ gogmesine ra$men ruhla-rrnm geride kalanlann arasrnda zar;:ratt zarrrat:. dolagt*la-rtna inantltr. Annesi tarafindan suh ortiilmeyen evlat ve-

ya aga tuz doktri$ri g6riilmemig ana var mrdu? O, hangi

anadrr ki, nefesi srcakh$r ile ateg gibi olmasm

" Hayr Otmeyipdir O igidirem Sesini,

Asr,iyende duyurant yine ad nefesini

Gririlrem aermig yine ugaklarla bag baga

Yine tuz diikiir aga"

s00

Yagar Kalafat Balkanlar'dan Ulu Tirkistan'a Tiirk Halk lnanglan 85



"Bes o kimdir

Yorgant yine iistiime gekti?

Yine gece yann istekena su drikdil.

Ktzdtrmarun iginde baptm-bedenim y arur,

Korkulu bir uykudan meni yine de uyadr,

Grizlerimi aganda yine gtiri'irem onu,

Ayaltmrn ucunda yalruz oturdu$unu"

sss"Yine Oz Allah'ryIa razu niyaz ederdi

O, aheste aheste

Hayt", Olmeyip anam Yagayr gt)lsiim iiste "

$air, dliimden sonra uygulanan dini pratiklere de yer

vererek, halk kulttirflnti edebi sanatlara tagtmaktadu.

"Bir giin haber geldi ki, tamam oldu hayah,

Smfu kolum kanadtm."

Baqrna donmek, bagrna ddntilmek, bagma dolanmak,

bagma dolandumak, bagtna herrenmek halk inanglart lita-

ratiiriinde, bilhassa halk giirinde, dolanan ile dolanrlan

arastnda mistik bir elektriklenmeSi anlatu ve adeta, "uS-

runda dluri.im", "sana gelen bana gelsin" anlamtnt tagrr.

Kutsal mekanlartn etrafrnda dolantlarak ondan ve oradan

manevi kuwet almrr.

Dayanry fikre daldtk,

Kr)mbetin etraftnt dolarup namaz kildtk

Griy mamurh taglarm baktrk yan-yriresine,

Dfigtii gt)ziimiln yay Yasinin silresine

Bitti Yasin de bitti

Anam topra{a gitti

Halk inanqlartnda olenle kalan arastnda,dlenlerin ken-

di aralannda cereyan eden olaylar, g6riilen ri.iyalara gore

anlamlandutlrr. Olecek olan kimseyi dlmtig birisi, dahazi-yade sevdigi bir kimse yanlna gaSutr. Eglerden birisi6li.ince, ewelce 6lmi.ig egin onu yanma qa$udr$tna inant-

lu. Olmtig bir kimse rtiyada srktnhlt gdriiltir ise, orada ra-hat olmadt$rna hukmedilir, rahatlamasr iqinruhuna hayuiglenir, sadaka verilir Kur'an okunur, okutulur.

"Men o gece atamt gordiim, yuhumda gdrdilm.

O anama seslendi, anam hay aerdi O'na

sss"Birden sanki yer gekip yilre{imi apardt,

Kabristan siikutunda anam fery ad kop ar fu

Taglarm arastyla o yiiriiy{ir, o kagtr,

Ayaklnn dolagtr, o ytkilr,Dikelir

Gelir

Dahmca gelir.

Arkmilg bir deli kimi oa{zala can yriyiirdtim

Adam igine girdim.

Eae gelip gatan da

Grirdilm o, menden gabak gelip durup ayuanda

Qab alayr, Qffprnr, menden gileylenir di

Yarrm kapah gdzler ele bil ki, deyirdi.

(Menden ayrtlma )

#ssHalk inanglarmda yerin giiciine inanrlrr. Bu husus top-

rak iyesi ile tanrmlanmaktadu. Kaybolan bir gey iqin"yerapardr veya yer sakladr" denilir. Bebekler sevilirlerken

Yagar Kalafat Balkanlar'dan Ulu Tri*istan'a Tiirk Halk inaaglan



"Vay seni yer yemesin" denir. Pazaryerinde, nakliye esna-

srnda yuvarlantp uzaklara giden bir patates veya so$antn

peginden urarla gidilmez, "yerin hakkt" denir. Azerbay-

can'da "bu suyun hakkt igin, bu gi.iniin hakkt iqin" tarzvr-

da yemin edildi$i gibi "yer gok hakkt igin" denildi$i de

olur. Olen bir kimsenin gtyabmda konugulunca "Toprakhaber gdhirmesin" denir. Olen kimsenin Mtisltirnan olup

olmayqtna gcire "Topra$t bol olsun" veya "topra$r derin

olsun" denir. Qocuklan ktiqukken, ger4 dlmtig birisinin

gocuklanndan soz edilirken "Topra$t kadar yagasm" de-

nir. tsu tiir tespitleri artrrmak mtimk{indi.ir. Defin esnastn-

damezara muhakkak toprak atmanrn Onemine ve atrg bi-

gimine dair inanqlar vardtr.

Ti.irk halk inanglannda, defin edilen mevtantn cemaat-

le birlikte geriye dtinebilece$i inancr da vardr. Bu tabi-

i ki istenmeyen bir haldir ve bundan halk kaqrnu.Bazry6-relerde mevta mezarlrkla evin arasrndaki yolu ti$'renme-

sin diye cemaat dolambaglt yollardan evine doner ve mu-

hakkak evine gelen elini ytiztinti kullanmq ise mendilini

y*ar. Aynt amaqla cenazeyi evin kapwrndan deSil Pence-

resinden qrkarma inanct da vardu. Bazt ydrelerde ise, ce-

naze rrrezarlrsa gotiir0lmeden ewel, mahallenin tantdtk

sokaklannda, ig yerinin civannda dolagtrnlu. Bu bir nevi

helallik almak ve mevtanm gdztiniin arkada kalmasrnt

dnleme olayrdu. Mevtantn sevdi$i gahsi egyalanntn fakirfukaraya hayn iqin verilmesi, aksi halde mevtantn gozn-

ntin geride kalabilece$r. inanct da vardtr. Bu tespitte de es-

ki ve mevcut Ttirk inanglan orttigmiigttir.

Guney Azerbaycan'da Dini hayat Tebli$imizin adt

"Gtiney Azerbaycan'da Din" olmakla beraber, giiphe yok

ki,bizbu tebli$mizle higbir komgumuzun ig rneselelerine

kartgmak gibi bir niyet taErmLyorrz. Tamarnen objektif ol-maya galqtr$rmrz tebli$ rnetninaizde geqen bazr terim vetanrmlar, tarhgtr$rmtz konunun aqrkl* kazanmast igin za-

ruretten segilmigtir.

Biz bu tebli$irnizde,l'/.. ve 22 Kasun L996 tarihleri ara-

smda davetlisi bulundu$umuz, Ehl-Beyt Ktiltrirttnri Ya-gatma Miiessesesi'nin gdrmernizi sa$ladtklarL Talrran,

Kum,Isfahary Nigabur, Meghed, Tus ve Tebriz gibi gehir-

ler ile ziyaret imkdnt temin edilen, Ehl-Beyt KilltiiriintiYagatma Miiessesesinin btinyesindeki bazr kuruluglarladi$er bazr mtiesseseleri anlatacaSu. Bu kurumlarrn tebliSkonumuzla ilintisine de$inece$iz. islam tilkeleri olarak,

islarn kultiir ve medeniyetine katkrsr olabilece$ini diigiin-du$"timUz bazr fikirlerimtzi arz edece$iz. Bu noktada, g62-

leme dayah aktarmalarrmu itibariyle, Giiney Azerbaycan

co$rafyasr kapsammdan, sadece Tebtiz'i gdrme imkAnrbulabildifiimizi tekrar belirtelim.

Saniyen, gunu da belirteyim, nazik daveti yapan kuru-Iug, gOsterdi$i samimi ev sahipli$i ile incelernemizin gdn-Itimiizce olmasr igrn, gereken higbir Ozveriden ka6rnma-mtgtu. Mtiessesenin Cafd dunyasrndaki ikinci ve irangenelindeki birinci ismi olan Saym Seyit Cavad $ehristanibeye tegekkrir ediyorum.

Aktaraca$rm bilgilerdeki muhtemel eksiklikler; iran'a

ilk defa gidigirrizden, iian'a gitmeden ewel iran hakkrn-da aragfrrma konumuz itibariyle yeterli dnbilgi edinebil-me imkAnr bulamaytgrrnrzdan, ihtisas alantrnu o'lan halkinanqlan konusu ile davet amacumzrn pek fazla uymayr-gt, davet oft.man heyetteki arkadaglarla farklt ilgi alanlart-mtzrn o'lugu (dinler tarit4isi, din etnologu, din psikologuve din eosyologu) ve'rrihayet, XO-1L gtin gibi ktsa saytlabi-

Yagar Kalafat Balkanlar'dan lJIu Tirkistan'a Tiirk Halk inanglan



lecek bir zamal:r diliminde birbirinden gok uzak 6-7 gehre

gitmeyi st$dumak isteyigimizdendir.

Biitun bunlara ra$men, gok yararlt bir seyahat oldu$u-

nu, yorgunlu$umuza degdi$ini belirtmek istiyorum. Da-

veti yapan kuruluga tekrar tegekktir ediyorum. Anlatacak-

lanmula yaktndan ilgili oldu$u igin, davet ediligimizingeklinden de bahsetmek istiyorum.

Dr. Abdulkadir Sezgin, bir makalesindel36 mealen;

Ttirkiye ve iran gibi, dost ve komgu iki ulkenin dini e$itim

kurumlannt ele altp, Tiirkiye'deki Caferi inanglt Mtislu-

manlann din efitimi almak iizere Kum-iran'a gittiklerini,

Kum'daki dini e$itim veren kurumlarda Caferi inanqh ce-

maatin, bagka bir e$itim imkdntndan istifade edemedikle-

ri iqin, Caferi akaidini bilen din gdrevlisi yetigtiremedikle-

rini belirtmigtir. Yazar, goztim olarak da,Ttirkiye'deki

mevcut dini e$itim veren mtiesseseleri bu ihtiyaca cevaP

verebilecek gekle getirmeyi Onermektedir. Ayrrca, yazt'

stnda iraru Turkiye'deki Caferi inanqlt genglere din e$iti-

mi verebilirken, iran'daki Siinni inanglt Ti.irklere de din

adamt ihtiyacrnt kargrlamak iqin, Ti.irkiye'nin dini e$itim

verebilece$i tizerinde durmugtur

Bu makaledeki mesajdan hareketle Ehl-i Beyt Ktiltu-

rfl'nti Yagatma Mtiessesesi, iiarfda sadece Caferi din ada-

mr de$il, Sunni mezhepliler igin de din gorevlisi e$itimi

verildi$ini belirterek yerinde inceleme yapmak izete biz-leri davet ettiler. Bizler; her ne kadar gok gey goriip qok

bilgi edindi isek de, antlan ttirden bir kurulug gdremedik.

Tabii ki, bunda ozel bir maksat aramtyoruz.

136 Dr. Abdiilkadir SezgrO " Azerbaycan-7rak-Ttirkmenistan ve Tiirkiye Hattrn-

da Din Birlifi Yahut islam'rn Meseleleri" Awasya Dosyasr Cilt Z Sayt 3, 1995

Konumuza donmek gerekir ise, Iran'da gdriigtii$iimiizgevreler ki, bunlar medrese ve iiniversite qevresinden ay-

dtnlardr. Bize iki onemli mesajveriyorlardt.

Bunlar;'J,.Siz,bizi sizin gdziiniizle gdrtin tanrym. Bizi, bagkala-

rmm aEtslndan g6rerek tantmaytn.Bizzat gdzleyin incele-yin. Bize de sizi bizzat mi.igahede etmeniz igin imkAn tam-

ym..Bu ortamr, stk srk gidip gelmeler, gdrtig gdrtigrip tant-garak sa$layabiliriz.

2. islam Aleminin beyin gi.icii ile islam medeniyetini ye-

niden qafrn en gtiglii medeniyeti durumuna getirmeliyiz.Ortak bilgi, belge ve kuruluglart harekete getirerek bu he-

defe ulagtlmast sa$lanrlabilir.

Bu iki mesajdan birincisi igin gunu rahatltkla sdyleyebi

lirim. iran'a gitmeden ewel iran'la ilgili olumlu ve olum-suz bilgilerim, Iran'da gdrdi.iklerimden sonra, bana Ttirkaydtmntn iran'r tantmadr.stmzr gdstermigtir.

Uzun ytllar, bir uygulama biqimi olarak komiinizmle

ilgilendim. SSCB ytktldtktan sonra Ttirk cumhuriyetlerin-de inceleme imkAnlart buldum. Bu rejim itibariyle de, bu

fllkeleri gergeklerine uygun bir bigimde tanrmadr$rmtzr

miigahede ettim. Biz gergeSi de$il, bu iilkelerde de, bize

gdsterileni gdrebilmekle yetinmigtik.

Bu miinasebetle gunu sdyleyebilirim ki, Ttirk aydrnr,

muhtelif siyasi fikir kesimlerimizin tiimti itibariyle iran'r

tanrmryoruz. Bu ifademle iran't iyi veya kdtti taraflartnr

saShklt bilmedi$imizi kastetmiyorum. KastettiSim; Ttirkaydrnr iran'daki miiesseseleri, bunlann temelindeki zihni-

yeti bilmemekteyiz. Bu bilgisizlik, iran'daki resmi ve ide-

olojik garklann igleyigini bilemememiz sonucunu do$uru-

Yaqar KalafatBalkanlar'dan lJlu Tilrkistan'a Tiirk Halk inanglan



yor. Netice olarak bolgenin Tiirk ve Fars halklartnrn hatta

umumi islam'ur ve insanh$n yararma olabilecek hedefle-

rimiz iqin realist adrrnlar atamtyoruz. Bunun sonucu ola-

rak da; bazen havanda su ddvtiyot,bazen gereksiz reka-

bet gerginlikleri yagtyor, her defasmda da bdlge dqrndan

griqlerin yararlna adrm atrnq oluyoruz.Taraflann birbirlerini aracrsu tanrma imkAnt bulmasr,

en azrndan iligkilerde yaganabilecek muhtemel hatalar, ta-

raflartn kendi iradeleri ile yapacaklarr segimden do$mug

olacak, Uguncti tarafm oyununa gelinmemig olunacaktu.

Bizbu seyahatimizle; iran heyetlerinin Diyanet igleri

Bagkanh$tnt ziyaret etmeleri, Antlan Bagkanlt$m.lran''a

temaslarda bulunmasr, daha sonra her iki iilkenin Iran'da

ortak ktilttirel faaliyetler gostermig olmalarr. gibi temas

zincirine bir halka eklemig olduk.

ikincl mesaj olan, islam medeniyetinin yeniden inga-

smda igbirli$i yaptlmast' konusuna gelince, tebli$imizin

mahiyetini bu konu tegkil etmektedir. Bu gUphesiz apay-

rt bir konudur. Bia laik Tiirkiye Cumhuriyeti ile Islam

devleti olan islam Cumhuriyeti'nin bu tarz bir igbirli$inin

bize dtigrindiirdtikletini, rig ayrL yazLmtzda ele almaya

galtgttk.

Bu defa konu., Gtiney A.zerbaycan'da Din olunca konu-

ya bu noktadan bakm-aya qahgaca$rz. Yani islarn medeni-

yetinin yeniden doruktaki qa$.nt yagayabilmek igin tizel-de Gtiney Azerbaycan Turklti$fl nastl bir gdrev yiiklene-

bilir? islam rnedeniyetini yeniden inpa igin yola qtkan Iran

Caferi aydrmndan, islam'rn btiyuk pareasl olan Ttirkltikadma neler beklenebilir.

Bilindi$ gibi 5 milyar olan diinya niifusunun 1 milya-

tr Mtisltiman iken, bu rniktann takdben 200-250 milyonu

Mtisliiman TurKttir. 1 milyar civartnda olan dtinya Mtis-

liimanlannrn 100 milyon kadarr Caferi inanglr Mtisltiman

iken, bu miktann 45-55 milyonu Caferi Miisliiman

Ttirk'tiir. 60 milyon civartndaki Iran Caferi Islarn'tnrn,

25-30 milyonu keza Caferi islam Ttirk'tiir. Buna gore;

Dflnya ntifusunun ynzde 2-2,5'u Ttirk, Dtinya Islam nri-

fusunun ytizde 20-25 TUrk, Dtinya Caferi Islam niifusu-nun yiizde 50'si Ttirk ve Iran Caferi Islam ntifusunun ke-

za yizde 40'r Ttirk'ttir.

Buna gore, insanlt$tn, islam'tn ve Caferi inangh'$tn

bayra$tnr ytikseltirken Tiirklu$'ii, bu arada Caferi Turklti-

Sti gozerdi edemeyiz.

Biz bu tebli$imizde, komgumuzun O'nun btr isimle

antlan eyaletindeki halka, Gtiney Azerbaycan halkrna

hangi kulturel haklan verdi$ini tarttgacak de$iliz. B6ylesi

bir tarhgma, konunun dtgrna grkmak olur ve ayrt bir ko-nudur. Ayn bir zeminin meselesidir. Hal bu olunca, biz

tincelikli olarak bu btilge Ttirklerinin kulturel meselelerini

de$il, Tevhit inancr olarak, genig anlamda islam'r yticelt-

mek igin bu yola gtkary iran'rn dinamiklerini harekete ge-

Eirirken, bu gtiqlerin ontindeki ttkantklart agma itibariyle

Gtiney Azerbaycan objesi iqin neler sdylenebilece$inin

iizerinde durmaya Eal6aca$rz.

Btlyle bir konu, bu ortamtn gtindemine yaklagu mr?

Katdmakla onur duyduSumuz, Kutlu Do$um Haftasmrn

1"997 sempozyumu, aragturna alant olarak; "Tiirk Diinya-

sr Dini Meseleleri" konusunu almrg ise, Giiney Azerbay-

can" Tiirklti$tiniin dini problemleri de tartr"gtiacaktu. BOI-

ge Turklu$iintin dini sorunlarr mtinasebetiyle nelerin tize-

rinde durabiliriz? Teizm ve islamiyet'i tehdit eden unsur-

lar; Ladinilik, kitap ehli olmayan dinler, semavi dinler

Yapar Kalafat Balkanlar'dan Ulu Tiirkistan' a Tiirk Halk inanplan



arasr mucadele, ataist donemin olumsuz izleri, Ekonomik

ve sosyal imkdnstzhklar sonucu islam'm gerekti$i gibi an-

lagrlamamast gibi hususlar saytlabilir. Konumuzla bafi-

lantdar isek; "Gtiney Azetbaycan" ve " din" konusu gtin-

deme gelmig iken; Tiirkiye'nin oradaki dindag ve soydag-

lart iqin, Ti.irk Di.inyaslnrn di$er kesimlerinde olduSu gibi,cami onarmasl veya Kur'an Kursu agmasl gibi girigimler-

de bulunmast beklenemezdi.

iran'da muhtelif dinlerden aztnhklar ve bu arada islam

mezheplerinden daha ziyade de $ii-Caferi mezheplerden

kesimler var. Ancak bunlardan hangilerinden ne kadart

GUney Azerbay can' da ol duklarrnt inceleyemedik.

Bu tebliSimizde yer verememig olmakla beraber, bizdaha ziyade Islam Mezhepleri Arast Dialog Merkezinin

alanrna giren hususlar ile Caferi Ttirk halk inanqlart iize-

rinde galtgflk.

iran; yuzde 98'i ile islam, yizde 90'r ile Caferi olan hal-

kr ve dini miiesseseleri ile Islam't yagamaktadu. Aynca

irary islam't, kendi yorumuna gdre de olsa, model alarak

yola qtkmrg bir iilkedir. Bu modelin dztinde Caferi islam

vardu. Biz Il,.an Ttirkiiniin dini meselelerini tartrgrrken,

iran'rn modelini kritik edemeyiz. Zirabu modeli iran se-

gerken, biinyesindeki di$er etnik kesimler gibi, Ti.irklerle

birlikte seqmigtir. Aynt zamanda biz, Iran halkrntn Caferi

olugundan hareketle de yola grkarmayrz. Zira iran Ttirktibilhassa Gtiney Azerbaycan Tiirku tercihini biiyuk iilgtide

Caferi inanghl*tan yana yapmtgtu. Hal bu olunca iran'tnbu arada Gtiney Azerbaycan Caferi Turkluf,"tintin, rejimi-ni ve mezhebine saygtlt olmak durumundaytz.

$u sdylenebilir mi? Mezhebine ve siyasi islam'r rejim

olarak segigine saygl duyulan Guney Azerbaycan'rn Cafe-

ri Tiirki.i, Caferi Alemde ve iran Caferlili$i iqinde milli

kimli$ini de hatrrda tutarak bir varltk gostersin, gdster-

melidir gdstermesi hakktdu.

Bizim bu tebli$i miinasebeti ile segti$imiz oncelikli tar-

tqma konusu, Turklti$un inisiyatifi ele gegirmesi de$il,

iran aydrntntn tezi olan"islam

MedeniyetiniYeniden in-

ga"da Gtiney Azerbaycan Tiirklii$iine sa$lanacak bazt

imkdnlarla, iran'tn islam adrna belirledi$ini aqtkladt$t he-

define daha rahat ulagaca$t hususudur. Bu gerqe$e, Itan

aydmrntn antlan hedefe varmak iqin, (Ttirkiye aydmt ile

igbirli$ yapma arzusu itibariyle) Tiirkiye'nin yapaca$t

tercihi de eklenilmelidir.

Bagka bir ifadeyle, islam'tn selameti gerekqesi ile yola

qrkan bir zihniyet aydrnlarurtn agtklamalanna gdre, bu

yolculukta Ttirkiye'yi de yanrnda gormek istemektedir.

Biz ise; bize yapilmq olan tekliften hareketle Gtiney Azer-baycan'm bu yolculuk da 6zel 6nem arzeden potansiye-

linden soz etmek istiyoruz.

Tarihi geligimi anlatarak konunun drgrna qtkmadan,

Giiney Azerbaycan't krsaca hatulayaltm. Gtiney Azetbay-

can; kuzey-gtiney do$rultusunda, 15 f 6 v e 36 / 2 kuzey en-

lemleri, Batr-do$u do$rultusunda ise 63/4ve 68/5 do$"u

boylamlan arastndadrr. Yani; kuzeyde Samur Nehri, gfl-

neyde Bahre Da$tna, doSuda Hazar Denizinden, battda

Urmiye Gdlu arastndaki co$rafi alandadtr. Aras Nehri,

Birlegik Azerbaycan't Kuzey ve Guney olarak ikiye aytnr.

Kuzey Azerbaycan'tn yi.izdlEtimu 87.000 kmQ ve niifusu 9

milyon ikeru Guney Azerbaycan'rn ytizdlgiimti 133.000

kmQ ve ni.ifusu ise 30 milyon civanndadu.

iran ve Tiirkiye islam'tmn meselelerini qoziimlemek

iJLzere, (iran aydmlarrntn tercihine gore) igbirli$ine gire-

Yagar l&lafal Balkanlar'dan Ulu{ Tiirkistan'a Tiirk Halk inanglan



ceklerse, iki farkh rnezhebin dayantgmasmrn Ontindeki

engell$ bir yana, Gtirrey Azerbaycanh Ttirk unsurun, anl-

lan igbirli$inin ihalesi itibariyle fonksiyonu konusunda

neler sclylenebilir. Anttran dayanrgma tasanstnrn dntinde-

ki iglemler nelerdir?

Bize g0re bunlar;

Dokumanlartn derlenilmesi, incelenmeleri ve istifade

edilebilecek haline getiritnneleri,

Doktimanlarr.n e$itim nralzemesi haline getirilmeleri,

Bu malzemeden yaygtn iletigim araglannda yararlant-

labilmesidir.

Bu tig safhada da, lran ile Ttirkiye'nin dil ve alfabe

farkhhklan 6nem arz etmektedir.

Ttirkiye'deki dini rnuhtevalt Osmanlt argiv belgeleri

nin hurufatr Arap Fars ve Osmanlt alfabesi iledir. Ttirki-ye'de bu kaynaklardan istifade iqin 6zel e$itim gerekmek-

tedir. Tiirkiye'nin mevcut uzmanlart bu iki dilden bir ve-

ya ikisini bilmekte ve do$al olarak bu hurufatt tantmakta-

dtr. Ancak bu diller ve andan harfler Ttirkiye'de e$itim dili ve alfabesi de$llerdir. Sadece orta dereceli okullarm bir

ktsmrnda Kur'an dili rntifredat kapsammdadu.

iran, Farsga'yt alfabesi ile birlikte resmi dil olarak al-

mqtu. Efiitim tek dille yapilmaktadu. Anadili Ttirkge

olan iran'daki Guney Azerbaycan Tiirklerinin de, e$itim

ve dpenimi bu.dil (Farsqa).ve alfabe ile yaptlmaktadtr.

G6riigtU$timtiz Iran aydtnt, Islam kaynaklarura Ttirk hal-

krnm inemeyigini, Ttirkiye'de yaptlmq olan harf ve dil in-

ktldbr ile esef ederek izah etrnektedirler. iran'da tesisi ta-

sarlanan islarn medeniyeti igin iran aydmrna gcxe, halkrn

da islam kaynaklarma ulagabilmesi zaruri gortilmektedir.

Bu noktada iki ulke arasrnda dil ve alfabe gibi kulti.irelhayatta fevkalade 6nem arz eden, iki temel tercih tama-men farkh ise, iran'rn Kum zihniyetli Fars ve Gi.iney Azeybaycanlt aynr zihniyetten Tiirk aydrnrntn 6nerdi$i, islammedeniyetinin yeniden ihyast igin dayanqmasr nasil ola-caktu?

Bdylesi bir hedef ve bu hedef iqin dayantgma gtiphesiz

benim ve bu tebli$n meselesi de$ildir. Ancak bir aragtu-macr, segildi$i anlagdan boyle bir hedefin teklifi ile kargr-lagm6 ise, Gtiney Azerbaycan TurklUstintin hedefe g6tti-rticii fonksiyonu tartqma dqmda tutulamaz.

Buradan hareketle meselenin irdelenmesine gegilebilir.iran'da ve bu arada Gtiney Azerbaycan'da e$iiim g6renher iranlt (Fqr, Ttirk ve diSerleri) batr dillerini (Alrnanca,Fransuca ve Ingilizce)'yi oSrenirken Latin harfli alfabeler-

le tanqmtg olmaktadtr. Hal bu olunca gtiniimtiz Ttirki-ye'sinde kullantlan Latin alfabesi rnengeli Tiirk alfabesi ileGtiney Azerbaycanlt Tiirkti tantgtumak zor olmayacaktu.

Tebriz a$rrl*h olmak izere, Giiney Azerbaycan'daFars hurufattyla srnrrh da olsa, Ttirkqe yayrn yapr.labil-mektedir. Yani anadili do$al olarak Ttirkge olan resmie$itimi Ttirkge olmasa da Fars harfli Ttirkge yaymt tanr-yan ydrenin Tiirktintin oniindeki engel, alfabe engeldir.Bu noktada, Ttirkiye'de son ytizyrlda tiretilen islam me-

deniyet ve ktilttirti n-luhtevah kaynaklara Giiney Azer-baycan okur ve aragttrmac$rmn ulagmast isteniyor ise,

islarn ktilttir ve medeniyeti adrna, iran yonetimi bunu ya-pabilir. Giiney Azerbaycan TUrklti$ti bu kdprtiyti kura-bilmek iqin doSal gartlara sahiptir. iran halkrnrn yaklagikyar6r Tiirkge'yi biliyor ise, Ttirkiye'de anadili Farsqa olanbir halk da yok ise, halkrn ktilttir diizeyinin yukseltilme-

96 Yagar Kalafat Balkanlnr'dan LlluE Trirkistan'a Tiirk Halk inanglan 97



sinin medeniyetin tesisindeki 6nemine inamhyor ise, bu

yaptlabilmelidir. B6ylece gu anda iran ktitiiphaneleri ve

doktimantasyon merkezlerinde bulunmayan ve 100 ytl-

dan beri Ti.irkiye'de iiretilen islam kiiltur ve medeniyeti

muhtevalt olan eserler, bolgenin gelecekteki ktiltiirel 96-

riiniimtine hizmet edebilecektir. Internet kanalt ile Tiirki-ye'deki bilgi birikiminden istifade etmek iste$inde bulu-

nan iran'a bu imkAn sa$lanilmtg olacaktrr. iran'tn eSitim

diline Ttirkqe gibi bu sahanm kaynak dillerinden birisi

daha rahatltkla kattlabilecektir.

Krsaca, Giiney Azerbaycan'daki tabii potansiyel, iran

aydmrnrn rizerinde durdufu antlan hedefi igin, ihmal

edilemeyecek tarihi bir kaynaktu. Cumhuriyet Tiirki-

ye'sinden evvel Osmanlt Tiirkqesi ile i.iretilmig kaynak

eserlere ulagrlabilmesiitibariyle de iran aydtntntn eski ve

yeni Ttirkgeyi e$itim progxamlna alarak d$renmesi 6nem

arz etmektedir.

Ayrrca, Turk-Latin alfabesinin iran' da ikinci y az1' .atacl'olarak seqilebilmesi, bu alfabenin yilzde 100'e yaktn islam

olan, Tiirk Diinyast'nda da seqilmig olmast itibariyle de,

islam medeniyeti hedefi igin 6zel ehemmiyet taqrr.

iran'da iran islam Devrimi'nin kendisini onarmasr, uy-

gulanabilirliSini sa$lamast ihractntn temini iq ve dtg poli-

tikada etkinolabilmesi igin bir ktstm miiesseseler kurmug-

tur. Bunlar buytik dlqiide Kum merkezle Ehl-i Beyt kuru-

luglanndan kaynak almaktadular. Bu kuruluglar Iran Is-

lam Devriminden evvel de vardt. iran da rejim de$igse de

varltklartnr siirdtirmeye devam edeceklerdir. iqinde bulu-

nulan donemde Tahran ycinetiminin karakteri ile Kum y6-

netiminin hedefleri arasrnda ayrrl* vardtr.

Bu kuruluglar $ianm karizmatik imam hiyerargisi effa-

ftnda $ia'daki imam'tn ilahi yetkilerine "imam gi.inah ig-

lemez" sahip, radikallegmig, toplumun buytik kesimine

hitap edebilen bir giigtiirler. Gelirlerini $ia halkrn gelirinin

ytizde 20'sini olugturan humustan saSlamaktadrrlar. Bu

kuruluglan besleyen kaynaklar, bu kuruluglarda uzman

olarak istihdam edilen personel nispetleri orantnda da

Gtiney Azerbaycan'm Ti.irk halkt ve aydmtdu.

Bunlardan;

Ehl-i Beyt KtiltUrUnti Yagatma Miiessesesi

Bu kurulugun 40-50 ydlft bir mazisi vardu. Merkezi

Irak'tadu. 5-6 $ii halklr tilkede temsilcilikleri ve bu temsil-

ciliklere ba$lt gubeleri bulunmaktadu. Amaglarq Ehl-iBeyt Kiiltiiri.inti aragtumak, doktimanter etmek, ihtilafla-

rrnr g6zmek, giintin gartlanna uyarlamak, bu maksatla

kadro olugturmak, iiretilecek dokumanlart her yagta ve

ktilttir seviyesinde okuyucuya ulagtumak, bu maksatla

baSlt aragtuma kurumlan kurmak, ilgili kuruluglarla ig-

birli$i yapmak, bu amagla bilgi 96leni, seminer gibi faali-

yetlere igtirak etmek olarak tanrmlamakta ve uygulamala-

rr bu yolda olmaktadtr. Ehl-i Beyt Ktilttirtinti Yagatma

mtiessesesine baSlt 6 kurulug vardtr.

Bu kurulugun da amag ve hedeflerini benimseyenler ve

onlartn her seviyesindeki mensuplarr, Farslarla birlikte

aynl zamanda giiney Azerbaycan'm Tiirk halktdtr.Ttirkiye'de bu ttir hedeflere varmayt amaqlamq, miies-

seselegmig, kadrosu, mevzuatt, daimi geliri, dokiimantas-yon merkezi olan kuruluglar yoktur.

Yagar KalafatBalkanlar'dan Ulu Tirkistan' a Tiirk Halk inanglan



islamiyet igi Mezhepler arast Diyalog Merkezi

Merkezi Tahran'da olan bu kurulugun iran'tn muhtelif

bolgelerinde, bu arada halkt Ti.irk olan Gtiney Azetbay-

can'da gubeleri var. Bu kurulug, belirledi$i ve iqlerinde $i-

i, Vahabi ve Stinni mezheplerin de bulundu$u 8 mezhe-

bin, islami kaynaklar itibariyle aragttnltp dokiimanteredilmesini amaglamqttr. Kurulu$, bu mezhepleri ve bun-

lann dqnda kalan islami kesimlerin sorunlarrnt inceli-

yor. Bu maksatla.uzmanlar yetigtiriyor, argiv ve yayrn hiz-

metleri veriyor. ilgili uluslar arasr toplantr'lara da igtirak

etmektedfu. Kurulugun Tflrkiye agrstndan 6nemi izah edi-

lirken, bu kurulug ile, Ttirkiye'nin muhtemel igbirli$i ha-

linde, Tiirkiye Cumhuriyeti $iiligi resme rnuhatap kabul

etmig olacaktu, denilmektedir.

Kum Medrese Havzast

Burasr, ilkokul ewelinden Osretime baglandarak, lisan-

siistti galtgmalartn da yapdabildi$i, $ii islam diinyasrntn

e$itim merkezlerindendir. Burast, df,'retimin her kesimin-

den talebelere imkan saSlayan 1"0.000'lerce yi.iksek tahsilli

istihdam edebilerv 600.000 dsenciye burs verebilirken,

baSlt imamlarr.na da maag veren, genig sosyal tesisleri ile

$ii islam'tn onemli bir dini kultrir merkezdir- Karizmatik

hiyerargisini imamedten, harcamalartnr ise humus gelirin-den kargrlamaktadu. Di$er taraftan iran ilahiyat Fakulte-

si ile 199tr1t ytllar itibariyle ihtilaflan vardtr. imamet hiye-

rargisinin her safhasrnda irar{tn $ii inanElr Ttirkleri de

vardu. Burast, di$er benzeri Ytiksek e$itim kurumlart gi-

bi, Ttirkiye'den genqlere de aqrktu'

Tiirkiye'de islam'rn sadece bir mezhebini inceleyen ve

o evsafta e$itirn veren, aynca kurulugu da bu tarz olan bire$itim gehri yoktur. Ancak, Ttirk ilahiyat Fakulteleri ve is-lam Imam Hatip okullannda da $iilik, ihtisas alam olarakokutulmaz ve $ii din adamr yetigtirilmez.

Mikser Tipi Universite

Bu tiir tiniversiteler, iran islam Dewiminden sonra ku-rulmugtur. Dewimle birlikte iran'daki batr tipi tiniversite-ler kapatdrp, Kurn'un rnedrese tipi kuruluglanna Oncelikverilmek istenilmigtir. Amag, islami ilimlerin, her tilrlti il-mi aragtrrma ihtiyacma cevap verebileceSini gdstermekti.Bu arayqrn (uygulamamn) duyulan ihtiyact kargdayarna-

yaca$tnm anlagrlmasr iizetine, eski ve yeni i.iniversite tipibir alanda uygulamaya konulmugtur. Bu kurulug, bir ta-raftan yaym ve e$itim yaparken, di$er taraftary mezunla-nntn bagarr.smr takip etmekte, yenilikler aramaktadtr. Re-

jimi, ihata etmek maksath bu tiir bir kurulug, TiirkiyeCumhuriyetinde yoktur. YOK belirtilen son hususu do-layh yapmaktadu.

MaraEi "AraEtrrma ve Doktimantasyon Merkezi

Bu merkez, imamet ki.iltiiriinti aragtrrmak, doktirnanteretmek ve yaymak iqin kurulmug genig irnkAnlan olan ak-

tif bir kurulugtur. Imam Rrza Aragtrrrna ve Dokiimantas-yon Merkezi'nin bir benzeridir. Ttirkiye Cumhuriyetinde-ki Mitli Ktihiphane bu kurulugun bazr fonksiyonlanntyapmaktadrr.

Sonuq olarak denilebilir ki; amag, islam kliluirune hiz-met gibi, mahiyetinde milli kirnlikler dncelik kazanmamqhususlardaki galqmalar.da olsa, ortak qalqmalarda milli

100 Yagar Kalafat Balkanlar'dan Ulu Tiirkistan'a Tiirk Halk inanglan

ilgili

101



kimlikler tamamen goz ardtedilmemelidir. Milli kimlikle-

ri, islam'tn reddetti$i "kavmiyetgilik" anlammda algrlan-

madan, milliyetlerin mevcudiyetleri gerqe$i kabul gdrme-

lidir. Miiliyet motifinden istifade edilerek b<ilgeler, Islami-

yet'e ve insanli$a daha fazla hizmet edilebilir' Guney

hzerbaycanTurkli.igunun Ozel gergeklerini1 gdz dniinde

tutulmast, iran aydtnrntn tesisini diigledigi islam Medeni-

yeti ve ki.ireselleqen di.inyamu itibariyle hayati 6nem arz

etmektedir.

Guney Azerbaycan Tiirklii$tini.in dini meseleleri ile il-

gilenen tutkiy" 'iurklerinin de dikkatlerinden kagan bir

f,rrsor vardu. Gtiney Azerbaycan halkr Ttirk oldu$u kadar

da Mtisltimanlt$m Caferi inanctndandular. Caferili$in

inang esaslannt, mtiesseselerini, halk ile kuruluglar arast

iligkiyi incelemedery Gtiney Azerbaycan Tiirklu$ti hakkm-

da sa$ltklt agrklama yaprlamaz. Tiirkiye'den aydtnlar, geg-mige ve goni.imi.ize ait bir taktm istatistik verileri, Tiirkltik

adtna sahiplenirken, O; gahrs, hanedan, co$rafi alan ve bu

alanda yugayan insan varltSrna Caferilik adrna sahip gt-

kanlann mevcudiyetleri de unutulmamaltdu'

Tiitk Halk inanglartndaHz- Ali Kiiltii

Biz bu bildirimizde, $ehriyar- Haydar Baba- Nevruz

iligkisinden yola gtkarak Turk Halk inanqlarmda Hz' Ali

Kultii iizerinde duraca$rz. Bize gdre, Hz. Alietrafinda

oluqan ktilt, Sunni, $ii-Caferi ve Aievi-Bektagi islam ile bu

inanqlara mensuP Ttirk kesimler baktmmda gok ciddi bir

halk inanglan kultur koprusi.idtir.

Biz konuyu iglerken Hz. Ali ile halk inanglan Yenigtin,

l,iirrztr, su, daS, giik, toprak kiiltleri itibariyle ba$lantr' ku-

rarak incelemeye qaltgtrk. Bu arada, Dtildtil ve Zi.ilfikar ile

tespitlerimize yer verdik. Ehli-i Beyt'e Hz. Fatma,

Hz. Hasan ve Hz. Hiiseyin ile ilgili bulgulanmrzt suala-

maya gal6trk. Diger imam zadelerle ilgili inanglart aktar-drk. Bu kUlttin do$um, evlilik ve 6li.im dcinemlerindekiyanstmalartnr agrklamaya Ealqtrk.

Hz. Ali posterleri gok kere Dtildiil'tin tizerinde ve elin-de Zi.ilfikar olarak resmedilmigtir. Bunlan afiglerde, kart-postallarda gegitli gelin geyizlerinde, camilerin kutsal 6r-tiilerinde gdrmek mtimkundtir. Hz. Ali, Ehli-i Beyt'ten,

sahabeden, islamiyet'e olan btiyiik hizmetleri ve ilim er-

babt olusunun yanr stra Tiirk halk inanglarmda kahra-manlt$rn, adaletiry efsanevi gi.iciin, cesaretin de simgesi

olarak bilinir.137 Hakkrndaki hadisi geriflerle islam iEeri-

sindeki 6zel konumu vurgulanmrgtrr. Anadolu'da Ali can

ismindeki "can" son eki ve Alim ismindeki "m" harfi Ali

ismine ve Hz. Ali'ye duyulan saygr ve sevgiden kaynak-lanmaktadrr.l3s

Tunceli y6resinin bir ktstm Alevi inangh. MiisliimanZazaTirkleri, gi.inegi Hz. All'ye tegmil ederler. Bunlar sa-

bahleyin gi.inege yiizlerini donerek ibadet ve tazim eder-ler. Bu esnada a$lantr, gozyaglan dOkUlUr. Gunege dcinul-

mesine ra$men n$az Allah'adrr. Bir dua ederken "Hz.Muhammet ynzij suyu hiirmetine O'nun ruhu igin biziba$tgla dileklerimizi kabul eyle" demektedirler. Kryam-dan sonra rtiktiye gitmeden, secdeye gidilir. ibadet, tazim

bir rekat olup bu ibadet genellikle abdest altnarak yaptltr.

Tunceli'de Alevi inangh ZazaTirkleri Ay'm ilk do$u-gunu da sevinE ve heyecanla kargtlarlar. Gtinegin do$uguile yeryriziinde beliren aydmltSr Hz. Ali'nin yiiz{intin nu-

137Y. Kalafat, Kuzey Azerbaycan Do$u Anadolu ve Kuzey Irak'da Eski TiirkDini izleri, Dini Folklorik Tabakalagma, Ankara 1998 sh. 231



"r04 Ya6ar Kalafat Balkanlar'dan lllul Tirkistan'aTiirk Halk inanglan 105



bil'de Ali Eli, veya begparmak denilmektedir. Biz bu ale-

mi Semerkant, Tagkent, Mezar-t $erif gibi birgok Turk

elinde gtirduk.laT Mahaqkale-Da$stan'da 5 parmak Kadi-

ri Sofizminin sembolleri arasrnda kardegliSin alameti olup

nazarhk olarak kullanrltr.las

eegitli u$ursuzluklardan korunmak hayu ve bereketcelbetmek iqin, Derbent yoresinde daha ziyade $ii-Caferi

inanglr Musli.iman Ttirkler i.izerlerinde "beqparmak" ta-

grrlar. Beg parmak gocuklarrn omuzlarrnda nazarltk ola-

rak da taktiu. Altrndan yapilmq beq parma$m Hz. Fadi-

me'nin elini temsil etti$ine inantltr.l4e Anadolu'da, Nev-

ru.z'da "Fadime Ana Pekmezi" diye bilinen bir tath yapt-

lu. Tatar Ti.irk kabilelerinde gdkkuga$rna "Fatma Ana'ntn

Kugaf,r" denir.lso

Kerkuk Ttirkmenlerinde zor olan do$umlartn kolay ol-masr igin Meryem Ana Eli diye bilinen bir bitki suya ko-

nur ve bu suyu do$um yapmast beklenilen kadtnrn iqme-

si istenilir. Ebeler doSum yaptrrtrlarken "Fatma Anantn

eli olsun" "Hz. Zilayha'ntn eli olsun" derler btiylece do-

f,umun kolay olaca$tna inantlu. Karatepe - Kifri'de Fat-

ma Ana Qukuru ydrenin kutsal mekdnlanndandrr. L0

Muharrem'de Miirteza Ali Tagt ziyaret edilir.

Anadolu'da "Fadime Ana Otu" diye bilinen do$umu

kolaylagtudt$tna inantlan bir ot vardrr. Anadolu'da ye-

meSi az misafiri fazla olan evin hanrmt "bu el benim de$il

Fadime Ananrn eli" der.

uTy.Kalafat, Giiney Kafkasya (...) sh. 36

148 Y.Kalafat, Dof,u Anadolu'da Eski Tilrk inanglannrn izleri sh' 212

14eY.Kala{at, Balkanlar'dan Ulu[ Ttrkistan'a Tiirk Halk inanglar I (.'.) sh' 103

150 i.CetinzNevtuz ve Newuz Kutlamasma Bir Ornek" Nevruz ve Renkler, An-

kara 1996, S. 325 -330

I$du'r.n Hakmehmet koyUnde Ebem Kuga$r'nm ismiFatma Nene Kuga$r'drr. Halk inanglarrnda Ebe/Blbi/Nene uludur. Fatma Ana da uludur. Ebem Kuga$r G6kte-dir, gok de uludur.lsl Anadolu'da doSum yapttran ebelerAllah'tan Fatma Ana kolayltSr dilerler. Bazr aragtumacr-lar eski

Anadolu medeniyetlerinin Ana Tannga KultU ki-bele ile dzlegtirdikleri bilinirken,biz bu siireklili$in eskiTtirk inang sistemindeki Umay Ana iyesi itibariyle bir de-vamhlrk arz ettiSine inanryoruz. Fadime Ana KUltrintMtijgan Ugelrsz ve Hikmet Tanju'nunls3 galqmalar yaptt-

Srnt biliyoruz. Fatma Ana ile Sarr Krz Efsanesi iligkisininilgilendirildiSine dair gahgmalann da yaprldt$ biliniyor.Ancak bizHz.Ali Kiiltii flzerinde yo$-unlagmaya galqtrk.

Ehli-i Hak Karakoyunlu Mtisliiman Ttirklerinde aguregiinti imam Hiiseyin'in roltnfl mtirgit oynar. Koytin agtSr

Yezit roltine Ekar. Gademgah kasabasmda imam Rua'nrnayak izleri oldu$una inandan bir ziyaret vardu. Kerktik'teOcaklara ve kigilerin mezarlartna yegil bfubezba$lantr. Bubeze"BeydakBezi" denilir. Bunun di$er adt "Abbas Bay-raSt"du. Bu bayrak adak olarak astlrr. imam Abbas'rn bay-ra$r gehit oldu$u iqin Al/kumrzt'du. imam Ali'nin bayra-

f,r yegil'dir. imam Hriseyin'in bayra$t kara'du.

Kekailerde Muharremin 10. grinunde yemek yapimaz,sadece a$ure yapilrr. 40. gtnii Necef'te Hz. Ali'nin ziyare-tine gidilir. Stinniler bu ziyareti camide yaparlarken

$iile-rinkine Kerkuk'te Hiiseyniye denir.

151Y.KalaIat, Giiney Kafkasya (...), sh. 99152 Mtijgan Uget Anadolu Folklorunda Fadime Ana "Ti.irk Folklor Aragtrrmala-

rt YrllrSr, Ankara, 1975 5.1,47 di1s3 Hikmet Tany'u, "Fatma Anamrz /Fadime Anamtz ve El ile ilgili inanglar Uze-

rine Bir Aragtrrma", II. Milletlerarasr Tiirk Folklor Kongresi (Bildiriler),Ankara 1976, C.IV, S. 479497

105 Yagar Kalafat

Balkanlar'dan lJlu Tilrkistan' a Tiirk Halk inanglarr

temsil eden Alem lslqar'.158 imam Rrza'nrn Ktzt Fadime

n7



Giiney Azerbaycan'da, $ii-Caferi inanglt Mtisliiman

Tiirklerde, rtamaz ktltntrken ktble ydni.ine konulan, secde

edilince anltn deydi$i Kerbela topra$tndan yaptlmq, tiir-

bet/rniihiirler vardu. Bunlartn iizerindeki aynada Imam

Htiseyin'in resmi de vardu.1sa

Kutm Tatarlannda eskiden Suqlti bir ehli beyt sevgisi

vardt. Susam6 birisine su verilse, suyu igin Asan (Hasan)

Useyin (Hiiseyin) tn cantna deysin denirdi. ikiz o$lu olan

aileler, qocuklanna Hasan - Htiseyin, ikiz kut olanlar ise

Aygu - Fatma isimlerini koyarlardt. Mekke'ye Hac'a gide-

."t huli takati olmayan Elbuzlu'ya giderdi. Elbuzlu

(El+bozlu) adli yahnm adt Hasan - Htiseyin idi'1ss

Caferi inanqlt Mi.isltiman Ttirkler, Gtiney Azerbay'

can'da namazt ktldrktan sonra, gtyam halinde ktbleye do-

ntik vaziyette, gahadet parma$mr Kerbela'ya dof,ru uzatrrve imam Hiiseyin'i selamlar sonra, parma$rnt sola do$ru

tutarak Horasan'da imam Rtza'yt selamlar.156

Irak'ta halkm yaylaya gtkmadan ewel, bereketin art-

masr adtna ziyaret"ttlgl

tutbulerin arastnda imam Zeynel

Abidin'in de ttirbesi vardu'157 Suriye, Irak, Anadolu, Iran,

Azerbaycan ve Kuzey Kafkasya, Hz. Ali ve soyundan ge-

len On ti, i*u*'.n iimi ile antlan gok sayrda imam gabri

vardu. Halk bu isirnle tanrnan imamlarla gerqe$ini gok

kere aynilegtirmiqtir-

Caferi inanqlt Mtisltiman Ttirk halk, Muharrem aymda

Muharrem Bayra$t'nm gdnderine Hz. Abbas'tn kolunu

i5uY.Kalafat, Krrrm Kuzey Kafkasya(...) sh. 231

1ss Y.KaIa{at, Balkanlar'dan UluS Tiirkistan'a Tiitk Halk inanglarr I("') sh' 343

ls5Y.Kalafat "Vatan- iran - Turan (.'.)

157y.Kalafat - A. Dogart Kuzey lrak'ta Karqrlaghrmalt Tiirk Halk inanglarr,

Ankara 1995, sh.29

Kum'da "Masuma" olarak tantnmryor. Kum gehrine ilkgelen ve Kum'dan gidenler Masume'yi selamlamak igin

tiirbesini ziyaret ediyorlar.lse Meqet tizerinde ugan pilot-lar havada iig tur atmak Imam Rtzayt selamlar.

Nazmiye -Tunceli arastnda, yol kenarrnda Ali Kaya

diye bilinen ve Hz. Ali'nin bu taga belini dayandr$tna ina-nrlan kutsal bir mekAn vardtr. Gengler dilek dilemek igin

bu taga gelirler.160 Divri$i'de Hz. Ali'nin krltctyla kesti$i-

ne inanrlan Ali tag ziyaretine halk gegitli dilekleri igin gi-

derler.161

I$du'tn Stirmeli koytindeki Yar'da Hz. Ali'nin ayakizioldu$una inanrlan bir kaya vardu. Halk burayt kutsal birmekAn olarak bilir. Ayrtca ISdu'daki Karakale'nin de Hz.

Ali'nin cenk etti$i Kan Kalesi oldu$una inaniltr. Birgok

yerde olduSu gibi burada daHz. Ali ve imamlar tizerine

yemin edilir.152

Mezar-r $erifte bir da$rn tepesinde "Stimmi Diildiil"diye bilinen bir yer vardu. Orada bir kayantn tizerindeHz. Ali'nin atr Dtildtil'un ayak izinin bulundu$una dairkuwetli bir inantg vardu. Anrlan bolge bu bakrmdan kut-sal bir yer olarak tantnmakta ve saygr gdsterilmektedir.Kabil'in baturnda Karte sahi bdlgesinde de Sengi Ziilfi-kar diye bilinen btiyuk bir kaya vardrr. Bu kaya tam orta-

srndan ikiye btiltinmu$ttir. Ydre halkrnrn inanqrna g6re

kayanrn agrldr$r ktsmmdan geqerken kigi gi.inahkAr iser5sY.Kalafat "Vatan - iran - Turan (...)

r5eY.Kalafat, Vatan -iran - Turan (...)r50 A.B. Alptekin, Frrat Havzasr Efsaneleri, Elazr{, t990 S. 49161 K.Ozen "DivriSi Ydresinde Ziyaretler Yoluyla Qocuk Sahibi Olma inancr ve

Di$er Uygulamalar" Tiirk Folkloru, 1981 S. 18 sh.22-27162Y.Kalafat, "Vatan ' iran - Turan (...)"

108 Ya6ar Kalafat

kaya onu tutar stkqtutr. O kigi Allah tarafrndan af edilin-

Batkanlar'dan lhlu| Tiirkistan'a Tilrk Halk inanqlan 109

sa$ ve sol koltuf,unun altrna konulur. Kefenin artan par-



ce Kaya onu serbest buaku. Yine qocu$u olmayan bayan-

lar o tagtn ortastndan geqirilir ve boylece qocu$un olaca$t-

na inantltr.163

iran'da, Caferi inanglt Miisliiman Tiirk halkrn inanqr-

na gdre, Hz. Muhammed ve Hz. Ali akik taglt yiizi.ik kul-

lanmtglardu. Akik ferahltk verir. Hz. Ali ayrtca Hadtd-isini (Do$al Demir) kullanmtgtu. Demir'in gtig verici oldu-

$una inanrlmaktadu. Ziimrtiftin de hagerelere kargt ko-

rudu$una inantlrr.la

Gtiney Azerbaycar{da, Caferi inanglt Mtisltiman Tiirk-

ler qocuk dunyaya gelince onlartn a$zmt zerrrzem suyuyla

agar, dudaklarma ve almna Kerbela tiirbeti (topraf,r) su-

rerler. Bdylece, a$ztntn Zemzemgibi tatlt dilli, alntnm Ker-

bela topra$r gibi pak Hz. Hiiseyq gUi akrllt olacaSura ina-

nrlu. Qocu$'u yagamayan aileler,Imam Rtza'yt',Imam Hii-seyin i, imam Abbas'r ziyarel edip dua ederler' Imam Rtza

ve imam Musa-t Kaztm, Bab-ul Havayig (Dileklet Kaprst)

Hz. Ali'nin imam olmayan o$lu Celal Abbas (Ebulfez) de,

gegitli dilekler igin ziyaret edilir. Hz. Hiiseyin Bab-til $ifa($ifa KaptslHz.Ali, Bab-til Keramet (Keramet Kaprsrdu)

Hz. Fatma Kevser"dir. Hz. Muhammed Bab-ul $ifa ve Bab-

iil Rahmettir. ($ifa ve Rahmet Kaprsrdu.) DiSer imamla-

nn da gifa ve rahmet kaput olduklarma inantlrr.165

Kars'ta ve iran'da aynt inang qevresinde 40 cm bir yag

afag boyuna yanlu, bunlarm i.izerine Kerbela'dan getiril-mig Hz. imam Hiiseyin ti.irbeti (topra$r) ile "Lailahe illal-

lah Muhamm.eden Resulullah" yaztlu. Bunlar mevtantn

153 Y.Kalafat, Balkanlardan Ulu$ Tiirkistan'a Tiirk Halk inanglarr I. ('..) sh. a6

tsY.Kalafat, Vatan - iran -Turan Hath(...)Turk Dtinyasr Aragtumalan (...)

155Ya$ar Kalafat, Vatan -iran -Turan Hath(...)Tiirk Diinyasr Aragtrrmalar (...)

qasr ile bunlar sa$ ve sola baSlantrlar. Bunun yaptlmastn-

daki amag, mahger gunii butun aSrzlar muhurlenince, el-

lerini yukanya kalduan mevta "igte ben buyum" demig

olacaktu. inanca gdre, ahiret gtinii Kerbela topra$r kay-

bolmaytp zalimlerin zulmtine gahadet edecektfu.166

Ilhrcr'da Ehl-i Hak inangh Kara Koyunlu MtisltimanTiirkler Pir Abad Ba$ ile Teke/Tekke BaSmdan dervigler,

periyodik merasimlerinde Hz. Ali igin seqilmig mersiyeler

okurlar. Burada ve birgok Alevi inanqlr ailelerin evinde

dzellikle ttirbelerde Hz. Ali'nin posterleri vardu. Ehl-iHak inanglt Tiirkier, Hz. Ali'nin Hz. Peygambere meyyiguslu yapturrken, Hz. Muhammed"in gobeSinde birik-mig suyu igmek isteyince, bryrklart bu suya de$.migtir. Bu-

radan hareketle, bu Ttirklerde bryrk ktllart kutsal kabul

edilmigtir. Ayrtca rtamaz kilmak ve oruq tutmak Rama-

zadtnl9.ve2'J,. gtinlerinde olur. Hz. Ali camide gehit edil-diSi igin, cami haram kabul edilmigtir. Hz. Ali'nin konug-

malanndan olugan, Nehqal Belage'nin bu toplum igerisin-

de kutsal bir mahiyeti vardu.167

Gtilmtigk Hatun (imam zade) Hz. Ali'nin torunu olarak

bilinen bir ziyarettir. Buraya da ya$mur duastna gidilir.Burada Eli taE diye bilinen tagrn Hz. Ali ktlrct tarafmdan

krltcr ile kesildi$ine inantlu. Aynca Hz. Ali'nin parma$t-

mn ve atrntn nahntn da burada iz buaktr$rna inantlu. Bu-

radaki diSer kutsal taglardan birisi de Baba Pir Eli'dir.Ilhrcr Sufi gehrinin Kuzey bdlgesinde $ah Quah vardu.

Bu tepenin ete$inde ise $ah Qrrah Tflrbesi bulunmaktadtr.

r66 y.Kalafat a.g.y.r67Y.Kalafat, Balkanlardan Ulug Tiirkistan'a Tiirk Halk inanglarr IL (...) Sh

88-r.05

110 Yagar Kalafat

Gtiney tepesindeki NigangAh'tn ismi ise, Nebi Musevfdir.

Balkanlar'dan lJlu Tiirkistan'a Tilrk Halk inanglan 111

Ttirk kulturlu halklardandtr. Ttrkiye'den tanrdrirmtz



Burantn yakln qevresinde Giilmiigk Hatun (Miski Nene)

ziyaretivardu. Halkrn inanctna gtire bu nene, Hz. Ali'ninktztdu. Buraya, kurak mevsimlerde ytirtinerek grkdu. Bu-

rada $ebek f Benzer Meydanr'nda ya$mur duast yapilu'

Bu meydanda Hz. imam Hiiseyin'in olayt Aqure Giinii

canlandutlu. Meydantn merkezinde, tig metre uzunlu-$undaki bayrak, imam Htiseyin Elemi olarak bilinir. Ele-

min etraftnda bir Ocak vardu.158

Kogkiri isyantnt tasvip etmeyip M. Kemal Atatiirk'tin

saflartnda yer alan agiret reislerine seslenirken Aligan

Efendi;

"Yemin edenler Elmaya

Zrilfkar-i Murtaza'ya

Geriden teller gektiler

Biz uymaytz egkiyaya" demek suretiyle Alevi-Bektagi

Miisltiman Turk halk inanctnda Hz. Ali'nin krltct Ztilfikar

ile Elma'ntn eg tutuldu$unu gdriiyoruz.l6e Bir kumt hura-

fe de olsa, Ehli Beyt Sevgisi Ttirk Dtinyastnda halk inang-

lannda farkh inanE gevrelerinde butlin canhlt$t ile yaga-

makta ve olugan bu kult, Turk-Islam kesimler arasmda

inang kdpriisii rol oynamaktadu.

LAZLAR

Lazlar, Rize'nin Ardegery Qamlthemgin, Qayeli, Dere-

pazarr,Frndtklt, Giineysu, Hemgin, ikizdere, iyidere, Kal-

kandere ve Pazar gibi koy ve ilgelerinde yagamakta olan

168 Y.Kalafat, Balkanlardan Ulu Tiirkistan'a Tiirk Halk inanglan II. (...) Anka-

ra 2003, Sh. 10010216eH.Cay - Y.Kalafat, Dof,u ve Giineydo$u Anadolu Kuway'i Milliye Hare'

ketleri, Ankara 1.990, S' 38

ebeveynlerimizin bu hemgerilerini, biz Batum seyahati-

mizle de yakmdan tanryrp onlarla ilgili gdzlemlerimizi de

yayrnlamaya qalqmrg11ft.170 Ttirkiye'deki halklann halkla-

n tantmlama scizlu$undeki yeri itibariyle btittin Karade-

niz geridi halkt Laz'du. Bu adlandumadan hareketle Siir-

meneli olan ailem diSer sahilliler gibi Laz olarak bilindik.$ahsen ben DoSu Anadolu'daki yagamrm itibariyle LazveBatr Anadolu'daki yagamtmda da K{irt olarak adlandurl-drm. HAlbuki mevcut emarelere gdre bizim ailem.iz Qepniveya Ktpgak olmah. Ben hayatrmda ilk Laz alle ile bebek-

li$imde Kars'ta tanqmqrm. Rahmetli annemin stiti.i yet-meyince Kars gaytmn kargr taraftnda Sukapt Mahalle-

si'nde kalmakta olan ve yo$urtquluk yapan Qohqerli ola-

rak bilinen bir ailenin hanrmr benim siitannem olmug. is-

mi muhtemelen Kezban imig. HatuladtSrm kadan ile da-

ha sonraki yr.llarda ona Kezban Nene derlerdi. Ailemizindostlarr idiler. Lazlarda anne bebe$ini stitii oldu$u stirece

emzirir. Stitten kesildikten sorua sabiye/bebeSe inek stittiverilir. Anne siitti yetersiz ise sabi iqin "Siitana" aramlrr.Yaktn geweden herkes stitana adayt olabilir. Stitannelikyaygm bir uygulama gekli olup hala devam etmektedir.Sutkardegi olan gocuklar, aynt Eunanrn daha sonra dUnya-

ya gelecek qocuklart ile evlendirilmez. "Siit aEaf,r akar"

denir. Stitkardegi olunmadan ewel dflnyaya gelenler ile

evlenilebilir. Bu uygulama bir noktada islami hukumdtirve Ttirk ktilttir co$rafyasmda islam dinli halklar arasrnda

ortak bir inangtu. Aradan 15 sene kadar gegince rahmetlidedemin evlerine tahta dtigeme yapan veya iskele kurup

170]agar Kalafat, Balkanlardan Ulut Ttrkistan'a Tiirk Halk inanglarr V-VI,Ankara, 2006, Sh. 260-278

112 Yagar Kalafat

tomruk biqen Lazlarla tantg oldum. Bunlar konugurlarken

Balkanlar'dan lIIu Tilrkistan'a Tiirk Halk inanglan

me yaparcasma kelimelerin kargrhklan baznda oldu. Bu

113



"mofti-komofti" derlerdi. Kars'ta bu halk bu gekilde, bu

isimle antltrdt. Aradan tekrar ytllar gegti. 1961' ytltnda

Samsun Gelemen Devlet Uretme Qiftli$i'nde staj yapar-

ken geqici iggi gahgtutludt. Bunlann dilinde anatomi der-

sinden hatrrladt$tmrz Latinceye benzer kelimeler vardt.

l".Rize Sempozyumu (16-18 Kasrm 2006) miinasebetiile Lazlann halk inanglan kulturlerine dair bir taktm bil-

giler edindik, derledi$imiz bilgiler zaman darh$t nede-

niyle yeterli olmadr. Buyaztmtzda benzeri difrer yazdan-

mrzdaoldu$u gibi derlenilen bilgileri, Ttirk kultur co$raf-

yasrmn diSer hatklarlntn halk inanglan krilturu, yani Ttrkhalk inanglart ktilturfi ile karqtlagttrmaya Ealqaca$u. Bu

qaltpmantn alanla ilgili daha genig kapsamlt gahgmalara

basamak olugturaca$tnt dtigtinuyoruz. Bu bilgilerin bir

krsmt internet dAhil yaymfaaliyeti gosterenlerin sitelerin-

den (www.sakli.info, www.heyamola.org), bir ktsmt

alandan (K. Sandtkgr, S. Navdar, T.Yagar, i.Turan, N. Ha-

crosmano$lu), bir kumt semPozyumda dinlenilen bildiri-lerden olugmugtut.rzr iltittt olan, Lazlar konulu bilgileri

aldt$tm Lazlar, kaynak olarak gdsterilmemelerini rica et-

miglerdir. Tabi ki bu isteklerine saygtlt davrandtm.

Laz olarak bilinen Rizeliler Turkgeyi, anadilleri denile-

bilecek Lazca'dandaha iyi biliyorlar. Genel diyalogun ku-

rulmasmda genel olarak bir stkrntt gekmedik. Halk inancr

ba$lamrnda 6ilgi derlemek sdz konucu olunca konu ile il-gili sorulartmua mtinferit cevaplar alabilmekle yetinmek

zorunda kaldtk. KaynaklartmuLaz halk inanqlan konu-

sunda gahgmamtglardt. Qok kere cevaplart birebir terci.i-

rn Yrd. Dog. Dr. ilhan TurarL "Rize'nin Co$rafi Ozelliklerinin Halk Kiiltiirune

Etkileri" I. Rize Sempozyumu, Rize, 16-18 Kasrm 2005

itibarla tamamen Lazlara ait halk inanqlan tepsimiz fazla

olmadr. Rize ydresi halk inanqlannrn Tiirk ktilttir co$raf-

yasma sa$ladrfr zenginli$in iqinde Laz halk inanglan da

ayrlca zenginlegtirici ozellik arz ediyorlardt. l,azca, bilme-

yenlerin anlamadtSr bir dil. Yani bir Laz lle Laz halk

inanglarmr terciiman vasrtast ile takip edebilirsiniz. YeyakaynaSrn Lazcadaki halk inanct malzemesini Ti.irkqe bil-gisi ile aktarmasr gerekiyor ki, bilgilerin piif noktalan he-

men hemen imkdnsrzlagtyor. Biz bu stktntr.yt Kafkas-

ya'dan yaptr$rmu Oset, Adige ve benzeri halklarla ilgiliqaltgmamuda da yagamtgttk.

Ben Surmeneli bir ailenin Kars'ta di.inyaya gelmig birferdiyim. Rahmetli annemin Ttirkge'sindeki oflan/raf,gaby ana sahibi tilmtig olan, goliya/ mts u, lobiy a / fasulye

pileki/ocak fvtn, ektzf a ktz, nife/gayri Miislim gelini,Maluk Bagh, terekf raf, sebi/sabi, yavrif yavru, kenef au-

ra/ gurast, afkurmak/ havlamak, mar azh hastaltklt, yey-

ku/tidUl, manEo/yemek, birgok kelime Standart Tiirkge-

nin liigatlerinde ya yoktu veya mahiyet de$igtirmigti. An-nem ve onun Karadeniz'den hemgerilerinin dilinde Uy-gur Tiirkqesinden kelimeler vardr. Lazlarm konugtuklarr

dil Grekge de$il. Muhtemelen bu dilde Grekqe kelimeler

de, Krpgak Ti.irkgesinden kelimeler de vardt. Standart

Lazcantn yap6r tartrgdrken Lazcanrn farklt konugulan

gekilleri de vardr. Annemin Ttirkqesinden tantdt$rm10-15 kelime, bilhassa yemek ve sebze isimlerinin Lazca-

da oldu$unu da gorduk. Bizim gegmigimizde bolge ve

ceddimiz itibariyle deLazca bilen hig olmamtgtr. Rize de

az olmadrklarr halde pratik Lazca konugan insanlar var.

Adeta XVI. yy. Diyarbaktr'tnda TtirkEe, Ermenice, Arapga

114 Yagar Kalafat

ve Farsqantn, her dort dilinde butiin Diyarbakrrltlarca bi-

linmesi gibi. Devletin bu istikamette bir tegvik veya engel-


ttirli.i halklar olarak tanrmhyoruz. Bu ktilttirtin tek sahibi

115



lemesi olmamqken bu geligme kendili$inden oluyordu.

Ana dilleri Lazca olan kaynaklartn, kimliklerinin saklr

tutulmast konusunda isteklerinde hem samimi ve hem de

haklr idiler. Kulttir emperyalizmi bu halk tizerinde de bo-

lflcti ve sahiplenici stratejisini sergilemektedir. Bir Lazkulturel farklth$rnr olugturma, AB gtrri.igmelerindeki ta-

leplerinden anlagtldt$tna gore AB'nin iste$idir. Stiper gi.i-

ctin bdlgenin di$er halklanna yOnelik arayrglart Lazlar

soz konusu olunca da farkldrk arz etmemektedir. Lazko-nusundaki 3. dq boyut ise,Laz Pontus-Rum iddiasmdaki

izlerini bolgede gormemek miimkiin de$ildir. Btittin bun-

lann yanr sua niyet ne olursa olsun, bize gore emperyalist

oyunlara alan agan bir di$er demografik faktcir de reaksi-

yoner tawrnt inkArcthk olarak yansrtan kesimdir. Bizim

Laz etnik kimlif,inin kcikenlerine dair bilgi ve tercihimizRahmetli hocalanmtz M.F. Ktrzto$1u172 ve Mahmut Go-

lo$lu'nud73 yaklagrmtdu. Bu yaklagtmrn bir iirtinti olarak

Pontus Devleti Ttirkltik agrsrndan etnik ve kulturel kimlikolarak millidir. islamiyet'e Anadolu'da giren Anadolu

Turkli.iguntin Ttirkmenlerden ewelki doneminin bakiye-

leridir. Lazlann etnik kcikenleri, Balkanlardan Ulu$ Tur-

kistan'a Ti.irk Halk inanqlan Ki.iltiirel kimlik projesinin

Oncelikli arayql kapsamtnda de$ildir. Biz Tiirk ktilturco$rafyasrntn halklartnrn kargrlagttrmah inanglartnt ince-

lemeye galqtyoruz. Bu cof,tafyanrn halklannt Ttirk kul-

u2 M.F. Kuzroglu Karadeniz Btilgesindeki Tiirk Boylarrndan Lazlar, Hemgin-

lilerin Tarihgesi 'Brogiir', Ankara 1994 16 sayfa; Milli Tarihimizde Rize Biil-gesi,'Bilgisayar Crktsl' Ankara 09 Nisan 2001, 13 Sayfa)

lT3Mahmut.GoloSlu, Anadolu'nun Milli Devleti Pontus, Ankara, Kalite Mat-

baasr1973

btilge halklartndan sadece herhangi bir soya mensup olanhalk olmadt$ gibi bu ktilttir sadece Tiirk soylulann eseride de$ildir, kargdagtumalt etkilegimin sonucu olan bir mi-rastu. Bu mirasta doSal olarak katktsr daha gok olan kesi-

min izleri daha bariz olacakhr. Bu gdriigtimtizri bildiri-mizde, bildirimizin sunumu esnasmda muhatap olduSu-muz sorularda ve ikili Uglii gctrtigmelerimizde de agrkla-d*. Gortigmelerimizde etnik kokeni ne olursa olsun go-rtiglerimizin olumlu tepki aldrf,tnt gdzledik.

Bizim ktiltiirel kimligin gelece$ine dair algdama bigi-mimizi dzetlemek gerekir ise; halklarm yaganmakta olankulttirel farklilrklanna saygtlr dawanrlmahdu. Farkltl*-lart yok saydtp inkArlan cihetine gidilmemeli, varlrklannrsiirdi.irebilmelerine imkAn da tanrnmah. Bu arada halklararastndaki ktilttirel ayntltklara da saygr gdsterilmeli, onlarda yok edilmemeli hatta ayntitklarm artttrrlmasr cihetinegidilmeli, yeni ktilttirel sentezlere frrsat yarattlmaltdrr.Kiilttir stratejilerinde ulusal btitunltigti tehdit etmemekkaydr ile birlikte yagayan buttin ktilttirlere sayglt davra-narak yagamalan sa$lanmakdrr.

Laz halk inanqlannda "Begik Kertme" inanct yok veyagimdilerde pek bilinmiyor. Yakm gegmigte begik Kertmeinang ve uygulamast olmug, ancak Ttirk ktiltUrlti di$er ba-

zt halklarda oldu$u gibi zorlayrcl ve qocuklar btiytiytinceevlenme zorunlulu$u getirmezdi. Evlenme ewelinde ktzistemek igin "elgi" g0nderme inang ve uygulamasl var vebu elgi, elgiluly'elgilik olarak biliniyor. Ktz daha istenme-den, yani ig resmiyete doktilmeden elqiler marifeti ile ighalledilmig olurdu. Lazlarda evlilik yaktn Sevre igerisindeyaptlu. Yakrn gevrede uygun bulduklan bir gelin adayt

116 Yagar Kalafat

yok ise di$er gevrelere bagvurulur. Yakrn gevreden evlilik

Balkanlar'ilnn Ulu Tiirkistan'a Ti.irk Halk inanglan

da "Koca Delisi" gozri ile baktlrr. Ktz isteme iglemindeki

117



yapma daha ziyade giftlerin ve ailelerinin kolay uyum

saSlamalart iqindir. Geqmigte bu ttir evlili$in tercihinde

ekonomik gereksinimler de rol oynamtgtu. Rize halk kiil-

ttiriinde Lazlartn durumu Azerbaycan'daki Lenkeran Ta-

ligleri'nin durumunu andumaktadu.Talig ve Azerbaycan

Ti.irk halk ktilti.irtinde hiqbir fark yok iken, Talig Tiirkgesi

Farsqa karakterler de arz eder.174

Bdlgenin Turk ktiltiirlti halklartndan Lazlar da gelinlik

kum segimine gok 6nem verilir. Ailenin yakmlartntrl hr-

stm akrabantn hatta komqulann bile kutn aragtutlmastn-

da kanaatine bagvurulur.Ktz ve erkek taraflart d{inurleri-

nin soyunu sopunu aragtuular. Genqlerin kanaatleri d$te-

nilmekle beraber nihai karart ailenin buytikleri verir. Kuisteme$e gidilirken ilkin istenilecek krzrn evin buytik kutolup olmadtSma bakdu. Evde btiyuk bekAr ablast olan ktzistenilmez. istenilmesi halinde krz evi peginen haytr der.

Bu uygulama sadece Lazlaramahsus de$ildir. Trirk kiilttirco$rafyastnrn hAkim torelerinden birisidir. $imdilerdepek itibar edilmiyor olsa da kusal kesimde hAlA geqerlidir.

Giintimtizde moda olan bazt ilkel dawantglartn ve cina-

yetlerin tdre adrna yaptlmrg olmalarr onlan t<ire kapsamt-

na aldtrmaz. Gtini.imtizde bu uygulama buyuk olgiide

kalkmtg olsa da nezaketen de olsa evdeki buyiik krztn ka-

naati sorulur ve g6nlti yaptlu. Zira buyuk krz bekdr ikenktquk ktzlarm evlenmeleri bflyti$un evlenme gansml

azalnl. Buytik kuda bir kusur oldu$u dtigiincesine yol

agar. Ablast evde iken evlenmede rsrar eden ktigtik ktza

ua YaFar Kalalat , "Ath Bozkrr Medeniyeti'nin Anadolu, Azerbaycan ve iran'da-

ki izleri", Tiirkmenistan Medeniyetini Araghrma Merkezi, Bozkrr Medeniye-

tinin Gtiniimiizdeki izleri Sempozyumu, (Bigkek 2003)

"Allah'rn emri" ile baglayan serenomi Turk kultur coSraf-yasmm sair kesimlerinin halklanndan farklilrk arz etmez.Bendeniz bu gerekEe ile 1,5 yd beklemig bir kimseyim.

Aileniry evin biiyi.ik krzt veya kulan var iken kugrik kr-

zrn verilmeyigi veya istenmemesi gerekti$i Ti.irk kulturluhalklarda "yol" dur. Yol tdredir. yol yordam bilmeyen ki-gi gorgi.isiiz, toresiz kimsedir. Yoldan qrkmak tdreyi eigne-mektir. Yolun olmast, yolun aEtlmasr anlamtndadu. Bukonu etrafrnda ewelce aynntrlr durulmugtu. yol konusubu mrinasebetle manilerle dile getirilirken;

Akar Hemgin Deresi

Qat Di.izil'ne gr)l olur

Btiyiifiii ealenince

Ktigiifitine

A oI olur.175Lazlardaktz kaguma ydntemi ile de evleniliyor. Ktz ka-

Euma "boza omtinu" olarak biliniyor. Laz dilinde omtino,kagrrmadtr. Ancak ku kaguma Cetoru olarak bilinir. Ade-ta geteci igi gibi bir ifadedir. Kagutlacak krza zorbalrk uy-gulanmaz, cant yakilmaz. Sadece bagrndan yazmasahntrve bdylece kagurlmq olur. Ku kagrrma ttirti evlenmelerdekurn gclnlti var ise olay buytittilmez,,zamanla unutulmayaterk edilirdi.Lazlarda da di$er Karadeniz halklan $biktzergenlik ga$ma kadar qember takar, daha sonra Kegan ba$-

lar. Erkek qocuklar ise ergenlik qa$rna kadar mendil, ya$-luk/yafl*, daha sonra da baghk ve abaniye ba$larlar.

Keganla ilgili bir anlml aktarmak istiyorum. 1950,1i ytl-lardr. Rahmetli annem ile Kars'tan Kdytimtiz petekliye

ttttlh"t-T".-r/T1t-Lt" c"S"ft o-lltklerinin Halk Ktilttiriine Etkileri", I. Ri-ze Semporyumu, Rize L6-18 kasrm 2005

118 Ya6ar Kalafat

gitmiq, S{irmene'nin Pazar gtiniinde de gargtya inmigtik. evi tarafmdan alrnan egyalar 6nce ktz evine g<ittirtiltir, kt-



Pazar tezgAhlart arasrnda koguqurken farkmda de$ilim,

agtk olan ceketimin diismesi bir kstn kegantnrn saga$tna

takrlmtg, ben farkmda olmadan kogarken Keqan da bay-

rak gibi arkam stra dalgalanlyor ve Kegan sahibi de me$er

beni kovaltyormug. Sebebini anlamadan kovalandr$rmtKegan sahibinin baSumalarmdan anladrm. Ben korkup

kagttkqa kovalantlmam htzlanmqtr'.

Turk ki.iltur co$rafyasr halklarmdan Lazlarda bagltk

parasl vardu ve "Riigvet" olatak bilinir. Krz tarafmm iste-

digi baghk oSlan taraftntn kargtlayabilece$i kadar olup,

ahnan para kua harcantr ve bu safhada kua ahnacak e9-

yalar ve takdacak takrlar belirlenir. Ri.igvet kelimesi olaym

adeta mahiyetine uygun mesaj veren bir kelimedir. Ktzrn

soztintin ahnmast drganda kurgun stktlarak duyurulur'

Bu tiir duyuru Karadeniz'in bilhassa Do$u Karadeniz hal-

kmm ortak duyurma geklidir. Lazlarda dii$tin esnastnda

ve sair zamanlardaki genliklerde "Kurqun Srkma" ddeti

vardrr ve bu uygulama "Donanma yapmak" veya "oto-

milu" silah atmak olarak bilinir. Pazat sabaht erkek taraft

kalabaltk bir halde ktzt almaya gider Dui'uncy'dti$iincti

denilen bu grup yol boyunca stk srk silah s*ar. Bunu du-

yan krz taraft da kargtltk verir. Bu ve benzeri ddnemlerde

siirekli ilahiler okunur. Okunan ilahiler Ti.irkgedir. Gelin-

ler igin sdylenilen "Hem a$lanm hem giderim" sdzii hal-krmtztn bu kesimi igin de geqerlidir.

Genel Ttirk ktilttiriintin asli parqalanndan birisi olan

Lazlarda da Bohqa, gelin Bohgast, Bohqa Aqmak inang ve

uygulamasr vardu. Buhga veya boqa olarak telaffuz edilir'

nu ktilturde nusa gelin demektir. Gehn bohgast Nusa boh-

qast olarak geqtigi gibi, Nusa bezi olarak da geqer. OSlan

zrn kendi haztrladrSt egyalarla birlikte sergilenirdi. Bu

olaya "Boga agrldr" denilir. Agrlan bohga pergembeden

cumartesi gtiniine kadar aEk buaktlrr, isteyen gelir seyre-

der. Ttirk kiiltiirlti halklar arasmda bohEa aEmak, cehiz

sergilemek olarak da geger. Bazt ydrelerde cehiz gahitler

nezaretinde kayrt altma ahnu. Bazen bakmaya gelenlere

hafif.ikramlar da yaprlu, ikramr. tadanlann rnaddi katkrdabulunduklan da olur.

Ttirk kultiir co$rafyast halklanndan Lazlarda da "Ka-pt Kesme" inang ve uygulamast vardu ve nekna mekvatrolarak bilinir. Nekna kapr ve mekvatt da kesmek anlamtn-dadtr. Turk ktilttir co$ra$rastnda kapt kesmek, gelin alaytyolu kesmek, gelin alaytndan yol hakkr olarak toprak bas-

tt parast almak.. ana hakkt/stit hakkt, baba hakkt, kardeg

hakkt, emmi hakkr gibi hakttr. Yaduganmaz. Amaq dost-luSun, sevginin paylagrlmast, derinlegmesinin saSlanma-

sr, sevincin artrnlmasrdu. Bir nevi saEr olarak kabul edile-

bilirler.

Lazlarda ktna yakma ve ktna gecesi uygulamalarl var-du. Krna, ktna olarak bilinmektedir. Ktna gecesi Ctimarte-si olur ve hem ktz ve hem de erkek evinde olur. Bu gece

horon tepilir ve kurgun stkrlu. Erkek tarafr ktz evine kmagenlikleri igin ftndrk, geker ve benzeri yiyecekler gdnderir.

Krnayr isteyen herkes yakabildi$i gibi gelinin kmasr erte-si gtine, Pazar giini.ine de kaldr$ olur. Ti.irk ktilturlti halk-larda kma bir ktiltUr kodudur. Krna sadece geline ve da-

mada de$il veya ktna gecelerinde de$il, Hac mrinasebe-

tiyle, asker olma ve stinnet mi.inasebetleri ile yaktltr. Bun-lartn yanrnda kurbana da yakiltr. Ozel ktna oyunlan vektna ttirki.i ve manileri vardu.

1.2-l120 Yagar lklafal Balkanlar'dan Ulu Tirkistan'a Tiirk Halk inanglan

bunlar du$tin mtinasebeti ile yapdan sagdar olup, bir an-Dti$tinlerde mtijdeci olarak bilinen kimse, Lazlatda da



,ffi

IJ

'frr

lamda sevinci paylagma, husumeti cinleme, haytr hasenat

kapsammda uygulamalardt. Aynca doSumda oliimde ve

mahsul alma gibi ddnemlerde de gegitli sagtlar yaprlrr. Oluigin yaprlan "Devir" , taziyeye geienlere verilen yemekler,

cenazeye gelen gocuklara verilen bisktivi ve gekerler, dli.i-

ntin ruhu igin fakirlere verilen paralar keza sagtdrrlar.

Gelinin elinin bala veya gerbete baturlarak kapr egine

si.irmesi suretiyle yeni evine tatlthk getirmesi inanct qok

yaygtndrr.176 l(.s24 gelinin bagrna sagr olarak para, geker

ve bazt taneli iirtinlerin attlmasr da gok yaygtndrr. Bun-da evin damr kullanrlrr ve gok kere bu saglyl damat ya-par. Bazen sagrnln iEerisinde ehna da olur. Elma gok ke-

re ziirriyet bollu$unu simgeler. Egik Ttirk kiilttirlii halk-larda evin koruyucu iyesinin bulunduSu mekAn olarak

bilinir. Egikle de ilgili inanglar vardtr. Mesela egiSe otu-rulmaz gibi.tn

Egikle ilgili bilgiler, benzerlerinde oiduSu gibi irdele-dikqe zenginlegir. "Bahgtvamn sevmedi$i ot egi$i dibindebiter" Bu ifade istenilmeyen kimse, hig istenilmedi$i yerekadar sokulmug olabilir anlamtna geldi$i gibi, sevilmeyenkimse, ne kadar sokulur ise sokulsun, onun egikten ileriyegitme gansr yoktur/ onun ilerleyebilme takati egiSe kadar-du. Orada giici.i bitmek zorundad:;., zira egi$in istenme-

yenlere kargr bir koruyucusu vardtr. Bazrlan egikte oturu-lamayaca$"tnt egik iyesi ile izah ederken bazrlart da egikte

cereyan olaca$r iqin orada oturulmamast gerekti$i ile izah

lTsYagar Kalafat, Doiu Anadolu'da Eski Tiirk inanglannrn izleri, Ankara,2006 sh. 170-772

lTTYaSar Kalafat, "Milli Smu Anlayrgtmtztn Halk inanglanndaki K6kleri", M. F.Krrzro$lu Ozel Saytst, Serhat Ktiltiir, Mayrs Haziran 2006, sh. 36-38

aynt isimle bilinmekte ve aynt fonksiyonu gdstermekte-

dir. Gelinin evinden gelenlere ikram edilen lokumu da-

mada ulagtuan odullendirilir ve bu kimseye "miijdeci"

denir. Mujdeci para veya bir sini baklava gibi geylerle

6diillendirilir.Laz evlenme merasimlerinde de saSdrg ve soldtg uygu-

lamast vardu. Bu iki kelimenin sonuna "i" harfi gelerek

sa$dtqr ve soldtqr geklini alu. isimlerin sonuna "i" gelite-

rek onlan adlandrrm a Lazlartn birgok Ttirkge kelimelere

de uyguladr$r bir yontemdir. Sa$ bu gekilde sagi ve sol da

Ur., gltitae soli olurken tersi de denir. Karsi,/Kars, soka-

gi/sokak gibi. Bu ydntemle dile kelime kazandumayt

Gurctilerde de gormekleyiz. Boylece dikkatli dinledi$i ve

biraz da kulak aginalt$r kazandtktan sorua Lazca bilme-

yen bir kimse bir Laz'tnne dedi$inibitaz anlayabilir'Lazlarda da di$er Tffk kiilfiirlii halklar gibi hayatur

muhtelif donemlerinde vesileler yarattltp kansrz kurban

olarak bilinen sagrlar yaptlu. Du$.iin anrnda yakm komgu-

lann yardtmt ile misafirlere yemek verilir' Bazrlan bahgig

alabilmek igin yeme$ engellerler. Buna "sofra ba$lama"

denir. Aynca damat sofraya oturdu$unda sofra, arkadagla-

rr tarafindan ba$lanu. Kaynana sofra ba$rntn agilmasl ve

damadm yemek yiyebilmesi igin ba$layanlara batrgig verir'

Ktz o$lan evinin egi$inden iqeri girmedenewel tath dilli

olsun diye eli bala sokulur ve sa$ elinin parmaklarrnt kapt-

ntn bagtna si.irerken zengin olsun diye de bagrna bir bez ge-

rilip para ddktiltir ve Paraya oradakiler bilhassa gengler ka-

ptgiriurket onun uffur oldu$.una inantlu- Ktz tarafmdan bi-

iisi gelini eqikten iEeri sokmak istemez, kaptyr agmak igin

bir gey ister ve altr. Buna "Kaptlrk istemek" denir' Btitiin

YaSar IQIafat

ederler. Birgok naibin seyhinin egi$inin alttna gomrilmek

Balkanlar'dan lJIu Tiirkistan'a Tiirk Halk inanglan

Tapttk Emre iligkilerinde de gdrtiyoruz. Aynt motif Bul-

garistan Ttirk kultur co$rafyasrnda da yagamaktadu.

r2i



istedi$i biliyoruz. Hz. Muhammed, Hz' Ali iqin "Ben il-

min glhriyim Ali kaptstdu." Buyurmakla bir noktada ka-

prnm egi$in dnemini belirtmiglerdir.

Diyarbaktr y6resinden giirlegtirilmig tesbitlerde;

" Gelinlerin egikte testi krmalarmr

Kilerde un kabma eI basmalarmr

Yumurtayr kthca atry krrmalarmt

izleyince dedin mi Allah ulurlu ede" denilirken bereket

iqin gelinin eli una battrdtr, kara iyelerin kovulmalarr igin

de egikte tabak srndrrdu.

Egikle ilgili inanglar tasawufun her tabakastnda, her

seviyesinde yer almtgtu ve Ttirk ki.ilti.ir co$rafyasrntn her

bdlgesinde rastlantr.

" Seyyid Ata o gece, girdi keEe iEine,

l.Izandt iistadrrun karyn egifine,

O gece Zengi Ata namaza kalkh$mda,

Grjrdi) ki biri yatar egi{in altmda.

Tam basacak idi ki, go{siiniln rizerine,

O tutup aYafrmt siitdii Yt'izilne,

Buyurdu ki; 'Kimdir o yatmry eqik t)niine'

Dedi, 'Seid Ata'ytm muhtaam himmetine"l78

ZengiAta'yt rahmetli hatkbilimcidostumuz ve Ozbek

halk ininglarim inceledi$imiz Prof. Dr. Malik Murato$lu

ile birlikte birkag dela ziyaret etmek bize de nasip oldu.

Pirinin egiSi dniinde yatarak o namaza kalktt$mda, onun-

la gorugme imkant arama motifini Yunus Emre ile Piri

tbeleri, Tiirbesi ve Bayramr \)zeine"'

Hacr Bektag Veli Aragttrmalan Dergisi, Bahar 2003' S'25' Sh'105-132

" Arzulaytp sana geldim,

OI mtibarek yiiziin siirdilm,

Egiline baqtm koydum

Demir baba Huil17e

Bazen da "egik" 6zel tasawufi anlamlarla kodlantr;

"Yedilerin deaesini ye diyor

Bir igi beklemig ikrar gtidiiyor

Can intizar mthh egifie gidiyor

$ah ismail Kurbarudtr bu kurban'l\l

Dtisiinlerde kaval, tulum, akordiyon, mozika/mutkadahaziyade de kemenge egli$inde oyunlar oynanu. Kargt-

hklt atma ttirkiiler s6ylenir. BekAr o$lanlar igin analarr

qakttrmadan gelin adayt kolagan ederler. Misafirlere veri-lecek yemeklere komgular yardrmct olurlar. Hava da$rl-

madan dti$'tin alayr daSrluken krz evi biraz daha sonra

aynlrr ve ev yeni giftler iqin bogaltrltr. Imam nikiht zifaf-tan ewel muhakkak ktyrlmrg olur.

Lazlatda dti$inden bir hafta sonra "Yedi" olur. Yedi,

kutn damatla birlikte babasrntn evine gitmesidir. Dama-

da bu arada bazen a$ua kagan gakalar da yaprlrr Bu gaka-

lardan damadt yantndaki korumalart korur. Yediden bir-kag gtin sonra ku tarafi. erkek taraftnca davet edilir.

Olu iqin yapilan uygulamalardaLazcayedisi grkit, ugtisum, kukt kuk olarak bilinir ve fakat Lazcalan, bunlar-

17e Ayhan Aydrn, "Bulgaristan Aragtrrma Gezisi" , Hacr Bektag Veli Aragtrrma

Dergisi, Bahar 2001, 5.17, Sh. 43-641eoAli Rtza $ahirL "Muhammed Ali Cemaatmda Abdal Musa Cem Erkant", Ha-

cr BektaE Veli Aragttrma Dergisi, Gnt2002, S.23 Sh. 781-236

124 Yagar Kalafat

dan kuk harig diserleri inanq igerikleri itibariyle soylenil-

Balkanlar'dan Utu Tiirkistan' a Tiitk Halk inanglan 125

"Zannederim burada gdniil ehli aar

Nigan gi)stermezler yasak emri oar



mez. Guer4=yari demektir, ancak bebekler iqin yart ku-

ktn yaptldt$ma da pek rastlantlmaz' Tiirkgeleri geger' El-

li ikisi de p"t Uiti.rtt ez. Senesi yapiltr ve sana olarak ifa-

de edilir. Lazlar d'a inang i gerikli deyimler gorebildi$imiz

kadarr ile tamamen Turkgedir'Ugler, begler, yediler, ktrk-

lar Ttirk ktilttirlti halklarrn tasavvuf temelli mistik ra-

kamlandular.lsl

$ah ismail HataYi;

"Qtkhm lJgler YaYlasma

Qrfirdtm Allah Agkma

Y ilzilmii y erlere siir diim

Y ediler Ktrklar agktnt" demektedir'

Halk inanglartnda goklerin ve yerlerin katlan vardu'

Orhan Seyfi $irin giirinde,"Bildim Yaradana aardr niYaam

Yedikat gi)klerden drindu aaaztn

Ugler, Be$ler, Yediler, Kuklar su ehlinin rakamsal hiye-

rargisidir. Bu rakamlarla anlattlan da$, tepe, su gdzesi' or-

man daha birqok yere ait isimlendirmeler vardtr. Ti.irk

kultur coSrafyasmrn her btilge ve yoresinde bunlara rast-

lamak mumktindtir. Bunlann toplantr yerleri, toplantt ve

bulugma gtzergdhlarl, efsanevi yagamlart tamamen birsudtr. Tasawufta surtn ifgasr yasaklanmqtu' Surtn ifgast

susahibininyanmastdemektir.SukonusundaRizelibirHakAgr$rolanHafrzEthemGonullerAgarisimligiirinde;

ffiki rtirk inanglarrnrn izleri, Ankara,

2006

Her yerde bulunur bog yok bir diyar

Onlar kendisini etltlez ayane"182

Lazlarda lohusa, nuhusa olarak bilinir. Dil bilimciler

ses dtigmesi ve de$igimini daha sa$hklt anlamlanduacak-

lardu. Hamile ise Kobra Kuonun yani karnt var veya ka-

nnlr. olarak gegmektedir. Kobra Lazcada kann demektir.

Anadolu'da karnt burnunda tabiri ile hamile kadm kaste-

dilmig olur" Kannh kelimesi dlliLazca olmayan DoSu Ka-

radeniz halkr tarafrndan da kullanilu. Gtiney Kafkasya da

bebek bekleyen hantmlar iqin ve hatta biitiin canldar igin"yiiklu" denir.

Lazlarda gocu$a ismini daha ziyade ve bilhassa kusalkesimde ailenin btiytikleri koyarlar. ismi kim koyarsa

koysun isimler go$unlukla dini iqerikli olurlar. isim seqi-mi gok kere ailenin geqmigindeki biiyiiklerin isimlerindenseqilir. Baba saS olmasrna raimen kigi kendi gocu$una ba-

bastntn ismini verdi$ de olur. Boylece ailede o isimler ye-

ni nesillerle birlikte yagattlmtg olur. Ancak Lazlar arastn-

da halk kulttiru verileri gok kere birbirlerini tutmazlar,

hatta ktjyden kdye de$igebilen halk inang ve uygulamala-

nna rastlanabilir.

Doium zamanr kdy ebesi ga$rrtlu, bebe$i Qtpy'Giibekba$rnr ebesi veya iyi huylu birisinin kesmesi istenir. Qo-

cuk do$ar do$maz sa$ kula$tna ezan ve sol kula$tna ga-

met okunur. Do$um yapan anne, 40 giin lohusa olarak ka-

Irrdt. Ktsa bir siire kundakta kalan gocuk sonra begi$e ah-

lgz}{afrz Edhem Divam, "Goni.iller Agar", Istanbul, 1968, 3.baskt. Sh.102-103,

zikreden 9ahin Gctktiirk, Hafrz Edhem'in $iirleri ve Halk Edebiyatt, Rize

Semporyumu, 16-18 Kasrm 2006 Rize

Yagar Kalafat

nu. Nazardan korunmak igin bir stire kimselere gtisteril-

mez, sonra nazarlrk taktltr ve tlazata gelmesin diye yiizii-

Balkanlar'dan lJlu Tiirkistan' a Tilrk Halk inanglan

egine verildi$i olur. Bu pargantn gdmiildiigu de olur. Gti-miildti$ii yer ile gayp dlemine qocu$un ileride segmesi is-

127



ne kara stirtiltir. Erkek gocuk daha makbul turulur' Do-

$um olmamast halinde, "okutma" ttiru uygulamalardan

Jo*u, hala bebek olmuyor ise egler boqanabilir veya kuma

getirilirdi. Dof,-umdan sonra ktztn annesi tarafmdan "Pe-

luk Alayt" yaptltrdt. Alay erkek evinde yaprlu' Peqrrk

uluytrru krztn ailesi ve yakrnlart katrludt' Diinyaya gelen

qocuk ktz ise kumtzt, erkek ise mavi begik hediye edilir'

Bu uygulama sadece ilk gocuk igin yaptlu' Di$er gocuklar

bu begikte buyurulurler. Begik Alayrna katrlanlar anne ve

sabiye/bebeye para ve egya hediye ederler' Bebe$in kun-

da$rna konulmug paralar ise, bebe$ ytkamrg olan ebeye

heJiye edilir. eok kere ebe bu parayr alirak istemez, bebe-

ye btraktr. Ebenin yerine gobek ba$tnt iyi huylu b1ki1-

senin kesmesinin istenilmesi de halk inanglartmtzdakiki-

gio$lu ktiltu ile ilgili olmah Kiginin u$uruna ve u$ursuz-

lug"una inaniluken iyi huylu kigi uf,urlu, haytrlt kigidir'

Peguk/begik alayt, Ttirk kiiltur co$rafyastnda Begik

Toyu olarak bilinir ve bu mtinasebetle gegitli eslence et-

tintikteri yaprlu En belirgin kutlamalar Tiirkmenistan'da

yaptlu.ls Anneye ve bilhassa bebe$e hediyeler almtr' Bu

u.uau bog begik sallanmaz, bebek hastalanrr inanct vardu.

Bebe$in Ozbekistan'da ilk beqi$e konulugunda bebek

temsili olarak sattlu.184 Bepik toyu gibi, Diq Toyu, Sag To-

yu, Day Durdu Toyu gibi toylar da yapdtr' Gobek ba$t

bazenuzun siire saklanu, bazensahibinin yastt$mtn iqin-

de delikanhltk ga$ma kadar korunur. Bazen da evlenince

en Halk inanglarl' Avrasya Stratejik

Aragtumalar Merkezi Yaytnlart, Ankara,2000, Sh' 71

1& Ya$ar Kalafat, a.g'e.Sh' 132'1'41

tenilen mesle$e dair mesaj verilir. Bu arada ebe ana eha-fmda da bir inanE yumaSr olugmugtur. Ttirk kultiirliihalklarda asker alaytnm yam sua Amin alayr, ilahi alayla-

rr, hacr alayy di.igun alayy cenaze alayr. gibi adlandrrmalar

da olmaktadu. Begik Alayr tabirini biz ilk defa gdrmtig ol-duk. Krrmrzr ve mavi Turk kulti.ir co$rafyasmda kara iye-lere kotti ruhlara kargt koruyucu olarak bilinirler. Ktza-mrk iqin gekerden tutun da bebe$in ti.im taktmlan ktrmt-zrdan seqilir. Duvak, bekAret kemeri ve benzerleri hep al-

du. Al kansrna kargt al renk segilir. Mavi de nazar ktnct-du. Nazara kargt mavi boncuk kullanrlu. Bebek elbiseleri-

nin bir yerinde mavi bulundurulur. Mavi g6zliiniin naza-

nndan sakmrlu. Mavi gdk kutsal goktur.lss Ancak bu ikikoruyucu oldu$una inanrlan renkten neden kz gocuklar

igin krrmrzr ve erkek qocuklar igin mavi renk segilrrrigtir.Turk kulttirlu halklarda bebe$i yagamayan anneler gok

gocuklu annelerin begiklerini gocuklannda kullanarak on-

larm yagayacaklanna inanular ki, adeta o begikler kara

iyelere kargr korunakltdu. Lazlarda ilk gocuk igin Peguk

Alayr yapilarak adeta bu uygulama ile kutsanmtg veya ef-

sunlantlmrg mr olunuyor?

Lazlarda si.innet ile ilgili uygulama ve inanglar da var-

dtr. Stinnet ve stinnetgi aym kelimelerle kargrlanu. Eski-

den kirve vardt ve kirveye "vekil" denirdi. Qalqtr$tmrzdi$er halklardan birisinde kirveye baba denildi$ini tespit

etmigtik. Acaba diyoruz, ilk siinnetleri qocuklann babala-

rt mr yaplyordu da daha soffa stinnetgilik meslek oldu.

185 ag4 Kalafat, Do 'u Anadolu'da Eski Tiirk inanglarrnrn ideri, Ankara,2006,sh.37-5t

t28 Yapar Kalafat

ZfuaLazlarda da kirveye vekil denildi$ine gdre bu iqin as-

lisinin de olmast hatua geliyor. Biz Giineydo$u Anado-

Balkanlar'dan lJlu Tiirkistan'a Tiirk Halk inanglan 129

kiilturlu halklar itibariyle bir farkhltk arz etmez. Olumu-ne kesin grizi.i ile bakilan kimse iqin "aprrlaEtt" denir. Oli.i-



lu'da si.innet de yapabilen ebe ana mtimasili hanrmlann

varlt$rnt 6$rendik, ancak daha sonra bu bilgiyi teyit ede-

medik. Stinnetlerde di$er Ttirk ktilttirlu halklarda oldu$u

gibi mevlit okutturan, miizikli oyunlar yaPan veya ikisini

bir arada yapanlar q*abilmektedir. Okunan mevlit Siiley-

man Qelebi'nin mevlidi olup Ttirkge okunur' Lazlartn ha-

tim ve mevlitlerinde bir farkldrk yoktur'

Nazar ttirii inanglat Lazlarda da vardu. Nazar,^azar

olarak da geqmekte ve bazen de Toli Mottu=gdz deSmesi

veya goz vutmast olarak da geqmektedir. Lazlarda da

Muska inanct vardu. Muska almr isimle bilindi$i gibi, til-

srm olarak ta geqmektedir. Ttlstm Tiirkgedeki anlamt ile

buyti kargtlt$r olarak ta geger. Esasen muska genig anlam-

da bir buyti veya ttlstmdu. Laz muskalan da cins cins olupboyuna asdanr veyaPazuya ba$lananr vardrr. Kurgun Laz-

cada megvapu olmakla beraber, kurgun dokme inang ve

uygulamast pek yoktur. Bu arada sevenlerin kavugmama-

lan halinde "Maraz" denen bir ruh hastahSr zuhur eder'

Bu hastalrsa yakalanana"marazh" denilir. Bu hastalt$a ya-

kalanmrg olmak igin mutlaka sevdaldtk gerekmez. Dogug-

tan marazltlar olabildigi gibi muazabapka nedenler de se-

bep olabilir. Marazlt kimse geligemez, renksiz ve qelimsiz-

dir ve qok kere de bayrlma tiirti rahatsul*larsergiler' Bu

tabir ve teghis sadece Lazlat iqin geqerli degildir. Karadeniz

halk ktilttirtintin ortak iiri.inlerindendir. Qocukken yerli

yersiz a$ladr$.m zaman a$lamayt qok uzattt$lm zam€u'r

rahmetli annem "bu ugakta a$lama marazrvar" derdi'

Lazlarda oli.imle ilgili 6li.im. eweli, 6ltim esnast ve

6liim sonrast ile ilgili inanElar islam inanqlt di$er Tiirk

lerin ardr stra destan yazma geleneSi ve oltim antnda a$rt

yakma uygulamast Lazlarda da vardu. Oltinun aSztnrn

ba$lanmasr, tizerine b4ak konulmast, 6lum olayrnrn sela

ile duyurulmast inang ve uygulamalartlaz halk inang kul-

tiirflnde de bir farklthk arz etmez.

"Ttirk ktilttir co$rafyastntn halklarrndan Lazlarda kci-

ytin ortak mezarh$rnrn yanr sua ailelerin de mezarhklart

vardu. Ana dilimizLazca olmadt$t halde bizim de Petek-

li koy mezarlt$tnm yanr sua aynr ktiyde Kalafatlt aile me-

zarh{tmtz vardrr.

Laz halk inanglarmda saS el ve sa$ ayak sol el ve sol

ayaktan u$urlu kabul edilir.

Lazlarda pergembeyi cumaya ba$layan gece kutsal ve

uSurlu gecedir.

Sabahleyin evinden qrkan birlaz aya$rnt taga qarpsa biru$ursuzlu$un oldu$una htikmeder. Geri dciner evine egi-

Sinden iEeri gider ve daha soffa yeniden Erkar. Boylece

uiursuzlu$u defetti$ine inanilu. Aynt gekilde sabah ige

giden bir erkek laz btr kadmla kargdagsa "kadrn yolunukesti" denilir ve o gtin ters gideceSine inantlan iglerin

terslikten kurtulmast iqin evine gidip tekrar gtkmast ge-

rekti$ine inanu.

Bu halk kesimimizde de kiipe$in gakalrn kurt gibi ulu-malart u$ursuzluk alameti olarak bilinir. Kurdun uluma-

sr suretiyle sema ehlinden pirine mesaj verdi$i ti.irtindeninanglar Turk kultur coSrafyasmda oldukqa yaygtndrr.186

1s6 Yagar Kalafat, "Denizli ve Qevresinde Kurt ve Ulumat ite itgitl inanglar, De-nidi KiiltiL Sempozyumu, 06-08 Eylul 2006

130 Yagar Kalafat

Laz halk inanqlartnda da Tflrk kultur co$nafyasrntn di-

$er kesimlerinde oldu$u gibi baykugun citmesi, ottii$ti ha-

Balkanlar'dan lllu| Trirkistan'a Tiirk Hatk inanQlan 131

Duman dalm tistiine



neye u$ursuzluk getirece$i geklinde yorumlanrr. Sartkegi-

li Ttirkmenlerinde yakrn Eevrede baykug oter ise, muhte-

mel bir musibeti defetmek adrna gadurn etraftnda bir ke-

qi tavaf ettirilircesine dolandrrtltp sonra kesilir. Tavaf es-

nasrnda adanan veya nezir edilen hayvanm da birlikte do-landutlmasr gelene$i vardu. Lazlarda da diSer Ttirk ktil-

ttirlti halklarda oldu$u gibi sadaka verilmeden ewel ilgi-

li gahsrn bagt etrafrnda dolanduildt$r olur. Dinar dti$iin-

lerinde ise oynayan kimse sabaq verecek ise, sabag gelinin

bagr etraftnda dolandtnldtktan sonra verilir.187

Uzerlik otu yakarak ttitstileme yapmak, ateqe tuz at-

mak sureti yle nazar akargr korunmak ve nazatdan kurtul-

mak inanct Lazcakonuqan Tiirk ktilturlti halkta da vardu.

Bagma dolandtrma ve tizerlik motifleri gok kere bir arada

gdriilebilirler. Diyarbaku'dan yaptlmq bir tespitte;

"Nezer delmig dediler

l.Izerlik getirdiler

Tuz ilekanqtmp

Ba1mda geairdiler"l88

Bize g6re duman, sis ve buhar arasrnda ismi konulma-

mrg bir mistik ortakhk vardtr;

Bi duman alfu da{a

Bi de aldi dereye

Aradt seni gdzilm

Nere yusun nercye

187Ya9ar Kalafat, "Diyarbaku ve Qevresi Omekleri ile Halk

vaf/Diinme" Il.Uluslararasr Osmanh'dan Cumhuriyet'e

pozyumu, Diyarbaku 15-16 Kasrm 2006

188 M. Kadri Gdral, Kiise Kaprsr, Ankara, 2003

inanglarrnda Ta-

Diyarbakrr Sem-

Vaynana rurur aaynana

Llgak senin anana

Diyecefiim kaynana

Qayeli iyi yerdilrILstil duman olmasa'Durmazdum

Qayeli'nde

S ea dan B ur adan olmasalse

inanE etimolojisinde belirli dozda ugukluk megrudur.Dumanda farklr bir srr olabilece$i, dumanrn batini anla-

mlnln da olabilece$i itibariyle,

"Dumfln duman iistiine

Dumanrnben olaytm

O kara gdzlerine

E hz kurban olaytm" dortli.igundeki "dumantn" ifade-sinde adeta, da$t olmak, a$acr olmak, hayvant olmak gibi6zel aidiyet sakhdu. BilindiSi gibi boylartn kendilerinemahsus kutsal aSaElan, da$lart ve hayvanlart vardr. Bu"$eytantn bol olsun" "Cinleri olmak" veya "Mele$i ol-mak" ttirtinden bir anlayrgtu.

" Grilcyiiziinde triten olsam

Yeryiizilnde biten olsam

Bir atlssdan keten olsam

Y ar boynuna Jrsa beni"]go

Veya;

18e ilhan Turan, a.g.b.1$ Mehmet Ocal, "Karacao$tan Ne Demigti" Folkloy'Edebiyat, Sonbahar, S.15,

sh.159-174

r32 Yagar Kalafat

"AIEak da{m dumant

Y iiksek d a$a y iirii dti" tespitinde oldu$u gibi, sahiplenme


Lazlarda da Ttirk ktilttir co$tafyastnm diSer halklartgibi si.ipiirge etraftnda geligmig bir takrm inanglar var-



veya sahibi olma olaYt vardu'

Vayana ifadesi vay ve ana kelimelerinden olugmug

iken vay, figan feryat anlatu. Azerbaycan Tur$es-rnde

"vayrna otuinak" yaslntyagamak anlamrndadrr' Bir kim-

,"y" "rruy*a oturum" denilir ise onun trlmesi istenilmig

olur. "vaytt a oturdular m1?" onun iqin a$rt yakddt mt' a$-

lantldr mt? Anlamrndadtr."vay bagtma",

"Vay bana aaYlar bana

Yil oldu aylar bana" aynl zaman da a$t boliimiidiir' Sak-

lr ifadesi ile yasr, kederi ve daha ziyade oliimii anlatu.

Kars'ta yatalal yagllann oltimti kastedilerek "helvastnt ne

zamanyryecefiz" geklinde bir taktlma sdz{i vardu'Keza;

"Da{Iar da{Iafubeni

Griren allafu beni" yartm ddrtlugiinde dailarda da$la-

ma gticiin"iin varlr$r inancr saklrdu' "Da$rn Yanmast"'

"Da/d'aYanmak" deyimleri bu anlamda ele ahnamazlar

mt?Tizewelce konugan ve top atan da$lara dair tespitler

yapmtgttk. Apk destanlarrmuda Hak aqt$t da$dan giir

oklyarak yardtm istemektedir. Yunus Emre,

"Da{lar ile Taglat ile

Qa{traytm Meztla'm seni" demiYor mu?

Bizbir vesile ile hoyrad =horyad= koryad geklinde bir

inanq etimolojisin" guhit olmugtuk. Kor, od ateq ve yad'tda hattrlama, anma, acryt yad etmek olarak yapilan bir

tahlildi.

Gtineg tutulmast esnastnda Lazlatca yaptlan bir uygu-

lama ve bu konu ile ilgili efsane tespiti yapamadrk' Ancak

giinegin tutulmast hayua yorulmaz ve uSurlu bir olay ola-

rak bilinmez.

dlr.1e1 "Pazartesi giini.i gelin erken kalkar ve ev iglerinekoyulur. U$ursuzluk getirmesin diye geline bir hafta sti-ptirge tutturulmaz. Bugi.in aynr zamanda ku ve erkek ta-rafrmn birbirine bohga iqerisinde hediyeler verdifi gi.in-

diir. Bu olaya "Bohga grktt" denir. Turk ktilttir co$rafya-stnda evlenme donemindeki en ciddi problemlerden biri-si bohga qtkarmakttr. Qrkanlan bohEalann sahiplerine 96-re farkh aSr.rl*lan olur. Bohga grkanlacak kimseler evvel-ce belirlenir. Qok kere gelinin cehizinden bohqalar iEin gti-zel pargalar aynlu. BohEalann ozenle iglenmig olmasrnadikkat edilir. Gelin bohqalan ile ilgili maniler vardrr. Boh-qasrz gelinin bu halinin zamanla bagtna kakrldtSt olur

Laz halk ki.ilturtinde "Durapr" diye bilinen bir inang

vardu. Her ayrn ilk giinti Dura$r Gtinii'diir. Dura$r gi.intitarlaya gidilmez. Tarlaya daha ziyade kadtnlar gittikleriiEin bu gi.in tarlaya kadmlar gitmezler. Hatrrlayabildigi-miz kadan ile Dura$r Gtinti inancr ile ilk defa kargrlagr.yo-ruz. Aym ilk gr.inti ile kastedilen eski hesap yani aytn hi-lal olugu ile ilgili bir gtin mti? Dolunay ve aytn 15'i ile il-gili inanglar, ay basmasr, ayhk olma, aylrk kestirme gibiinanqlar bilinirken Dura$r inancr bunlarla ba$lantilr mr?Esasen Lazlarla ilgili inang tespitlerirnizi do$al olarak te-yit ve tekAmtil ettireceSiz. Biz Ordu'nun Aybastr ilgesinin

ismi ile ilgili yapttSrmrz inang etimolojisinde, ay ve bas-mak ile inanglart bir arada mtitalaa etmigtik.re2

1e1 Yagar Kalafat, Balkanlar'dan UluS Tiirkistan'a Tiirk Halk inanglan I, Kr.il-tiir Bakanh$r, Ankara, 2000 Sh. ;Balkanlar'dan Ulug Tiirkistan,a Tiirk HalkInanglan II Ankara, III-IV Sh .89,I94

1e2 Yaqar Kalafat, "Aybastr Yer Adr ve Trirk Halk inanglan", II. Aybastr KabatagKurultayr, Ordu 17-18 2001 Ankara, 2ffi\5h.39-41,

134 Yaqar Kalafat

Rize Sempozyumu mtinasebeti ile Ayder Yaylasma ve

Ftrtrna Deresine goti.iriilduk. Unutulmaz gtizellikler yaga-

Ballanlar'dan Ulu Tilrkistan'a Tiirk Halk lnanglan 135

" B ahane stltlere dolanayt sirtlere""Sritrlan bahane edip gurada burada geziniyort'



drk. Bize gdre Ayder'in etimolojisi de ay ve dere ile yapt-

labilir. Ayder'de srksaray, sallama, atlama, titreme gibi

horonlar oynad*. Bu y6rede kadrnlar ayn, erkekler ayn

oynadtklart gibi bir arada da oynuyorlar.Oyuna yabanct

bir erkek girecek ise tantdr$t erkeklerin elinden tutmalt-

dtr. Ancak bize ayrtcah.k tanrndr, iki kutmrz beni aralart-

na alarak oyuna katma inceli$ini gdsterdiler' Bu uygula-

ma Kars'ta da bdyledir.

DoSo Karadeniz halktnda doSal olarak ya$mur duast

yokken Rize ve yakm qevresinde "Giineg Duast" yaprl-

maktadtr. Tespitlerimize g6re Lazlardabu ikisi de yoktur'

Laz halk inanglartna gdre giinegli havada ya$mur ya-

$arsa "Kurtlann Dti$iinii" var denir. TUrk ktilttir co$raf-yasrnda ya$murlu havada gtine$ gtkar ise hamile kurdun

do$um yaptP kurtuldu$una htikmedilir. Esasen bu iki

inangta mahiyet ortaklt$r ag*ttr.

Bir ksmt inanq iqerikli olabilece$i bakrmmdanLazs6z-

Iti ktilttirtindery bu arada atasdzlerinden de 6rneklemeler

yapmak istiyoruz.

" Afkurmastru bilmeyen kdpek, koyuna kurt gtitiitiit"

"Iiriimesini bilmeyen it, siiri'iye getirit kurt"7es

" B acanak b acanalt dere bagukan arar"

" Y e di b acan ak b ir ar ay a gelmi glet bikims e y ok mu s ohb e t e t-

sek demigler"

ffi Kurt ve Ulumak ite itgiti inanglar", De-

nizli Kiiltiir Sempozyumu, Denizli,06-08 Eyliil 2006

"Bekle egelum bekle mango/sulu yemek piEer de yersun""Bekle egefiim bekle yaz gelir yonca biter de yersin"

"Ben derutn torunum yok, o derki daytmsun daytm"".Ben diyorum hadtmtn, o diyor ofiuldan ktzdan neyin uar"

" Bilemedu{un attn kerisina kegma"

" huyunu bilmedilin ahn arkasma gegme"

"Bige desem sciz olur, demesem maraz olur"" sdylesem olmaz stiylemesem olmuz"

"Borg gtkh bine gel elmanm dibine"

" Oyle de bathk bdyte de batttk"

" Cihanun giirdiifiii dane bitmez"

"Herkesin gciziinr,in iginde old"E" igin bereketi olmnz"

" e.ahQ da gdaura kulstn"

"Tembellikte rcrar et de mtahn kafire kalsm"

"Qocukla kirma yola olur bagtna bela"

"Qocukla ceaiz oynama ahr kagar yahut da iistiine slgur"

"Qorba ki tagar kepgenin paltau olmaz"

"Dti{iin gegtikten sonra kmayt oruna slir"

" D elne{um daaarafirm, suparam/elif cilzil stirece{um"

"Define{im daaarufitm yatry da kalkaca[rm"

Yagar Kalafat

"Dut deme$a dudak lazffi",Demir taradt sa$a da yara-

dr", "Aferun irbast dolmaz", "Et diline brqak eline"' "El

Balkanlar'dan lJIu Tirkistan'a Tilrk Halk inaaglan

Bu arada Lazcada sopa anlamtna gelen peqari; kazrk, hargifasulye sutSr, kutalide olduS'u gibi kutila da lahana dovme



eliyle ilana /ydana tutma ilana da yan'k olur"' "Etme ku-

lum bulmu Zulum", "Evi sildim sflptirdi'im kutis/alt-ust

geldi oturdu" , "Ezma, ezilma orta kal", "fat.zday 6,nce farz

iar", Haqan bir ktz kaqacak yan basar aya$tn{', "Iki goza

bir gtinelitisti.ine bir hamsikoli/hamsili ekmek Giineqin ol-

maitg yerde hamsili ekmek", "Ilanf ytlan toprafr 1 tu,rfrrruiu?ute i.ifure yet" , "llanfyilan e$rulur bu$rulu delu-

Suna grurca do$rulur", "iyiluk yap atba$"9d}a""'Kalbim

ieft"ialum donmez", "Katllrahmetli oturdu gorbakor"'

"Kedi anastnun cant igin srqan tutmaz" , "Kestane kumugi-

den/kabu$-undan Erkh, kerisini beyenmedi", " Kim verursa

ba$a yeriri, ben ondan yana derum", "Korkma kqrn kqtn-

aui tot aprilin begindln' Kdpe$ andtn kutilayt/lahana

do$meye yur.yan sopa, hazula" Kurdun adt Ektt' gakallar

Uai fcoiara y{;, " Kopek ttigitinti de$igtirir huyunu de$igtir-

^ir1*tuAnadolu;da kurt ti.i$tinii de$gtirir huyunu de-

Sgtfumez", Kumdan halat olmaz", "Mvt mut dema armut

iu", "N" dof,tarsan gana$una o gelir kagu$una" ',"lktzr1n'sa$a derum,-o'gelinum sen igit", "lafun tufulursa hakimsin'

lairn tutul mazsasen kimsun" , " ormanlalt gozg var, yolun

krlavuzu va{' , "srgarrigedi denize oldi oSa ortak"' "Sugan

dibine sugan biter; siirmenede devamt cettine tiiki.irsi.inler

ceddine qIker", "stinger dtigtti terekten kudt belini/m]v-

mtzlr$r. anlatmakiEin itlylenir'', " Yetimun koletesi/ ekme-

$ pigirez pigse de yanau'" Omekleri genig tutmak suretiyle

i.iz ielaffuzozellikierine de Ornekler vermek istedik. Lazca

kaq atasoztinde kaq kelimenin Ttirkge olmadt$rnt da gds-

terme imkantmtz oldu. Esas onemlisi ana dili farklt olsa da

halkkiilti.iri.indekizihniyetindili,de$igebilenkelimelereragmen di$er Ttirk kiilti.irlii halklarrnkinden farkh degildir.

gubu$-udur. Bunlar da kulttirumiiziin tirtinleridirler. Bu gi-bi de$erleri yok saymadan 6ne grkararak kulttirtimtiztin birpareasr olduklart gdsterilebilmelidir. Kiiltiirel zenginlik o

z€unan anlamrnt bulacaktu. Milattan ewel Anadolu'da ya-

gam6 farkh dil ve dinlere mensup arkeolojik verilerin bulu-nup grkanhp korumaya altnrp sahiplenilmesi ile bu kelime-lerin sahiplenilmeleri arasrnda bize gdre hiqbir fark yoktur.

ilhan Turan'rn galqmasmda Lazlanda kapsamrna alanRize insantntn fikri dini psikolojik ve duygusal diinyasr-nr yansrtan qok gtizel tespitler vardu. Biz bunlardan daS,

a$ag ve su kUlru ile ilgili olan bir kaqmr almakla yetinece-

Siz. DaSrn yanmasr veya "da{da yanmak" bu deyimleolumle biten kar futtnasr anlattlmqtrr. "Da$da koyunum,yok kurttan korkum" "A$aglar ytktlmayrnca yeri belli ol-

maz", "A$agtan dtigen dala sanlu", "Gebetecek buza$te$reti otu yer", "eSretiye halat atmak" , "St)ya g6re galt de-

Sigir.", "erkek nehir kadtn goldtir", "Dunya yansa bir ho-ron otu yattrrraz" , "Dere kuk ytlda bir yata$mtatar" ,".Lk-mayan dereden kork birden alu seni", "kuru derede balrktutmak", "Derenin kuglart kapmast", "dereye iner bal*olur daSa g*ar geyik olur", "derede tslanan yaSmurdarr

korkmaz", "Bagl 7 de$rmen alttnda ez7lmek", "De$ir-mende duran slgan ag kalrrraz'lg{

Bdylesi bir aray6 ve uygulama iqin yagamakta olan yeradlanntn etimolojisi yapilarak ige baglanrlabilir. Anneleri-mizin dilindeki kelimelerin kayna$tnr aramaktan btiyle birtutum daha akademik bir tavrr olur. Kaqkar, Verqenik, Va-cakar, Qaymakgur, Gudashev, Marsis, Ovit, Polovit, Pokut,

lea ilhan Turary a. g. b.

138 Yagar Kalafal

Ayder, Anzer, Cimil, Kito, Elevit, Kavran bu ttirden keli-

melerdir. Rahmetli annem kardegler aramzda itigirkeo

Balkanlar'dan lllu| Tirkistan'a Tiirk Halk Inanglan 139

Abrik Bubrik'in biz daha evvel Godi Godi, Qtimge Ge-lin ve benzerleri ile kargrlagtumasrnr yapmaya galtgmtg-

trk. Tekrar etmenin yaranna inanmtyoruz. Bu dua igeri-



buyuk olanlara "kardeginin cimitini qtkardtn" derdi. Ayrt-

ca "gadani" ve'"yaldamak/aldatmak"da vardt. Bu ezdin

anlamrnda idi. Qa$'trankaya Yaylasr'nrn mitolojik derinle-

rine inemez isek, anlamlandlnP yorumlayamazisek, o da-

ha gok Caguu vebizonun gaf,'nsma cevapsvkalr.Siipiirgeden yapilmtg Guneg Duast'mn bebe$i igin sti-

piirgenin segilmig olmast bir tesadtif mudiir? Abrik deni-

lirken suyun pirine mi sesleniliyor? Bubrik onu pekigtiren

bir kelime midir?

Gi.ineg duast Laz kesimde fazla yogun olarak gortilme-

se de, nihayet yaf,murun gok olugu kargmrnda giineg 6zle-

mini dile getirir. Bu bir duadu, zira son satut "amin amin"

diye bitmektedir. Duada;

Abrikbubrikne ister

Katamandan tuz ister

Ya{kabmdan ya ister

Un kabmdan un ister

Yumurtakabmdan

Yumurta ister

Allah'tan giineg ister

Veren aerene giilsere

Vermeyen tenegire

Verene on dolurum

Vermeyene bir kuru ktst

O da zayi ola

Amin Aminles

les ilhan Turary a.g.b.

sinde beddua kwmtnt da igermektedii. Yalvanlan yagmu-run veya gtinegin bizzal kendisi de$il onlarrn da tizerindebir varhktu. Onun Allah olduSu da agtklanmaktadu. Al-

lah'm zikredildiSi bir duada Adrik Bubrik'in igi nedir? Buduada ya yaSmur ve gtineg iyelerini de igeren sisternin te-pesinde Allah/Tanrt/Mutlak oldu$u inanct vardr ya dabu dua zamanla islami bir giysiye btirtinmtighi.

YORUKTER

Yortikler/Karakegililer'in halk inanglarma dair dahaewel de bu seri kapsamtnda birkaq galtgmamu olmug-hr.tro i11q bakrgta tekrar olmadtklarmt anlatmak adma nu-maralandumq

olmak daha iyi olurdu. ZtaKarakeEililer-de oldu$'u gibi Tatarlart, Zazalart, Tahtacilart da yeni bo-Itimleri itibariyle tekrar ele alrna durumunda kahnabil-mektedir. Farklt co$-rafualardan aynt adlt halk kesimlerinianlatuken veya bu isimli toplum hakkrnda yeni qal6ma-larla ilave bilgiler edinilmig ise, belirleyici isim agrklama-lart yapmak gerekebilmektedir. Konar-Gogerlik veya yer-legik olmak her iki isimle anilan toplumlar igin de geqerli-dfu.le7 Bu galqmamtzda Bedri Ozqelik'in gahgmastnr esas

altp1e8, Karakegililerin halk inanglannr Turk kultur coSraf-

1e6 Ya$ar Kalafat, Balkanlardan UIuS Tiirkistan'a Tiirk Halk lnanglan V-VI,Ankara 2006, Sh. 245-261

leTMustafa TopbutoSlu "sempozyum AgrE Konugmasr", Anadolu'da ve Rume-li'nde Ydritkler ve Ttirkmenler, Semporyum Bildirileri, /Tarsus 1.4 Mayrs2000/ Ydr-Ttirk Vakft Yayurlan, Ankara, 2000, Sh. 1

lesKulkkale Karakegililerinin Halkbilimi Derlemeleri, KarakeEili Kayma-kamh$ Kdylerine Hizmet Birli$i Yaymlan No: L Kurkkale 1995

740 Yagar lGlafat

yasrnm di$er halklanntn halk inanglarr ile kargrlagtuma-

yu rr" yoruhlamaya qalqaca$-tz.Eg anlamlt olduklan igin

Balkanlar'dan ulu Tiirkistan' a Tiirk Halk inanglan

Ziyaret yerleri veya ocaklar sadece bebek veya eg dile-

mek igin de$illerdir. Sadece dunyevi talepte bulunmak

igin ziyaret edilmezler. Esasen agtkttr ki, talepte bulunu-

1.47



le yagar Kalafat- hyas. Kamalov "Tatar Efsaneleri", Karadeniz Araghrmalan,

laz2ffiS, 5.6; Sh.52-78

tazen Ttirkmen tabirini de kullanacak olmakla beraber

kaynaf,t esas yazunu igin Ydri.ikler admt segtik'

Azerbaycan Tiirklerinde dunyaya gelme anlammda

"anadan olma" ifadesi kullandtyor. Dil mantr$ itibarr ile

de bize g6re makul bir ifade. KarakeEililerde hamilelik do-

neminin ilk bagJangrct igin "rahime diigme" anlamrnda

"ana karntna inme" ifadesi kullantlmaktadtr' Karakeqili

lerde hamile kalamamak, klsul*, sadece kusur olarak de-

$1, aym zamanda "iriursuzluk" olarak da algtlantr' Ha-

i.,it" btuUitmek, annelik bir nimettir. Allah'rn ltitfudur. Bu

inanE genelde vardu. U$-ursuzluk konusu daha farklt ol-

mah. Sa$hklt doSabilmek ve do$'urabilmek de bir nimet-

tir. "Diitaban" olmak da bir kusur oldu$u gibi "Dizla-

ban ordu bozar{' diye bir inanE ve ona ba$h' bir sdylemvardu. Keza"alttparmaklr" olmak da hem normal sayrl-

mazvehem de alttparmakltlarla ilgili inanglar vardu' Ta-

tar Tiirk halk inanqlartnda bazrkata iyelerin altrparmaklt

olduklarr inancr vardu.1ry Bu noktada hamile olabihne ye-

teneSi bir kut ve bu dzelliSe haiz insan da do$ugtan kutlu

kabul editmig mi olmaktadw? ZitainanE sisteminde ugur-

luluk ve u$ursuzluk ta bir noktada kigi o$luna verilmig

veya ondan esirgenmig olan kuttur. Qocu$u veya erkek

gocugu olmayan HasanDede, Haydar Baba, Sultan Ba-

yat Minik" Halil Dede gibi "ocaklat"aveya"ziyatetyer.

leri" ne goturtiltirken, gare bulunamamast hallerinde ba-

zen ikinci evliliklere de yol agabilmektedir

lan gdri.iniirdeki fiziki mekAn de$ildir. Talebin derinlikle-

rinde fizik 6tesi boyutu da olan bir yaptlanma vardrr. Y6-

rtiklerde gok kere baba veya dede olarak gegen bu ulu zat-

lar topra$rn vatan olmast, vatan olarak kalmast ve vatanolarak korunmast safhalartnda da vardular. "Stla hasreti

imamdrr" denilmigtir. Bu abide gahtslar mutlaka muharip

dugman gi.igleri ile savagmazlar. $ehitlik iqin muhakkak fi-ziki qer gtigleri yok etmenin savagt gerekmez. Vatan iqin

dlenlere olti denilmeyeceSi buyrulmugtpr. Bunlartn daim

olan varhklan, ana dili farklth$"una bakmaksrzrn zahirde

var olanlarm yanrnda olmugtur. Bu inang halk irfanmdan

hig eksik olmamrgtu. Yahya Kemal'in dedikleri gibi "Bizdltilerimizle birlikte y agartz" 2M

" Erzurtlm' dan Etkttm muradtm Kars' ttGiinlilmebin $adhk, aruuman gelir

Hasan-i Hrkan'a miijdeler olsun

Moskof un iis tilne Al-O sman gelir."zor

Ttirk kdlttirlti halklarda "bag ba$lamak" "bagrnt baS-

lamak" "bagt ba$h, olmak" gibi deyimler niganlanmak,

evlenmek, evlendirmek, evli olmak gibi anlamlara gelir. B.

Ozgelik'in Karakegili Ydrflkleri iqin yapmtg oldufu tespit

oldukga farkhdrr. Ozqelik bag ba$lamayt anlattrken,

"Ayetler tersinden yazrlarak iki kiginin arast agrlu" Ayet-ler ters yazrlarak bag ba$lamak suretiyle adaylardan biri-

2ooAydil Erol, "Asude Bahar tJlkesi, Olum ve Gtimi.ilmeyle ilgili Sclyleyigler",

Tiirk Diinyasr Aragttrmalan, Arahk 2006 S.16t Sh. 223-240; Yahya Kemal,

Aziz istanbul, istanbul 1969

201 Nurhan Aydrn, a.g.e., a.g.y

Yagar Kalafat

si di$erini sevmiyor ise yine bag ba$lantr ve evleruneleri

sa$lanu. Bag baSlamada haztrlanan muska egi$in altrna

g6mi.iliir. Veya bu maksatla su okunur ve ilgiliye iqirilir.

1.42 Balkanlar' dan UIu Tiirkistan' a Ttirk Halk inanglan

luk getireceSine inanrlrr. Cuma gtini.i ev stiptiri.ilmez ve

sair ev igleri de yap{maz. Yolcunun ardmca ev stipflrtil-mez,yola konulan kimse gidece$i yere varmadan keza ev

t43



Bazen bag ba$lama suretiyle evli giftlerinzif.aftave miitea-

kip giinlerde baganstz olmast sa$lanu.2o2 Ozgelik'in bul-

gulartnda sanuun ifade buyuk tllgude yerel veya sadece

kayna$a ait olmalt. Zira halk inanglart ktilttirtindebu tes-

pitler muska ve buyti igin gegerlidir. Ayetlerin ters yanl-

mast buyti yapma ve bozmada bir ydntemdir. Bu arada

ters motifi de bilinen bir husustur.z03 Nitekim Kars yore-

sinde ellerdeki si$illerin gegmesi igin bir kurba$a yakala-

yrp ters qewilir ve {izerine bir tag konur. B6ylece si$illerin

gegece$ne inantltr.2u Her ne hal ise kurba$a ile si$il ara-

smda bir ba$ kurulur. Biz de gocuklu$umuzdan hatultyo-

ruz si$illerin kurba$adan geqti$ine inantludr Si$illerin

gitmesi iqin si$lli kiginin evinden et yeme$ galmast 6ne-

rilir. Qalmak Tiirk ktilturlu halklarda polisiye anlamrndahrrsultktan farklt bir anlam da tagu. Kutba$a gdtflnce "tu

si$ilim sana? diye tekrarlardrk ve sanutm bu tekrarlama

tie defa olurdu. Kurak havalarda ya$murun yaSmast igin

de kurba$a ile ilgili bazt uygulamalar yaptlu. Yaptlan

muskanrn egi$n altrna gdmtilmesi egik ktiltti itibariyle de

bilinen bir husustur.z0s Kars y0resinde egi$e oturanrn ifti-raya u$rayaca$ma inantlu. QOpUn egikten drgart attlmast-

nrn da zarnant vardu. Akgam karardtktan soffa egikten

drgan zibil attlmaz, esasen gece ev siiptirtilmez, uSursuz-

mB. Ozeelilq a.g.e. Sh.49

mYagar Kalafat, "Turklerin Dini Tarihi ve Tiirk Halk inanelannda Ters Motifi",

Prof. Dr. Abdurrahman Qaycr'ya Arma$an, Ankara 1991 Sh. 297-307

2eNurhan Aydur, Her Yilniiyle Sankamtg, Erzurum 2004 Sh. 368

205Yagar Kalafat, "Milli Srnu Anlayqtmrzrn Halk inarrglanmtzdaki Kokleri"

Serhat Kttltlir Fahrettin Krzro$lu Ozel Say*r, Mays-Haziran 2006 Sh.36-38

siiprirtilmez. Qocuklar si.iptirge ile oynuyorlarsa eve misa-

fir gelece$i geklinde yorumlantr. Kaprnrn egi$i Ontine sii-

piirge konulur ise igeriye cin ttirtinden geylerin girerneye-

ce$ine inanrlrr.206 Stipiirgeden bazen tizerlik etfinli$i bek-

lendi$ de olur. Bu arada suya okunduSu da olur. Bize 96-re.gdyle denilebilirdi, muska yazmak sureti ile giftlerin

baglan ba$lanr.labilir. Muska yaztlmak suretiyle baglan

baSlr evli giftlerin aralart aqtlabilir veya baglart baSlt evliqiftlerin muska yazmak suretiyle vuslat almalart engelle-

nebilir ki bu ttir kimselere "ba$lt" ve yaptlan igleme "b^8-lama" denir. Var ise bir engel, muska yaziatak bu engel

kaldtnlabilir. Muskalartn egi$in altma konulmasrntn/ ev

iyesinin egi$in alturda olmasr ile bir ba$lantut olabilir. Ev

iyesi ev halkmt korumak durumunda iken, zarar vermeamaglt muska ile bu iyenin gticii kutlmak istenilebilir ve-

ya aksi de amaglanarak bu iyenin gticti arttrtlmak istenil-

mig olabilir.

Ba$ konusu Turk ktilttirlti halklann irfanrnda maddi

olan ba$ ile manevi olan ba$ itibariyle ilintilidir. Egine

ba$h qift tirne$inde oldu$u gibi. Birgok yerde oldu$u gi-

bi Kars'ta da hatulamak, unutmamak igin ele veya du$-

meye ip ba$lantr. Bu ba$ sadece dikkati qekip hatulama-

yt kolaylagtumak igerikli midir? Du$um atmak bir btiyu

gekli iken, insanlar giysileri iizerlerinde iken duf"me dik-tirmez, stlkuk diktirmez. Bu durum "iyi de$il" geklinde

aqtklanu. Bu tercihle muhtemel bir btiyti mi.i onlenilmek

istenilmig oluyor?

m5Nurhan Aydu, a,g.e. Sh. 358

1.U Yagar Kalafat

Y0riiklerde Beg Tag oyunu pek onaylanmaz, qocuklann

Beg Tag oynamalan kurakhk alameti olarak algtlanu. Di-

$er taraftan i$de qekirdeklerinden yapilan nazarltklar qo-

Balkanlar'dan lJlu{ Tiirkistan'a Tihk Halk inanglan

na gdsterildi$i bilinmektedir. Qocuklu$umuzdan evlere

su tagryarak hayatlartnt kazanan sakalarm ve bazen da

genelev galqanlarmtn paralarmda hac parasrnrn takas



cuklarda, hayvanlardanazara kargt koruyucu olarak kul-landu. Ytiruklerde de qocuklarla birlikte sinsin oyunu oy-

nanu ve ategten atlantlrr. "Sayt Sayt Gezme Oyunu"nda

ise qocuklar ev ev dolagarak bir geyler toplar veSayt sayr sayr gezeriz

incili boncuk dizeriz

Verirseniz alrtz

V ermezs eniz kiiseriz " derler.

Karakegili Ytjriiklerinde ayna bu kiilttir co$rafyasmrn

diSer halklannda oldu$u gibi igmar, igaret, sevgiliye me-

saj, ilgili eeweye ve buytiklere sevdalanmtg olmantn sim-

gesidir.2o7 Karakeqililerde evlenecek ga$a gelmig delikanh

babasmmyantnda aynaya bakar.

QocukluSumuzdababa-

mlzln gelme saatleri yaklagmca annemiz ablamtza diva-

nrn tizerinde falan ayna veya tarak varsa hemen kalduttr,babamtzm gormesini istemezdi. Aksi halde aytp olur ba-

baya saygrsultk saytludr.

B. OzgeliKin tespitleri arastnda bizirr. ilk defa gahit ol-

du$umuz hacca bozuk para g6nderip bu Paranm orada

de$igtirilerek getirilmesini sa$lamak da vardu ki, bu pa-

ranrn miktan 40 lira olmahdu. Hacca gidenlerin hac para-

srn1, parayt gok.zor kazananlarm parast ile de$igtirerek

daha helal para ile gitme istedi$i, genel ticaretin drgtndahac parastntn kazantmrnda ozel itina gdstermig olmast,

hac parastnrn temininden sonra muhafazasma da <izel iti-

2oTYagar Kalafat, "Halk inanglannda Hususiyle Tahtacrlarda Ayna", I. AkdenizYiiresi Ttirk Topluluklarr Sosyo Kiilttiret Yaprsr Sempozyumu, 26-27 Ka'stm 1993 Antalya, Ankara 1995,5h75-107

edildi$ini hattrltyoruz. Hactlara 6zel dua siparigi ricastntn

yaptldt$tnt da biliyoruz. Bdyle hallerde dilek sahibinin

hacca 6zel egyasmt gdnderdi$ine dair tespitlere de rastla-

mlabilmektedir. Ancak hacda para bozdurmak biraz dahafarklt olmalt. Bu tespit daha ziyade kara iyeleri aldatarak

velya bir gekilde gerrinden kurtulmak ve ak iyelerin rah-

metini celbetmek ttiriinden bir g6nini.in arz ediyor. Hak-

kdri ydresinde durugma gtiniinden ewel davalmm bir

giysisinin sanduka tizerinde bir si.ire bekletildi$, ismini

hattrlayamadtftm bir yatum oldu$una inantlu. Make-

donya Ttirkleri arasrnda evlenme iste$indeki geng ktzla-

rtn havlu veya yazma serip sonra kullantlmak tizere al-

drklart bir tekkeyi tespit etmigtift.2o8 Birgok yerde qocu$-u

ya$amayan anne gok gocuklu annenin kullanmrg oldu$ubegif,i gocuklartnm yagamast igin kullanu. Bdylece denile-

bilir ki, hacca g6nderilerek belki kutsanmtg, kutsal toprak-

lardan gtiq almq para, anne adaymrn muradr igin yardtm-

cr olur inanct vardu.

Karakegili halk tababetinde istenmeyen qocu$"u dtigur-

mek igin krna ve so$an kabu$.u kullantltrki, halk inanqla-

rrnda soSan kabuklartnrn cinlerin yerlegme alanlart ol-

duklart ve krnanrn da harici kullantmrnda koruyucu oldu-

$u inanct vardtr. Halk inanglanna gtire so$an kabuklartcinlerin altrnlan, sartmsak kabuklan ise gomiigleridirler.

Kars ydresinde fakir fukaraya geker vermek evin tatltlt$r-

208Yasar Kalafat, Makedonya Tiirkleri Ttirkmenler, Torbegley'fiirkbaglar,

Cenkeriler ve Yiiriikler Arasmda Yagayan Halk inanglarl, Ttirk Dflnyasr

Aragtumalan VaKt, istanbul 1994, Sh.33-36



1.48 Yagar Kalafat

lem da$rn ete$i veya tepesi etrafmdan dolanduma deSil,

ekme$ir qobanla birlikte dolagtuilmastdu' Dolaghrma da

genig anlamda bir dolandumaf tavaf. mtdu? Anneye siitii-

Balkanlar'dan UIu Tiirkistan'a Tiirk HaIk inanglan

kan girdi" deyimini yalm halde dtigiiniince dtigmanltk an-lamr qrkryor. "Kanlrm" veya "Kanhsl" ifadeleri de 6yle.Ancak kurbanrn kanr hayra vesile olurken hasrmm dttktti-

149



iUn artrnasr iqin kendisi bilmeden ekmeSinin arastna bit

konularak yedirilir. Anne, bebek 2 yagtna girmeden tekrar

hamile kaltr ise bebek "peLite" denilen stit ve undan yaptl-

mq bir mama ile beslenilir- Di$er tarafta qocu$un ury-Yu"gtiztine ve kula$rna gifa niyetine "ana siitti" stirtiliir'213

Basdma inanct Tiirk kulttirli.i di$er halklarda oldugu gi-

bi214 Karakegililerde de vardu. "Adetli kadrn m kukt q*-

mam6 qocu$un odastna girmesi halinde bebe$in hastala-

naca$ura inantlu. Karakeqililerde g6ri.ilen bir di$er basma

gekli de kanlt et ve ci$er ttirti yiyeceklerin haneye, gocu$un

otA"gu yere veya sofraya getirilmesi ile olur' Qi$ etin bas-

*u ti""itig oldu$una dair inanqlan di$er TUrk k1ltiirlu

halklardan biliyoiuz. Acaba kesilen hayvamn 6liim kukt

qrkmadan, basan gticiin hayvanur kukt oldu$u stiylenebilirmi? "Kan futmas/ deyiminde, kan tutarken her halde elle-

riyle tutmug olmamaktadu. "Gcibe$inden ba h" olma de-

yi*ita" de ilmek attlarak yaptlmq bir bag de$I, blr S9\i1-

de kan igerikli bir baS vardu. Bilindi$i gibi dogumda oldu-

g" gtbi 6li.imde de kuk soz konusudur. Adetli kadm aynt

ianianda bir anlamda da kanlt olan kadrndu' Basan ve ba-

srlan kuwet kanda mtdu? Bir di$er husus Al Kanst basa-

rak bo$up dldurdugu bebek ve annenin ciSerini yemekte-

dir. Taze kanlt cifierle beslendi$ine dair inanglar da vardu'

Bu arada birqok yerde otdu$u gibi Kars yoresinde- de yeni

evin temeli attluien temele kurban kanr aktttlu '215il Araya

zr3\u1han dydrn, a.g'e. Sh'369

214ya$ar Xatafat,,'Bahkesir Ydresi Omekleri ile Halk inanglannda Basmak ve

nasrtmak Kavramlarr ve Mahiyetleri" Birinci Baltkesir Kiilttir Aragtumala-

rr Sempozyumu Bildirileri, 0l-02 Haziran 1998 Bahkesir, 1998' 418422

$ii kan ger emaresi olabiliyor.

KarakeEili Ydrtiklerinde 7 yagmdan kuguk gocuklartndldUkleriride cennete gidecekleri inancr vardtr. Bu imtiyaz

Musevi ve isevi dinlerine mensup olanlara da verilmigtir.inanca gdre biittin gocuklar islam olarak dtinyaya gelmig-lerken zamanla ikinci dinlerine girmi glerdir. Ydriiklerdekibu inancrn iz,aht.bize gdre goyle yaprlabilir. Bttun insan-lar ak-pak yarattlmqken zamanla yapacaklan tercihleronlartn yerlerini belirlemigtir. Hz. Muhammed'in ilahitebligatmdan sonra farklt tercihlerde urar etmig olanlar,Muhammedi olmalanna ra$men giinah iglemig olanlar gi-bi gtinahkAr kabul edilmiglerdir. Burada aklt kesmeyenleraklr baliS olmayanlann gtinahsr z vey a gtinah srntrlamasr-

nrn dtgmda tutulma olEi.isii de bir faktordUr. Bu co$,rafya-ntn di$er halklan mtinasebeti ile anlattlmaya gahgrldtSr

gibi bebek yagtnda olenler gtinahlardan masum saytlmtgve onlartn anne babalarrnr cennete ahnak igin kapumdabekledikleri inanct vardu.

Karakegili Tiirkmenlerinde Tiirk ktilti.irlii halklarm di-

$erlerinde oldu$u glbi " a *" geleneSi vardu'.216 $imdiler-de aSrtErlarm azalmq olmast cenazeler igin a$ttgr buluna-mayer i.iztintti unsuru olmugtur. DoSo Anadolu ve Kara-

deniz bcilgesinde ardmdan aSlanmayan olu iqin haytflant-Irr ve " arkada a$layanr da yoktu" denir. Bilhassa dlti ya-krnlanmn a$lama konusunda ilgisiz kalmalan yaduganrr.Erzurum y6resinde bu durumu anlatan bir ddrtli.ige gore;

215 Nurhan Aydrn a.g.e. Sh. 69216 Bedri Ozqelik a.g.e. Sh. 36

Yagar Kalafat

Erzurum yurdudur onun

Mayanbaldtr bunun

$

q

{

Balkantar'dan lhtui Tiit*istanla Ttll{r' flq*. &tsrrdan 151

Kuraklt$a tipiye, sele, katrakqa, kulban verilir, kurbanolunur, bunlar kurban otmmasrna yd aq*litrirl€r. Erds-

$an Alttnkaynax"rn dedeudg dd{*gu Atlah*ekber Da$t



Anas yoh a{lrya

Bacrst laldtr bunun, denir.

Karakegililer gibi bu co$rafyantn di$er halklarrnda da

gdziiaErk 6len kimsenin yapacak bitirilmemig igi oldu$u

sdylenir. "Gdzi arkada kaldt" denir. Bazr ydrelerde de

hasreti oldu$u, gdrmek istediSi birisini bekledi$ stiylenir.

Hasret olenlerin kemi$i stzlar. Tefekkiire gore, butun tabi-

at tizerinde yagayanlarla birlikte yast paylagular, yas ren-

gi karaya biirUnurler. Bardult Lttfu Qakmur bu tespiti 9i-

irlestirirken;

"Kara yas giyinmig oaalar diizler

Hasret iiliilerin kemili stzlar,

Yol bekleyen aar; gelinler, krzlar,

Siiyle sahibini nettin Sofianhlzr7

Veya manilerde dillendirildi$i gibi;

Ay do{ar .4tk gider

Giilgesi gagtk gider

Sa:difiini almayan

Gtizleri aEk gider

Bu irfana gdre higbir gey sahipsiz de$ildir. Her geyin

bir iyesi, sahibi vardtr. Da$lartn da gdrflnen ve gdrtinme-

yen iyeleri vardtr. Bu da$lartn gdriinen sahipleri onun u$-

runda dlenlerdir. Biittin Alemin sahibi kadiri mutlak olan,gdriinen ve gdriinmeyenlerin de sahibidir. intihar eden

fimsenin iminstz gidece$ ifade edilmigtir. intihar eden

kigi "alan da odur veren de o" inanctna aykut hareket et-

mig, mutlak iradeye isyan etmig olan kimsedir.

217Nurhan Aydrn, a.g.e. Sh.236

a$tmda,

"Aziziye baba Yurduwt

Kaftasy a'y a t@a gur duttt

Benim gorhum Urus de{al

$ar a hqn gurban a erditu"

Di$er Tffk ktilttrlti hafl*lryda ddu$u gibi Knralsegili

Yttritklerinde de cenazg te l<afihrak ureyta igin yapdan

son g0revdir, Bu itibada kaatmaya gayret edilir. Olti rne-

zara indirildikten eonra tofra$ atr{rrken, atrlan topraknispetinde gitnahmur azdac{r inanfl oldu$andan her-kes toprak atrnak ist€r yektrgflnde*iirdderi herkes ken-di evinden getirmeSe szen g0sterir. Toprat< atdtrken sku-

nan yasinin "tor{ur s(knafl"nr tlrdemek arnaglt oldu$'uinanct vardu, Definden s,@{ra ve ziy,x&lerde mezara su

dokulur. Su bilindigi gfti Tiin* K*iltiir cqgra{yasmda akiyeler merkezli bir kiilt slustryrnrugur. KStff r{iya anlahl-maz, anlattlacak iee ouya v€yataga anlatnftr. Eitindigi Si-bi su ve tag da da$ gibi birer k{ilttiMer.2u Ttirk k{rlt{irco$rafyast halk irfanrnda su ile, tag i{e, da$ile konugrdur,bunlara yol sorulur, d€rde$r" brsds gere{<tif,inde gahit

gOsterilirler.

Sankarnrg felaketftsi, ta{asqnr .${ire*en s&anmrn rrcu-

na Sehit kafa kenti$infur t*dNnast tizerine $ir agxt desttrtyazan Bardulr Liiffl qa*llw,6o$ar& DaSrnr dostga eor-

gularnaktadu;

218 YaSat Kalafat Do*u An dot{'dr fdd tt* {nrn4rnnrn {acri ar*ara,2006,sh.128-252

L52 Yagar Kalafat

"Bir yarun Akmezar bir yarun Tabrya

Billiik bcililk askerlerin hani ya?

Terhis edip gdnderdin mi silaya

Balkanlar'dan UIu Tirkistan' a Tilrk Halk inanglan

baycan da Caferi inanglt Mtisliiman Tiirk halkr.nda, mev-tasrnrn saS ve sol kolfuklarrnrn altrna Kerbela topra$t ileKelimeyi $ahadet yaztlmq iki a$aq parEasr konulur. Bu-



Sdyle aaanlart nettin Sofianh?

Asker geldi meazilere ulagtt

Qkh meazileri iinden dolagh,

Ordu gadr kurdu burda saaagtt

S t)yle or dulart nettin S o fianh? "zrs

Karakegili Yori.iklerinde de bu ktilttir cofltafyasmtn di-

Ser halklannda oldu$u gibi "devir" vardlr. Devir, krlma-

mayan namazlar ve tutulamayan oruqlar kargtlt$t fakirlere

verilen bir miktar parantn adtdrr. Geqmigte fitre verilirken

kargtltklt tig defa aldrn kabul ettin mi ve aldrm kabul ettim

denilirdi. B. OzqeliKin gahgmasrndan o$endi$imize gdre

devirde de bu kargrl*h tekrarlama yaganmaktadu. Yoriik-ler galqmast mtinasebetiyle yeni df,rendi$imiz di$er husus

ise "alt'iist" uygulamasrdu. Bu isimle mezann kazilmast,

mevtantn ytkanmast ve benzeri hizmetleri yapanlara bir

miktar para verilir. Yaptlan bu uygulama co$rafyantn di-

$er halklartnda da ortak olan bir inanE iken her yerde bu

isimle bilinmemektedir. Alt dst halk dilinde fazla ve eksik

anlamrnda bir helallegme ttirtidtir. Bu, "Benden sana sen-

den bana geqeni helal ediyoruz" anlamlna gelir.

Karakegili Y6ri.iklerinde "imam KAStdt" diye bilinen,cilmesi muhtemel kimse igin imam tarafmdan yazilan, ki-

gi dltince kendisine yardrmcr olacaStna inantlan ve Para

kargthsrnda hazulanan bir kA$rt vardu.zo Gtiney Azet-

2leNurhan Aydm, a.g.e. sh.22620 B. Ozqelik a.g.e. Sh. 48

nunla amaq sorgu melekleri geldi$inde konugulamayaca-

$rndan mevta kollartnr kalduarak iman etti$ini gdstermig

olmasrnt sa$lamaktu.zl

"Su selast", " soyka",tt

ecel teti",tt

taziy e", "hece tagL","haccr bedel" Ttirk kiiltiir co$rafasmm dli.im igerikli te-

rimierindendirler.z

Karakegili Ydrtiklerinde dikkatimizi Eeken bir inang ta,

dltintin "ktrk yeme$" nin kuktntn okundu$u yerde ye-

nilmesi gerektiSi inanctdu. Adeta yere ba$h bir belirlemevardu, 6li.i iein verilen yemekler birer sagt, cansrz kurbaryhayu-hasenattular. 52'sinde fakir fukaraya ikramda bulu-nulmamasr halinde oluntin azap qekece$ine inantlu. Oku-nulan Kur'an da haytr hasenatrn

birdi$er

ttiriidtir.Yasin

okunurken onun her bir harfinin geytana h$ olup saplana-

ca$rna inanrltr. Ttirk kUlttrli.i halklarda yas evine taziye-

ye gidene genelde acr kahve ve sigara ikram edilirkengimdiler de tatlt da verilebilmektedir. Ziyarete giden geE-

migte Kars ydresinde Eay ve geker de gOttirtirdii, ikramlar-daki qaylar gekersiz verilirdi. $imdilerde biiytik gehirlerde

baklava triri.i tatltlar da g6tiirtilebilmektedir. Bu durumacrlt$r kalduma geklinde ifade edilmektedir.

2zt

Y. Kalafat "Kargrlaghrmah iran-Anadolu Tiirk Halk inanglan", Birinci Ulus-lar arasr Azerbaycan $urasr, $erefhane-Tebris-iran Nevid-i AzerbaycanGazetesi, iran 1377 02-05 Arahk 1998; tiirk Dtnyasl Tarih Dergisi Mayrs2M55h.22-24)

z2Alim GerEel, "sankamq ve Crvartnda Olumle itgn Raet ve inanqlar", Bii-tiin Yiinleriyle Sankamrg Sempozyumu, Ol-06 Ekim 2004 Gazi Mustafa Ke-

mal Atahirk'iin 04-05 Ekim 1924 Sarrkamrg Ziyaretinin 80.Yrh Anrsma Ed.

N.Aydrr; istanbul 2006, Sh. 319-337

Yagar Kalafat

Karakegili Ydri.iklerinde y6nle ilgili inanElar da vardu.

Yataklar krble istikametinde seriliyor ise ayaklann krbleye

gelmemesine dikkat edilir. Ktbleye do$ru ayaklar dauza-

Balkanlar'dan lJIu Tiirkistan'a Tiitk HaIk inanglan

"Htztr Nebi gelir bu kiiye mihman

Krklarm mekiru buradadtr aya.

155



ttlmaz ki, bu inang ve uygulama Turk kulti.irlti halklartn

Mtisltiman kesiminde ortaktrr. Ktbleye duyulan saygmm

bir sonucu olan bu husus tuvalet taElartntn yerlegtirilme-

sinde de dikkatealtntr. Kars gevresinde de tuvalet ayakla-

rt batt doSu do$rultusunda olur, 6n veya arka taraf krble-

ye getirilmez. Kur'an-t Kerim'in oldu$u yerde de yahl-

maz ve ona kargt ayaklar uzattlmaz.%

Karakeqili Ydriiklerinde mezara a$ag ve Eigek dikme

gelene$i vardu. Bu uygulama btitiin tabiatur Allah'a zik-

retti$i inancmm bir tezahtirtidi.ir. Bitkiler zikrettikge mev-

taya rahmet olmaktadu.

Bu tefekkiirii, bu halk irfantnr karakegili Agrk Ali izzet

Ozkan'm "Karakegili" giirinde de gormekleyiz-

Seksenhocas aar, bin duaast

Beytullahtan eser yeli bu kdYiin"

yelin haytrlur ve hayusrzt veya riizgdnn getirdikleri ve

gti{tirdukteri inanct vardtr. Buna ba$h olarak Beytul-

lah'tan esen rtizgArtn hayulara vesile olacaSma inanrlu'

Zira kutsal yerlerden gelmektedir.

Gilmandr erleri, huri ktzlan

Cennete gider yolu bu ktiYiln"

RiizgArlart Beytullah'dan eserken yollan da cennette

ulagmakta, insanlan cennet canldart ile tantmlanmakta-

drr-

zzcNuhan Aydm a.g.e' Sh.368

Halk tefekktiriinde "Her geceyi Kadir, her geleni Hrzubil" diye 6zli.i bir ifade vardrr. Kadir gecesi buttin murat-lann verilece$i gunahlann ba$r.glanaca$r, Htztr'rn dardaolanm imdadma yetigece$i, iyi olan ve yardrm talep eden-

lerin yardtmma kogaca$r inancr vardu. Agrk Huu Ne-bi'nin koylerinde misafir olduSunu belirtirkery Erenlerinkendilerine 6zel toplanma yerleri, toplanma d6nemleri,toplanttya gitme gtizergahlartntn oldu$una dair inanElarve buna ba$h olarak anlattlar vardrr, bu mekanrn ktiylerioldu$-unu da belirtmektedir

Kurban Dafi Arafat'm egidir

Hicaz'a benziyor gtilu bu koyun" derken Arafat'tn is-lam ktilttirtindeki kutsallt$r ile kciyundeki Kurban Da-

$t'nt cizlegtiriyor.,

"Bir Cami yapmqlar aynt Beytullah

Orada namaz kilan hau olur Billah

Ttirk ktilttir co$rafyasmda bazt kutsal rnakamlar var-du ki bunlart ziyarel edenlerin yarr hacr olacaSt inancrvardt. Bir ddnem EyUp Sultan 't. ziyarel etmeden hacca

gitmenin adeta eksik olacaft inancr vardr. Keza, yantlmr-yorsam Mevlana'yr ziyaret edenin "yan hacr" olaca$rinancma dair agtklamalara gahit olmuqtum. Kafkasya'daHasan ve HUseyin isimli iki kardeg yaturn bir ddnemle 7

yd ust tiste ziyaret edenin hacr. olaca$r inancr vardt.za Sa-

zaYagar Kalafat, Ktnm Kuzey Kafkasya Sosyal Antropoloji Araghrmalarr,Awasya Stratejik Aragtrrmalar Merkezi, Ankara 1999, sh.119-126

Yagar lklafat

nlruzbrlrazo makamda yatana gosterilen itibar bitaz dabrr

ddnemin hacca gitmenin zorlu$u bir araya gelmesinin bir

sonucudur. Agtk Ozkan, kOylerinin camisine bdylesi bir

Balkanlar'dan Ulu{ Tiirkistan'a Tiirk Halk inanglan

Karakegili Ydrtiklerinde tiE arife vardtr. Birici Arife'deevler temizlenir. ikinci Arife'de ev egyalart temizlenir.Ugiincti Arife'de evin fertleri ytkanrp paklanrrlar. Buy-

1.57



yakqttrma yapmaktadtr.

Hak Yalunakurbanolur her cant

Koyunu kuzusu mah bu kitYiin"

Bu ifadede keza bi.itun kAinattn hayvanlart ile birlikte

'Hak Yolu"nda oldu$u anlatrlmaktadu

Turk kulttirli.i halklarda Hact Alaylan kadar asker

Alaylan da tinemlidirler. Askere uSurlama mtinasebeti ile

olugturulan bu alaylar askerlik baglamadan askerliSin

baglamastdu. Adeta Asker Toyu gibidirler. Eweliyatt Er-

tuS'rul Alaylarrna kadar uzanlr. U$urlamada toplu halde

namaz kdtnan camiler belirlenmigtir."Asker Klnasl" di-

ye bilinen 6zel uygulama yapilu. Asker hantmt, asker

anasr, asker gocuklarr 6zel statiidedirler. Keza asker siga-

rast, askerlik miinasebeti ile verilen 96z aydtnh$l veya Al-

lah Kavugtursun ziyaretleri, askerlik helallegmeleri sosyal

hayatta belirli yer tutarlar. Di.i$iin Alaylan, Hacr Alaylart

ve Asker Alaylart gibi alaylartmtz olmugtur. Stra serviler,

sua binalar, sua daSlar gibi halk kultiiriimiizde sua me-

z.arlar kavramt da vardu. $airin "bu vatan sua da$lar gibi

yatanlarmdu" dedi$i gibi.

"Tarihte aardt senin eserin,

Adtm adtm goktur sffA mezanml

Liitfil der destaru bdyle Yazanm,

Her yanda sdylenir namtn Solanh"ns

2s Nurhan Aydm, a.g.e, a.g.y

ramdan bir giin Once ikindi namazrndan sonra mezarlarziyaret edilir, a$aq dikilir, su dokulur Arifenin tigtincti gii-niinde gocuklann ellerine "Bayram krnasl" stiriiliir. Hac-

dan getirilmig ktnaya kutsal gdzti ile bakrlrr. Bayram Ye-me$i agiretin en btiyti$unun evinde orada toplantlmqolai'r yemeklerin yenilmesi ile yaprltr. Kurbanl* hayvan-lar 6zel besiye gekilirler.

Karakegili Ydrtikleri gdlenlerinde bir dcjnem hatur sayt-

Itr kimselerin Oniine en itibarlt yiyecek olarak koyun bagr

getirirlerdi. Agiretler arasr kavgalann bartg yemeklerindesoz sahibi liderlerin oni.ine getirilen en dnemli yemek Ko-yun Bagt idi. Bu uygulamayr Gaziantep'in Barak Ttirk-menleri de yapmaktadu. Eski Ti.irk Gelene$nde bu uygu-

lamaya "iiliig pay muge" deniliyordu. Buna gdre, her mev-kiye gcire hayvantn aynlmrg bir aksamt vardt "Ig, Doiu ve

Giineydo$u Anadolu Alevileri her hafta Cuma akgamlarr

yapt*larr" Cemlerde kesilen kurbandan ilk once loSusalar,

gebe kadrnlar, hastalar ve fakirler iqin bfu hisse ayuular kibuna "pay" denir. Ege ve Toros Tahtactlan ise, pigirdikle-ri yemeklerden birkag komguya da gondeririler. Buna To-

roslar'da "ii.lii", Egelilerde "iiliiq" adr verilir. TtirkEe'den

bagka bir dil konugan Urfa Karakegililerinde de miige,

iiltig, pay adedi yagamaktadu.u6 Biz bu inang ve uygula-mayt Kuzey Kafkasya'da da tespit edip Mardin Ktzrlte-pe'deki benzerleri ile kargrlagtuan bir Eahgma yapt*.z7 Bi-

26 B. Ozgelik a.g.e. Sh.169zTYagar Kalafat, "Krzr.ltepe Yciresinin sofrada Kelle Gelene$i ve tiirk Halk Kril-

ti.iriindeki yeri" I. Uluslararast Mardin Sempozyumu, Mardin 26-28 Mays2006

158 Yagar l(alafal

ze gbre bu tespit tipik, bir hk kti&ttirti dili btuli$i 6rne$dir.

isimlendirre f'mkh kelimlerl€ kargrlancng olsa da, halkrn

ana dili farkh olabilse de fumr4ta ve inancrn uygulanma-

Balkanlar'ilan lJlu Tiirkistan'a Ttitk Halk Inanglan

riyle de aynca dnemlidir. DoBt ve Gtineydo$'u Anadolu

Tatarlarr miinasebeti ile de agtklamaya galqaca$rmv g;bi

Anadolu'daki Mo$ol ydnetimin bir ktstm Turk-Mogolba-

159



srnda dil ayntdrc. Aym &lrutn cirit igin de, Bagltk veya

Kaltn iqin de, hat'ta Berdel.igin de s6yknilebilir- Tiirk kul-

tur cofrafyasrnwr ana diti Ktrrnasrca olan Do$'u Anado-

lu'nun bir kwtm halkmda yagayan bu halk kiilttiru verile-riYdriikhrde deyagamaktdu. Bu aradaBerdel ile bedelin

etimol,'olik tahlilleri de ciddi sortr4}ar verebilir. Bu arada lo-

$usa ve gebelere pay aytnmak biraz da nefs baSlanttlt ve

Yeriklerre ile izah edihbfileeek bir hustrstur'

VARSAKT,AR

Varsak Ttirkmenl,erinin a$ulfir olaak yagad*lart b6l-

ge Tarsus ve gewesidir. Ktigtik taggt gekici, yataSan tiirti

kwa krhq ar*arnlarma da gelen Varsak, bir kesim Ttirk'e de6zel isim oknugken, onlarm Osuzlann Uqok kolundan gel-

dikleri kabul edilir. Ah,met G6kbel Varsak adtntn etimolo-

jisi, Varsaklarm tarihte ve gtintirniizde yagadrklan yerler,

y6netirnlerle ili+kilieri tarihi olaytarda aldrklan roller, gog-

lerf iskAnlan, Varsaklara dair yapthnq ilmi galqmalar

hakkrnda bitrgi verrnektedir. Anadolu Varsak cot-rafyasr

baktrntru:tan; Kararnan, Krrgehir, Antatya, Aydrn, Kars ve

Mara$ Varsaklartna dair 4tklarnalar yaptp iran Varsakla-

rtnr da agrklamaktadrr. Bu arada yazar, Varsaklarla Kars

y6resinin Butrga,r Tttrkl€ri arasmda Kuzro$lu'nun iligkilen-dinnesine ve Fuat Kt}priiliilniin Ttirk Mo$ol ba$lanhst

iizerinde de durdu$una deSinmektedir-z8 Bu iki husus bi-

zim halk inanglan gatqr.nalanmtzrn tarihi, arka planr itiba-

zEAhmet Gokbel Anadoh Varsaklannda inang ve Adetler, Atattirk KUltUr

Merkezi Yayurlan, Ankara, 198

kiyeleri Ttirklu$tin geneli ile buttinlegmiglerken, bu yapr-

ntn goneydo$'udaki kesimi Ktrmanca konugmaktadular.

Ahmet Gtikbel, Varsaklarla baglantlt yer adlan konusurt-

da ve Varsak boylanndan; Kugtemiir, Esenlii, Gokgelu, El-vanlu, Kusun, Ulag hakkrnda da bilgi vermektedir.22e

Bizim Varsaklarla ilgilenmemiz, halk inanglart itibariy-

ledir. Biz kulturtin kimli$ belirleyicili$inde, halk ktilttiruve ozelde de halk inanglarr ktiltiiriiniin rolu ve onemine

inantyoruz. Bu itibarla alandan halk inanglan derleme,

derlenilmig halk inanglannr kargrlagtrrma ve ktyaslama,

bulgulann kultur tarihi itibariyle dnemini belirlemeye ga-

Itgtyoruz. Bu galtgmalan yaparken gok kere inanglannda

yagayan halkr kaynak olarak ele altyoruz. Bunu yeterince

yapamadt$tmz hallerde, bu qalqmada oldu$'u gibi derle-

nilmig dzeldeki bilgileri ele altp igleme$e, yani kargrlagttr-

malar yaprp halk kUlttrriintin alt disiplinleri ve daha ziya-

de inanglar itibariyle deSerlendirmeler yapry orttz.

Moliere'i Fransulardan veya Shakespare'i ingilizler-

den iyi oynamak, milli kiilttiri.i farklt olan bir toplum igin

ne derece bagart anlamrna gelir. iyi oynayan veya iyi ya-

zarlartnutn olmast sizin olant yapabilmeleri igin yeterli

de$ldir. Bunun olabilmesi igin halk kulttirunuze bilhassa

halk inanglart kultiiruni.ize sahip olmamz gerekir. Balkan-larda, Orta Doguda, Kafkasya'da dinlerin, dillerin, rrkla-

nn kavgasrnt ancak halk kulttirtinden hareketle dnleyebi-

lirsiniz. Zira halk ki.ilttiri.i ortak paydast bu co$rafyalan

halklart arasrndaki en giiglti ortak paydadu.

2eAhmet G0kbel, a.g.e

150 Yagar Kalafat

Varsaklann halk inanqlartnda ciddi bir a$aq kiiltti aStr-

IrSr vardtr. Bunda Toroslar'tn ormanltk bolgesinde yaga-

malart veya yaSamak igin ormanltk bolgeyi segmig olma-

Balkanlar'dan ulu Tiirkistan'a Tiirk Halk inanglan

riyle de durmugtuk.231 Ulug Tiirkistan'da Ozbekistan'da

gargtlart dolagan buhurcu/puhurcu qocuklar ellerindeki

kuEtik seyyar mangalla insanlart ayakustu adeta ttitstiler,

't6't



larrnm da payt vardu. Qocu$u olmayan kadtnlar ardrg

a$actmn kabu$u ve dallanntn bu$'u (buhar) tizerine otur-

tulur. Ardtg a$act yapraklart yatak olarak hazulantp so-

$uk algmh$t tedavisinde de kullantlu. Ardrg kabu$u, so-$an ve sarl samanrn birlikte kaynattlarak kullantldtSr da

olur. Bazr y6relerde bu kangrma Sakrzltk ve Melengig

a$aglan da katdu. ilgili kadrn buhara tutulduktan sonra

ve birlegmeden ewel iki rekdt namaz ktlar.230 Varsak

Ttirkmenleri "Al basmast"na kargt da ard4 aSacmdan ya-

rarlanular. Al basmrg gocu$un tedavisinde gocuk ard4

kovuSundan geEirilir. Varsaklarda mezartn bag ayakucu-

na a$ag dikme gelene$i vardu. Mevtantn ayak ve bagu-

cundan gdziilen ipler bu a$aqlara ba$lanu' Aynca bu

a$aqlara 6lti erkek isebeyaz, kadrn ise ktrmtzt, baztydte-lerde ise renkli bezler baSlanrr. Dini bayramlardan bir gtin

once mezarlara Mersin a$act konulur. Mersin a$acrntn

mistik bir a$ulr$t vardtr. Ve ismini Yasin den aldr$rna

inantlu. Bir krstm Varsaklarda cenaze "sal" a konmadan

6nce "Puhur" di5re bilinen bir otun bir kap iginde yakrl-

masr sa$lanarak kokusu mevtantn ve kefeninin tizerine

sinmesi sa$lanu. Guzel koku igin bazt ydrelerde reyhan

otundan, hatta esanstan yararlantldt$t olur.

BrBuveya

buharTurk kulttir co$rafyastnda onemli bir

koddur. Bu$u veya buhuy'puhur kotii ruhlart karanhk

gi.iqleri veya kara iyeleri kovar ve iyilikleri, Ak iyeleri celp

eder anlamtnda inanglar vardu. Bu konu i.izerinde biz ev-

velce yaptt$rmrz bir qaltgmada helva-koku baSlantut itiba-

23oAlxnet Gdkbel a.g.e, Sh. 86-87

tigbeg kurug alular. Ozbekistan mtizelerinde i.inlii ressam-

lann tablolannda buhurculartn resmedildigini gdrebilirsi-

niz. Karakalpakistan'da buytik, toplu sportif faaliyetlerden

ewel etkinli$in yapilaca$r alan ttitsi.ilenir. Ttirkmenis-tan'da resmi bayramlarda kattltmctlar resmi gegit yapma-

dan ewel onlartn 6ni.i sua, bazt Huistiyan dini ayinlerin-

de ayin baglamadan ewel sallanmak suretiyle ig mekAnrn

buSulanmast gibi gok daha buytik, ba$lt oldu$u zincirle

sallanabilen bir ocak tizerindeki ti.itsti verici otlarla birlikte

gegirilerek meydan tiitsiilenir. Ktbrrs Tiirklerinde zeytin

dah ve yapra$tndan da yararlantlarak, yeni agrlan ig yeri

veya biiyi.ik igyerieri bogahnca tiitsii yapdu. BirEok evde

tiitsi.idanltklar vardu. Hacca gidenlerin getirdikleri hedi-

yeler arastnda yakddt$t zaman koku ve duman veren ba-

haratlar ve tiitsti yapabilmek iqin 6zel gamdanlar vardtr.

Tiitsti ile iizerlik inanq mesajt itibariyle qok farklt de$iller-

dir. Her ikisinde de koku ve duman vardtr. Uzerlik sadece

hastal*larm tedavisinde veya hastahktan korunmak igin

kullandmaz, \tazat da bir rahatstzltk olarak algtlanu ve

tizerlik daha ziyade her ttirlii canlt ve canstztn nazara kar-

gr koruyucusudur. Tuz da rtazar ktnct olarak bilinir. Kara-

kalpakistan'da tizerlik yakiluken atege tuz attldt$t da olur.

Uzerlif,in yaktlmasrndan beklenilen amag igin bazt y6re-lerde si.iptirge otunun da yakddtft olur

Bdylece sdylenilebilir ki, Tiirk kiilti.irlu halklar arasln-

da ttitsii yapmak suretiyle uygulanrlan bir sa$altma ydn-

al Yagar Kalafat, "Karadeniz Ybresi Ktiltiir Tarihinde Helva" ilim Fikir ve Si-

yaset Dergisi Turan, istanbul

1.62 Yagar Kalafat

temi vardtr. Belirli bitkilerin tiitsiilenerek gtkanlan bu-

["u/puhu belki mikrop tildurucU belki rahatlatrcr bir fonk-siyon gdsteriyor olmalt. Di$er taraftan bu inangla baSlan-


seyrek digli insan tekin de$ildir" denilirkenss mavi goz-Itilerin nazarlartntn keskin oldu$u anlattlmq olur.Gtty/Gttk Medrese; G6y/Gok Mescif mavi oldu$undanziyade mavi gOSe yakrn olduf,u igin ulu biiyuk anlamtn-

763



tdt olarak Ak iyelerin gtizel kokulart sevdikleri, kara iye-lerin ise pis kokulu yerleri sevdiklerine dair tespitler de

vardtr. GUnUmUzde gtizel kokunun stinnet oldu$"u ibadet

esnastnda veya cami gibi mekAnlarda gi.izel kokulu olma-ya 6zen gdsterildi$ gdrtiliir. Mevlitler de grilsuyu ikramedilmesi, KAbe'nin giilsuyu ile ytkanmast gibi uygulama-

lar bu teghisin kanrtr. olabilirler. Bu arada tasawufta koku"bir nevi kutsama, Allah'rn gdriinmeyen varlr$r" idi.tsz

So$an ve bilhassa sanmsak ve bazen da turp, galgam

adeta ayrt bir inang antibiyoti$idirler.ts3 Varsak Ttirkmen-lerindeki bu kangmda so$anrn yer almasr bize gdre $agrr-ttcr de$ildir.

Zifaftan ewel 2 rekAt namaz kdmak Trirk islam'tntnqok gdrtilen bir uygulamasrdu. Qok kere gelinin duva$rseccade olarak kullanrlu ve damadtm imamhk yaptt$. buibadette namazdan sonra damat iyi dileklerde bulunur,gelin amin der. Ttirk ktilttir co$rafyastnda bir hayu ige

baglamadan ewel ve onun hAstlast alurdtktan sonra arz

ve hamt igerikli Hak'a ydnelmeler olur.

Varsak Ti.irkmenlerinde do$uma haztrlanrlacak anne

adaytntn so$uk algurlt$tnrn giderilmesi kadm gly/gokkeginin kaynattlmtg ktltnm buhanna oturtulur.tsn Gtiy

mavi, yegilimsi aErk mavi olarak bilinir. Gdyermek yeger-

mek, gimlenmek anlamtndadtr. "Gdy gdzlii, sart saglt,

232Halit Yddurm, "Sufizmin Gizli Ogretisi" 5 Kasrm 2005a3 Yagar Kalafat, "Tiirk Halk inanglarr.nda Sarrmsak ve Sof,anla il6li Hususlar"

Ttirk Mutfak Kiilttrii Aragtumalart, Ankara" 2001, Sh. 85-91234 A.G6kbel, a.g..e. Sh.87

dadu. Bizim G6k kubbemv, brzirn ulagdmaz mistik en-ginli$imizdir. "Griyde Allah var" denilmekle, yukartdaAllah var denilmig olur. GOk Tann, Ulu Tanrt

anlamrnda-dtr. Varsaklann gdy kegisi mavi veya yegil kegi olamaya-cagma gcire santrtz, biiyik, guglii, iri, baba keEi olmah.

Qok dtil vermig bereketliliSi kanrtlanmrq kegi olabilir.Varsak Ttirkmenlerinde dunyaya gelecek bebe$in cinsiye-tinin tayininde de kaynatilarak piqirilmig keei kellesininqene kemiklerine baktlarak yorum yaptlu.

Varsak Turkmenlerinde Meryem Ana Ma$araslnrn su-yundan ve Tiirbesinden yararlhndu. Bu arada Kugbumua$actntn dallanna adak gaputu da astltr. Qocuk edinme ile

ilgili yararlanrlu.& Fatma Ana Eli Otu'nun keza bu amag-It kullantlmast arasrnda, amae ortaklr$rnrn yanl sua inangortaklt$r da vardtr. Aynt ktilttir co$rafyastnrn insanlan gi-

fa aramada dar anlamda dini mensubiyetin taassubunuytkabiliyorlardr. Bu tespitle anlatrlmak istenilen farklt di-nin mensuplarr arastndaki etkilegim de$ildir. Uzerindedurdu$umuz husus Meryem Ana sadece Htristiyan dinli-lerin de$l MUsltmanlartn da Meryem Anast idi veO'ndan gifa istemede, onun gifa vermesinde iimmet surr-lamast olamazdr. Bu Ayas Georgi ile Htdrr Ellez'in veyaSan Salt* ile Saint Naum aynt kipilikte temsil edilrneleriile izah edilebilir.

35 Yagar Kalafat DoSu Anadolu'da Eski Ttirk inanglannrn izleri, Ankara 2006usrMUjgan lJger "Anadolu Folklorunda Fadirne Ana'Tiirk Folklor AreEtrrrra-

lan Yrllrtr,1975 Ankara Str. 147

L64 Yagar Kalafat

Ttirk ktilttirlii halklarda gulun ve gul agacmm farkh

bir yeri vardu. Htduellez'de gul agacmm dibinde niyetle-

nerek Htdtrellez'e ev araba, gocuk gibi isteklere dair me-

vermek iqin igaretler konulur.tsT Aynt ayda gtil aSact-

Balkanlar'dan Ulu Tirkistan'a Tiirk Halk inanglan 165

Trirkmenlerinde de vardrr. Bu maksatla Antalya merkezeba$lt Gdqerler koyundeki "Delikli Tag"tan tiE defa gegerve arkalanna bakmadan oradan uzaklagrrlar. Daha ewelde muhtelif vesilelerle aEtklamaya gal6rldr$t gibi delikli



87Prcf' Dr. Abdulhaluk Qay, Hrduellez ,,Ktiltiir Bahar Bayramr,,, Kiiltiir Ba-

kanlt$r, Arkara,1997

saj

nrn altmda geng kular ktsmet manisi gekerler' Ayrtca giil,

halk mistitiiminde Hz. Muhammedi (s'a'v') simgeler'

Varsak Tiirkmenlerinde Karagalr ve igde a$act dalla-rtndan da muska yaptlarak nazarakarqr korunulmug olu-

nur. Aynca karagalt dikeninin de nazara kargr koruyucu

tizelli$i bilinir. Dikenin her tiirlusti Tiirk kulti.irlti halklar

urr'.nJu her ttirlii nazarltkta kullaniltr. Keza boynuzlu ve

bilhassa sivri boynuzlu hayvanlann da bu co$rafyada

boynuzlanntn nazan Onleyece$i rrazara karqt koruyucu

oliu$u inanct vardrr. Giderek demir ve battct, kesici alet-

lerden de gegitli silahlardan da g6riinmeyen ger/ kara, za-

rarh unsurlara kargr koruyuculuk beklenilmigtir. Daltna

qaput ba$lanrlmak suretiyle adak adanmayan aSaq veyaUitti ttitu udeta yoktur. Ttirk ktiltur cottafyasrnda mltofg-

jik donemden gelen bazt a$aqlann inanq itibariyle farklt

tir yeri olmakli beraber, seqilecek a$act'biraz da ydrenin

bitki tirtUsU belirlemigtir. Bu ttir tespitlerin her aktanlmca

yaptlmaya qaltgtlan agrklama, gok kere ve btiytik dlqiide

iuktut oimaktadu. Ancak, zaten yaptlmaya gahgtlan yeni

uygulama tarz ve malzeme ile yorumu her keresinde bi-

,ii aunu derinlegtirerek var ise bir kult, kod veya motif

onun netlegmesini sa$lamak, kultur co$rafyastntn stntrla-

rtnt buradan hareketle netlegtirmektir'

Delikli Tag'm deli$inden gegmek suretiyle gocu$u ol--

mayan kadrnlann gocuklartntn olaca$t inanct Varsak

tagm iki tar::afi., a$ag kovuSunun iki tarafi., iU"- KugaSt-nr.n iki taraft iki ayrt Alemi temsil ederler. Qocu$un olma-

stna mani olan veya yagamasmt dnleyen gtiq veya iye, ala-ntn bir tarafmda kalmakta, oteki tarafa hiikmedememek-te veya gegememektedir. Kaynanantn eteSinin altmdangegen yeni gelin yeni oca$rnda kaynanasrnrn korunmastalttna girmig olur. Yeniien pehlivan yenenin koltu$u altrn-dan geger ve boylece onun gtictinii kabul etmig olur. Gri-ntimi.izde tavlada yenilenin koltu$unun altrna tavlayr ver-mek suretiyle ustalt$rnt kabul ettirmig olur. Yanrltma vegi.ivenlikli alan segme koruyucu bir giictin koruyuculuSualtma girme halk inanglanmtzda stk stk ve qegitli formlar-

da kargtmrza gtkmaktadrr.Arkastna bakmama, arka arka grkrrrak, arkasrnt dcin-

memek 6n ve arka taraflar da Tiirk kultiir co$rafyasmdastk rastlantlan bir motiftir. Bizim belirleyebildi$imiz ka-dart ile yukan, bu arada g6k aga$.dan belki de yerden iti-barhdrr. Sa$ tar# ise gegitli cirneklerden izlenebilen kada-rt ile soldan itibarlr ve muteberdir. Bu arada 6n arkadanileri de geriden daha makbul daha itibarhdu. Btiytiklerindniine ktigUkler gegmez. Erke$in itibarh oldu$u yer ve

ddnemlerde kadtn erkef,in oni.inden geEmez. Geqmesi ha-linde "yolunu kesti" tabiri kullanrlrr ve Anadolu-Kafkas-ya Ttirk kulttir co$.rafyasrnda u$ursuzluk olarak algdamr.Gengler btiytiklerin onlerinde oturmak zorunda kalmq-larsa 6ziir diler veya yafl yan otururlar. Gelin AlaymdaKur'an-r Kerim 6nde gdtrirtiltir. Sofraya ekmek diger yi-

165 Yagar Kalafnt

yeceklerden 6nce konur. Zira onlar say$n ve itibarlt ol-

duklan igin Oncelik onlanndu. Ttirbeden arka arka gtktlu.

Ti.irbeye sut dtiniilmez. Arkaya bakmama konusunda

Peygamberler tarihinde helak olacak gehre, kurtanlmq

Balkanlar'dan UIu Tiirkistan'a Tilrk Halk Inanglan

iyelerin kagmalannt veya dlmelerini sa$lamaya yOnelikolmaltdu. Ztra kara iyelerin gtirtiltiiyti sevmedikleri hattatop gibi gumburtulti sesleri duyunca Oldtikleri ifade edil-mektedir. Ramazan toplart, hayvanlartn boyunlarmda

t67



timmetin bakmamast istenir ki bunun birgok misali var-

du. Halk inanglarrnda da Varsaklar Orne$inde gtlruldiif,ti

gibi uygulama yaprldtktan sonra at\aya bakdmaksurn

ydreden ayrtltnu. Kurdegenin tedavisinde de yantlmryor-

sam arkaya bakdmamast gartt vardrr. Btrylece g6rtilme-

mesi gerektiSine inanrlan bir hikmetin g6riilmesi mi iste-

nilmemig olunur?

Davranqlarla olduf,u gibi giyim kugamrn gekli ile de

Oteki Aleme mesajlar verilir. Bunlardan birisi de ters moti-

fidir.tss Cenaze ytkamak igin su uthlan kazanbazr Varsak

koylerinde cenaze ytkantp bittikten sonra oca$a ters don-

durulur ve 1 gtin oyle kalmast sa$lanu. Bazt yOrelerde ise

mezar kapatrld*tan sonra toprak ahmmda kullantlan kti-rek ters gevrilir kure$in tersinden su ddkerek mezarl su-

leur.xe Bizfm deBerlendirmemize g<ire bir ktstm kara iyeler

ters verilen mesajr duz anhyorlar. Veya kara iyelerden bi-

risi var ki ona ters sdylem ve dawanqlarla mesaj verilebi-

liyor. Mesela, kara kura tarafmdan bastlmq bir kimsenin

ondan kurtulmasr "git beni btrak" de$l "devam et kal"

demesinin gerektiSi ifade edilir.

Varsak Tiirkmenlerinde do$um yaPan kadrnrn sancul

gokise doS-umunu

kolaylagtumak igin kocast birkag defa

tiifek stkar /havayaateg eder' Tufek s*mak bize gOre kor-

kutucu ses gtkarmak suretiyle do$umu zorlagtuan kara

asyatar Kalafat'Ttirklerin Dini Tarihi ve Ttlrk Halk inanElanrda Ters Motifi"

Prof. Dr. Ab urrahman $ayc(ya Armatao Ankara, X995,Sh'29'WzaeA.G6kbel a.g.e.

gan tririi ses grkaran taktlartn, ay tutulunca teneke gah.n-

maslnln, tahtaya vurularak "geytan kula$tna kurgun" de-nilmesiniry yeni evinin egi$inde geline bastuarak tabak

ktrdutlmast, gelinle damat oyna)rLnca, igerisinde ceviz bu-lunan testinin yuvarlanmastrun sa$lanrlmast ile ses grka-

nlmast inangla ba$lanttlt olarak izah edilmektedir. Bazt

ydrelerde kaprda erkek at kignetilir.Baztyorelerde de da-mat akarsuyu ddver btgaklar. Kaprda veya bog sofrada daoklava gezdirildi$ de olur.

Varsak Ttirkmenlerinde Od agactntn suyundarL Mer-yem Ana ziyaretinin suyundan do$'um sancrstntn hafifgegmesi, hamile kadtntn eginin elini ytkadt$t sudan veya

kocasrna ait abdest suyundan keza aynt maksat igin istifa-de edileceSine inantltr. Kaynattlmtg kahrttrna$tnrn suyuise kuulagtumak inanct ile hantrnlara igirilir. inanca g6reHz. ibrahim'in attldt$. atege kattr odun tagtmrg ve ondan"senin neslin kurusun" geklinde beddua almqtu. VarsakTi.irkmenlerinde baganstz olswr diye ba$lanrlmtg gtiveyi-nin ba$mr gtizmek igin hocaya okutulrnug su ba$h gtive-yiye iqirilir.2a0 Ziyar&in, kutsal a$actn, ulu zatur ve kargqalm6 hayvanrn suyunda hikrnetaramak baztkigi, bitki vehayvanlardan kuwet aramak demektir. Bu tespitteki su

adeta iletkendir. Su iyesinden ziyade kendisinde bir gU-ciin oldu$una inantlan esas kuwet sahibine su tagtytcdrkyapm$ olmaktadtr. El suyunda, abdest suyunda, yanmbuaktlmq iqme suyunda veya lokmasrnda hikmet arama

2aoAhmet Gokbel a.g.e. Sh. 90-92

768 Yagar Kalafat

inanct Turk kulturlu halklarda stk rastlanrlan bir inangttr'

Hacr Bektag Veli'nin abdest suyu ve bazen da burun kant

gibi hikmetli nesneleri de anlatdtr. Bir kstm Ttirk ktilttir-

iti halklarda gelinin yeni evine ilk giriginde ilk ve son de-

Balkanlar'dan llluE Tiirkistan'a Tiirk Halk Inanglan 169

lirler veya baganlt olmalarr igin belirli organlartna kurtkant siirtiltir. Varsak Tiirkmenlerinde aynt amaqla domuz

postu kullantltr. Bu tespitlerde var ise marifet postlarda

de$l postlartn ait olduklarr hayvanlardadu. Ongun veya



fa kaynanast tara{tndan ayaklartntn ytkanmasr uygula-

masr vardu. Bazen de gelinin damadm ayaSmt gerdekten

once bir defaya mahsus olmak izete yrkadt$ uygulama-

sr vardtr. Namaz abdesti, boy abdesti ve krr qtkarma suyu

gibi sularrn yaktn geqmiqte bilhassa kusal kesimde ulu or-

ia dttkulmedi$i, hava karardrktan sonra egikten dtganya

serpilmedi$i gibi tespitlerin yapildtSrnt hatultyoruz' Stitii

gelmeyen kadtnlara yaprlan "Sut Muskast"ntn suyunun

da suitintin gelmesi iqin igirilmesi, keza aynt maksatla

"Sut Prnarl" ntn suyundan igirilmesi veya "Siit TaEt" ntn

kolye olarak takilmast aynr inang btitununtin pargalarr, te-

zahtirleridfu. Nitekim nazar de$mig qocu$un tedavisinde

kor halindeki suyunun iqirilerekgifa umulmast da

ateg/oddan beklenilen yardrmtn su vasttast ile aktanlma-

stdu. Bu son uygulamada esnastnda Ihlas stiresi okunur

ki, tespitin islamilegtiSini gosterir

Bu ttir misalleri artumak zor de$ldir. Varsak Tiirkmen-

lerinde damadm ba$landt$ duyulunca hemen en yakrn

kdprUden gegirilir.2al Kdprtiden geqirme bdyii bozma y6n-

temidir. Bi.iyti yaptldt$tna inandan kimse ya kdpriiden ge-

girilir veya deniz yolculuSuna qtkarilu. Yeni gelin qok ke-

re kocaJtntn evine gelmeden kdpriiden gegilir ki amaq

muhtemel bir btiyuyu gegersiz ktlmakttr. E$er koprti bulu-namryor ise su kuyusunun bagtna gtttiiriildtg'ti de olur'

GuneydoSu Anadolu Turk kultiir coSrafyasnda zrtaf-

ta bagardt olimamrg giftler kurt postu {izerinde birlegtiri-

241 A. Gdkbel a.g.e.

t6s olmalarr muhtemel olan bu hayvanlartn koruyucu ve

kurtartcr gtictine inanmrg olmaltlar. Her ne kadar Ti.irk

klilturlu halklar domuz ktilti.irlii toplumlar olarak tantn-

masalar da,24z bir ktstm Tiirklerin Htristiyan olduklart ve-

ya bir diinem Huistiyan da olduklarr dugunulunce ve

Turk kulttirlti halklann muhakkak Turk soylu olmadrkla-

rt da hesaba katrlmca kurttan beklenilen kuwet domuz-

dan da pekAlA beklenmig olabilir.

Varsak Ttirkmenlerinin halk inanqlannda yer yer, az-

biraz farkhlrklar gdsterse de diSer Ttirk ktilttirlu halklann

inanglartnda da gdzlenilebilen ve 6liim ile ilgili olan su

igerikli inanglar da vardtr. Olunun yrkanacaSt suya kom-

gularda bir gekilde su ilave ederek hayu iglemig olduklan-na inanrlular keza definden sonra oltintin iizeri kapattltr-

ken attlan toprakta herkes paytnln olmastnt ister, katktda

bulunmak igin Eal6u. Definden sonra bag ktsmmdan bag-

lantlarak mezarasu ddkiiltir. Cenazenin ytkandt$r yere su

konulur. Mezara hayrat olsun diye gtitiiriilen yemekten

mezara buakildr$r gibi mezar qana$tna su konularak kur-

dun kugun nasiplenmesi de sa$lantr.

Sdz ba$lanmaktan agrlmq iken, Varsak Turkmenlerin-

de daha ziyade damat baSlanmakla beraber bazen de eg-

lerin ikisi birden ba$lanabilir. Qiftlerin ba$lanmastna tesa-

dtifti olaylar yol agabildi$i gibi gok kere diigmanltk amag-

lr da yaptldt$r olur. Giiveyinin ba$lanabilmesi igin cinci-

242Ya9ar Kalafat, Balkanlardan Ulu$ Tiirkistan'a Tiirk Halk inanglart V-VI,Berikan Yaymlan, 2Cf,6, Ankara, Sh.395-404

Yagar Kalafat

lerden istifade edilir. Nikah esnaslnda bir a$aca givi gakt-

lu, gam a$acrna kurgun stktlu, bir Edp btiktiltir. Krzm sa-

Erndan ahnmq sag ktlt ile muska yaptltp krzrn iizerinden

atlamast sa$lanu. Ba$lama olayr mutlaka zifaf gecesi iqin

Balkanlar'dan Lllu{ Tiirkistan'a Ti)rk Halk inanglan 171

nlmasr, hatta bu uygulamanrn bazen kuk gtin dahi siire-

bilmesi inanct ile ortakhklar arz etmektedfu. Mezarlt$tnti.irbeler vebiraz da tekkeler gibi kutlu mekAn sayrlrp on-

dan sorunlara qdziim beklendi$ine dair inang ve uygula-



geqerli de$ildir. Evlili$nin 3 veya beginci yrlrnda b1B]a-

i.l.r',.g birlrke$n ba$lil* stiresi birkag ytl devam edebi-

lir. Ba[r gdziilmiig erkek egi ile birlikte olmadan ewel tek-

rar nikAh ktydumahdtr.

Biz daha ewel yaptt$r"mtz bir galqmada, kutsal ma$a-

ra duvanna, ulu zatrn ti.irbe g6nderine ve daha farklt yer

ve durumlarda Eivi gakarak sa$altma ve dilekte bulunma

inancrnt tarttgmaya galtgmrghk.

Maksath olmadan damadtn ba$lanmasrna sebep olma-

ya gelince, nikah kr.ytlma antnda bir dti$tim atrlmamah,

parmaklar eller ve kollar ba$lanmamalt. Aksi halde iste-

meyerek olsa da ba$lanmaya yol aEtlabilir inanct vardu'

Qocuklu$umuzda ev mevlitlerinde, hatimlerde dini ni-kAhlarda buytiklerimiz bu tiir pozisyonlardan kagrnma-

mrz igin bizleri uyarulardt.

Ba$ Edztilmtig erke$n tekrar nikah ktydtrma ihtiyacr

gok anlamlt olmalt. BaSlayan kigi ba$lamada kullanm6

oldu$u gtig ile yani kara iye ile adeta kadmt sahiplenmig

olmaktadu. Bu ddnem tabir uygun olur ise adeta nikAhsu

kalman d<inemdir. Bu biraz da Caferi inanglt islam Ttirk-

lerdeki nikdhlt egi olen kadmrn nikAhsu kalamayaca$ bir

nikAhmaltma girmesi gerekti$i inanctnt andutyor'

Varsak Tiirkmenlerindeki ba$lt damadrn gdziimii igin

mezarhf,tn etrafmda yedi defa dondtirtilmesi tespiti de

ktiltiir cof,'rafyamtzn bazr inanq verilerinin netleqmesi

adma"yti.u

dnemlidir. Guney Azetbaycan Turklerinde

ba$h dimadm ba$rntn agtlmast iqin mezarhkta dolandt-

malartn da oldu$u bilinmektedir. Di$er taraftan etrafrnda

tavaf edilen nesneden manevi bir yardrm beklenildi$i de

bilinmekte dir.243 Gokbel' in tespiti ile mezarltktaki kuwe-den baSlt olma halleri igin de yardrm beklenildi$i 6$-renil-

mig olmaktadu.

BaSlanma inanct avctltkta tutulma geklini alu. Ba$la-

ndmq avcr tutulmug avctdu. Ttife$i baSlt avclntn tufe$tutuktur veya tutukluk yapar. Avctnrn avtbazt hallerde,

bazenyanlq bir hareketi veya kendisine yapdmak istenen

fenaltk iqin btiy{i yaptlmq olmast gibi hallerde avt tutu-

lur. Mesela av etinden komguya akgam giineg bathktan

sonra verilmemeli, verilecekse o etin tizerine tuz atdmalt.

Bu uygulama yapilmadtSr takdirde "avctntn avt tutulur"ve o avcl arhk av avlayamazinanct vardu. Avt tutulan av-

crnrn tutukluluf,unun kaldtnlmast igin de bazr uygulama-

lar yaptlrr. Mesela pigmesi iEin ktile biraz hamur konulur,

daha sonra avt tutulu olan avcr bu ekme$ arkadaglart ile

yer ise avr agtltr inanct vardtr. Gtikbel'in antlan Ealqma-smdan aldt$mrz bu tespitteki kiil, od/ateg iyesi ile tluz da

bize gore Tiirk halk mistitizmindeki tuz kiiltti ile ilgili ol-

malt. Ekmek faktoru bir yana, av ba$lama ve agtlma tespi-

ti ile, ktsmetin de, nzktn da ba$lanabildigini gdrtiyoruz.Baflanmak suretiyle kiginiir sadece eg edinmesi deSil rtz-

kmrn dnlenildi$ini de goruyoruz. Avrn ba$lanmast ve ba-

243Ya9ar Kalafat, "Diyarbaku Qevresi Omekleri ile Halk inanglannda Ta-

vaf/Ddnme" II. Uluslararast Osmanlt'dan Cumhuriyet'e Diyarbaku Sem-

poryumu, Diyarbakrr, 15-18 Kasrm 2006

172 Yapar lGlafat

$tn aqdmast da bize sahiplilik, sahiplenmig olmak, sahi-

binden icazet alma inancmt dugi.indiiriiyor. Avctnrn avt-

ntn tutulmast, bir tutamn oldu$una ga$tnm yaPmlyor

mani olmak veya tuttuf,unu bt-

Balkanlar'dan lJlu Tiirkistan'a Tiirk HaIk inanglan 773

"Kurban olan hatm bact

Sus a{latma Afl acl

Yrice Allah bdyle emretmig

Hep aflaEttk kardeg bacr"



mu? Tutantn tutmastna

rakmastnt sa$lamak bir taktm koruyucu ve kurtartcr uy-

gulamalan gerektiriyor. Nitekim avlntn ba$lanmasmt, tu-

tulmasrnt istemeyen avcL a:.rt ne olursa olsun, avmtn aSzt-

nr aglp bakmahdu. Bu bize kurtaSzt ba$lama ile ilgili gok

onemli bir noktayt hatrrlattr. Da$da kalmtg evcil hayvan-

lanntn kurt tarafindan parqalanmamastnr isteyen kimse

kurdun a$zrntbaSlar. ASzt ba$lt kurt, a$zt ba$layan tara-

fmdan agrlrncaya kadar higbir gey avlayamaz, yiyemez-

Bu itibarla hayvanlarma salimen kavugan kigi muhakkak

baglladr$r hayvantn aSzrnr aEmak durumundadtr. Avrntn

a$zmm agrlmamast, igeriye bakdmamasr inancr adeta, av

tarafmdan kursa$tna indirilen yiyeceklerin onun kursa$-na zimmetlendi$i onun midesi tarafrndan sahiplenildigi

veya onun nzkt oldu$u fikrini do$urabiliyor.

Tuz, bazen y alntzbagrna bazenda ekmekle birlik geqen

Ti.irk ktiltiir co 'rafyasrntn trnemli kodlartndan olup Var-

sak Ttrkmenlerinin de hayattnda dnemli yer tutar

"Ktz anlil ktzsz kaldt

Biiytik epin rcstz kaldr

Tuz torbas tuzsuz kaldt

Ktz nnam yazgm buymug

Ktzlar a b tiyl e b uy urulmu g "

Turk ktilturhi halklar arastnda bilhassa kusal kesimde

evlilik bir alm yazrstdu. Ktsmeti olanla krsmet aEtltnca ev-

lenilir.

Veya

Bu emir, bu ilahi buyruk, yol olmugtur, tcire olmugtur.

Ti.irk ktiltiirlu halklartn sdzlti yasasl olmugtur ki, bu agtk-

larhamrztn tdre adt verilerek iglenilen cinayetlerle ilgisi

yoktur.

"Bir emrin aar ise Eekinme sdyle

Tilrkliilii kurantn yasan bdyle

Eg dosta hep hakkm helal eyle

Open mi dayarun elini eoladtm"

Bagm ba$lanmast, bagr ba$lt olmak', bagrbozukluktan

qtkmaktu. Bu konu tizerinde ewelce aynnttlt durmaya

galtgt*. Erkek de ktz da evlenerek baglart ba$lanrlmrg

olur. Veya baglan evlendirilerek ba$lanrlu. Di$er taraftan

Turuq/truk kelimesi tarikat kelimesinin go$ulu iken, tari-

kat yol, izlenilen yol, anlamrna geliyor.2aa

" Getiin gelini ba$lan bagmr

Qok allatman silin giizin ya1mt

Tenhalarda arar bulur egini

Bindirin getini biz gidecefiiz."

Bunca zihinsel gevezeliklerimi yaztya gegmekteki ama-

crmrz, gegmigte ya$mur duast, qocuk oyunlanndaki teker-

lemeler, alkrg ve kargrglardan hareketle gegmigte yapma-

ya galqtr$rmtz gibi, halkrn sOzlu ktilttirtinde ya$ayan

inang de$erlerinden hareketle bir harmanlama yapabil-

24Halit Yddrnm, a.g.m.

774 Yagar Kalafat

mek, eledikten sonra kalanrnt manivela olarak kullantp,

gegmigi gtincellegtirerek gtintimtize aydrnlatabilecek bir

qtk bulma umududur. Halk kulturtimuzde inang eleman-

lan o kadar gok ki, igine daldtkga daha krytstnda dahi

Balkanlar'dan l,Ilul Tirkistan' a iiirk Halk inanglan 775

Yi.irtimekte zorluk geken veya ayaklan tizerine basama-

yan gocuklartn da ayaklartna 6zel yaprlmtg simit gegirilir,

ilgili uyguiama yaptldtktan sonra pargalanan bu 6zel ek-

mek kattlrmct gocuklar tarafindan kaprgtltr.2as



olunmadt$t fark edilmeye baglantyor. Esasen mesele, ga-

lqmadaki imzanrn sahibi meselesi deSil, kaynak anonim-

dir. Mesele neyimiz, nelerimiz, vardr? Ne oldular onlar,onlara nasrl ulagilabilir ve onlarla yeni bir yapilanma

mtimklin mti ve nasrl meselesidir. Bence imzalarrn yer al-

dt$t gahgmalardan bir giin otantik bir sonug gtkartlabilir

ise, kisi o zaman belki bir gey yazdrm diyebilecektir.

Kara ve ak iyeler diye bir nakarattu tutturmuguz. Ka-

ra ve aklarm kendi iglerinde ve her kigi kendi iginde on-

larla nasd bir ba$lantt iqindedirler? Her iki iyenin de kuv-

ve sahiplili$inden bahsedip duruyoruz. Bu kuwenin

kayna$r nedir, veren kimdir, verig neye gOredir bilmiyo-

ruz. Daha neler neler. Ateg, su, toprak gibi unsurlar ara-

srnda bir kuwet Onciilti$i.inden bahsedilirken, ig ve dtg

ba$lantrlartnur dinami$ meqhuliimtizdiir. Hayvanlarm

bazilartnda bir ktsrm kuwelerin varltStndan bahsedilir-

ken bu Btiglerin hiyerargisi ne ve neye goredir? Buttin

kuwe sahipleri de "Kah g0kyiiztine grktp Alemi seyredi-

yor, kah da yer ytiztine inip Alem mi onlarr seyrediyor?"

du. Buttin bunlardan sonra yaptt$tmrz antn tespiti bile

defildir. Hurafeden, bid'addan ve bilhassa girkten "sakt-

ntrtm" demek sakmmrg olmak igin yetmez iken, ahnanbu buyuk riske ra$men gazabtn en btiyti$tiniin gazabtn-

dan yine O'na st$muu.

Ekmek, av ve ba$lanmak ba$tnttsr itibarr ile bagka bul-

gular da vardu. Avt tutulmuq kimse avlnln agtlmasr igin

yedi ekme$i deler, tufe$inin ucuna geqirir ve ateg eder'

Albastt, Albasmast, Alktzt, Alkartst, Alarvadt, Al ruhu

ve benzeri isimlerle halk inanglarlmtza giren ve mitolojik

ddnemden giintimtize kadar tezahiiriinri kuklt anne vekuklt gocuklar i.izerinde g6sterile gelen bu kara iye ile il-gili Varsak Turkmenlerindeki inang birikimini de A. Gdk-

bel'in eserini izleyerek zenginlegtirelim.

Varsaklar'da kukh kadrn ekmek iizerinden atlattl-

maz.2rc Tiirk kulturlti halklarda ekme$in tizerinden hig

bir gey ve higbir gekilde atlahlmaz. Yemin ederken "Ek-

mek Kur'an garpsrn" diyerek ekme$i Kur'an ile eg tutan

bir kultiirde ekmek en kutsal varltklardan biri olarak ka-

bul edilir. Uzerinden atlamak, basmak anlamrna gelir ki,onaylanmayan bir harekettir. Bebef,in tizerinden atlanrlu

ise onun buytimeyece$ine inantlu. Bunun iqin bir gekilde

bebeSin iizerinden atlamq kimse tekrar ters ydne atlah-

lu. B6ylece birinci atlayrgrn htikmflniin kalkacaSrna ina-

ntlu. Keza cenazenin ilzerinden kedinin atlamast iyiye

yorumlanmaz. EqiSe bastlmaz, tizerinden atlanrlu. Zira

basmak bir merhale daha fazla olumsuzluk ifade eder.

Kuklt kadrn ise hentiz kukt grkirrtlarak paklanrlmadt$t

igin ekme$in tizerinden atlattlmast do$al olarak hog kar-

gtlanmaz.

245Ya9ar Kala{at ,"Ttirk Diinyast Halk lnanglarrnda Ekmek ite ltgiti inanglar"

'Erciyes,2006246 A.Gdkbel a.g.e.

176 Yapar Kalafat

Varsak Ttirkmenlerindeki bir ktna tiirktisiine gore;

"Atladtm gittim egili

Sofradabuldum kay{t

Ktz ananm yakry$t

Balkanlar'dan tJlu{ Tiirkistan'a Tiirk Halk inanglan 177

arasrnda ortak bir metot geligtirilmeli ve uygulamada o

metod esas altnmaya qahgtlabilmelidir.

Gokbel'in tespitlerinin arasmdaki dnemli hususlardan

birisi de gerde$e girmeden ewel damadtn suttna yum-



Ktz anan yazgm buymug

Ktzl ar a b riyl e buy rulmu g. " 2+7

Varsak Ttirkmenlerindeki tizerinden atlama ile ilgili bir

diSer inang ta, gelinin ba$lanmast ile ilgilidir. Ba$lanmast

igin sagtndan bir tel ah.nan geline bir muska yaptlu ve ge-

linin gegece$i bir yere g6miilur. Gelin muskantn tizerin-

den geqmek ile atlamtg ve boylece ba$lanmq olur- Varsak

Ttirkmenlerinden yaptlmrg bir tespitte de avt tutulan, ba$-

lanan avcrnln ti.ife$inin iizerinden hamile kadm Ihlas sti-

resi okutularak geqirilir. Bdylece avclrun avr tutulmug ol-

maktan kurtulur inanct vardu.

Di$er tarafta denilebilir mi ki, Ti.irk halk mistitizmin-de/ halk tasawufunda/ halk ezoterizminde/ halk batini-

cili$inde/ halk sofizminde Tiirk halklannrn biiyu kultti-

rtinden buyuntin veya ttlstmtn iizerinden gegmesi sa$la-

nrlarak etkili olmasr istenir. Bu maksatla bazen buyu ya-

prlmak istenilen kimsenin egi$inin altma muska gdmtil-

dugii gibi buyuniin bozulmasr iqin de btiyulti kimsenin

egi$inin alhna onun haberi olmadan kargr buyii gdmiiltir.

Damadtn ve gelinin ba$lanmast ba$lanmaya kargt korun-

masr ve ba$dan kurtardmast ile Do$u-Karadeniz halk

inanglan ile ilgili olarak yaptt$rmu gahgmalarda da bol

malzeme bulduk. Esasenhalk kulttirtindeki kult, kod, mo-

tif ve benzerlerinin baglangr.qta tilke gaptnda ve giderek

kiilfiir coS,tafyast baztnda indeksleri yaptluken ilgililer

247A.G6kbel., a.g.e248 A.Gdkbel, a.g.e.

rukla vurulmastnrn izahrna yaramaktadu. Neden dama-

dtn suttna vuruldu$u hep merak edilmig, bazt yorumlar

getirilmigtir. Ogreniyoruz ki, Varsak Ttirkmenlerinde tu-tuklu damat bir kuyunun bagr.na gdttri.iltiyor, bolca rsla-

tr.ld*tan sonra kendisi kamg ile iyice dtivultiyor. Bu uy-

gulamadaki fiziki darbtn muhakkak hbben bir izahr var-

du. Belki goktan gr.ktyordur. Bizim tizerinde duraca$rmu

husus, zif.aftan ewel sutrna vurulan damat buyu virtisu-

ne kargt korunmug olmaktadu . Zirabazryorelerinrizde de

damadtn bu gecesinde tslattldt$r ifade edilmektedir.

Varsaklarda ktrkr grkmamrg bir gocuk her kadtntn,

ozellikle haizli kadrntn kucaftna verilmez.2a8 Kukr gtkma-

m1g yawu/ ktrkt qrkmamtg anne/ krrkt Erkmamrg mevta en

hassas donemlerindedirler. Bu donemde "bir geye u$ra-

ma" ihtimalleri daha ytiksektir. Haizli kadr.nlara gelince

Tiirk ktiltiir co$rafyasmm halk inanqlanna gore kigio$lu-

nun cinsiyeti, bulu$ Ea$r ddnemi,haizli, gustilstiz olmast,

hatta a$zrntn dualt olup veya olmayqt ona bazt inanE iqe-

rikli 6zel konumlar kazandtru veya kaybettirir. Haizli ka-

drn ile Kur'an-t Kerim'in iligkileri tespitlidir. Haizli kadrn

hamur, sirke, yo$urt ve benzeri ekgimekle mayalanmakla

ilgili ureme ve bereketle miinasebetli yiyeceklerden uzaktutulur. Hatta yeme$e kaba kagrsa miimkiin olmast halin-

de adeta.dokundurulmaz. imkAn nispetinde zaruri igleri-

ni ihmal etmeden bu tiir iglerden mesafeli durur. Haizli



180 Yagar Kalafat

lqmastnr tarih ve gi.intimtiz bakrmrndan tiim ydnleriyle

ele almqtu. qigil Turklerini tarih ilminin butiin alt disip-

linleri itibariyle irdelemigtir. Biz bu kapsamlt eseri baz ala-

rak ktsa bir tantmlama yapttktan sonra QiSil halk inangla-

galtgaca$rz.

I

Balkanlar'dan UIuE Tirkistan'a Tiitk Halk inanglan 181

nun tahakkuku iqin de kargrltklt inkara saprlmadan varsaktilturel done ayrtltklarr onlara saygth davranrp yagamaganst tanmtrken aynrltklann uyum iEerisinde arhnlmala-rt cihetine gidilmesidir. Qok sayrya bdltinmUg toplumdantoplumun zayrf dtigrirtilmtig toplumcuklan deSil, parqa-



rt i.izerinde yo$unlagmaya

Benzeri di$er bazt galtgmalanmtzda oldu$u gibi halk

inanqlart ktilttirumti ze dair derledi$imizmalzemeye

Qi$ilTiirklerini de kargtlagttrarak zenginleqtirme$e ve sonue

qtkarilabilecek yorumlar yapmaya galqaca$tz. Bdylece bi-

zim olant tespit ve bu tespitten hareketle bizim kim oldu-

$umuzun belirlenmesinde halk inanqlart kulturiimiiziin

de katksmr sa$lamaya qalqmtg olacaStz.

Bu metodu bize ktilttir emperyalizmi df,retmigtir' Bu

metodu uygulama ihtiyactnt da emperyalizmkulttir poli-

tikalanndan o$-rendik. Emperyalizm birlikte yagayan

halklan inceliyor, onlara dair onlartn kendileri ile ilgili

olan mevcut bilgilerinden daha fazta bilgili duruma geli-yordu. Bu bilgilerdeki ayntltklart yok saytp aynhklart ar-

luarak faklr kimlikler yaratmak emperyalist stratejiler igin

gerekli gdrtiliiyordu. Farklt kimliklere boltinmuq Eok sayt-

daki halkr olugturmak igin onlartn yakmdan tantnmalan

gerekiyordu. Bu yaktndan tanryabilme halk kulturti ala-

mnda olunca, toplumsal hassasiyetleri de igeriyordu' Bdy-

lece ihtilafa dugtirtilmesi imkanr elde edilebilmig bir kit-

leyle muhatap olunuyordu. Bizim bu benzeri galrgmalarla

her vesile ile aq*lamayagalqttStmu gibi yapmak istedi-

$imiz birlikte yagayan halklann antiemperyalist dayantg-

malartnm sa$lantlmasrdu. Bunun igin halk inanqlarr kul-

ttirii iqerikli envanterimizin bitingli tespit ve de$erlendi-

rilmesi gerekir. Birlikte yagamakta olan halklann ortak

eseri olan ktilttirel deSerlere birlikte sahip gtkdmasr ve bu-

lanmtg toplumlara daha kolay hrikmetme imkAm elde et-mig olan emperyal gtiEler kdrlt q*arlar.

Qi$il kelimesine ig-oglan anlammda ig-gil de denilmig-tir. Qi$illeri tarih sahnesinde ilk defa Isrk Goluntin batt-stnda Zefergan ve Kagkar gevresinde gorriyoruz. GiderekBaykal Gcilu ve Azerbaycan ve iran co$aafyasrnda sahne-ye gtkarlar. X.ytizytlda da Kugularla ve Karluklarla kom-guluklart bilinen qigil Ttirklerinin bir krsmr. igin iran kay-naklart ay_lve yidtza taptrklart geklinde aqtklamalar yap-maktadu.2s3 Yaptlan agrklamadaki ay ve ytldular bireriye veya ktilt mtidtirler bunu yeterince bilemiyoruz. Ay,ytldtz ve gi.inegin eski

Ttirkinanq

sisteminde koruyucuiyeler olarak gegti$ini bilmekteyiz.sa

842 ytllannda Qi$il Ti.irklerini Yagma Tiirk oymaSr ilebirlikte Karahanh Turk yapilanmasl igerisinde gdrmekte-yiz. Altay Ttirk kriltiir olugumunun asli unsurlanndanolan Qi$il Ttirklerinin simgesi Arslan iken Ya$ma boyu-nun simgesi ise deve idi. Qigiller gtizellikleri ve cesaretle-ri ile tamnmqlar iken ana dileri hep Ttirkge olmugtur. ilkpara basan Turk toplumu oldu$u ifade edilir. Karahan,Karaordu gibi kelirnelerdeki kara buytik ve guglti anlamr-

na gelirken, Semerkant'da Arap ordularmt yenilgiye u$.-ratan Qi$il ordusunun komutanr Kiil Qor'du.ss eor keli-

F3 F.Aligar, a.g.e. S.13eY.Kalafat, DoSu Anadolu'da Eski Tiirk inanglarr.nrn izleri, Ankara, 2006,

sh.47-50b5 F.Aligar, a.g.e. S. 22

YaEar Kalafat

mesi kara anlamrnda, kara iyeler de oldu$u gibi inang iqe-

rikli bir kelime olup Rusgaya da Ttirkqeden geqmigtir.

Qi$iller Anadolu'ya Pegenekler ve Hazarlarla birlikte

Kara Denizin Kuzeyinden ve Malazgirt Savagr ile de do-

girerler. F. Aligar'a gore batt ve giiney Anadolu

)

Balkanltr'dsn Ulu Tii*istan'a T{* I{& trr,aaglmt

Ttirk ktiltiirla halklarda da gthebiliywtz. Mesela "sulta-nrm", "evirnin diregi", "bagrwmn tact" dedi$i oltrr. Ha-ntmlara "ktil ddken" isirnlerile hitry ekrrek ise gok kerehantmlan aga$damd< ign deg.A k{il $bi,kdirnelere ytik-lenilen anlamla ilgidir. ,Kd T,igin issrfurdeki KUI ocagl



$udanManavlan ttirgrs ve Qi$llerin torunudurlar. Konya Ilgrn

Aga$r ve Yukart Qi$illeri bu gOgiin bir tirtintidiirler.2s6

Halk inanglartnrn, bu arada Turk kulturlu halklarda

halk inanglannln olugum gekillerine dair srk srk agtklama-

lar yapmtgken tekrar ayrtntr agtklamaya gegmek istemiyo-

ruz. Ne var ki halk inanglan aynt zamanda ve biiyuk 6l-

Eiide yagana gelmig dinlerin kaltnttlanna ait katmanlag-

malardu. Bu gerge$in agtklanmasr sdzli.i edebiyatrm tza da

yansrmrgtu.

"Bu sayakimden galfu?

Adem atadan galdr

Adem ata gelende,

Gtzil tikiiz duranda,

B ulda siimbiil salanda. "%7

Qi$illerin tarihi co$cafyasrnda oldu$u gibi Turk halkla-

n kulttir co$rafyastnda, diinyanln sarl dkuztin boynuzun-

da oldu$u inanct vardrr. Bu ttir tespitleri, sayact s6zlerin-

de olduf,"u gibi, di$er bereket igerikli sdzlerde de bulabili-

yotlJz

Qok kere halk inanglardaki aile iEi hitap gekilleri gi.in-

deme gelirken eglerin, bilhassa erkeklerin hantmlanntaqa$rlaytct ifadeleri hatr"rlantr. Qi$il Tiirklerinde bu huk-

mii yalanlayan ifadeler de vardu ki, bu ifadeleri. di$er

s6 F.Aligar a.g.e. S. 25

DTE.Ahundov, a.g.e. Sh. 14

{I

ti

temsilen verilm,igtir. Ocdctatkade$a ayrdp yeni ocak-Iartnt kurarken en ktigtik kardeg afln€ ve babast ik birlik-te kalryor, ata oca$nm ttikmesini o sa$ycdu. Si$i.llerdektz"istenirken "Qail<wraST nrzt gdmraga ate$inizi yakrnayayetigik bir o$umtrz var, kr.zrntza bde,ra$a geldik" denili-yordu. Ocak her,iki anlamda da,kutsaldr. Bu itibarla KtilTiFn kardeglerden en ktigtk tigin anlmnndadu. NitekimQor Tigin veya Tigin qs bu aildda anuhtemelen aile-nin en ktiqEk prensi Kua deme*ti. Bir izdl gekline g6rede anasz anlarntndaki {til<stia 6ks{iz ke{isesinden gdir-ken 6$, ev anlarnulda idi. Eenzeri bfo t#iil ge ev ile evl.iba$lanturndan harekede

yaprim*ktadu. Evli kigi e$ edin-mig anlamrnda oldufrp gibi ev ocak edinmig anlammr dataEyordu.

QiS'il Ttirklerinde evfusnd< iqin '?dt ku* yanna&" ge-rekirken, "at beslenirka lez i$errfu*en" den#irkenn yakmakraba evlili$ de yokhr, 'yedri tc{$ak €ld€n evl€iunek"ye$eniliyordu.. Yedi largak gartm{n srtrlrteurelen derin-liklerinde ve po*igad,inancr, yatryordu. "Elelin halinden bilrnez" de+ilirken, d fui.antramtndaki elile stkrnttyt geken *r{arntr*da d bh arada kuillantltyordu.

qigil Ttirklerinde Ttirk k{ift{*rlii diS€r lrddarda oldu-g'u gtbi, "Krzr bagtbog tnrdqrsan ya darnrlcuya ya zurna;ctya gider" sciz{i vardrr. Bununla atlatrtm* istenile"n ev-lendirilecek krzrn segilecek eg konusunda kanaati alrrunazde$ldir. AiIe biiytilderi karar vsrir{erksr kum ne dtlgti-

Yagar Kalafat

necegini dikkate almalan gerekti$"i gib| ktz da segimi ko-

nusunda karar verirken buytiklerinin muhtemel tutumu-nu hesaba katabilmelidir. Krsas koytinde dinledi$imiz birKumang, ailenin btiyi.iklerinin aragtrrma imkAnlarr ve

sa$ltkh tercihte tecri.ibeden gelen birikimleri vardu. Karar


riyle 6nemi, Ttirk ktiltUr co$afyastnda batthn (haksu veharam olamn) tespitinde inang katmanlagmasrnln olmastitibariyledir. Bunun iEindir ki, 'Allah'rm bizi hayra EaSr-ran kcitUltikleri men edebilen Ealqmalar yapanlardan ey-le. Bizi ytizleri aSaranlardan eyle, yijzleri kararanlardan



verilirken aile reisi bu sorumlulu$u hissetmek zorundadudemekte idiler ki, bu tutum tamamen kulartn s6z haklarr

yoktur anlamtna gelmez. Nitekim Ttirk kulttirlu halklardayakrn gegmigte ve bilhassa kusal kesimde istenilen ktza

ilk isteniliginde "evet" denilmez. Boylesi bir tutum kumkrymeti yokmug, ktzt baglarmdan atmak istiyorlarmq,buyuklerin kanaatine gerek yokmug, gengler aralartnda

olan olmug biten bitmig gtbi anlamlara gelir. Nitekim Qi-

liil Tiirklerinde de "Ya iig ya hig" denir. Yani ciddi ve

dnemser kimseler istenir. Uq defa gelirsiniz veya gelme-

yin. Bu iigleme halk arastnda hayatin muhtelif safhalartn-

da "Allah'rn hakkt tigti.ir"geklinde

de sdylenir olmugtur.Hangi gelenek, hangi semavi tebligatqmrn ilahr duyu-

rusunun gtintimtize yanstmastdu veya ne nispette ilahimuhtevaya haizdir? Bunu net olarak koymak elbette Eok

kolay de$ildir. Ancak, Meal yazanlartn aqtklamalanna 96-re; brittin peygamberler timmetlerine aynt iman esaslannt

getirmig ve tebli$ etmiglerdir. Nizam ve ahlak sahastnda

ise prensipler de$igmemekle beraber, medeni ve iqtima-i

gartlara gdre gekiller ve uygulamalar de$igebilmektedir.

Hz. Muhammed Mustafa (s.a.) insanlann ilim ve medeni-

yetge en ileri devresinde onlara rehber olarak en kdmil di-ni getirmigtir. Peygamberleri, ahirette, getirdiklerini de-

$igtirme$e kalkan iimmetleri hakkrnda gahitlik ederken

Hatemii'l Embiya (s.a.) btittin peygamberlerin lehinde ga-

hitlik edecektir. Bu hususun Ti.irk kiilttirlii halklar itiba-

eyleme'deriz.

Turk kulturlti halklardaktiquk dtgtirmeye ycinelik in-sanlartn tizerine gtiltinmez. Bdylesi bir uygulama giinah

saytltr. Herhangi bir gekilde bedeni veya benzeri arazrolan kimse igin saygrh davraniltr. Kiginin ayrpladr$t gey

ile kendi hayattnda kargrlagmadan ewel dlmeyece$neinantlu. "Biiyle durumlar gtilme komguna gelir bagtna"ciz deyigi ile anlatdu. Ozellikle hamilelik ddneminde stks* tcivbekar olunur, Allah'a sr$mrlu. Yerikleme inancr Qi-

$il Ttirklerinde de vardu. Hamile hanrmtn beSenilen sevi-len kimseye benzemesi istenir ve bu amagla o kigi diigiinti-

lur. Yerikleme, Aqerme ve agverme gibi isimlerle anlatr-lan bu halin etraftnda genig bir inang birikimi olmuqtur.2ss

Azerbaycan sdzlu edebiyatrnda,

" H cj r ijkl er h a h ij riikle r,

Tandtr bagm kdrilkler,

Bu ayarun gtzlart

$it bahga leikls7"2se

Qi$il Ttrklerinde de hamile annenin bebeSinin cinsiye-tini tespitte bazt ydntemler uygulanu. Bunlar agerme, an-

ne g0be$inin gekli, annenin ytizriniin alacaSt gekil gibi bi-linen hususlardtr. F. Aligar'm tespitlerinden bizim iEin ye-

E8Yagar Kalafat, "Sivas Ydresi Ornekleri ile Ttilk Halk inanqlannda Ager-mek/Yeriklemek" Tiirkltik Bilimi Aragtumalarg S.10, Sh. \69-123

Ee E. Ahundov, a.g.e. Sh. 29

Yagar Kalafut

ni olan iki husustan birisinin anne stttintin su iginde da-

$rlmast halinde krz aksi halde erkek gocuSunun olaca$'r-

du. Di$eri ise riiyasrnda krz do$urdu$unu gdren annenin

erkek ve erkek do$'urdu$unu gdren annenin ise ktz qocuk '

yapaca$t inanctdtr. Di$er taraftan Tiirk halklaruln riiya

Balkanlar'dan IJlu Tirkistan'a Tiirk Halk inanglan

rin mutlaka yeme$e oturmasr istenir. Kokulu bir yemekmesela helva kavurma veya pigi yapma sdz konusu ise ya-krn gevre mutlaka g6zetilir ve gok kere "yedi kapt kom-gusu" tabirinin buradan geldi$i soylenilir. Turk ktilturco$rafyasmda stit merkezli onlarca inang ve onlarla ilgili



yorum gelene$inde "ruyalann tersi gtkar" diye bir inanE

vardu. Mesela riiyada a$layan gergek hayatta gtler veya

tersi gibi. Buna ba$lt olarak Tiirk kiiltiirlu halklarda "tersmotifi" diye bilinen bir unsur vardu ki, yorumu olaylartn

tersi ile ilgilendirilir. Ya$mur duasrnda ellerin yukartya

de$il aga$tya do$-ru tutulmalarl gibi.260

qigil Tihklerinde de aynt kulttirii paylagan di$er halk-

larda oldu$u gibi, bebe$n sa$ kula$tna ezan sol kulaSrna

gamet okutulur. Bu konudaki bilgi zenginli$ne yaptlan

yeni ilavede bebe$in kulaStna isminin iiq defa sesli olarak

s0ylenilmesi ile bebe$e iig ezan gegmeden matna verilme-

yece$ hususudur. Bu siire asgari 5-7 saat etmektedir ki,ttbben ne anlama gelir araghrrlabilir.

Qi$il Tiirklerinde nefse ba$lt bir inanE ta do$um sonra-

st ile ilgili olup bu inang ile ilgili de Tiirk kultur co$rafya-

stnda gegitlilikler vardtr. Yeni do$um yaPm$ kadrnrn ca-

nt bazr geyleri gok isteyebilir. Bilhassa yanmda yenilmig

olan geyleri cant qekebilir, temin edilmese kadm hastala-

nabilir. Bu rahatsuh$a "stitti gekti" denilir. Bu bakrmdan

yeni do$um yapm$ kadrnrn yanmda ya bir gey, yenilmez

veya onun da tatmasr saSlanrlu. Stitti Eekme inanq ve uy-

gulamast hayatun sair ddnemlerinde de farklt formatta gd-riilebilir. Qocuklartn "nefsi geker" denir ve onlann da tat-

mast istenir. Buradan hareketle sofra zamant gelen misafi-

m Yagar Kalafab "TurHerin Dini Tarihi ve Tiirk Halk inanelannda Ters Motifi?,

Prof. Dr. Abdurrahman Qaycrla Armaf,an Ankara 1995. Sh.297-307

tanrmlar vardrr.

Lo$usa anne ve bebe$inin ci$eri ile beslendi$ine inant-lan Al Karrsy'Al Krzt'ntn Karl(/Kaltk ktdardan segilmiq

gizli bir g;ue veya cadt kadurlarrn ztirriyeti oldu$una;dam, samanltk ve 6ren yerleri mesken tuttu$una inanrlu.Bu tespit ufak aynnttlar bir yana Turk kiilttirlii halklararasmda ortakttr. Korunmak igin ana al yazma ba$lar ve

bebe$inin yantnda albir kumag pargast bulundurur, ar:ra

ve bebe$i mesk0n yerlere yalnrz buakrlmazlar. Zaruretvar ise "anahtarhk asar" veya yanlannda enam bulundu-rulur. Anne al yazma ba$lar bebe$n kunda$tna guvaldrz

sokar. Ktrkt gtkttktan sonra da dqan gtkdacak ise muhak-kak besmele ile g*dtr ve bebe$in kunda$tna bir parga ek-mek konulur. Kukr yaprlan anne ve bebe$inin al kartsrtehlikesi geemig ve lo$usal* ddnemi bitmigtir.

DoBo Karadeniz Turk halk kultiirti co$rafyasrnda Kara

iyelere "cadl" denilmektedir veya bir ktstm kara iyelerinadt cadrdu. Al rengi Ttirk kiilttir co$rafyasrnda koruyucuoldu$una inamlan bir renktir. Duvak aldu. Gelin kugaf,t

aldu. Ktzam* gekeri ve gerbeti keza aldular. Milli bayra-

S,r ul olugu bu tespitlerle ne derece ba$lanhhdtr? KanTurk kulttirlu halklarda kutsaldu. Kara iyeleriry harabe-

lerde terkedilmig yerlerde sapa ydrelerde log ve pek temiz

olmayan yerlerde yagadrklart bilinir. Qi$il Turkleri ile ilgi-li olarak yapilan tespit genel htikme uymaktadu. Yazann"Anahtar Asmak" olarak yaptrSt tespit bize g0re katktdtr.

188 Vagar Kilafat

Anahtar btiyu yaptldt$t, ksmet agddt$t, fala baktldt$'t bi-

linirken, anahtann koruyucu gi.iciintin de oldu$una ina-

nddr$tnr 6$"renmig oluyoruz. Keza ekmek de Ttirk kultur-

lu halklar arasrnda bu ktiltttir ve Qi$il Ttirklerindeki bu

Balkanlar'danUluETirkistan'aTiitkHalkinanglan *189

Leylek leylek haaada

Yumurtasr taaada

Ktzlar kafute pigirmig

Qngrdakh taaada,



olgu, Ttirk kiilturlu diSer halklar arastnda da vardu.261 Bu

arada Qi$il qocuk oyunlarrndan birisi de tekerlemeli "Agtl

Kilit Oyunu" dur.Turk kulturlii halklarda aya$ma basmada zorluk qeken

veya yiirtimesi geciken qocuklar iqin bazt uygulamalat ya-

pdu. Mesela "Kdstek Kesilir". Bunun tig yol a$ztnda, ca-

mi ontinde ve evde yapdan gekilleri vardu. "ilk Adtm To-

yu" yapilu. Yabanct dinden birisinin mezartna bastutlrr,

bazen de islam mezarlna bastutldr$t olur. QiSil Ttirklerin-

de ise bu inanq ve uygulamalar farklt zenginliklerle yaga-

maktadtr. "Tetikleri ellerine ver" uygulamasrnda srk stk

gocuklara sevdikleri geyler gosterilerek almak igin gelme-leri tegvik edilir. DiSer bir uygulama ise ilk adtm toyunun

"Qocuk ga$rrma" olarak bilinmesidir. Bu uygulama da

gocuk emsalleri ile yartga sokularak onun kazanmast sa$-

lantltp gtiven kazanmast amaqlanu. Bizim igin yeni olan

"Kiilltikten Qocuk Yuvarlama" uygulamasrdu. Kullukler

kqt uzun ydrelerde kq boyunca biriken ktillerin yr$tlma-

sr ile olugmug tepelerdir. Erzurum'da ktilliik igerikli gok

uygulama vardu. Hdlliik bunlardan birisidir. Kullukten

yuvarlama leyleklerin ydrede gdrtilme$e baglandt$r do-

nem yaptlu. Elbiseleri gtkarilmtg gocuk soyunuk halde

ktillukten yuvarlanu ve bu esnada mahallenin gocuklan

hep birlikte

261 Ya9ar Kalafat, "Ttirk Halk inanglarrnda Ekmek ile ilgili inanqlar", Erciyes,

2006

Diye koro olugtururlar. Leyle$in kutsal yerlerden gel-

mig olugu ona uhrevi bir kimlik kazandrrtr. Aynca uzun

ugabilen gfiqlU kanatlarr. ve uzun bacaklan vardu. Ytirii-mekte zorluk geken gocuk iqin dilenilen de giiqlii bacak-

lardu. Bu garkrcrk Anadolu'nun birgok yerinde ufakfarklthklarla, daha ziyade leylek gorundUgu zaman ve

onu ugarken gdrenin o ytl qok seyahat yapaca$t inanct ilesciylenilir. Onun u$uruna inanrlu ve ona dokunmantngtinah olaca$r inanct vardu. Bacastna leyle$in yuva yap-tt$t ailenin adeta gansh oldu$una leyleSin gans getirece-

$ine inanrlu.

Qi$il Trirklerindeki gocukla ilgili diger inanglanndaTiirk halk inanglan arasrndaki yerine igaret etmek istiyo-ruz.

Qocu$un begi$i bog iken sallanmaz, sallanrr ise u$ur-suzluk getirece$ine inanrlu. Bu inanq Kars ve Trabzony6-resinde de vardrr. Bize gdre sahiplenmekle ilgili olmah.Bog begik sallantlmast halinde iyi saatte olsunlar'a ait be-

beklerin bu salmca$a binebileceklerine inantlu. Bebek

mutlaka begi$ine besmele ile konulur. Bo9 beqik sallantrise

bebef,in sancilanaca$r inanct vardu.Qocu$un aya$ opiilmez ve ayaSr oprilen qocu$un geg

ytirtiyece$ine inantlu. Bu inanq Balkan Ti.irklerinde, ora-

dan Batr Anadolu'ya gdqenlerde de vardrr. Bebe$in ense-

si optilmez, onunla ilgili inanglar da vardtr. Sanutm ense-

si opi.ilen gocuk asabi olurmug.

190 Yryr Kalafit

F. Aligar'm tespitini yapbgt t*ptlslardan bize gdre

dnemli olan birisi de goctt$tm tek pabuctnun giydirilrne-

yece$idir. Tek Pah*g Sy.n gocusun dikstiz kdaca$r inan-

ct vardu- Bizim ewelce yaptt$tmrz tespitlerde tek ve gift

verih$si vudr. Mesela gocuklar top-

Balkanlar'dan lJIu Tiirkistan'a Ttirk Halk Inanglan

du. Adeta taraflardan birisi bir Alem di$er taraf ise bagka

bir Alemdir. Bagka misaller de verilebilir.

itk defa Qi$il Turk halk inanElart miinasebeti ile rastla-

dt$rmtz bir inang da kalabah.kta yellenen gocu$un babast-

na ait gapkantn ahntp hediye kargtlt$tnda geri verilmesi-

t9't



ile 6teki Alerne mesai

lu siinnet yapttrdtnca gocuk sayrsmtn gift olmasr.na dikkat

editir, sa]4y1gifte tarna*rlarrr* mtlnrkttn olmuyor ise birhoroz kesilir, bdybce akrttlan kan saytst gifte g*anlm6

olunur. Keza yas evlerin& eskiclen ikrarnm tek tabakh ve-

ya gay ikram edilecek ise bir bardakla yap*masrna dikkat

edilirken dti$tlrderde gift ohrastna dikkat edilirdi. Bunun-

la bir acr"yeter veya mutluhrkha bir ile kesilnresin devam

etsin mesajr verilndg oldugu inanct vardt.

Qi$l Ttirkterindeki uyurken gtilen eocugu melaikele-

rin gtildttrdu$tlne dair inan4 da Tti,rk kultur coSafyasm-

da gok yay$n&r. Cocuk rvelektir, o r,nelekleri gdrebil-mektedir. DUgtince falan ucuz atlatmast melekler taraftn'

dan korundu$u igindir. Q*ardt$r sesler de suadan sesler

de$ildir. Bebekken 6len gocuklar igin anne ve babasrnt

cennete almak igin or*'ar Ohinceye kadar cennetin kaprsrn-

da onlan bekledi$i gibi inan'Slar vardrr.

qigil Ttirklerindeki stlrek}i oksthen gocu$tm Oksuruk

Kayasr'ndan gegirihresi inancr Anadolu'nun birgok ye-

rinde bu arada Eruurum, Erbil ve Van y6resinde de yaSa-

maktadrr Biz Erztrrunr ve Bitlis'te ortast delik bir taraftn-dan 6te ytiz0ne geqirihnek suretiyh gifa umulan taglan

tespit etmigtik. Ayrtca Otstirtik Baba, Otsti*it Dedesi

gibi yatulan da tanttmqttk. Tagn veya a$acrn kovu$'u-

nun bir yiiztinden 6teki ytiztine gegmekte kara iyelerin

yani hastaltf,a sebep olan gilglerin atladrklan inanct var-

dir ki, bize gdre gok do$al. Gaz sancur geken gocu$un gaz

yapqma kargrhk olarak babastnrn hediye almastndan da-ha.do$al ne olabilir.

Qok gtlrulen kuklt gocu$un gamagulanntn gece egik-

ten dtgart asrlmasr inanct Qi$l Turklerinde de vardu. Bi-

ze gore bu inang giineg ktiltii ile ilgili olmalt. Kara iyeler,

karanlr$ sevmekte ve giin bathktan sonra daha mtessii

olabilmektedirler. Nitekim giineg battrktan sonra epikten

dqarrya stcak su, bulag* suyu ve benzeri sular dirkiilmez.

Egik adeta iqerigi dqardan gelebilecek tehlikelere kargt

koruyan giivenlik girigidir. Azerbaycan stlzlti edebiyatrn-

dan bir 6mek vermek gerekir ise,

"Yeri yeri egifine

Men bahhm yeiyigine

ipek olum dolarum,

H encelinin giirnii giin s " 262

Turk kulturlu halklarda Eski Ttirk inanq Sistemi'nden

gelen gocuklara bir sttre igin takma girkin isimler konur.

Bununla amag gOrtinmeyen bazt zxath giiglerin be$enisi-

ne ba$lt muhtemel zararlartndan korunmak iqindir Bu

amagla gdze gelmesinden saktntlan stit geng gelin ve be-beklerin ytizleri k0mtir ile karartdrr. Bu tiir sevimlili$i 6r-

ttileyen gocuk isimlerine Qi$l Turklerinde de rastlamlu.

Enik bunlardan birisidir.

252 E.Ahundov, a,g.e. Sh.30

192 Yagar Knlafat

Diger Ttirk ktilturlti halklarda oldugu gibi Qigillerdede ere verilecek ktzlarrn verilmesinde var ise ablasr srra

gdzetilir. Ktz isteme$e giden aile de bu yolu yok saymaz.

Azerbaycan strzhi edebiyatrnda bu yol kinaye ile dile geti-rilirken;

Balkanlar' dan lJlu Tirkistan'a Tiitk Halk inanglan

6zel cinem arz eder. Yolcu ve gelin ayna ile uSurlanrrken

gelin sandtklartntn olmasa olmazlartndan birisi Kur'an ve

Eok kere de di$eri aynadu.26s

Cehiz sandr.$mrn iizerine oturarak bahgig alma gelene$i

bu halkta da vardu. Verilen bahgig benzerlerinde oldu$u

193



Mecmeyide r.iztim aar,

Aztim sende grizrim aar.Eadeki iigbaarun

Kigiyinde gti zilm u ar"263'

Tiirk ktilturli.i halklarda niganhhk/adakh.l* siiresi qift-lerin ve ailelerin birbirlerini tantma ddnemidir. qigilTtirklerinde bu si.ire zarftnda anlagma olmayr.p akdin bo-zulmast ku tarafmdan olur ise ona "bohga gdnderme" ve

erkek taraftndan bozulma olmasr halinde de "ytiztik at-ma" denir. "Ktz anast kzarct olut" ve "Ktz evi naz evi"

denilmigtir.Qi$il TUrklerinde yaprlan cehizin ahndrst kaytta "se-

net" denir. Cehizin olugturulmast krz gocuSunun dtinya-ya geldi$i ilk gunden baglattlrr Buna anne dnayak olur."Ktz anadan gdrmeyince 6$iit almaz" diye bir sciz vardu.Cehizin igerisinde muhakkak ayna ortiisii olur.2e AynaTtirk ktilhir cof,iafyastnda etraftnda birgok inanctn olug-tu$-u adeta bir ktiltrur. Ayna ile fal agtlu, ayna ile fala ba-

ktlu, rtiyada ayna anlamlandrnlu, ayna ile agk ilan edilir,aynanm kutk olant kullantlmaz. Bebek ve hamile kadtn

aynaya baktudmaz. Gece ayn ya baktlmaz. Kur'an-r Ke-rim okunan yerde ve yas evinde almalar ortri ile kapahluveya ters gevrilir. Ayna orttisfl ve Mushaf krhfr. bu itibarla

263 E.Ahundov, a.g.e. Sh.302ff F.Aligar a.g.e.

gibi bir sactdrr. Dostlu$u, muhabbeti arttrmaya, husumeti

giderme$e matuftur. O$lan tarafrntn dakrz evinden habervermeden kap kaqak gibi sembolik geyler alarak bereketi

oSlan evine tagtma u$'raglart vardtr' Bu bir nevi "Hant ya$-

ma" olayrnt anduu. Biz Pakize yengeyi A$-r/dan getirir-

ken Ytiksel a$abeyi igin bir su barda$t qalmqtrk

Qi$il Tiirklerinde erkek tarafintn davetiyesine "okutu"denilirken ktz taraftmn davetiyesi "yol" olarak bilinir.

Okutular gerez tiirii yiyecekler egli$'inde, yollar ise mendil

tiiri.i kullantlacak nesnelerle birlikte gdnderilir. Yol aynt

zamanda t6redir.

Di.isiinlerde "ba5rrak dikme" Ttirk ktilti.ir cof,'rafyast-

ntn diSer halklart gibi eigil Ttirklerinde de vardu. Bu bay-

rakla dustin haber verilmig olunur. Dikilecek bayrak ho-

canln dualart ile yerden kaldtrtlarak dikilir. "Bayrak kal-

drrma" igleminden sonra katdanlar toplu halde amin der-

ler ve bayrak dikimine gegilir. Bu genglerin diktikleri ay

yrldzlt TUrk bayra$dtr. Dflgtin sahibinin davetlilere ve-

rece$'i yemekten sonra iglem bitirilmig olur.

Ti.irk kiilttirlu halklarda bayrak yeni bir oca$rn, yeni

bir egemenli$o yeni bir kutsiyetin simgesidir. Yuvast in-gaa edilen aileler de damrn iisttine, gatmrn drtiilme safha-

srnda bayrak dikerler. Dti$unlerde krz evinin bayra$ o$-

25sYagar Kalafat, "Halk inanglarmda Hususiyle Tahtacilarda Ayna" I. Akdeniz

Ydresi Tiirk Topluluklart Sosyo Kiiltiirel Yapsr Tahtacrlar SempozSrumu,

26-27 Kastm 1993 Antalya,5h.75-707, Ankara, 1995

194 YaEar Kalafut

lan evinin bayra$rntn yanrna getirildikten sonra evin

ilntinde sadece bir bayrak olur ve o$lan evinin bayra$rdu.

Adeta sefer halindeki ordunun sanca$rntn ardt sua birgok

destekgi ve katrlrmctlann birqok bayrak ve flama ile alaya

katdmalan gibi. Peygamber sanca$t altmda toplanmantn

Balkanlar' dan Ulu Tiirkistan' a Tiirk Halk inanglan

Babarun tikiizii begtir

Anadan aynlmak giigtiir

Git krztm salltklar ile

Sit giiziin ya{t*lar ile

195



nasip olmast dile$i bu Alemde takvayr bir hakktn yapabi-

lenlerin 6teki Alemde timmet kapsamtna altnabilmeleriniifade eder. Yahrlann da bayraklart, bayraklanntn gdnder-

leri ve onu aziz bilenlerin o gdndere baSlad*larl veyagaktklan adak bezleri vardu. Bdylece ziyarete gelenler

ba$ladrklarr bezlerle o yatutm himayesini, gefaatini, koru-masrnr talep etmig olurlar. Ewelce de belirtildi$i gibiTurkmenistan'da yattrm tiirbesi onun kalast olarak bili-nir. Mesela Qoban Baba'nrn Kalast denir. Kala aynt za-

manda mesktn olan yer, gehir anlamma gelmektedir.

Turk kulttir co$rafyastnrn sair yerlerinde oldu$'u gibi ttir-

belerden buralarda da bir geyler altnmaz. Bunlar sahipli-dirler ve sahibi Kalede yatan ulu zatttr. $ifa veya benzeri

nedenlerden ahnmast icazete ba$hdu. Aksi halde Kala sa-

hibi garpabilir. Kale etraftna yani hazire veya kabristanrna

gdmtilmek istemekle de bu manevi atmosferden yararla-

nrlmak istenilmig olunur.

Qi$il Ttirklerinde "Tozaktakma" gelin bagt yapma bag-

It bagma bir estetiktir. Toza$tn altma konulan duvak mu-hakkak'krrmrzr" olur. Gelinin ana evinden qtkmast antn-

da a$lamak adeta gereken bir iqlemdir. Birazc* olsun a$la-

mayan gelin'aytplantr. Bu esnada yanrk pargalar okunur;

Ahalar besler hurma ile

EI o{tu driler hurma ite

Gitktztm sa{hklar ile

Sit gtiztinii ya{hktar ile

Biner atabiner ata

Gider wleinden rite

AI yanap tiite trlt&ffi

Buradaki ttitmek aSlamaklt hal olmakla beraber biz buttitme ile duman ve duman ile de tiitsiimek arasmda biranlam iligkisi oldu$-u kanaatindeyiz. Halktmu duygulan-nt sdzlti edebiyatla ig olsun diye anlatmamakta veya s6z-

lu edebiyattaki bu mistik ytiklemeler yok saytlarak ince-lenmeleri onlara sadece kafiyeli olma adtna sdylenilmigsdzler olarak bakilmast haksul* olur ve gere$i gibi an-lamlandrnlmam€ olurlar. SdzlU edebiyattmutn anonim

eserlerindeki bu ciddiyet ve hassasiyet gerektiren hususyok sayrlu ise halk inanElan aragttrmalan inangtan yok-sun btrakilm6 olurlar.

"Atladt A*h egi|i

Sofrada galh kay {'

"Qatklar ocak taEtnt

Vurdular diifiiin aEmt

Ordiiler krztn bagrnt"

"Hani bu ktzm anast

Elinde mumlar yanast

Bagma deolet konast"

ffi F.Ali9ar, a.g.e. Sh.83

196 Yagar Kalafat

" Sag balm arkanda salmmaz oldu

Kadrin ktymetin bilinmez oldu

sssFadime anamz oturmug ktnast ezer

Deli olmug melekler cennette gezer"

Balkanlar'dan UIu Tiirkistan'a Tiirk Halk inanglan 197

tak inancrn Qi$il Turklerindeki uygulamasr da mahiyetitibariyle ayntdrr. Bu amaEla kaynana damdan ganak gom-lek atarak kurlmalartnt sa$lamak suretiyle ses Ekmastnrsaflar. Gelinin bagrna serpilmek tizere kaynananrn hazrr-lamr.g olduSu saqryr damdan daha ziyade damat atar. Dti-

evinin iginde ise, igerisinde



Gibi tespitleri mistik muhtevalart ile irdelemez isek,

egi$in kutsalh$tnt, kagtk- bereket ba$lanttstnr, ocak-dii-$i.in-bag ba$lama iligkisini, qr$m, nurun aydtnh.k gelece$i

simgelediSi, sag ba$lama gekli ile medeni hal arastndaki

mtinasebeti ve Fadime Ana ktiltunu halk inanglarmda na-

stl izleyebiliriz?

"Gelin Kugaft" da kumur olur. Bazen kugak niyetine

"kwlrlrtzr" kurdele de ba$lanu. Kugak baSlama igini geli-

nin babasr. veya a$abeyi yapar. Kugak ba$lanuken i.ig de-

fa Fatiha Suresi okunur ve gelin egiSi birlikte geqer, bine-

ce$i ata kadar refakatli gdttirtiltir. Bu uygulama aynt za-

manda baba evindenizzeli iffeti ile ayrildt anlamrndadrr.

Ttitsti-duman gibi inang etimolojisi bize anlamlt gelen

bir kelime de ewelce de belirtildigi gibi da$ ve daSlamak-

dalamak kelimeleridir. Nitekim;

Kara koyun karadt

Km aurdu kim sarardt

Getirdim komgulara

it baldrm daladt

Gelinin yeni oca$tmn egi$inden girmeden ewel kurla-

caSt zaman ses gtkarabilecek tabak tiiriinden bir geyi aya-

$t ile basarak kumast inanct gurultii grkarmak suretiyle

ses grkartp u$ursuzluklara yol aEan kara gugleri kovma

inancr, ses gtkararak kara iyeleri kovmaya dair olan genel

inancrn bir parqasrdu. Ti.irk kultur coirafyasrndaki bu or-

$rin portakal ttirU meyvelerinde bulundu$u sagryr kaynana gocuklann kapqrp sevin-

meleri iqin sagar. Btittin bunlar muhtelif saEr gekilleridir-ler.'Bereket ttirti temenniler amacryla yapilu. Strtt yum-ruklandrktan sonra gerdeSe giren damat gelinin konug-masr ve ytiziinti gdrebilmek iqin ona hediye verir, "DuvakAgma" uygulamast tamamlanmq olur. Zifattan sonraTurk ktilttirli.i halklarrn diSerlerinde oldu$u gibi gargaf

kontrole agilarak bekAret tescil edilmig olunur. Bu kontrolilkel gibi gtirtinse de bekAretin fevkalade dnemsendigi birahlak anlaytgmm hdkim olduSu bir toplumda bu uygula-ma yaptlarak do$abilecek gok ciddi sorunlann onii alm-mtg olmaktadu. Evlilik merasiminin son halkasrnt "el iip-me" tegkil eder. Bu uygulama ebeveynlerin ve genElerinkargil*lr giikran ifadesinin bir yanstmastdu.

QiSil Ttirklerinde de 6ltim habercisi oldu$una inandanbazr inang emareleri vardrr. Bunlar bu co$rafyanm diSerhalklartnm inanglanndan farkh de$illerdir. Bunlar baztevcil hayvanlann kigneyip bo$tirmeleri, ayaklarmr yerevurmalan, baykugun eve yakrn yere konmasr veya kope-

$in kurt gibi ulumasr, gee vakit kaptnm vuruldu$u sesi-

nin duyulmasr, hastanm ktitti riiya gormesi, hastanr.n gii-zellegmesi gibi hallerdir.

OlUntin gdzii F.Aligar'ln tespitine gore elin tersi ile ka-pattltrmtg. Buna biz ilk defa rastlamrg oluyoruz, ters moti-fi ile ilgili olmah. Gdzti kapahlmayan oltintin ardrndan

798 Ya€ar Kalafat

yeni dliimlerin gelece$i inanct yay$ndu- $ehitlerin tabu-

tu bayra$a sartluken, kadrn tabutlanntn bag ktsmrna ye-

meni ve erkek tabutlanna da temiz bir seccade sanltr'

Qi$il Turklerinde cenazeye ait elbise du$melerinin gt-

karhldr$nr 6$reniyoruz. Dti$me kapatmak, du$imle-

Balkanlar'dan UIui Tiir*istan'a Ttt:,* HaIk Inafldsrt 79

ald* Bizim dede ve kurt anlayrgtnu .mistik muhtevayukludtir. Bu arada Qi$il gocuk oyrndartndan birisininadt da "ana beni kurda verrne" dfu- Biz daha ewel gocuk

oyunlart kurt ba$lanttst tizerinde durmugt uk.%7

"Sinsin O5runu" di$er Ttirk kultiirlii halklartn buyiik



mek, du$um atmak halk ktilturunde buyti olarak bilinir-

ken, mevtanrn iizerinde bir btiyu var ise kaldutlmasr mt

istenilmig olmaktadtr? Veya kigio$luna o tildukten sonra

da buyti yaptlabilmekte ve du$meler kesilmek suretiyle

6nlem mi ahnmq olmaktadu? Bilindigi gibi insanrn i'ize-

rinde iken stlku$u veya kopuk dusmesi dikilmez, iyi de-

Sil denir. Kara kegig Aslt'ya btiyti yaparken ona buyiilu

gti*t"t giydirmigtir. Kerem du$meleri agmaya baglar an-

iak digei taraftan dti$.meler kendili$nden iliklenirler ve

vuslata eremezler.

Mevtaya imkan nispetinde bol topra$rn ahlmasr ve gok

kiginin toprak atmasr makbul kabul edilir ki," topra$t bololsun" ile kastedilen bu olmah. Gayri Muslim tlltiler igin

ise, "topra$ derin olsun" veya "dinince dinlensin'denilir'

Qi$il Turklerindeki kurtla ilgili yaprlan tespitler de ant-

lan eserde yer almaktadtr. Bunlardan birisinde hayvan sti-

rtistiniin kurt saldutstndan korunmasrnt isteyen bir Y0-

riik dewigten yardtm ister. Dervig, YdrOSe "kurt geldi$i

zaman yetig ya baba yetig" demesini tembih eder' Yoruk

dnerileni yapmtg ve siyah bir kope$in kurtlart gelip parga-

ladt$rna gahit olmug. Dewige durumu anlatan Ydrtik der-

vigin kendisini dinlerken "htmmmm" geklinde ses g*ar-mast iizerine Y<iri.ik "baktp dedeme kurttan htncrnt ala-

mamtg" der. Bu ftkra ile verilmek istenilen mesaj bizim

kurt ile ilgili inanq paradigmamtza aykrn olmasrna ra$-

men halkrn algrlayrgtna misal tegkil edece$i igin yaztmrza

gogunlugunda oldu$u grbi Cigil Ttirklerinde de oynantlu.

Bu oyun igin ategin etraftnda halka olugturan insanlar onunetrafmda d6nerler. Ategin etraftnda dtinme ile tav# itigkisiiizerinde de durulabilir.zt8 Turk kulttirtinde ateq Zerdti-gizm'den farklt olarak daha ziyade stbjektif bir etken oluptapdan de$l kutsal kabul edilendir. Azerbaycan sdzlti ede-biyatrnda d6nme bagtna ddnme inanct gerrig yer tutar;

"Bagtna men dolantm,

Men &inin men dolanun,

Olme, tilme yanfam

Krilgende men dolarum

Boynunu menyallarant

Yaman gtizii da{lnram

Tez gek meral tikiiziim

Geri galsan a lara7n26e

267Yagar KalaJat, " Sozlu Ktilttirde Eursa ve YoresiSnrekleri ile Kurt,,, Il. EsFsa Halk Ktiltilrti Sempozyumu Bildirileli 2G22 Skim 2005 Bursa Butsa

2001 c. 2 Sh. 41.542326Yagar Kalafat, "Diyarsekrr ve Qevresi Ornekle;i ile Halk lnanglarrnda Ta-

vaf'D0nme', II. Uluslararasr Osmanlr'dan Cundtrriyet'e Diyarbalac Sem-pozyumu, Diyarbaku, 15-18 Kasrm 2006

26eDerleyen dUzenley. en Ehliman Ahundov, Aktaran Senrih Tezcan, Azerbay-can Halk Yazrnr Ornekleri" Qifui ve Sdan Koguklan, llolavarlar, Ankara,

. 1994 Sh.9

200 Yagar Kalafat

"Tekeci Oyunu ise kog katrmt teke kattmt donemine

mahsus bir oyun oluP;

"Hay hay akar haYadan

Yilan akar kayadan

Ala guaal sijkiildii

Balkanlar'dan UIu{ Tiirkistan'a Tiirk Halk Lnanglan

Ayrr.ca bilgi kayna$tmrz Kevser Arrau0 ve o$lu Btilent ve

yakrn gevresinin verdi$i bilgiler Nusayrilerin inang bakt-mtndan homojen olmadrklan geklinde idi. Bu teghisi bildi-risini dinledi$imiz Stireyya Filizzn de do$ruluyordu. Bu

noktada ben Nusayri halk inanglannr de$il Nusayrili$inkrsmen inang dzelliklerini de arz



Kuru iiziim ddkiildii

Veren ablam ikiz ikiz dofiursun" geklinde ya$mur duast-nr anduan bir duast vardu.

MUSALLALILAR

Musalla olarak bilinen tescilli, literatiire bu isimle geg-

mig bir etnik kesim veya benzeri bir yaprlanma yoktur'

Musalla, Nusayrilerin yagadtklart Tarsus, Adana ve Mer-

sin bolgesinin Tarsus sahil geridindekilere verilen isimdir.

Erdemli'den sonra Nusayrilere rastlantlmaz iken Adana,

Karatag, Kozanh, Mersin Tatsus'ta yaklagrk olarak 800-900 bin Nusayri yagamaktadu. Bu topluma Arap Uga$t ve

Qiftqi anlamrnda Fellah da denilmektedir. Ana dilleri Trir-

kiye gartlartnda az-qok gekillenmig olmakla beraber Arap-

gadn. Nusayriler % 90 ile Alevi inanglt Mtisltiman halktan

olugtur. 15-20 kdy kadar Stinni inanglt Nusayri'nin de ol-

du$u ifade edilmektedir. Bolgeye 200 yrl kadar once Os-

*ur,l.'t.tt LAskiye cofl'rafyasmdan geldikleri ifade edilen

Nusayrilerin Toroslar'da yagayan ve Arap UEagt olarak

Ti.irkmen -Ydrtik toplumu ile ilgisi yoktur- Biz bu qalq-

mayt yapmaya niyetlenince doSusu Toroslar'da'ki adag-

lannr-irrceleyece$imizi sanryorduk. Btilgeye gidince gok

genig bir alan buytik bir niifus yo$unlu$u ile kargilagt*'

Yazmtza, ele aldt$tmrz bdlgenin ismini verigimize ise sa-

dece bu co$tafyada qalqmq olmamtz neden tegkil etti'

edebilen Musalla Nusay-

rilifini inceliyordum. Nitekim Anadolu Alevili$inde

Ocaklar ve Dedelik Kurumu Sempozyumu I'de dinledi-gim bildtuiler de do$-ru bir isimlendirme yaptrSrmr gdster-

migtir. (Dr. Omer Ulugay, "Nusayrilerde inanq Onderle-ri", Mehmet Karasu, "Nusayri inang Onderleri $rhlar/Hatay OmeSi") Bu bildirilerden edindigim bilgileri ve

bu konuda inceleme imkAnt bulduS'um Siireyya Filiz Ha-

nrmln hediyesi olan kitap272, konuyla ilgili makaleler2T3 ve

nihayet Suzan Batuman'tn Yiiksek Lisans Tezi de Eal6ma-mza tgtk tutmugtur.27$ SlJzan Batuman'tn qalqmasrndan

sonrabizirn

yapmaya qalqtt$rmrzbu

galqmadaha ziya-de, edinilen bilginin diSer Ttirk kulturlu halklarla veya

270 Kaynak kigi: Kevser U$urlu, Tarsus 1938 do$umlu, Nusayri islam inanEh, il-kokul mezunu ev hanrmr

271 Streyya Filiz, "Nusayriler, Ra'nrn Qocuklan", Anadolu Aleviliiinde Ocak-lar ve Dedelik Kurumu Sempozyumu l,'t5-L6 Araltk 2006 Ankara

272 Di. Cahit Aslan, Fellahlarrn Sosyolojisi, Arap Ugaklary Nusayriler, Hasibi-ler, Kilaziler, Haydariler, Arap Alevileri, Karahan Yayurlarr, 2. baskr, Sey-

han Adana 2005273 Fulya Dofruel, ?Etnisite, Kimlik ve Yagam Stratejileri: Nusayri Alevilere Bir

Bakrg?, Kukbudak Anadolu Halk inanglarr Aragtrrmalan, Sonbahar 2006, S.

8,5h.5-24, Ayhan Aydm, "Nusayri inang ve Toplum Onderlerinden Nasret-

tin Eskiocak'la Sdylegi", Kukbudak, Anadolu Halk inanglan Araghrmalan,Sonbahar 2006, S. & Sh. 24-48), Ergin Sertel, "Toplumsal Olgu Olarak Nusay-rilil /Arap Alevilifif," Kukbudak' Anadolu Halk inanglan Araghrmalan,s.8, sh.48-61

27a Suzan Batuman, Adana Nusayrileri, Dini inanqlar-Tdrenler-Halk Kiilttirii,Qukurova Universitesi Sosyal Bilimler Enstihisii Tiirk Dili ve Edebiyatr Ana-bilim Dah, Adana 2003

Yagar Kalafat

Ttirk kiiltiir cografyasmm diger halklan ile kargrlagtuma-

lar yapmak ve igerikleri itibariyle farkhltklann katktsrnt

ortaya qrkarmaktu.

Tarsus, dini tadhi kiiltiir katmanlagmast itibariyle, bili-

nenden gok daha zengin ve gok daha qal€dmast gereken

Balkanlar'dan Ulu Tirkistan'a Tiirk Halk Lnanglan

Ti.irk kriltiir co$rafyastnda Ttirk kultiirlti halklar ara-smda emperyalizmin parasma puluna, metoduna, oryan-talizmine ra$men sessiz mtitevazi, patuhdan uzak qok

ciddi, gok onemli, gok say$n igler igleniyor. Bir d6neminAlevi'si Bektagi'ye ve Bektagi'si Alevi'ye krz verip almaz-



bir yerlegim yeri.Tarsus'ta Fellaho$lu Muhammed Nuret-

tin'in ttirbesini ziyaret ettik.Ay-yrldrzlt Kitabede 1329 ta-

rihi vardt. Temizlikle sorumlu olan hantm yaturn gehit ol-

du$unu sdyltiyordu. Kesik bagr ile savagtt$rna dair aldtf,r'-

mu bilgiyizs daha sonra teyit edemedik. Ancak gehit ol-

dr$o zaman elindeki asastru btrakmadt$ma dair anlatrlar

var. Sandukast Tiirk bayra$"ura sanlt idi. Tiirbenin yaktn

gewesinde buhur yapmak iizere qok sayrda saq ayaSt ve

mangal vardr G6revli hanrm yanar halde hazu bulundu-

rrLyorttz,buhur yapmak iqin gelenlere kolayltk oluyor di-

yordu. Buyiik bir madeni tepsimsi kap iEinde yanm6 veya

yan yarurug gok saytda mum vardr. Ttirbenin bahgesinde-ki a$aEta Eok saytda adak bezi asrlt idi. Buraya her ttirltiderdi olan gelip her ttirlti talebi iEin bagvuruda bulunuyor-

du. Bciylece Fellaho$lu olmak Tiirk bayra$"na sartlt bulun-

mak, tiirbede Tiirk bayra$r astlt olmak, gehitlik kawamt,

adak bezi, mumu ve buhuru bir kompozisyon olugturu-

yordu. Bize gOre burada Anadolu islamt yagtyordu. Nu-

sayrilik tek tip bir g6riintim sergilemez ,yaniinang itibariy-

le homojen olmazken, Nusayrilik Tiirk/Anadolu Alevili$ile bire bir drttigmezken Fulya DoS'ruel'in Hatay Nusayri-

liSi igin koydu$u'Turk dil ve kulturune entegre olmuglar-

du" teghisini biz Musalla Nusayrili$r iein koyabiliyoruz.

zsYa$ar Kalafat "Krzdtepe Ydresinin Sofrada Kelle Gelene$ ve Turk Halk Kttl-

tiirtndeki Yeri" I. Uluslar arasr Mardin SemPozyumu, (Mardin 25-28 Mays

2006)

lardt Salman Baba bunu agar. GtilaSa Oz'tin dedesi AliDede 1970lerde Suriye'ye, lrak'a, iran'a cem ydnetmeye

grdgrmig. Bazt teorisyenler "Alevilik ttikeniyor, cem ol-masa olmaz" diyotlar. Bize g6re ise, "Cem'e ekonomik,e$itimsel ve sair sosyal statrisi.i ytiksek Alevi-Bektagi ceme

gelmezse ve gelirken cemi qtkar basama$. yapar ise, cem

kusal kesimde veya bUyiik gehirlerin eylemci genglerininelinden kurtardamaz ise cem ttikenir."

Cahit Aslan Cwao$lu'na dayanarak Fellahlar/Hasi-biller konusunda yaphgr agrklamastnd4 "Allah'rn Hz.Alfde tecelli etti$ine, Hz. Ali'nin z:rrrra zaman gelip gitti-

$ine inanularken Anadolu AleviliSi I1z. N{yi kutsamast-na kargm Tarrt'ntn onun suretinde tecelli etti$i yorumunakahlmazlar.T6 "Fellahlarda de$il kadrn ve erke$in birlikteibadet etmesi, kadrntn ibadete iligkin bilgi edinmesi bileyasaklanmrgtu. Kadrn dinsel uygulamalannrn iginde bu-lunsa de ibadetten muaf tutulmugtur.?m C-alit Aslan Nu-sayrili$in di$er dinlerle iligkisi konusunda bir agtklama ya-

parken de Oznisan'r kaynak gcistererek, "Yahudilik, Htris-tiyanltk ve Ozel bir Mtisliimanl{rn karmast oldu$u siiyle-nebilir." demektedir.2n Arap Alevileri dini inang ve ibadet-

lerini bir srr perdesi ile orttip kurumsallagtrmrglardu.2ze

26a.g.e. sh.34u a.g.e. sh.35ma.g.ea.g.y.

wa.g.e.Slr,'.57

Yagar lGlafat

Arap Alevili$i anlatlukery " Ehli-beyt ve Hz. Ali sevgisi

6$retileri, tarikat strn anlayqt ve Hrztr inancr sosyal ve

dinsel yagamda geriat kurallarrnt benimsememigler ve laik-

li$e ba$lilrklan Nusayri Alevilerini Anadolu AleviliSine

yakurlagtumqtu." denilmektedir.280

Balkanlar'dan lJIu Tiirkistan'a Tiirk Halk iaanglan

ve ktrk kelimeleri tasawufi igerikli bir boyut da igermeli.

Nereden aldt$tnr bilemedi$imiz bir tesis resimledik.

Musalla Nusayrileri'ne gegmeden Suzan Batuman'rn

Erman Artun hocanrn ydnetmig oldu$u Adana Nusayrile-

ri konulu tezinde; Alevi inanct iginde Nusayrili$i, geqig ve



Fellaho$lu Muhammet Nurettin'in hemen yakmrnda,

Makam veya Cami mevkiidiye bilinen yerde bir ddnemin

kilisesi olan yapt uzun stire camiye dtintigturultip bu 9e-

kilde hizmet verdikten sonra, son birkaE yd iginde ibade-

te kapattlmq, gimdi muze olarak hizmet vermektedir'

AB'ne girme stireci halkrn gunltik inang hayatrna da yan-

stmaktadu. Umanm bazr def,erlerimiz elimizden ugup

gitmezler. Biilent U$urlu Tarsus kelimesinin etimoloiisini

yaparken Nusayri Arapgasmda tat'tn ugmak ve sus'unda

ti*i., kug anlamrna geldi$ini Tatsus'un ugan kug olduSu-

nu sdyliiyordu.

Tarsus'ta Hz.Dalyan (a.s) kabri, Bilali Habegi'nin ma-kamt, Hz.Htztr (a.v) Camii, Tarsus Ulu Camii iginde Hz'

Ademo$lu $it Peygarnber'in (a.s) makamt, lokmanlann

piri Loliman Hekim'in makarnt gibi daha birgok Islami

eser var. Aynca $ahmerdan kultii de gehrin dokusuna sin-

mig. $ahmerdan'tn heykeli, hamamt, gegmesi, parkt var'

Bu arada Kuk Kag* veya Kuk KaErklt diye zamanla es-

naf gargtst olmug, gimdilerde miize olmaya haztrlanan ve

ismini firuze siisii olarak kullandan motiflerin sapstz kaqt-

$a benzetiliginden alan bir mekan resimledik. Burasr 1579

yU*au Ramazanof,lu ibrahim Bey imarethanesi olarakyaptlmq Beyaz eargt iqerisindeki bir yerdir. Bizim ilgiT-i-

Li tut ve kagrk tamlamast Eekmigtir. Bize g6re derleyebil-

diSimiz bilgi ile tahminimiz farkhdu. imarethane, kagtk

zsoFulya Do$uel, a.g.m

bereket trenlerini, halk mutfa$'urt, halk saSlt$"rnr, anonim

halk edebiyattnt,bu arada halk inanElartnt da genig bir ge-

kilde ele aldtSmt belirtmek gerekir.281

Musalla Nusayrilerinde gocu$a ismini anneanne veya

babaanne koyardr. $imdilerde gocu$un anne ve babasr go-

cu$a ismini koymaktadu. Kendilerine ozgti farklt isimleri

yoktur. Kevser, $efika, Emel, Btilent, Rarnazan, Sevim, $e-rife, Miinewer gibi isimler kullantlu. Ozel "Do$urn To-

yu" veya "Qocuk Toyu" diye bir toy yokfur. "Adaklt Qo-cuk" iqin kurban kesilir ve konu- komgu davet edilir, bir-likte yemek yenir. Bize gdre kendi formatmda bu da birgdlen ve bu da bir genliktir, toydur. Musalla Nusayrilerin-de gocuk ilk ytirtidu$u gun leblebi ve pigirilmig ciSer da-

$rtdtr. Qocu$un ilk diginin gtkttStnt gtrren kimse gocu$a

bir hediye alu. Do$"um toyr+ begif,e salma toyta ilk adrm

toyu gibi Turk kulturlti halklarda gegitli bigimleri yapd-maktadtr.282 Musalla Nusayrilerinde ciddi bir Kirvelikinang ve uygulamasr vardu. Kirve gocuklart evlenmezler.

Adak sahibi birgok yerde oldufundan farklr olarak adak

etinden yiyebilir. Adak sahibi adak kurban etini da$ttu-

ken, da$tttt$t kimselerden beherine verdi$i kadar kendi-sine adaktan pay aytrabilir. Adeta nefislerden bir nefistir.

81 S.Batumary a.g.t.

a2Yagar Kalafat, Tiirk Dtinyasr Tiirkmen Halk inanglan, Ankara 2000, Sosyal

Antropoloji Aragttrmalart, Avrasya Stratejik Aragttrmalar Merkezi Sh. 103-

706

Yagar Iklafat

Tamamen ihmal editmedi$i gibi di$er pay sahiplerinden

farklt muamele de gdrmez.

Musalla Nusayrilerinde "ilk dig toyu" veya "ilk tu-nak toyu" tiiriinden bir genli$in yaptldt$mr tespit ede-

medik ama qocuklan sevindirmek igin onlara bir geyler

yukanda da belirtildi$ gibi gehir hayahnda

Balkanlar' dan UIu{ Tiirkistan'd Tiitk Halk Inanglan

Bu toplumda Tiirk ktilttirlti halklann buyuk Eo$unlu-

$unda farklt yoS"unlukta da olsa yagamakta olan "Fatma

Ana" kultii pek yoktur. Fatma ana etrafinda olugan inang

yuma$r, daha ziyade bereket do$umun kolaylt$r, iglerin

iyi gitmesi ve benzeri alanlarda tezahiir eder.m3 Musalla

Nusayrilerinde "Acele Bact" inang ve uygulamalan var-



da$tmakunutulmay a yltz tutmug toyumsu kutlamalardrr. Kesilen

saglar hangi yagta olunursa olunsun kesilen hmaklar gibi

gdpe attlular

Bu toplumda digi hayvandan kurban olmadttr gibi sa-

ir zamanlarda da digi hayvan eti yenilmez. Horozdan nor-

mal, rutin kurban bayramr kurbant ve hem de adak kur-

banr olur. "Bizdeon iki ayda on iki ayrn kurbant olur" de-

mektedirler. Ancak $ii-Caferi inangh islam kesimde oldu-

g'u gtbi, inang sistemi imamet kultii iizerine inga edilme-

migtir. Amaq nza adma kan akrtmak olup borcu olan kur-

ban kesemez. Kesilen kurbamn sadece herhangi bir aksa-mr birilerine di$er krsmt tamamen bagka birilerine veril-

mez. Kurban etinin butun aksamlanndan pay gonderilen

herkese verilir. Kurbanrn eti kesildi$i gtin datrtlmaltduinanct vardrr. Borcu olan Nusayri kurban kesemez. Nu-

sayri inanglr Mtlsliimanlarda Hasni diye bilinen ayrrca

gorbast da olan qok iinltl qok lezzetli bir yemek vardrr. Bu

yemek kurban etinden yapdu. Kurban, Allah nzast igin

kesilirken et da$.ttmrnm yaru sua hasni de daf,rhlarak ve

ikram edilerek sunulur. Kurbanrn her safhasrnda hizmet

edecek kimse adam gibi adam olmahdu' Stradan kimselerbu iqlere bulagttnlmaz. Hizmetlilerin herhangi bir yanltg

hareketi olmamah. Er gibi er olma garh hoca segiminde de

aranu. Gegmigte hatalan olan kimse zamanla hizaya gel-

mis olsa da ondan hoca olmaz.

du. Acele Bacr adma helva kawulur, bu esnada hazula-

yanlar bildikleri dualart okurlar ve dilek dilenir. Acele Ba-cr ile ilgili bu uygulamaytbizAnkara'dan yakm gewemiz-

den Siinni inangh kesimden de biliyoruz. Tiirk kulrur co$-

rafyasrnda zengin bir helva kulturti vardu.2e Esasen Fat-

-" .4,o" etraftnda geligtirilmig inanglar ile Acele Bact

inanct aynr biittini.in farklt tezahtirleridirler' Biz Umay

Ana inanct ile baSlantdt kurabiliyoruz. Krbele ile iligki-

lendiren de var.

Musalla Nusayrileri tilumtin senesinde mezart yaptltr-

ken de kurban olarak kog keser, yemek verirler. Bu tarihqok kere 9. ayrna tekabtil eder. Oluntin 3'1J,7'si,40r ve

52'si yaptlu. 3'unde muhakkak yemek verilir. Oltim done-

minde adr kurban olmasa da Tiirk ktiluirlti halklarda hay-

van kesilir.ffi

Aynca 21 Mart'ta "Ne',rruz Kurbant" kesilir. Agure

aymda da kurban kesilir. Bu kurban siiresi 1. ay kadar sti-

rer. Agure uygulamast kurbandan sonra olur. imkAnt olan

hem kurban hem agure yapar. Her ikisini yapamayan kur-

ban keser, kesemiyor ise, agure yaPar. Agure de bu inang-

2s Mttcgan tlger, a.g.m.eYagar Kalafat, "Karaderriz Ybresi Kiilttir Tarihinde Helva", ilin Fikir ve Si-

yasct Dergisi Turan, IstanbulasYa$ar Kalafat, -Anadohr ve Yakrn Qevresinde Ttirk Halk inanglannda

Oltim" Gegmigten Gtintimiize Mezarltklar K{ilttirii ve insan Hayahna Etki-

leri Sempoz;rumu, 18-20 Arahk 199& istanbul 1999, Sh. 239'271

Yagar Kalafat

ta kendi ttirtinde bir kurbandu. Agure yapduken bilinenilgili sureler okunur. Komgudan gglen agurenin kabrnt ge-riye gdnderirken bog gdnderen de olur, bir geyler koyan-lar da olur. Ancak kap geri gdnderilirken muhakkak yt-kanmrg olur. Ttirk ktilttir co$rafyasrnrn bir kwrm halkla-nnda, daha doftusu bazr ailelerde agure tasrntn yr.kanmq

Balkanlar' dan Ulu Tirkistan'a Tiirk HaIk inanglan

Artkh glbibazt. ziyaretlere gifa bulmak iqin gidenlerin

orada yatttklart da olur. Ankh ile ilgili anlattlan bir olay-

da viicudundaki yaralara bir ttirlii gare bulamayan biz

ktz qocu$u bu ziyarete gdttirtiliir. Orada birkaq saat uyu-

yan gocul uyanmca annesine "beni neden uyandrrdm bir

dede rtiyamda benim saqtmt okguyordu ve yaralanm iyi-



hali ile geri gcinderilmesinin bereketi kaquabilecegi gekil-

de inanglara da rastlanrlabilmektedir.Leyla-yr Kadir, Berat Kandili gibi kutlu gecelerde

Kur'an-r Kerim okunur, ziyaretlere gidilir, koglar ve to-sunlar kurban edilir, sabahlara kadar yattlmaz.

Musalla Nusayrileri Hac farizalarrnt Hac'a giderek ya-parlar ve hact olarak bilinirler. Meget veya Kerbela,ya g;t-mezler. Nusayriler arastnda Megedi ve Kerbayi gibi $i-i Caferli inanElt Mtisli.iman halk arasrnda yagayan dlni un-vanlar yoktur. Adak kurbanlart igin "yedi Uyurlar,,a gidi-lir. Kadir geceleri ve Hacdan ewel

bu ttir yerler kurbanlaziyaret edilir. Eskiden ve gimdi de krsmen Hact adaylanalaylar halinde Yedi Uyurlart ziyaret ederlerdi. Di$er zi-yaret yerleri Aynkly'Anklr, Eshabt Kefh, Bilali HabeEi,

$rh ibrahim Hakim, $rh Vastl, gth Hatim, 7 Kardeqler veHz- }Itzw yatulartdrr. Tiirbe ziyaretinde inang, ,, Allahevet dedikten sonra yatr.nn dedi$i olur" geklindedir. Ziya-retlere.tepeden ttrna$a tertemiz gidilmesine gok onem ve-rilir, aksi davramg haram kabul edilir. Ttirbe ziyaretlerin-de niyet tutulup ttirbeye adak bezi ba$lantr Trirbeye ziya-rete

gelen ziyaret kaprsrnr kutsal mezan ve oradaki kutsalkitaplan iiger defa operler. Ziyaretten geri geri Erktldtktansonra da iig defa kaprsr dpriltir."Hatay ilinde 2002 tarihiitibariyle 51 Hrzu Ti.irbesi sayilabilmigtir."2se

46C. Aslan a.g.e Sh. Z 28zya'ar Kalafat, Tiirk Diinyasr Tiirkmen Halk inangla*, Ankara, 2000 Sh.17

legiyordu" der. Sonra gocu$un yaralartndan kurtulduSu

gdrtiltir. , ,

Musalla Nusayrilerinde "sag Toyu" diye bu isimle ya-

prlan bir toy gekli olmamakla beraber, adaklt qocugun sa-

qr iqin bir taktm uygulamalar yaptlu ki, Tiirk kulttirlu

halklartn yabancst oldu$u bir uygulama gekli de$ildir'zaz

Adakh gocugun sagt adamantn belirtilme si.iresine gore

yaptltr. Adakhntn ziyarette kesilen sag altp gelinmez; ora--di,

ziyarette buakrlu. Adak stireleri 3 ytl veya 7 yil olabi-

lirler, bu si.ire zarftnda saq kesilmez. Sure adantldrS' za-

man belirlenir.Qocuk

igin adama biitiin gocuklar igin de-

gil ilk gocuk igin olur. Ayrtca gocu$u yagamayan aileler

gocuklanntn yagamalan iEin veya erkek gocu$u olmayan-

lar, yagamayanlar da bu sorunlarr merkezli adak da bulu-

.r.rtiut. Adeta 6li.ime yol agan veya erkek gocu$"unun ol-

mamaslnt sa$layan guq ile ilk adakla bir akit yaptlmakta-

dtr. Adamalar Allah rtzast iqin Hz. Hldu/ }{tzll,a yaprltr'

Hrdu veya Hrztr daima hazrettir. Bu arada, adama ve

adama kurbant arsa veya ev gibi almlarda da yapdmakta-

drr ki, muhtemelen bir nevi giikur, hamd ifade etmek ol-

mah. Ttirk kulhirlu halklanndi$erlerinde oldu$u gibi

adanrlan gocu$a muhakkak yatum ismi konulmaz

Musalla Nusayrilerinde, evlilik igin kulanna talip Erk-

tt$rnda ana dili farklilr$t veya farkh ayrt mezhepten ol-

214 yagar Kalafat

masrna bakrlmaz. Nusayri olmayan Stinni inanglt MUsIU-man Tiirk soylulardan birgok damadrn varlt$ma veyaana dili ArapEa olmayan Nusayri ailesine gelin olmug bir-gok evlili$e rastladtk. Damat adaymda daha ziyade say-grlt olmak ve durusthik aranrlmaktadu. Bu toplumunhalk inanglan kulrurtnde ktzlannrn ktsmetlerinin agtl-

Balkanlar'dan Ulu{ Tiirkistan'a Tiirk Halk Inanglan 217

inang ve uygulama Tiirk kulti.irlu halklarda ortaktu. Rti-yada temiz su, balrk ve yegillik g0rmek iyi, hayu olarakyorumlantr. DtiSUn, cenazeye, ydan ve kdpek diigmanave at murada yorumlanrr. Rtiyalann bu gekilde tabirlen-mesi diSer Ttirk kulttirlu halklarda da ortaktu. Dti$tiniintersi ile gtkmasr dabize, bu ktilttirde de co$rafyamn di$er



mast iqin adak adanmasr yoktur. Ancak k6klu bir,,Krs-

met inancr" vardtr.C.Aslan'tn agtk ladt$ra g6re, ktz isteme$e gelen o$lan

evi bir siiptirge ister ve tizerine oturur. Bu krzrnut gok be-

$endik isteme$e geldik anlamtndadu.ss Suptirge ewelcede belirtme$e gakqddr$r gibi herhangi bir gttp demeti ve-ya temizlik aleti degil tizerlikte oldu$"u gibi TUrk ktiltiirco$rafyasrntn ktlttir kodlarrndadu.

Bu toplumda da Htdrrellez'de dileklerde bulunulur.Niyetliler yatmadan ewel isteklerini bir ka$tda yazarlat.

Bu ka$rt bir akar suya attlu, Hrduellez'de bu ktilttir cof-rafyastnrn di$er bazr halklan gibi Ozel piknik yapmak ve-ya bugiine mahsus tiirbe ziyarettyoktur. Suya dilek ku[t-dtnrn ahlmasrna gelince, su Ttirk ktiltUr co$rafyasrnda birktiltttir. Ozellikle akarsuyun adeta kutsiyeti vardtr. Onunpislik tutmadt$rna inantlu" Yaptlmrg bUytilerin bozulma-sr igin suya okunmug sabun attlu veya krsmetin agtlmastigin suya dzel okunmug kilit veya anahtar atrlu. Bebek ya-pamayan anne adaylan Dede Korkut Destamnda belirtil-digi gibi grir akan sulartn bagrnda niyetlenip yatarlar.

Musalla Nusayrilerinde kigi riiyastnda gegmigte dlmtigbir yaktntn gdrtir ise fakire sadaka verir, fakir sevindirir.Keza kiitt riiya goriiltince de fakire haytr iglenir ki, bu

288 C.Aslaq a,g.e. Sh. 85

halklarr gibi "ters" inancrnrn varltSrnt gdstermektedir.

Bu coSrafya halklartntn inang ktiluirunde temelinde"tets" olan bir iye vardu.28e Bir Arap Alevisi riiyastndaherhangi bir yere nur'un dugttiStinti g6rtirse orast ziyaretsaltlu'.2e0

Ruyada olmtig bir yaktnmr gdrmek olunun bir hayubeklediSi, Cuma akgamlart evini ziyaret ettiSi inanct veburadan hareketle bu gibi gecelerde Oliilerin ruhu igin hel-va kavrulup da$ttddr$t inancr Ti.irk ktiltiirlu halklarda ol-dukga yay$n olmasrna ra$"men Musalla Nusayrilerinde

Cuma akgamlart 6zel bir uygulama yaptlmaz. "Bttiingiinler Allah'rn giintidtir o yaratrp gdndermigtir" inancr

vardtr. Bu tespite raSmen biz inancr yeteri kadar net yan-srtabildiSimizi sanmryoruz. Zira kandil gecelerine farkhdnem verilebilmektedir. Kadir, kandil geceleri iEin yaptl-mq 6zel agtklamalarur ayet ve hadislerin oldu$-u bilinsede bayramlarda cenazelerde oldu$-u gibi Cuma akgamla-

rr da Buhuq&iilliik salavat getirerek yakddr$nt giizel ko-kusunun yaytlmasr istendi$ini biliyoruz.

Tflrkmen Alevilerden bir dedede n dinledi$tmizkada-

rt ile, Karadonlu Can baba'yt kafirin imana gelmesi iginkendi iste$i iizerine yanar halde futna koyarlar Bir bagka

aeYagar Kalafat, "Tiirklerin Dini Tarihi ve Tiirk Halk inanElannda Ters Motili"hof. Dr. Abdurrahman Qayct'ya Armatary Ankar4 1995,5h.297-307

DoC.Aslan a.g.e. Sh.Z

272 Yagar Kalafat

yerde Hacr Bektag Veli etraftna su sagmaktadtr.. Ne yaptl-

E.n.n sorulmast tizerine, "Karadonlu Can Baba atege gir-mig ateginde buhur yapryorum" der.

Musalla Nusayrilerinde de kara iyelerle ilgili inanglar

vardtr. $imdilerde pek uygulanmamakla beraber gegmig-

te yagamayan qocu$a ya$amast igin ku gocu$u elbisesi

Balkanlar'dan Ulu Ttirkistan'a Tiirk Halk inanglan

ganm uSursuzlu$u s6ylenilir ki-bu inang Alevi inanglt di-

$er halk kesimlerinde de yagamaktadu. Baykugun u$ur-suz oldu$u inancr ise Tiirk kultur co$afyasrnda gok yay-gmdu. Bu arada u$ursuz sayr ve u$ursuz renk inancr da

yoktur. Kara yas rengi olarak bilinir.

Ttirk kUltUr co$rafyasmda srk gdri.ilen evin egiSine ba-

213



giydirilirdi ki, bununla amaglanan oli.ime sebep olan kara

iyeyi aldatmaktt. Ayrtca gocu$u yagamayan anne/ gocu-

$una 7 ytl kendi kesesinden harcama yaparak giysi ahpgiydirmezdi. Bunun izahmda da bize gore kara iyelerce

mimlenmig kiginin dqrnda birisinin veya birilerinin har-camasr sonucu giydirmek suretiyle kara iyeleri kandua-rak onlardan kurtulmak amaElanmaktadu. Bu inanctnAnadolu ve Irak Suni ve Alevi inangh halklart arasrnda

farklr varyantlarr vardu. Mesela qocuk yedi veya kuk ka-prdan dilenilerek giydirilir. Bazen da anne adadr$t stirezarfnda hig konugmadan para toplar bununla gocu$una

giysi alrr. Konugmama orucu adamakla kara iyelerdensessini mi sakmmtg olmaktadu?

Musalla Nusayrilerinde do$mast beklenilen bebe$in

cinsiyetini tayin igin bazr tahminler ytiriiti.ihir. inanca 96-re ktz gocu$u do$acak anne adayt gnzel olurmug, gtizelle-girmig. Bu inang Ttirk ktilttirli.i halklarda gok yaygtndtr.Keza ortak inanglardan birsi olan agerme ve onunla ilgiliinanglar da vardu. Ageren anne adayrna canlnln qekti$yiyecek almmahdu. Altnmadrgl taktirde bebe$in vticu-

dunda lekeler olugabilfu.2erMusalla Nusayrilerinde hayvanlartn u$urlu ve u$ur-

suzlu$u gibi belirgin bir inang yoktur. Daha ziyade Tav-

sl Yagar Kalafat, "Sivas Ydresi Ornekleri ile Turk Halk inanglannda Ager-

mek/Yeriklemek" Tiirklnk Bilimleri AraEtrrmalart, S.10, Sh 1.69-173

srlmayaca$t egi$in alttnda evi koruyan ak iyelerin bulun-

du$u inancrnt bu toplumda tespit edemedik. Bununla be-

raber egi$in dniinde yapdan ve adr konulmamq bazt uy-gulamalar yaganmaktadu. Gelin yeni evine geldi$i gdnegikten igeriye girmeden ewel hazulanmtg olan hamur ve

bal getirilir, gelin hamuru bala bular ve kaptya yapr.gtutr.

Bu tatlt dil ve bereketi simgeleyen bir uygulamadtr. Ttirkki.iltu co$rafyastnda aynr amaEla deSigik gekillerde de ya-

ptlu. Bu toplumda ktna daha ziyade geline yakrltr. Dti-

$i.inde damadm avuE igine ve kUgtik parma$rna yakrldr$r

da olur. Ayrtca askere ve stinnet olacak gocu$a da kma ya-krlu. Bu arada damadtn diif,-iin bayra$r olur. Dti$tinlerigin davet ga$,nsr "okutma" ile yaprltrdr.. Okutmada men-

dil veya qorap gibi hediyeler olurdu. Hali vakti yerindeolanlar gdmlek de verirlerdi. Ancak gtintimi.izde okunmauygulamast kalkmtgtu. Musalla Nusayri halk inanElarr

kultiirtinde okunmak olarak bilinen uygulama TUrk ktil-trirlU halklar arastnda daha ziyade okundu olarak bilinir-di. Musalla Nusayrilerinin halk inanglartnda "ses sakrn-ma" ve "ylJrz gdtiimliigii" inanE ve uygulamast yoktur.

Gelin kuga$t baSlamasr vardrr ve Ttirk kultur co$-rafyast-ntn di$er halklartnda gok kere oldu$u gibi gelinin biiy{ika$abeyi gelin kugaSrnt baSlar. $imdilerde olmamakla be-

raber gelinin bagrna damdan geker ve bozuk para sagtsl

yapmak bu halkm ktilturtinde de vardt. Musalla Nusayri-

Yagar Kalafat

lerinde dini nikah Sarttu muhakkak ktyiltr Bu iglemi gth

veya hoca yapar. Dini nikahta kurban kesilir. Definlerde

de keza din adamt bulunur. Her L5 gtinde bir vesile yara-

ttltp adak kesilir ve buna "bayftam" denir

Cahit Aslan Fellahlar arastnda bir hayli bayram tespiti

yapmtgttr. Gadir Bayramr, Mubabala Bayramt, FiraE

Balkanlar'dan lJluE Tiirkistan'a Tltr;* Hatt( Inanglefl 215

sallantlmasr halinde kara iyeleri sallarnq olunaca$ inanctvardtr. Begi$i bogken sallanm bebegin hastalanacaf,tna

inantlu. Kars ydresi Azerbaycanlt Ttirktrer,inde oldu$u gi-bi boE begik sallantlmaz.

Musalla Nusayrilerinde ebe ite ilgili 6zel bir inang tes-

piti yapamadtk. Ancak "Sfft lilakkt" ve "$iit Kardegli$i"

214



Bayramq Agure Bayramq 9 Rabiulewel Bayramq Nev-

ruz Bayramr, Mihrican Bayramr bunlardan baz:dafldlu'.2e2

Bu toplumdaki bir uygulamaya gcire askere gidecek

gence hazulantg bir simitten bir parga yedirilir simidin ka-

lan kwmt saklanu. Qok kere asdt olarak muhafaza edilir.

Asker teskere altnca bu simit civcivlere verilir. Bazt ydre-

lerde ise asker evine doniince bu simitten tekrar bir parga-

da olsa yer. Bize gdre bu uygulama kumetin qekmesi

inanct ile ilgili olmaltdu. "daha igecek suyu yiyecek ekme-

f,i varmq" denir. Srla inancrnm bir tezahurudi.ir. Bazen

da "topra$ gekti" geklinde dile getirilir.Bu toplumdaOd/ ateg ile Guneg ile Ay ile Yrldularla il-

gili iizel anlamda inang yoktur. Ancak bu teghis Di$er bir

krsrn Nusayriler igin gegerli olmayabiliyor. Ancak kutsal

mekan anlammda ocak ve ocak kultti vardtr. Terme Oca-

$t si$iller igin 6zel ocaktu. Ocaklt kadrda erkek de olabi-

lir. Ocaklt bildigi ilgili dualart okur ve si$llerin gegmesi-

ni sa$lar inancr vardtr. Siiil tedavisinde okuyarak etkili

olan gahtslann varlt$t Erzurum ve Sartkamq yOresinden

Siinni inangh kesimde de vardtr.

Bu toplumla toplu halde yaSmur duasma gtkma inanq

ve uygulamasr da yoktur. Musalla Nusayrilerinde Kara-

deniz Qepnilerinde ve Kars Ydresi halktnda bog begiSin

"Stit AnalrS" inanct vardrr. Eebek dtlnyaya geldi$i za-

man kula$lna ezan veya gmet olcwna inang ve uygula.masr yoktur. Bu ttir bilslere a,yrtntdt yer verdi$ ifade edilen Ahmet Topac* tarafrndan yaztl.nrq elan "Biz kimlz"isimli eseri maalesef temin eder'redik"

Nazar ve nazarltk inanct hal{yle Musalla Nueayrilerin-de de vardu. Nazarltk prrnr.ntaya yazrlu. Da$da$an a$a.

cr almu ona 7 kertik/rudtk atdrs. Nazar olan kirnseningdziintin igine baktlarak i{giii dualar okunur. Sorua 5ru.murta kurlmasr igin yere atdrr, yurnurta daSrlu ise naza-

rrn gitmedi$ine htikrnedilir ve bu uygularna yumurta da-

Srlmayrncaya kadar tekrar edilit. Aprca nazara kargt ma-vi boncuk da kullantlu. Nazar{rklarda yumr.uta ve da$da-

$an a$acmrn kullanrkaaot Ttirk k{ilt{ir co$rafyasmda stk

giirtilen bu uygularnad.u. Ce$t{i tatfuikat Fekilleri vardu.Nusayrilerdeki uygulama,ile bnr konudaki bilgi birikirniartmq olmaktadu. Bu arada flgine bir fa*ldrk olarak Mu-salla Nusayrilerinde mudca inanctpek yoktur

Musalla Nusayrilerinde de ktlltar co$rafyasmtn di$er

halklarrnda oldu$'u gibi gece aynaya bakdrna:, kurk ayna

kullantlmad$t gibi ku* hiderr egya kullantlmak .istensrez.2cg Turk kiilt{irl{l haffdarda yan* egya tutuknaz att-

2esYagar Kalafat, "Halk inanflannda Hususiyle Tahtacdarda Ayna" I. AldenizYiirpai Tiirl Topluluklan Soryo Kiffttrd Yaper Ta&tactar Senpozyumu,2G27 Kasrm 1WX,.{ntalya, Ankara 1995, Sh.7Slg7

eag.e. Sh.69

21.6 Yagar Kalafot

lu. Acaba ktnlan ve yanan e$ya gdriinmeyenlerce sahiple-

nilmig mi oluyor. Mesela yanan egyayl od iyesi zimmetinegegirip sahiplenmig oluyor. Yantk egyayr kullanmakla sa-

hipli bir geyi yeni sahibine raSmen kullanrg mt oluyoruz?Kagtnmamutn bilinmeyen sebebi bumudur?

Bu toplumda sadaka verilince baga dolandurlmaz. Sa-

Bnlkanlar'dan LJlu{ Tilrkistan'a Tiirk HaIk inanglan 217

birisi taraftndan yetigtirilir. Musalla Nusayrileri arastnda

gok saytda imam Hatip mezunu olduSu ifade edildi.

Bazt ydrelerde veya bazr hallerde Kurbanl veya ada$t

muhakkak duasmt okuyarak $th keser. gtkltk babadan

o$la geger. Erkek qocuklartn hepsi do$al olarak grhtular.

$rhl* yapmak zorunda deSillerdir. $fil* yapmak veya

onlann ihtiyarrna buaktlmqttr. Ktz evlattan



daka tiirti hayular reklam edilmez. Esasen bize gore de

Musalla Nusayrilerinin yaptr$r. do$ru olandrr. "Bir elinverdiSini bir el bilmemeli" buyrulmugtur Aksi halde yapr-lan hayu Allah trzasr olmaktan Erkar reklam igin yaptlmrg

olur. Sadakantn baga dolandurlmasr uygulamasr Tiirkkulttirlu halklarrn di$er ktstmlannda da gok eskide kal-mrgtu. Baga dolandtrmaktan murat, gdsterig yapmak de-

$il, sadakast verilen ile sadaka arastnda bir baS kurmakolmalt.29a

Musalla Nusayrilerinde ttirbe ziyaretlerinde, ttirbeninetrafmda dolagrldtSt olur. Ancak bu bir zaruret degildir.Yatu tavaftnda tavaf yonii ve tavaf saytst da belirlenme-migtir. T{irbelere btiyUk sayp vardrr. Ti.irbeye sut ddntil-mez, ttirbeden geri geri yiiriinerek grkdu. Ttirk kUlttirco$rafyasmda stk olmasa da gciriilebileru tavaf esnastnda

adamlan hayvanla birlikte tavaf yapma uygulamast butoplumda yoktur. Tavaf da ve sair zamanlarda adak koEu

hoca keser ve ilgili duasmt okur. Bu arada kUltUr co$raf-

yamutn bu toplumunda kurban muhakkak erkek hay-vandan olur ve din adammrn, g0revlisinin ismi "ho-

ca"dlr. Hoca ya imam Hatip gibi okullarda okuyarak ye-tigir veya mahalleden bu alanda bilgisi ve yetene$i olan

eYagar Kalafat, "Diyarbaku ve Qevresi Ornekleri ile Halk inanglannda Ta-vaf/Ddnme", II. Uluslar arasr Osmanh'dan Cumhuriyet'e Diyarbakrr Sem-pozyumu, Diyarbaku, 1.5-L8 Kastm 2006

yapmamak

kadmdan gth olmaz. Irak'rn Ttirkmen Alevi'si olan $e-bekler, Mavtlltlar, Sarulular ve Kekailer'de de baba veya

dedenin statiisii aynrdtr.2es

Musalla Nusayrilerinde ibadet igin camiye gidilmez ca-

mi ibadeti yoktur. ibadetler dtirt duvar arasrnda evlerde

yaptlu- Beg vakit namazrnt ktlan birgol< |rlpsayri inanqlt

Miisliiman vardu. Nusayri tiirbelerinin dqardan duvarla

qevrili oluglan ttirbeyi ziyaret edenlerin dqardan gdriin-

meyigi, tiirbenin korunmast amagh oldu$u geklinde agtk-

lanmaktadu. Bu toplumda cem evi kavrarnt da yoktur.

Cem de yaplmaz. Camiye gidilmeyig, Hz. Ali'nin camidegehit edilmig olugu ile izah edilmektedir. Bu arada Nusay-

rilerde inanglar yukartda da belirtildigi gibi adeta mahal-

leden mahalleye de$giklik gdsterebilirken, rnusalla'da ca-

miye gidilmez iken birgok Nusayri kciytinde camiye gtdil-

mekte ve bu gtinlerde bazr Nusayri kdylerinde cami in-

gaah siirebilmektedir. Bazt Nusayti koylerinde halk kan-

grk olabilirken Musalla'da Kiirtler her nedense istenilme-

mektedir. PKK teroriinden sonra Nusayriler Kiirt kesime

kargr daha mesafeli davranmaya baglamtglardu-

Musalla Nusayrilerinin Hz. Muhammedil islam pey-

gamberi olugu konusunda farklt bir gdriigleri yoktur. An-

2esyagar Kalafat, Balkanlar'dan UluS Tiirkistan'a Tiirk HalF inanglan II, An-

kara,200.3 5h.299-312

YaEar Kalafat

cak Hz. Muhammed'e vahiyle gelen Kuy'an ile bugiinKuy'an olarak bilinen kitabrn metin kurmlartntn aynr olma-

dr$tna bir krsrm Etkarmalar yaprldr$tna inanilmaktadu.

Bu toplumda kelimeyi gahadet islamrn genelinde kabulgdrmrig olan Srinni inanqltlannki ile ayntdr.r. Salavattn so-

nuna "Aliyil veliullah" ifadesi eklenilmez. Ezana kargr

ciddi bir sayp vardu.

t

Balkanlar'dan lllu Tii*istan'a Tiirk Halk inanglan

sonra da bana ver" denilerek dua eden kimse sadece ken-

disi iqin dua etmemig olur. inancr vardu. Bu toplumun 6z-

Iti sdz ozellikli dualartndan birisi de "Allah sa$l* zengin-lifi versin"dir

Musalla Nusayrilerinde af,tt ktilttiru vardu. Ancak ayn-ca a$ttcr anlayrgt yoktur. Herkes kendi dli.isunti a$lar. Yas

219



Ezan okunurken ona hUrmeten du-

yanlar kendilerine qeki diizen verirler, oturmakta olanlartoparlanu salavat getirirler. Gegmekte olan cenazeye rah-met okunur. Cenazenin gegmekte oldu$-unu g0ren kimse

cenazeyi hem sa$tndan ve hem de solundan "yiiklen'mely'omuzlamak" zorundadtr.

Cahit Aslan, Ulugay'a atd yaparak yaph$r agrklama-

stnda, " Arap Alevili$inde ezan herkes toplandrktan son-

ra, Nusayri namazrnrn hemen baglama ktsmrnda bulunur.Aleviler bu ezana "Hay{il felah" ctimlesiden sonra "Ha-yaalaHayr-il amel" ctimlesini Sunnilerden ayrt olarak ila-ve ederler"2e5 dgmgkledir ki, Bizim Musalla'da yaptrsr-mtz tespitte de bu husus vardr.

Nusayri inanqlr Musalla Miisltimanlannda ramazan

orucu 30 giindtir. Oruca ve Kur'an-r Kerim okumaya cid-di itina gdsterilir. Qocuklar ktqiik yagta haftz olarak yeti$-

ttilirler. "Biz hem Alevi ve hem de Siinniyiz. Stinni de-

mek Hz. Muhammed'in si.innetine uyan demektir" de-

mektedirler.

Dua ederken "Allah mutluluk versin" denir. Verecek

olan da alacak olan da odur, inanct vardrr. Dualarda srkstk "Allah'lm tiim iimmetine ver, Sen Rabbil Alemsin,hayrtn bana da dokunsun" denilir. "Allah'tm herkese ver

eag.e. sh.63

stiresi insan insana gdre de$,igir. Bu kulttirde sandt$a/ta-buta. pamuk, yasnk konuldu$u olur. Cenazeler giydirilerekdefnedilir. Defin qok kere tabutlu olarak yaptlu. Mezarm

igine ve dqtna ayrrca yiyecek veya iqecek konulmaz.

KOqU BABALILAR

Koqu Baba Osmanhlar dcineminde, sancaktarltk ve tti-men komutanlt$t yaptr$t ifade edilery Hacr Bektag Veli ve

Ahmet Yesevi ile iligkilendirilen ve Horasan Eri olarak bi-linen bir kimse olup, sekiz kogeli ktimbet geklindeki trirbe-

si Ktrtkkale'nin Koqu Baba Nahiyesindedir. Kogu BabaOca$tmn Dedesi ve edindi$imiz bilgilerin kayna$t Habib

Ulusoy Dede'nin ifadesine gdre ttirbenin sekiz kcigeli olu-gunun inang igeri$i olmayrp Selguklu mimari tarzrntn bir6zelli$idir. Ttirbenin haziresinde Ulusoy ailesinin itibarlrkimselerine ait mezarlar da var iken, halen buraya definyapdmamast karan almmq olup, gewe diizenlemesi de

yaprlmaya baglanr.lmqhr.

Tiirbenin igerisinde duvarlarda Ehli beyte ait resimler,

Atatiirk'iin resmi ve Tiirk bayra$t var. Aynca Koqu Ba-

ba'ntn topuzu/ gnrsii; asast, mehter mtztkast, sancaf,.t,

alemi, gamdanlar ve benzeri egyalar var. Cemlerde meh-ter galtndt$r sdylenilirken, ttirbenin hemen yantnda ona-

nma alrnmrg Kogu Baba Mesciti'nde cemler yaptlmakta-du. Ttirbedeki topuz ve asa afl'nyan yerlere bilhassa sut

Yagar Kalafat

a$nlan igin siiriilmek suretiyle kullantlmaktadu. Sanca$t-

na ziyaretgileri yiiz siirerler. Ttirbenin egi$ne niyaz ediliregik dpulur. Egi$e bastlmaz ve egikte oturulmaz. Cemde

dedeye sut donulmedi$i gibi tiirbeye de strt Eewilmez.Tiirbeye pabuglar grkanlarak gorapla girilir. Ti.irbeyi ziya-ret iEin belirli giin yoktur. Her giin ziyaret edilebilir. Ttir-

Balkanlar'dan ulu Tiirkistan'a Tiitk Halk Inanglan

Koqu Baba Alevi inangk Islam Ttirkmenlerde kutsal

olan veya olmayan renk, sayt, ydn veya hayvan yoktur.

Kumtzr rengine itibar vardu. Ktztlbagltk tantmlamast

Muaviye ile yaprlan savagta Hz. Ali taraftarlarrntn bagla-

rtna krrmtzt bork giymig olmalanndan ileri gelmektedir.

Tavgan eti yenilmez ve tavgan pek sevilmez. Kayna$tn



be ziyaretlerinde tavaf yoktur. Sadece Alevi inanEhlar de-

Sil, burast Sunni inangltlar taraftndan da ziyaret edilir.T0rbede gifa bulmak adrna yatarak kalma gece gegirmeinang ve uygulamast yoktur. Ziyaretlet giinu birlik yapr-lular. Ttirbelerdeki gamdanlarda mumlar yaktlu. Tiirbeyede$l de pencerelerine gaput ba$landrtr olur. Tiirbenini.izerine hah ve ortti serildi$i olur.

Ti.irbe mtigtemilatrntn a$nlarm giderilmesinde etkiliolduklan inanctntn yaygurlt$tnr incelemig oldu$umuz di-

$er ttirbelerden biliyoruz. Hz. EyUp bunlardan birisidir.2eT

Cemlerde mehter gahndr$ma ilk defa gahit oluyoruz. Ke-za camide cemin yaprlmtg olmast da bizim igin ilging ve

dugundurticti bir olgudur. Gegmig nesillerimi z veya ecda-

dtmtz dini grintimi.iz insantndan daha iyi anltyormug vetaassup gok daha az iken siyasilegme de bu derece de$il-mig. Bizim tiirbe sancaklan ile ilgili act bir antmlz vardtr.Burada iiztilerek agftlamak isterim ki, Erbil tiirbelerindevarh$"mr tespit edip yaztmrza aldtStmrz sancaklarm daha

sonra yeni idarelerce yerlerinden bilinmeyen bir yerlere

kaldmldrklartnt 6$rendik.2ea

ry Yagar Kalafat, "Hz. Eyup Ti,irbe ve Ma$arasr Etrafinda Geligen Halk innglar,',Tarihi Ktiltiirt ve Sanatryle Eyup Sultan Sempozyumu Tebli$ler 12-14 Ma-yrs 200( istanbul 2@6, sh.362-368

HYagar Kalafat, Ahmet Do$ary Kuzey lrak'da Kargrlaghrmalr Tiirk l,tralkinanglan, Ecdat Yayurlan, Ankara 1965

ifadesine gcire tavgantn sevilmeyigi ile ilgili olarak ileriye

siirtilenler do$ru deSildir. Her yerde eginmesine ra$mentavu$'u eti yenilirken tavganmki neden yenilmesin. Tav-

$anln sevilmeyigi geEmigte $amantn kervantnt tirkUtmUg

olmastndandrr. Demek ki $amanlarm da kervanlarl var-

mtg. Ticaret yapan $amanlarrn oldu$una dair bir tespitimiz olmamrgtr.

Kogu Baba gagdagl ve cihat arkadagt olan Cibali, Hact

Bektag Veli, San Saltuk, Abdal Musa gibi 11 ulu zat ile bir-likte anrlmaktadu. Anadolu'da Kogu Baba adma miiritle-

ri Qanktn'da, Trakya'da, Eskigehir'de, Ki.itahya'da Ay-drn'da tiirbeler yapttrmtglardtr. Ti,irbesinin dntindeki sii-

ttinlar Eskigehir'den getirilmigtir. Bir donem Trakya'dan

buraya KoEu Baba'ntn mtiritleri ziyarete gelirlermig. Bura-

ya1230 yrllannda Baba Ishak Olaylart ddneminden sonra

Delikli Tag ydresinden gelmiglerdir. YOre, kendisine Dir-lik olarak verilmig.

Qankut'dan gelme eski dinleri Gregoryanltk olan elek-

gi Pogalara yer gdsterip iskanlannt sa$lamrqtu. Ktrrkka-

le'nin Abdallan ise Elmah'da Keskin'de Uzunlar'dadular.

Gregoryan inanEh Anadolu halklarmrn Ermenilikten bag-

ka kimliklerinin olaca$. gerge$i, her gahgmamuda blrazdaha netlegmektedir.2e Ku*kale ulu zatlartndan Hasan

DYasar Kalafat, Balkanla/dan Uluf, Tiirkistan'a Tiitk Halk inanglarr V-VI'Gregoryanlar/ Berikan Yayrnlarr, Ankara, 2006 5h3.47-395

Yagar Kalafat

Dede'nin de Qorum, Yozgat, Manisa ve Urfa gibi y6reler-de ttirbeleri ve Kardta talibi olan ktiyleri vardu.

Kogu Baba'nm bOlgesi Krrtkkale'nin Avgar bcilgesi ola-mamakla beraber, ontm ba$hlart arastnda Btiyuk Avgar,Kiiguk Avgar, Kocabag, l*erh, Cingeyli/Mege Yayla, Alt-g*l; Yeniceli, Sartktzh, Faragh, Aya$h, Karakqla, Yukarr

Balkanlar'dan lJIu Tirkistan' a Ttirk Halk Inanglan

Kavgah olanlar barrgarak ceme girerler. Kaza ile yapdmq

dldi.irmelerde kaza oldu$u anlatrlarak ceme girilebilir. Bu

kurallar Cem Kurbant igindir.

Cem ikran, aklanmast 20 yrl ewel yenilmig bir haramt

ortaya grkarabilir. 20 yd sonra ikrarda helallagth'rken ger-

gekler agtklanmq olabilir. Cemde olmayan birisinin hakkt



Karakrgrk, Elmah, Karptz,$ahh/tagy

azr, Bozk6y, Karakd-seli, $ahgah, eatalh, inegazili, Ba$datlr, Hamzalr, A$aku-yu, eay Obasr, Gavurgah, Harnzalt, Kalecik, Avgar/Gey-gel Avgar ktiyleri vardu. Bu co$rafyada L00 binden fazlainsan yagamaktadu. Btmlartn hepsi Tiirkmen olup, anadilleri Ttirkgedfu. Gittiklerde yerlerde kendilerini tanltu-larken "Kogu babalrlarrz" derler.

Kogu Babah Alevi ihangh Mtisltiman Ttirkmen toplulu-

$unda Tarikat Kurbant Dedenin ydnetiminde 1.2 hizmetliden birisi olan Kurbancr keser. Bu kurban daha ziyade kt-

gur kesilir. Kq aylarrmn segilmesi halkrn mtisait olmast ba-krmtndandu. Her cemde kurban kesilir. Bazen bir Sahrsadrna ve bazen de 3-5 kiginin bir kurbanr. olabilir. Dunya-ya yeni gelmig gocu$a ismini eskiden Dede ve Babalar ko-yardt. $imdilerde anne ve babalar koymamaktadu.

Her Alevi kurban kesernez, dugkunler ve bilhassa IrzDiigkiinii olanlar ceme giremeyecekleri igin kurban kese-

mezler.

Dede,

"Driktri ilntiz aar ise doldurunYtkh{tntz aar ise kaldmn

A$Iathlmtz aar ise gilWiiriin'

dedi$ zaman toplum bir ay*lanma ve aklama stirecin-den gegmig olur. Bu safhada alacak verecek soylenilir.

yenilmig ise, helalhk alabilmek igin ona ulagtlamryor ise,

belirlenen hakkt onun adrna hayu kurumlanna verilir'Bunlan dinlerken Alevi inanglt olmayan bizlet de Alevi

dostlartmrz kadar heyecanlanrp duygulantyoruz. Cemle-

rin iglevlerine eskiye nazaran ciddi gekilde yitirdi$ini de

birlikte iiziilerek yagtyoruz.

Adak Kurbant'na herkes girebilir. Bu kurbanda Dede-

nin rolu olmaz. Bu kurban igin hoca da dede de Kwban

Duast'nt yapabilir. Her Alevi hocasr dede degildir. Ancak

her dede ister ise hocadu. Nevruz Bayramt ve Nevruz kut-

lamalart, genlikleri yapdmaktadrr. Nevruz, Sultan Nevruzolarak bilinir. Newuz Kurbanr kesilir. Kogu babalt Ti.irk-

menlerinde Htduellez'de bilinmekte ve yaqattlmaktadu.

Htduellez Kamgtst vurularak Htdu Ellez sana vurdu de-

nir. Ancak, Hz. Htdtr'a yemin veyaHz' Htdu'dan dilekte

bulunmak gibi inang ve uyglulamalar yoktur.

Agure igin 12 iirtiniin haztrh$r yapdu' Aqurenin 6zel

bir duast yoktur. Agure Duast'nt Dede yaPar. Mutlaka

devlete millete dua eder. Bu duada gurbette, kqlada, n6-

bette olan herkes anrlrr. Alevi duastnda " amirlr" yoktur.

"Allah Alta Allah" denir.

Kogu Baba Alevi inanglt Mtisliiman Ttirkmenlerde Hz.

Halil ibrahim kurban olarak kog kesti$i igin kurban igin

koq kesilmesi esastu. Koyundan da kurban olur,-ancak ke-

giden olmaz. Biiyiikbag hayvan kesilecek ise hisseli olma-

Yagnr IGIafat

mahdu. Deve de kurban olarak kesilebilir ancak tek kigiiqin olmak kaydt ile olmah.dtr.

"Alevilerin mezhebi yoktur Aleviler mezhep tantmaz-lar. Aleviler Ehli stinnet vel cemaat mezhebindendirler .

Caferilik mezhebi diye bir mezhep yoktur. Abbasiler mez-'hep edinince o tarihierde imam Caferi posta diye, bizim-

Balkanlar'dan IJlu{ Ti)tkistan'a Tifuk Halk inanglan

h Muslumanlart rencide etmigtir. Osmanlt'dan ewel Ana-

dolu'da bugunku anlamda cami yoktu. Camide pekala

cem olur, cami cem olunan yer toPlanma yeri demektir'

Biz camide gok cem yapttk. Minare sesin duyurulmast

igindir. Hoparltirler bu hizmeti pekala kargtlamaktadular'

Cem Anadolu'nun tirtintidtir. Arap dini ktilttirunde cem



kiler de Caferiyiz, demigler"3oo

Alevilerin Stinnilere krz altp vermemesi donemi geridekalmtg bu ti.irden taassuplar agtlmtgtu. Genglerin anlag-malart ve ailelerin krstaslan yeterli bulunmaktadu.30l Di-Ser taraftan, Osmanlt her milletten her dinden ktz altpvermekle Turkltgtn geceresini bozmug iken Alevi evlilik_lerde gecere pakh$r arayarak bozulmayr 6nlemigti1.302

Alevi inanglt Kogu baba Mtisli.iman TUrklerinde Keli-me-i $ahadetbiraz farkltdu. Salavat Siinni inangh Miisli_man kesiminki gibi baglar yani Eghedu en lailahe illailah

ve eghedU enne Muhammed'en Resulullah, denildiktensonra Aliyil Veliullah Veliyul Habibibullah Mtirgidi Ka_milullah Lailahe ittattatu kcmr da eklenilir. Boylece Hz.Ali'nin velayet ve imamatini kabullenmig olduklannragrklamtg olurlar.3o3 Habib Dede'ye gore bdylece Hz. pey_

gamberin Hz. ibrahim'in soyundan gelmig oldu .unu jaaErklamtg olurlar. Sunni ve Alevi Miisliiman din adamlarrve bu arada her mimin'Allah Halil ibrahim bereketi ver_sin" demekle de aynr mesajt vermig olmaktadu.3o4

ibadetin mekant olmaz. Esas olan temizliktir. ,,Cem,

ctinbrig ve cem evi de crimbtig yeridir" ifadesi Alevi inang-

3ooKaynak Kigi, Habib Ulusoy Dedeu Kaynak Ki9i, a.g.g.302 Kaynak kigi; a.g.g.s3 Kaynak kigi, a.g.g.3e Kaynak Kigi; a.g.g.

yoktur. Cem, Anadolu beylikleri arastndaki kopuklu$'u

gi.dermek birli$i kurmak igin Hact Bektag Veli tarafrndan

dugunulmug ondan kalmtgttr.2 Alevi toplumu vardu' Y6-

rtikler ve Tiirkmenler

Birgok aragttrmact tarafmdan $ah ismail ile $ah Hatayr

karqtutlmqtu. Bu kangttrmadu ki, $ah ismail'e kargt olu-

nurken $ah Hatayi'nin de$igi olmadan cem olamayacaSr

igirl ceme ve cem evine bilinqsizce kargt olunmugtur' "Ben

d buradan $ah'a giderim" ifadesindeki gidilmek istenilen

gah, $ah ismail de$il $ah Hatayi'dir. Bu yolun kurucusu

da $ah Hatayi'dir.3os

Koqu Baba Alevi Tiirkmen Mtisli.imanlan hacca git-

mezler. "Peygamber kiginin iginde olur" inancr vardu'

Peygamberden gefaat dilerler. Ancak Turklu$in ve bu

arada Ttirkiye Cumhuriyeti'nin temeline dinamit koyan

Araplara lokma kaptumak istemezler.3o5

"Oltiden medet umulmaz. Oltidenyardtm bekleyen dl-

mtgtiir. Bizler Koqu Baba'dan hastalanmtza gifa umma-

ytz, Onu ziyaretle ilkelerini taze bttaru,. ilkelerini iqimiz-

de tagtmayr sflrdiirtiriz. Bizim felsefemize, inanctmtza,zihniyetimize gbre, gergek tjlmez don de$igtirir. Hz' Mu-

hammed'in Tiirkliif,"ti iizerinde dururken de buradan ha-

gos Kaynak kiSi; a.9.9.

36 Kaynak kigi; a.9.9.

Yagar Kalafat

reket le izah yapanlar vardu. Buna gore Atattirk don de-

$gtirmig dedelerdendir. Kurallartnr yagatusan Atatiirkya$am€ olur Gergek her donda gelebilir. Hz. peyganberin

ilkelerini yagatan da onu yagamrnda stirdi.irmrig olur. Ha-ct Bektag Veli'nin belden gelen deSil, yoldan gelen esastuprensibi de bu gerqe$i iqerir. Balta yagt keger, itikat tagtkeser Benim dede olarak haram yiyen de$"il ilkelerimi

. Balkanlar'dan llluE Tirkistan'a Tiitk_Halk Inanglan 227

Kogu Baba'hlarda, Muharrem ayrnda 3-7 veya 12 gtinMuharrem Orucu tutulur. Muharrem Orucu 12 imamagkrna tutulur. Et ve su perhizi yaprlrr. Bu orucu tutacakolanlar bilinen oruca ilaveten kus ve dargm olmamah'drrlar.3oe

Koqu Babalt Ttirkmenleri namaz kdmazlar. Bu durumuhangi mezhebe gdre krlacaklan teretdiitil yagamadrklarr



ya-

gayan Eocu$umdur inanctmda makbul olan postumun va-risi. Kogu Baba evladt 400-500 kigidir. Dede olacak olanYol'a uyan kurallara riayet edendir. DeSil dedeniry yolaicabet etmiyor ise, Peygamber Eocu$u olsa bir anlam ifadegfrns2.307 Bu arada ktz evlattan yani kadm kigiden dedeolmaz. Gegmigte de pimdi de dede ailesinden olmayankimselere krz verilir ve onlardan ktz ahnarak evliliklerolurdu, olmaktadrr.

Kogu Ttirkmenlerinde oltinun g, T, 40,52 ve senesi ya-

prlu. Bu gtinlerde "Ug Yeme$i", "Yedi yeme$i,', ,KtrkYeme$i","Elli iki YemeSi" "Sene yemeSi" verilir.

Habib Ulusoy Dede'nin yol evladr, yol erkanr ve yo-lundan gitme ile ilgili izahlart bizim Turklu$rin bir yol, tci-re olayr oldu$una dair olan gOrtiglerimizin daha da netleg-mesini sa$lamqtu. Keza Hz. Muhammed'in bu anlamdaTurk olduguna dair olan diigiincelerimiz de giig kazan-m$tu. Bu konuyu "Tiirk Halk inanElannda Kan,, konusukapsanrn da aynca ele almayr duguntiyoruz.

Kogu BabahMtisltiman Alevi inangh Tiirkmenleri ev-vel Kerbela'ya giderlerken qimdilerde gitmemektedir-

ler.308

sTKaynak kigi, a.g.g.3GKaynak kigi; a.g.g,

ile izah ederler. Camiye gitmeyiglerini izah ederken de,"Cem'e suglu giremez iken camiye kimin girdi$i belli de-gildfu. Eskiden cami cemaati aralannda helallegir kiis olan-lar bangulardr. $imdiki cami cemaati iligkileri gok farklt-lagmrgtu. Cami'ye de gidilir, ancak bayramdan bayrama

barqmak igin ve barqmak garh ile)" demektedirler.3l0

Haklagmak, helalleqmek Ttirk kultiirlu halklar arasln-

da onemli bir kulttir kodudur. Uzerinde ciddi bir gekilde

durulmasr kultur co$'rafyamtztn ga$dag insanrnm ingasrn-

dabize g6re gok 6nemlidir.311

Hz. Ali'nin dqmda halife kabul etmezler ve isimlerinedahi tahammtil edemezler Hz. Fatma var iken Hz. Ayge'yigereksiz bulurlar. Bu noktada biz Kars'tan ismi Ali olanve babastnrn ismi Ebubekir olan bir yabancmm ismi s6y-

lenince nasrl sempati topladrStnr soyismi sbylenince de

nasrl alerji topladrStna dair frkrayt anlattnca, dede de is-rninin bir yarr.st Ali ve di$er yarrsr Osman olan gahsrn frk-raslnr anlattt gtiltgtuk. Alevi dostlarla gakalagmak gok

zevkli anlar yagadrk.

uKaynak kigi; a.9.9.310 Kaynak kigi; a:g.g.311Yatar Kalafat, Eazt Ktiltitr Kodlan itibariyle Rumeli-Anadolu Tiirkleri Kargr-

laghrmah Halk inanElannda HaklagmakHelallagak", Uluelar aran BumeliTirrk K{iltilr0 Semporyumu; Tltrk Dtinyear Tarih K{tlttir Dergiri, Ocak

2W1St'4-36

Yagar Kalafat

Sdz btytktan agthnca Habib Ulusoy Dede, Alevilerde

belirli bir bryrk gekli yoktur deyip benimkinden qok ince

olan btytklarmt gdsterdi. Hiq brytSt olmayan Qok alevi

vardn de$mce, Seyit Stileyman ile gdz gdze geldik. Aqtk

Daimi'nin dunya maltna itibar etmemek igin sdylenmig;

Beyler tahttndan inerler

Ayakstz ata binerler

Balkanlar'dan UIu Tiirkistan'a Tilrk Halk inanglan

ridler XVII yiiz.yiltn sonlannda Rakka'ya iskana g6nderi-lir ve buradan da daStlular Kurkkale ydresine yerlegen Y6-

nikkan ve Ttrkmant Ydrtikkan taifesinden Afg*, Cerid,Karakegili, Abdurrahman Obast, Babaalfun, Davutler,Dedesi, Fadrlobasr, Hacnliobasq Hasandede, Hiiseyin-bey, Obasq ishakfakilt, $eyhli, inal, Kuyumcu, Yuva,,

Barak" Qalq, Kegili, Kavukovasg Kavurgalt, Ken'anbef,,



Bir dost bir post yeter bize" dizeleri ve "Tarikat kar-degli$i"nden sdz agtlmtgken Habib Ulusoy Dede beni

kastederek "Btyrklanna aldanma" diyordu.

Kaynak Ftrabib Ulusoy Dede qok renkli bir kigilik sahi-

bi,yizigiileg, sofrasr agtk, stiztini.i esirgemeyen esprili bir

kimse. Siyasete bulagmtgh$t ve Belediye bagkanlt$ yap-

mtgh$t var. Aydrn bir dede ve zeki bir Alevi. Alevili$in

paradigmasmt kafastnda olugtururken belli ki Omrtinti

boguna harcamamq. ilerici bir kimse Alevili$inin guurun-

da ancak taassubu pek yok. Anlattt$t bir hikayede; eski-den kardeg Alevilerden birisi dugkrin ilan edilir ve dqla-

ntr. Bir miiddet sonra kendi drinyastnr kurar birkag nesil

gegince Stinni olarak bilinmeye baglar, diyor.

CERiTLER

Ceridlerle ilgili bulgulanmrzrn agtklanmasma gegme-

den Ceridler ve Koqu Babaldarla ilgili qalrgmantn her saf-

hasrnda her tiirlii imkAnt sa$layan dostum Muzaffer Ak-

gora beye tegekkiir etmek istiyorum.Bozulus Tiirkmenleri Orta Anadolu'da Keskin, Ankara

ve Karaman Karaman bdlgesine da$tlmrglarken Bozulus

Mandesi Keskin ydresinde Kiigiiklti Yabalttrg Tecerli,

Harbendeli, Karaca Araplt, Danigmentlii, $ehttiler ve Ce-

Mehmetbef, Obasg YaSbasary Mes'udi, Santekegii, Saru-yi$itli, $o$suruklu, Tacir gibi obalar vardu. Ktnkkale'ninTtirkmen taifeleri arasmda ise, Kiigiiklii, Pehlivanlt, Al-lahverdi, Qimeli, Cumurarab, Qokgurulg Eytibasan, ince-veledo$lu, Karaca, San, Silsiipiir, Acur, Ceceli, Herekli,imirli, izzeddinve di$erleri vardtr.312

Keskin kazast ydresine yerlegtirilmig olan Cerid, Ceri-di, Ceridler Cerid Ttirkmanlart Tiirkman Yoriikan taife-sindendirler. Ayrtca Adana, Nevgehir, Aksaray, Sivas, Qo-rum, Kayseri, Ktitahya Mersin, Diyarbaku,

Malatya, NiS-de,, Haman Ugak, Marag, Krbns, Aydm, Kugehir, Bursa ve

Isparta'mn da muhtelif yerlerine yerlegtirilmi$lerdir.31s

Ku*kale ttirbelerinden Himmet Dede Cinali koyUnde

olup XIX yiizythn sonlanna do$ru ktimbet tarztnda yaptl-mtg bir Ttirkmen ulusuna aittir.

Yegil Ttirbe 1"531ydtnda yaptlmq Nakgibendi Bayramitarikatrna mensup $eyh Bedrettin'in o$luna ait oldu$ubelirtilmektedir. Sulakyurt' tadu.

TokuE Baba, Delice'de Qatallt-Kavakkdy'leri arasrndaormanhk bolgede bir tepe tizerindedir.

312Yakup Altur, Argiv Belgelerine Gdre Krnkkale Oymak-Agiret-Cemaatler, An-kara 2005, Sh. XIX-XX

,t,".9.r.

sh. 6g_69

YaEar Kalafat

$eyh Mustafa Karababa, KtiEtikavsar koyU igerisinde

XV yi.izyrla tarihlendirilmig olan bir tiirbedir.

Topal Dede, Bahgrlt'da bir tepe tizerindedir.

Halil Hasa Dede, Ahcr, Yeniyapan, Kaldrrrmve Karah-

$aE kOyleri ile gewili bolgededir.

Balqeyh, katadonlu Can Baba, Hoy Ata, Aydrn $eyh,Htdrr $eyh, $eyh Kogu Baba, Haydar Sultary Hasan De-

Balkanlar'dan LIIuE Trirkistan'a Tilrk Halk lnqnglan 231

lantt anlayqmr yansrtan ttirden olanlardu. Bolge s6zlii

kulttirune Abdallartn yanstyqml gdsteren bir iki ornekte

ise, "Bir garip Abdalstn, gumtiglti zuma neyine", " Ab-

dal'rn karnt doyunca gdzti yolda olurmug" denilmektedir.

"Cin bagka geytan bagka", "Bir yi$t ktrk ytlda yi$it olur.",gibi olanlar eski ve yeni inanglar arasmda mtigtereklik ar-

zedenlerdir."Krrr$ma gtivenen ersiz kalrr", "Astl asmaz



de, Ballr $eyh, $eyh Sami ve diSerleri bblgenin manevimimarlartdtrlar

Hacr Tagrn'rn derlemig oldu$u "Cerit'in Atlarr fttktinEdince" isimli Cerit Bozla$rnda,

Aman,.. ceid'in atlan siikijn Edince

Aplnn Urum' a yolu Cerid'in

Kmlfu kanafu kolu Cerid' in

Sinsi bir o{lu Fettah Bey'in dliimii

Ktnlfu Kanadt kolu Cerid'in

Kohuldatmam gilhin ele Cerid'in

Et etti kul Yusuf u dili Cerid'in3la

Cerid Sozlu kilrurunden inanE iqerikli seemeler de

yapmaya galrgttk, Bunlar, "Allah var gayla yok", "Allah

rrzkm kefilidir.", "Allah sabulr kulunu seVsr", "Do$ru

sdz yemin istemez", "Felek adama her zaman yar olmaz'l,Crimert eli kimse kesemez", "G6zrlnt toprak doyursun"geklinde olanlar insanrmurn her iki alem arasmdaki baf-

3l4Yakup Altrn, Tarih, Kiiltiir, Qevre Kurkkale, Ankara, 2C0]'5h.124

bal kokmaz","Ba$da gciztin olsun yeme$e ytiziin olsun","Du$tinsiiz €v olur, Oliimstiz ev olmaz" geklinde olanlar

ise aile hayatt igeriklidirler.3ls

Ceridlere dair halk inanglart igerikli sorulanmrza Meh-

met Atlag ve di$er bazt Ceridlilerden cevap ald*. Bu bil-giler buytik olgtide yeni farklt bulgular veya rnevcut tes-

pitleri Eok zenginlegtirici bilgiler de$illerdi. Esasen bu so-

nuq Cerid halk inanelan kulttirtinun sr"nuldt$tndan veya

kaynaklann konuya vakd olrnayplartndan kaynaklanmt-

yordu. Yerlegik diizene gegrnis olma gehirlegme, okullag-

ma, ulagtm ve iletigim imkAnlann arhntg olrnalart, co$tafikulturel btllge farkrnt kaldtrmtg yagayan de$erleri daha

paylagrlu hale getirmig, dqlanan inanglar ve modern zih-

niyet itibariyle farkldrklannkalmadrfr bir ortak payda ge-

ligtirmipti. Birgok sorumuza aldt$.tmtz cevapta "herkes gi-

bi" veya"sizde oldu$u gibi" ifade'leri ile kargtlagtyorduk.

Biz bunun da tespit olabilece$nden hareketle derledikle-

rimizi paylagmayt tercih ettik.

Ceridler, Cerid Obast, Cerid Kale, Cerid, Cerid Mu-

minli, Begler, $efli gibi yerlerde yagarnaktadular. Suni Ha-nefi inanglt Mtisltiman toplumlarda1d11l61.316

3lsYakup Altrn, Bir Cumhuriyet $ehri Krn"kkale, Ankara 2002,5h.n'92316Kaynak Kigi, Mehrnet Altay, Ceridli, il Bayrndtrl* Mtidtirlu$ti Personel Mii-

diirii.

Yagar Kalafat

Cerid Tilrkmenlerinde evlilik yagr erkek ve kr"zlar iqin

18-20 den sonra baglar. Ailelerde gocuk sayut eskiye rtaza-

ran diigmtig olmasma ra$men ktrsal kesimde 4-5 ve gehir

merkezlerinde hala 2-3 gocuk sahibi olunmasr tercih edil-

mektedir. Qift egli evlilik yok denecek kadar azdu eskiler-

de ve daha ziyade kusal kesimde gOrtilebilmektedir. Ke'

za ktz kagtrma ydntemi ile evlilik de pek yoktur. Bu arada

Balkanlar'dan lJlu{ Tiirkistan' a Tiirk Halk iranglan 233

Cerid Ti.irkmenlerinde gocu$a ismini pedergahi aile-

lerde daha ziyade dedeler nineler koyarlar. Orta biiyuk-

liikte veya gekirdek aileler ise anne ve babalar gocukla-

rrna isim koyarlar. isim segerken rahmetli olmug birisi-

nin ismi konulur. Ailenin buytiklerinin birinin Oliimtine

yakm bir gocuk dunyaya gelmig ise ismi ile geldi denir.

Turk ki.ilttir co$rafyastnrn di$er halklannda oldu$u gibi



kan davasr gtidtilmesi de gdri.ilmez. Akrabaltk kurulmasrda gegmigte aldef,.igik ydntemi var iken gimdilerde gdrtil-

memektedir. Yakrn akraba evliliSi amca ve dayr Eocuklartarastnda evlilik olabilmektedir. Olen btiyiik kardegim egi

ile kugtik kadegin yani kayntn evlendi$i pek gortilmez.

Turk ktilttirlti halklarda gengler buytiklerine evlenmek

istediklerini bir gekilde allatular ve 6zel metatlar bazt sim-

geler de kullantrlar. Do$rudan doSruya evlenmek iste$i

biiytiklere ve bilhassa babalara agtlmaz. Anneler veya krz

kardegler gok kere aracr olarak kullantlrrlar. Bu ktiltur Kr-nkkale'de de yagamaktadr.r. Evlenme iste$inde olan geng

bu isteSini dile getiriken;

Hey Htztra hntra

Dalda kiraz ktzara

Anabenim galm geldi

Durma bana ktz ara

Veya

Ak saman san saman

Aman dostlanm aman

Eller diifiiin ediyor

Bizim di.i iln ne zlman, derler.3l7

3uYakup Altrn a.g.e. Sh,85

Ceridler de gocuf,un ismi konulurken kula$tna ezarlokuirarak isim sdylenir. Btiylece isim konulmug olur.

Qocuk diinyaya gelince aile igerisinde veya yakrn qevre-

nin kattltmt ile ufak bir genlik yaptltr stk olmasa da kur-

ban kesenler de olur. Turk ki.ilttirlti halklann di$erleri-

ne oldu$u gibi erkek gocuk daha makbul saytlu daha iti-barlr olur. Bazt aileler 2veya 3 qocuk yapmakla yetinme-

$i planlamq iken erkek gocu$u olmayan aileler erkek

gocuk sahibi oluncaya kadar do$umun sflrmesine de-

vam ederler boylece 6 hatta 7 qocuk sahibi olduSu da

olur.Qocuklara isim koyarak <iteki aleme mesajverme inanE

ve uygulamast Cerid Tiirkmenlerinde de vardu. Bunun

iqin gocu$u yagamayanlar bundan soffa yagasrnlar diye

gocuklanna Yagar, Dursun gibi isimler koyarlar Arhk go-

cuk istenmiyor ise gocuklartna Songiil veya siirekli kttzr

olan aileler erkek gocuklannrn olmasrnt istiyorlar ise Dcin-

dti veya ku gocu$una doni.ilmesini istiyorlar ise, Ddner

gibi isimler koyarlar.

Cerid Tiirkmenlerinde de ilk sag ttragmda kiiqtik birgenlik toycuk dtizenlenir. Bu bir sevingi gosterme, sevin-

cin paylagtlmast olaytdu.

Cerid Tiirkmenlerinde tiirbelerin 6zel ihtisas alant diye

belirlenmig bir etkinlik sahalan yoktur. Her ulu bilinen

234 Yagar Kalafat

kabire gidilip ziyareti yaprltr ve Allah'tan dileklerde bulu-

nulur. Cerid Titrkmenlerinde adak adama ve adak kurba-

nt inang ve uygulamast vafdu.

Adak gibi konular halk inang kultururrde tespite galtgt-

lukeryVeysel Karani'nin turbesine astlmtg resmi ve daimi

bir duyuru da; ada$m adanmayaca$r, kurbanrn kesilme-

yece$, mum yaktlmaya ca$t, bez ve gaputlartn ba$lanma-

Balkanla/ dnn lIIu Tiirkistnn' a Tiirk Halk inanglan

asdrr ve ustalar bazt hediyeler altrlar. Bayrak halk kul-ttirtimiizde egemenlif,i temsil eder.

Cerit toplumundaki qatr ile ilgili bir inang da 6atr sula-

rtna dairdir. Oca$a /yanat haldeki ateqe su doktilmeyece-

$i ve gece egikten drgartya srcak su dtikulmeyece$i gibi ga-

tr oluklanndan, gdrtenden akan suyun yer ile temas eti$i

yere de besmelesiz basrlmaz yani bu su ulu-orta qig'nenil-



yaca$t, tag ve Para yapqttrtlmayaca$, tUrbeye e$ilerek vesiirilner.ek girilmeyece$i, el ynz siirfllmeyece$, ttirbe ve

yatulardan medet ve gifa umulmamast gerektiSi, tavaf

edilmeyece$ tiirbede yatdmayaca$t, yemek getirilmeye-

cegi belirtilmektedir.

Cerid Ttirkmenlerinde Ku Ktnast ve Erkek Krnast

ayrt ayrl haztrlantr ve krnalart ayrt ayrt meclislerde ya-

ktlu. DtiStinlerde erke$in bayra$t olur. Aynca krna as-

kere ve siinnet gocu$una da yakrlu.Du$iin hamamt uy-

gulamasr yoktur. Dii$Un BayraSt veyaDamat Bayra$t

Dualarla kaldurlrr. Bayra$tn gdnderine elnna ve ayna

konur. Son zamanlarda ampul, lamba da konulmaya

baglantlmtgttr. Cerid toplumunda ayna, aydtnlt$r'n sim-

gesidir. Krrtlmasr ile mutlu giinlerin iiziicti gtinlerin ala-

ca$ma inanrlrr Elma'nrn318 ve aynan1n319 fiitt kiiltiirco$rafyasrnda mistik mr.lhtevalt yerleri vardtr. Bu arada

ceridlerde de bebeklerin bilhassa gece aynayabakmala-

rt istenmez. Bayrak Turk kulturlti di$er halklarda oldu-

Su gibi Ceritlerde de yeni binantn gatut qattltnca gattya

318Ya$ar Kalafat, "Mefk0re Halk Tasawufu Kavpa$rnda Tiirklerde Elrna"' il'Lokman Hekim Ttp Tarihinde Folklorik Giinler Sempozyumu' Utfa' 22-24

Ekim 200331e Ya$ar kalafat, "Halk inanqlannda Hususiyle Tahtacrlarda Ayna" ,l' Akdeniz

Y0resi Tiirk Toplululan Sosyo Ktiltiirel Yapsr, Tahtacrlar Sempozyurn 26-

2Z Kasrm 1993, Antalya, Ankara 1995,5h.75-107

mez.."Cin peri garpar" inanct vardrr. Keza yoflrulan ha-murun suyu geligi gij,zel serpilmez belirli yerlere besmele

ile serpilir. Bu arada Baykugun bir darna ttinemesi ve ka-

ra kedi ile kargrlanmasr u$"ursuzluk saydrr.

Bu toplumda da evlendirilecek ktz evlada segece$ egi

konusunda kanaati sorulur evliliklerde rnezhep taassubu

gok katt de$ildir arna genelde farklt mezhepten ailelere

ktz verilmez. BaEltk parasl gegmigte var iken, girndilerde

pek yoktur.

Dii$tinler okuntu ile duyurulurdu. Krz BaEt uygulama-sr yaprludr. Duyurular hediye ile yaprltrdt. Gelin cehizi

ayn bir odada sergilenir

Gelin yeni evine girerken egi$e bastrrdmaz egikten at-

lattlrr. Qok kere oklava temsili egik konumuna sokulur

gelin bunun tizerinden atlatrltr. Daha ewel gelin yeni

evine gelmeden evvel bilhassa gen6ler tarafrndan GelinAlayr'nrn yolu kesilerek ve ailenin yakmlart taraftndan

Gelin Sandrst iizerinde oturularak hargltk altntr. Gelin

baba evinden gtkmadan ewel Gelin Kugaf,r gelinin er-kek kardegi tarafmdan duast okunak 3 defa ba$lantr go-

ztiliir. Yeni evin kapt tisttine givi gakrltr. Bununla gelinin

yeni evinde daim olmasr dilenilmig olunur. Oklava ve Ei-

vi d mistik ktilttir itibariyle anlamlandtnlmast gerekebi-

Yagar Kalafat

lecek kadar slk ve def,igik durumlarda geemektedir.

Egikten geqen damat ve geline birlikte gerbet igirilir ki,

bu gerbet bazen yerini bana btraku ve tatlt bir gelece$i

simgeler. Gelin baba evine el opme$e gidince hediye altr.

Eskiden yeni evli bayanlar uzun si.ire gelinlik yapar bii-

ytiklerin yanmda gocuk sevilmezdi Ancak Simdilerde bu

adetler kalmamtgtu.

Balkanlar'dan IJlu Tii*istan'a Tiirk Halk inanglan

"krrk yeme$i" verilince yasm sona erdiSi kabul edilir.

Yaslt aileyi yastan gtkarma diye bir uygulama bigimi

yoktur.

Cerid Ti.irkmenlerinde Newuz/Yeni uygulamast pek

bilinmemekte veya yaygm deSildir. Yeni Gi.in'de saya,

Arap Oyunu, ategten atlantlmast vardtr. Ategten atlantl-

masr, sinsin duf"tinlerde de gdriiltir.



Cerit Ttirkmenlerinde de gerdeSe girecek olan damadmsuhna yaktn arkadaglart vururlar ve bu toplumda da yeni

giftlerin ilk bebeklerinin erkek olmasr igin gelinin dizine bir

erkek gocuk oturtulur. Aynt maksatla bu ktiltiir co$atya-

stnda gelinin yata$nda erkek Eocuk da yuvarlandtrtlu.

Gelin Sagrst gelene$i Cerid Tflrkmenlerinde de vardu.

Damat gerezin iqerisine para da koyarak damadrn bagma

sagar. Aynca Eerez testinin igerisine konur, testi arabanrn

dniine atdarak kutlmast saSlanu. Bize gdre bu tespit ol-

dukga yenilik iqeriklidir. Egikten ewel testi krnldt$t bilin-mekte idi. Bu uygulama "Tabak stndlrma" giirtiltfl, ses

gtkanlarak kara iyelerin kovulmalanna ydnelikti. Testinin

igerisi ceviz konularak gelin ve damadtn oynarlarken

ayaklartnrn alttna yuvarlandt$r da bilinmekte idi. Giderek

zrtafta baganlr olmug damat damdaki testiye ateg ederek

onu kumak suretiyle baganstnr ilan etti$i de bilinmekte

idi. Gelin Sagt ise kahltmcilart ve bilhassa gengleri sevin-

dirmek u$'ur da$rtmak igindi. Ceridlerdeki sagt uygulama

bigimi ile hem kara iyeler kovulmakta ve hem de insanla-

rm muhtemel zararlart izale edilmek istenilmig olmakta-du. Aynca Ceridlerde de kapt a$zrnda egikte oturulmast-

nrn u$ursuzluk getirece$ne inantlu.

Cerid Ttirkmenlerinde yas siiresi 40 giindtir. Taziye

ddnemi 2 ay kadar devam edebilir. "yedi yeme$i",

Bu toplumda Htduellezi de, niganlt olanlar, sdzltilerkularda piknik yapar yemek yerler. Agure aytnda kom-

gulara gdnderilmig agure agt kabt geriye gdnderilirken

ytkanmast gerekir. Qok kere bu kap ve benzeri ikram

kaplart geri gdnderilince bog gdnderilememe$e dikkat

edilir.

Cerid Turkmenlerinde yaSmur duast birqok ydrede

rastlanrldr$t gibi daha ziyade tepelere qrkiltr. Hemen

hemen her koyun bir ya$mur duast mekAnr vardu. Ya$-

mur duasrna insanlar kiis iken gtkamazlar. Aralartndahusumet olanlar kattlamadtklart gibi kdyde kus kimse

de kalmamah. Eskiden ya$mur duastna gtkanlar elbise-

lerini ters giyerlerdi. Bu merasimde kurban adanm6ttr

kurban yeme$i yenilir ve kurban adanu. Ttirk halk

inanElartnda bu arada yaSmur dualartnda ters motifininyeri bilinmektedir.32o Ceridler miinasebeti ile tespiti ya-

ptlmq olan Allah'tan talepte bulunurken kus olmamak

fevkalade tjnemli bir husustur. Gonul temizli$i sa$lan-

madan Hakla ydnelmig olma tam olmayaca$t gibi birgtirtik elma adeta btitun sepetin elmalannt gtiriiye gtka-

rabilir. Bu her koyun kendi baca$tndan astltr veya her-

320 Yagar Kalafat, "Tiirklerin Dini Tarihi ve Ttirk Halk inanElannda 'Ters' Moti-

Ii',Proi. Dr. Abdurrahman Qayct'ya ArmaSan, Ankara, 1995, Sh. 297-307

Yagar Kalafat

kes kendi kuyusunu doldurur inancmdan oldukga fark-It bir durumdur. Bize gdre bu daha ziyade komgusunu

ag istemek veya hep bana lep bana inanct ile ilgilidir.Gtney Sibirya Ttirk co$rafyastnda toplu trans halindemuhakkak kuslugun kaldtnlmast herkes igin iyi dilektebulunmug olmak gibi dlsuler aranlr. 3 gtinden fazla kiis-lusii uygun bulmayan bir inang ortamtnda Allah'dan

Balkanlar' dan lJIu Tiirkistan'a Titrk Halk inanqlan

olunsunlar bu gerqek bilinmig bildirilmek istenilmigtir.

Bu noktada Gazi Mustafa Kemal Atattirk gegmigim ha-

lin ve gelece$in dugunerek anlayan beyinlerimizdendir.

Mesajlartnda farkltl* yoktur. Bu mtigterek mesajtn far-

ktnda olunmastdu ki, emperyalizmin kultur politikala-

nnt etkisiz ktlabilir.



husumet duygulart igerisinde talepte bulunmantn man-trSr olamazdt.

Ydredeki ters motifi ile bir ilgili bir inang da ayakkabt-

lartn ters d6nmesi ile ilgilidir. Geligi gpzel attlucasma ko-nan ve ters de donebilen ayakkabmrn ters d6nmesi tiltimtisimgeler. Bdlgedeki diSer benzeri inanglar arastnda maka-

stn a$zrnrn agtk buakrlmamast gerekti$i, stiptirgeye ba-

san kimsenin adtntn dedikoduya kangabileceSi, yanan

ategi su ilr s6ndtiren kiginin ve pigmekte olan gdre$i ola-

ca$tn tizerinden ahp yiyen kimsenin dul kalabilece$ gibi

inanglar da vardtr.Kogu Baba ve Cerid y0resi incelemelerinden sonra

Veysel Karani'den sonra Tillo-Siirt'de ibrahim Hakkt ve

Fakirullah hazretlerini de ydlar sonra tekrar ziyaret etmek

ktsmet oldu. Tiirbenin duvartndaki Fakirullah'a ait gu va-

ztyr hattrlayarak okudum,

Anl ar s a u z a ltm y akmtm drAnl am az s a y akmtm u z a ltm dr "

Bu toplum, geEmiginde kimli$ini belirlemig, kimli-

$indeki felsefeyi olugturup olgunlagtumlg ve iqine sin-dirmigtir. Yiiksek mektepli cahillerimiz anlayamaz olsa-

lar dahi halk bu gerge$i inang kulturunde yagatmakta-

dtr. ister Siinni inanElt veya Alevi inanEh olundur, ister

din bilgini dtigunur veya isterse devlet adamt duguniir

240 Yagar Kalafat

A$acan Kamil,

KAYNAKLAR

- "BaStmsult$rnrn 10. Yilmda Gtir-

cistan ABD'nin Kafkasya'daki Kalesi



Ahundov Ehlimaru

Akprnar Yavaz.,

Aliqar Fahrettin,

Ali Rrza Biilent,

Alptekin, A.B,

Altunirz ismail,

AndrewsP.A.,

Aragttrma Merkezi,

mi?" Stratejik Analiz, Mart 2001, S. 11,

sh. 32-39 "Giircistan'a Ydnelik Rus

Basktlarr ve Tiirkiye" Stratejik Ana-

liz, A$ustos 2000, S.4 sh. 29 -37

- Azerbaycan Halk Yaztmt Ornekleri,

Qiftci ve Qoban Koguklan, Holavar-

lar, Ankara 1994

- Azeri Edebiyatt Aragtumalart, is-

tanbul 1994, sh.465 -467

- qigtl Tiirkleri ve Aga$t Qi$il, fua$tQ$il Belediyesi Yayurlart, Ank. 2005

- "ABD'nin }{azar Boru Hath Politi-kasr: Ciddi mi Yoksa Dostlar Altgve-

rigte Gtirstin mii" Stratejik Analia S.

6 sh.64-70

- Fuat Havzasr Efsaneleri, Elazt$1990

-'Xvl.Yiizytlda Cingene Sanca$t",

XIII. Turk Tarih Kongresi, Ank.,2006

-Ti.irkiye'de Etnik Gruplar, istanbul,

1992

-'Bfi Oca$m Tarihqesi", Hact Bektag

Veli Aragftrma Dergisi, Gij.z 2001', S.

19. Sh. 1,43-170

Yagar Kalafat

Aslan Cahit,

Aydrn Ayhan,

- Fellahlartn Sosyolojisi, Arap Ugak-

lan Nusayriler, Hasibiler, Kilaziler,

Haydariler, Arap Alevileri, Karahan

Yayurlan Seyhan-Adana 2005

- "Nusayri inang ve toplum Onderle-

rinden Nasrettin Eskiocakla S0ylegi",

Ktrkbudak Anadolu Halk Inanglart

Balkanlar'dan lJlu Tilrkistan'a Tiirk HaIk inanglan

Qay Abdulhaluk,

Do$ruel Fulya,

Elgibey Ebtilfez.,

- Hrduellez lKr.iltiir-Bahar Bayramt',

Ktilttir Bakanlt$t Ankar a, 1997

- "Etnisite, kimlik ve Yagam Stratejile-

ri:Nusayri Alevilere Bir Bakrg", Kuk-budak Anadolu Halk inanglart Arag-

ttrmalart, Sonbahar 2006, S.8 Sh.5-24

- Biitdv Azerbaycan Yolunda, Anka-



Aydo$an Orhan.,

Batuman Suzarr,

Blaga Rafael.,CaferoSlu Ahmet.,

Cafersoy Naztm.,

Cihangir Erol.,

Qavad Gemergah.,

Aragtumalart, Sonbahar 2ffi6, S. B Sh.24-48

- Karapapaklar (Seminer Qalrgmast)

Malatya,1.998

- Adana Nusayrileri, Dini inanqlar-Torenler Halk Kulttirii, CukurovaUniversitesi Sosyal Bilimler EnstittisiiTtirk Dili ve Edebiyatt Anabilim Dah,

Adana 2003

- iran Halklan Elkitabulgg7- TUrk Kavirnleri, Ankara 1.983, str-6-

9-70

- " Azerbaycan'da Ba$tmsrzlt$m Di-

$er Adu Ebrilfez Elqibey" Strateiik

Analiz EyluI2000, S.5 sh.5-24

-."Tarihten Gtintimtize Kafkas Evi-

Girigimleri ve Ttirkiye" Stratejik Ana-

liz Kastrn 2000, S. 7, sh.26-35

- Papa Eftim'in Muhturalarr ve Ba-Stmsu Ttirk Ortodoks Patrikhanesi,

istanbul,1956

- Azerbaycan'rn Az Sayth Haklan ve

Milli Azrnhklar, Bakti 2000

Filiz Siireyya,

Gedikli Yusuf,

Gezenfero$lu Faztl,

Giil Nazmi,

GoloSlu Mahmut,

Gumilov L.N.,

n,1998- "Nuseyriler Ra'ntn Qocuklart",Anadolu Alevili$inde Ocaklar ve de-

delik Kurumu sempozyumu 1,15-1,6

Arahk 2006 Ankara

- "$ehriyar'rn Vay Anam " $iiri, TiirkEdebiyatr, Eylul1998, 5.729, Sh. 16-19

- Ebtilfez ElEibey - Tarihten Gelece-

$e, istanbul,1995

- Azerbaycan Ttirk'tintin iman Dava-sr, Ankara 1998

-'2I- y.y Baglangrcmda Haydat (Er-

rneni Davast) Stratejik Analiz, Hazi-ran 2000, S.2 sh. 25- 29

- Anadolu'nun Milli Devleti Pontus,

Kalite Matbaast, Ankara 1"973

-Hazar Qevresinde Bin Yrl, Etno-Ta-

rih Agrstndan Tiirk Haklarmm ve

Qewe Haklannrn ve Qewe Haklann$ekillenigi Uzerine, istanbul, 2000

- "Rusya'nm Federal Siyasi Yaptstn-

da Degigiklik" Stratejik analiz, Eyti.il

2000, S. 5 sh.4246

Giiptir H.T.,

Yagar Kalafat

Hutchinson ]ohn, - "Ethnicity and modem Nations" Et-

nik And Racial Studes V. 23 No: 4

July 2000, P.651' - 670

ibrahimli Haleddiru - Azerbaycan'rn Ttirkgiiluk ve Azer-

baycancdr$t Problemleri, Bakii 1998

iznik Kulttir Derne$i, - iznik ve Batum Havalisi, Acaris-

tan Ozerk Cumhuriyeti

Balkanlar'dan UluE Tiirkistan'aTilrkHalkinanglan 245

- "Anadolu ve Yaktn Qevresi TtirkHalk inanElarrnda Olum Veya Halk

inanglanmtza Gdre Yatt Ziyaretl",

GeEmigten Guniimrize Mezarltklar

Ktilttirti ve insan Hayattna Etkileri

Sempozyumu, 18-20 Araltk 1998

AKSM istanbul, istanbul 1996, Sh.



Kalafat Yagar., - "I$du Ermeni Sempozyumu -ToP-

lu Mezar Kaztst- Soyktrtmt ve Nahqt-

van Gezisi" Tiirk Ermeni iligkileri, 21.

y.ytla girerken Tarihe Dostqa Bakq,

Ankara 2000, sh. 184-192

- "Gagauz Tiirk Halk inanglart", Ga-

gauz Kulttir Sanat Dergisi,2003, S.35,

sh.23-37

-'Kurban Cemal ilyasova ile birlikte',

Tiirkmenistan ve Ttirkiye Halkinanqlannda Do$um", Folklorist

Prof. Dr. Dursun Yrldutm Arma$ant,

Ankara L998, Sh. 323-331

- "Hz. Eyiip Ttirbe ve Ma$arasr Etra-

fmda Geligen halk inanglanr", Tarlhi,

Kiilturt ve Sanatryle X. Eyup Sultan

Sempozyumu TebliSler, 12-1'4 Mayrs

2006, Eyup Belediyesi Yaymt, Istan-

blul2006, Sh.362-368- "Ttirk Halklart Arasmda yagayan

Oltim Sonrast ite itgiti inanElar", Erci-

yes Dergisi, A$ustos 2005, S. 332, Sh.

13-15

239-271..

- "Atlt Bozktr Medeniyetinin Anado-

lu-iran ve Azerbaycan'daki IzlerT"

Tiirkmenistan Medeniyetini Aragttr-

ma Merkezi, Bozku Medeniyetinin

Gi.inumi.izdeki izlerini Aragtrrma

Sempozyumu, Bigkek 2003

- "Kurban-insandan Kurban-Trirk-

lerde Kurban inancr", Uluslar arasr

Tiirk Ki.ilti.iriinde Olum Sempozyu-mu, istanbul21-26 Kasrm 2004

- "Ti.irk Halk inanqlannda Ekmekle

ilgili inanqlar", Erciye s, 2006

- Ti.irk Dtinyasrnda Kargtlagtrrmah

Ayak ve Ayakkabt ite itgiti inanglar",

Ti.irk Folkloru, Mart 1999,5.99, Sh.

1.5-1.6

- Ttirk Dtinyastnda KargrlagttrmaltTtirkmen Halk inanElart, Sosyal An-

tropoloji Aragtumalan, Avrasya Stra-

tejik Aragttrmalar Merkezi yaytnt/

Ankara,2000



250 Yagar Kalafat

- Kuzey Azerbaycan Do$u Anadolu

ve Kuzey IraKda Eski Tiirk Dini lzle-

ri, Dini Folklorik Tabakalagma, Ktil-ttir Bakanlt$ Yayrnr, Ankara, L998.

- "Otta Toroslar'da ve Turk Halk

inanglarrnda Adak", Alanya Tarih ve

Kultur Semineri, Alanya, 1997,

Balkanlar'dan UIu Tiirkistan'a Titrk Halk inanglan

gulamalan", II. Uluslar arast Karaca-

o$lan Qukurova Sempozyumu Bildi-rileri, Adana, 20-24 Kasrm 1993, Sh.

27I-281.

- "Kargtlagtumah iran-Anadolu Ti.irkHalk inanglan", Birinci Uluslar arast

Azerbaycan $urast, 02-05 Araltk



sh.178-184

- 'Milli Stnrr Anlayqtmrztn Halk

inanglartndaki Kclkleri", M.F. Kuzt-

o$Iu Ozel Sayrst, Serhat Ktilti.ir, Ma-

yts-Haziran 2006, Sh. 36-38

- "Turk Halk inanglannda Giresun

Ydresi Ornekleri ite figiogttt", Erci-

yes, Araltk 1994,5.203, Sh. 5-6; Ttirk

Diinyasr Tarih Dergisi, Kastm \996,5.

119, Sh. 24-26

- "Do$u-Batt BaSlamrnda Uluslar

arast Tiirk Dili ve Kiiltiirii Sempoz-

yumu ve Balkanlarda Tiirk Halk

inanglan", Sanatta Anadolu Asya

iligkileri, Prof. Dr. Beyhan Karama$a-

ralr'ya Arma$an, Hacettepe Universi-

tesi Yaytnt, Ankara, 2006, Sh. 237-257

- "Mono Milliyetgilik ve Milli Kilise",

Skizinci Askeri Tarih Semineri, 24-27Ekim 2001 istanbul, Ankara 2003, Sh.

113-116

- "Gdk Tann inancrndan Giintimiize

Kadar Efsunlama'tu tu fulama" Uy-

1.998, $erefhane-Tebris-iran; Nevid-iAzerbay can Gazetesi, iran 1377; TiirkDtinyasr Tarih Dergisi, Mayts 2005,

s}]..22-24

-'M. Murato$lu ve C.TtirkeroSlu ilebirlikte' Ozbekistan Anadolu Kargr-

lagtumah Halk inanglan, Tiirk Dtin-yast Aragtumalart Vakfr, ist., 1996

-'Abdullahhaluk Qay ile birlikte', Do-

Bu ve Gtineydo$'u Anadolu'da Kuv-va-i Milliye Hareketleri, Ankar4 1990

Kanbolat Hasan, - "Rusya Federasyonu'nun GiineyKafkasya'daki Askeri Varlt$r ve Gtir-cistan Boyutu" Stratejik Analiz, Tem-

muz 200OS. 3 sh. 42 -49

Kanbolat, H-Gul, - N.,"Kafkasya'da Cevahiti (Grircis-

tan) ve Krasnodar (Rusya) Ermenileri-

nin Jeopoliti$i ve Ozerklik Arayrslan"

Stratejik Analia Ekim 2000 S. 6 sh. 5-19

KtrztoSlu M.F, - Karadeniz Bdlgesi Tiirk Boylarm-

dan Lazlar, Hemginlilerin Tarihi, An-kara1994

252 YaOar Kalafat

- MilliTarihimizde Rize Btilgesi, Ankara

KarapaPaklar, Borgalt -Karak uru-

$u'nun Kiir -Aras boylanndaki 1800 Yr-

lma Bir Baktg, Erzutum,1972

Kogak Aynur, - "Zen$ Ata'nrn Menktbeleri, Ttirbesi

ve Bayramt Uzerine", Hact Bektag Veli

Aragtuma Dergisi, bhar 2003, S.25, Sh'

Balkanlar'dan Lllul Tiirkistan'a Tiitk HaIk inanglan ffi

Ozen, Kutlu - "Divri$i Ydresinde Ziyatet Yoluyla

Qocuk Sahibi Olma inancr ve DiSer

Uygulamalar" Ttirk Folkloru 1981, S.

18, sh. 22-27

qRodinson, Maxime Battyr Btytileyen islam, istanbul,

1983 (Qev. C.Meriq)

Sertel Ergin - "Toplumsal Olgu Olarak Nusayri-



105-132Lewis, Bernard, - OrtadoSu'nun Qoklu Kimli$i, istanbul

2000

Marie, Ladier, - -iran'daki Baghca Etnik Unsurlarda

Do$"urganltk" Stratejik Etutleri Biilteni,

Eylul1983, S.88 sh. 64 - 78 (Qev. Hasan

Kanbolat)

Merig, Umit, - Sosyoloji Konuqmalart (1993-1994) is-

tanbul 1944

Mtijgan UEer, - "Anadolu FolklorundaFadima Arra",

T{irk Folkloru Aragtrrmalart Yillt$t,1975, At*ata 2001

Nesipli Nesip., - " Azerbaycan ve Moskova-Erivan-

Tahran ittifakrntn Jeopolitik Kugatmast"

Stratejik Analiz, A$'ustos 2000, S'4 sh' 61

-73

O$an S.-

Kanbolat H., - "Kafkasya Terazisinde Yeni Dengeler:

Putin'in Azerbaycan Ziyareti, Stratejik

analiz, $ubat 2001, S. 10 sh. 34 - 41,

-'Bit Aliyev Klasif,i - Azetbaycan'da 5

Kasrm Parlamento Segimleri" Stratejik

Analiz, araltk 2000 S. 8 sh. 34 -35

OSan Sinan,

lik/Arap Alevili$i", Kubudak, Ana-dolu Halk inanglan Aragtumalan,s.8, sh.48-61

sez gin Abdurka dir';;*fi :'il:,iltrHl'ffi H'*::islamrn Meseleleri", Avrasya Dosya-

st, C.2,5.3,1995

Soltaru Elnur, Hatemis Russia Visit, Cocrete Outcames of

Tanyu Hikmet,

abstract agree-mentis, Turktsh News

02.04.2001 sh.13

- "Fatma Anarnz/Fadime Anamsve El ile lgili inanglar Uzerine Bir

Aragtuma", II. Milletlerarast TtirkFolklor Kongresi Bildirileri, Ankara1976. C. rV Sn. 479497

- "Yezidiler Becirmaniler Karagiler",Gegmigten Giintimtze Midyat Sem-

pozyumu/ L921. Haziran 2003, Mid-

yat-Mardin

TaSSm Ahmet

Ttshkov, Valery A. - "Forget the - nation - posk nationa-list Understanding of nationalizm,Etnik And Racial Studies, V.23 No:4

July 2000 P.625 -651,

Yagar Kalafat

Trshkov, Valery A.

Tomlinson, John,

Turan ilhan,

- Filippova. E. i., Eski Sovyet Ulkele-rinde Etnik iligkiler ve Sorunlar (Ku-zey Kafkasya), Ankara, 200'1.

Kiiltiirel Emperyalizm, istanbul, 1999

- "Rize'nin CoSrafi OzelliklerininHalk Kulttiriine Etkileri", I. Rize

Sempozyumu, Rize 16-18 kasrm 2006

Balkanlar'dan lJlu Tilrkistan'a Tiirk Halk Inanglan

SOZLUK KAYNAKLAR

Elizabete Koneska: Akademisyen

E.Koneka: Akademisyen

Dragi Georgiev: Akademisyen

Anti Ahmedi, Uskup'de, Arnavut esnaf

Kunduracr Adnan:

Davut Eyyubi: Tiirk Esnaf



Ulu, ismailMrzt.,

Umudlu, i.,

CIA-The World

- Merkezi Galgaz'vt Etnik TarihininKdklerine Do$ru, istanbul, 1993

- " Azetbaycan Ehalinin Milli Terkibine Gore -Unikal Olke -imicini Goru-yup Sahlaytl, Devlet Statistika Komi-tesinin ActgladtSt Rejemler BunuG<isterir, Cemiyet, L6 Aral* 2001.-04-

06

Fact book 2}}}-Azerbaijan

-http: / / www.odci. gov/ cia/ publi-caitons/ factbook/ geos/ oj.html

- Milli Ktilttirler ve Ktiresellegme,

Ankara,1998

Unan, Fahri

Wallerstein Immanuel Jeopolitik ve Jeokulttir, istanbul,1993

Wilsoru Fiona-Frederiksen, Bodil Folke Ethnicity Gender

Ytldutm Halit,

and The Subversion of Nationalism,

Londory Frankcass, 1995

- "sufizmin Gizli Ogretisi", 06 Kasrm2006,

ErdinE: Turk igadamt

Bayram Eyyubi: Ttirk igadamr

Kevser U$urlu: Tarsus 1938 do$'umlu

Habib Ulus oy Dede, Kocubaba

Mehmet Altay: Ceridli il Bayrndul* Mudurlti$ti per-

soneli

256 Yagar Kalafat

DIZIN

A Al Kartsr/AlKrztl97

al ortn747



Abbas BayraSr 105i

Abdurrahman Obasr 229

Abrik bubrik 138-139

Acele Bacr 207

Acur 229

agrk el (alem) 103

Aqil Kilit Oyunu 1.88

ad gunu L47

adtoyu747adak bezi 202,208

Adak Kurbant 37, 206, 223, 234Adakh Qocuk 205

Adet giinu 146

Adetli kadrn 148

Afgar 103,229

Aguptiler 53

a$ulagtt 129

a$tt L29, 132, 749, 15'1., 219

a$rtcr 2L9

ak giivercin 102

ak iyeleri 160akarsuya 27

akik tash 108

AlBezi62al de$'igik 40

Al rengi L87

al gurup/krzamrk gurubu 147

alyazmalSTAl/kumrzt 105

Alaca Camii Z L5

alde$igik 63,232

Alem 103

Ali Eli 104

Ali Kaya 107

Ali tag107Allah Adamt.16,22

Allah Alla Allah 223

Allah nzasr 15, 38, 78, 206, 209,

2't6

Allahverdi 229

Alh Gelin Basmasr L46

alt-ust 136,152

altrparmakh l40amin 138,762,193,223

Ana Hakkr A3,119ana karntna inme L40

Ana Maygrl22Ana Mayktl23Ana siitii 1,47-1,48

Yagar Kalafat

anadan olma 140

Anahtar Asmak L87

Av Bezi62

Arap Uga$r 200

aragtumadan 63

Arnavut Ci$eri 14

Arnavut Kaldurmt 14

Arslan L8L

asa 24,189, 202,219

AyaE U$urlu 25

ayazma19

Aydrn $eyh 230

Ayinli/Yerliler 53

ayna 34, 106, 1.44,'1.46, 192-\93,215,234

Aynkh/Ankh 208

B

Balkanlar'dan UluE Tiirkistan'a Tiirk Halk Inanglan 259

bayram 17, 33, 36, 38, 4249,157, 1.60-'1.67, 21'1, 21.4, 227

Bayram kmasr 157

bebe topra$r 146

Bektagi Arnavutlar 37Berat Kandili 208

Berdel 63,'158

Beg Tag1.rM

begi$e salma toyu 205

btiyti 20, 23-25,32, 40,54,78,8T, 115-117, 126, 129,-142_'1,43, 157,'J.69, 171, 174-179,1gg,1gg,21a

5 parmak 104

ccadt187^

Caferi Alemde 93



asker anasr 155

asker gocuklan 156

Asker hantmr 156

Asker Kmasr L56

Asker Toyu L56

Agerme 1.46,185,212

agure 105, 110, 207-208, 214,223,237

Agure Bayramr 214

Agure Duasr 223

Agure Gtinti 105, 110agverme 185

at gemi 60

aleg 61.-62, 68, 83, 132, lM, 166,

168, \7'1., 17 4, 199, 214, 235-

237

ay 1-5,1'I.., 13, 1.6-17,19-20, 22-27, 29, 3'1.-34, 36-38, 404'1,,

4346, 48, 50, 52-54, 56-@,67-69, 72-73, 75, 78, 80-83,

85-86, 88-97, 99-1.03, 106-109, 11'1., 113, 115, 117, 120-12'J.., 123, 127-129, 132-134,L38-140, 144,'t46-148, 150,155-160,'t 62-170, 173-774,178, 180-184, 186-187, 189-190,192-193

Baba Pir Eli 109

Babaaltun 229

Babrna 30,44

baSlama 80, 120,'1.4'L-143, 17 0-172,196,213

bafijl 2, 25, 39, 48, 53-54, 66, 68,73, 97 -98, 140-14'1., 143, 148,L53-L55, 16't, L65, 167, 170-173, 186, 191, 794, 204, 2?2

ba$h avcr L71

bahts:z4Tbalrk 5, 8, 43, 64,117-118, 137,19'J.,21L,232

Balqeyh 230

Balh $eyh 230

Barak 157,229

Barak Ttirkmenleri 157

bag baSlamak L4L

ban ba$h olmak'l..4'1., 173

bagrnr ba$lamak 141

Baglrk 45, 66, 117 -\18, \58, ?21.,

235baglrk parasl 45, 118, 235

Baykug1.30

bayrak dikme 193

Bayrak kalduma 193

Begik Kertme 115

begparmak 103-104

Begparmak Motifli Hah 103

Beydak Bezi 105

bry* krllan 109

Bilali Habegi2}4,208Birici Arife 157

Bfulik g, '1,4,'1,6-19, 22, 33, 36,47, 49, 55, 60, 62, 66-67, 69,7'J.,74, 90, 96,92,94, 97, gg,

115, 119, 122-123, 125, 130,14'1, '1.44, 147-749, 150,

.1.56,

'J.60-'J.67, 170, 172, 1g0-1g3,189, 193, 196, 203, 205, 2.16,220-22'1.,223,n5

Boga agddr 1L9

Bohga 118-119,133,792

bohga gdnderme 192

bog begik 126,189,215boza omtinu LL7

Bupu 137,'J.45,'1,60-1,52

buSu (buhar) 160buhur 760-1,6'1,, 202, 27't -272Buhur/ktilluk 211

buhur/puhur 160

Burkut Ata78

Cami 7 -8, 10, 18, 25, 27, 29, gS-

36, 59, 92, 10'J., 1.05, 109, 155_156,'J.62, 199,204, 217, 220,225,227

Ceceli 229

cehi246,179,193

cehiz sergilemek 46, L19

cem evi 217,224-225

Cem Kurbant22SCengeri 49

Cefid228-234,236-238cihat arkadagr 221

Cinleri olmak 131

cirit 158

Civcani 53

Cumurarab 229

Cup 53

Qalrg 4, 72, 17, 23, 26, 39, 4742,49-50, 62, 65-57, 70_7-1., 77,97, 90, 92, gg-107, 105, 111_113, 127, 135, 737, 739, 152,157 -'t 60, 170-17't, 173_174,176, 179-790, 195, 2W_20. ,221,228-230

Qepni 3,177,214

Qrpa/Gobek balrnr 125

Yagar Kalafat Balkanlar'dan lllul Tirkistan'a Tiirk Halk inanglan 261'

grplak ayak 56

Qifte Hamam 46

Qi$ etin 148

Qimeli 229

Qingene 4, 12,36-37, 42, 46,

49-65

Qingene Qargut 52

Qingene Sancaf,r 50

qivi170,235goban L47

Dervig 109,198

deve 123,18'1.,224

Devir 71,73,12'1,152

dilek ka$rdr 210

Dilekler Kaprsr 108

Dirlik 221

dig 30, 64,125,163,206

Dig Toyu 126,206

Dodi Dodi 26

Elbuzlu 106

elqi 115

elgiluk/elqilik 115

elem gezdirme 103

Elhamdulillah 48

EIi Bereketli 25, 31

Eli tag109

Elli iki Yemegi 226

elma 11O 121., 135, ?2'L-222,

234,237

Fadime Ana 59, 104-105,163,196

Fadime Ana kugagr 59

Fadime Ana Otu L04

Fadime Ana Pekmezi].}Faraun/Firavu 53

Fatma Ana 1M-105,163, 207

Fatma Ana Qukuru 104

Fatma Ana kolayh$ 105

Fatma Ana'nrn Kuga$r 104



ekmeSi

goban motifi 78

Qocuk ga$rrma 188

Cocuk Toyu 205

Qol<guruk 229

Q6mge Gelin 26 139

guvaldu 187

D

AaE4, & 53,55, 67,77,73,7V,

lw, tz4, tfft-1x?;13t7, L47,150-X51, W, 172, 196, 1"99,

215

Oa$da Yanmat( 1lg?.Lg?

Da$da$an afirct2l5D"Sn Y€nmast 732,1W

Dalyan 204

damadrn ba$mm 39,170

Damat BayraSr 234

Danigmentlu 228 .Davut Paga Harnarnt 45

Davutler 229

Day Durdu Toyu 126

Dedesi 145, 79A, 2W, 279, 229

Demir 30, 53, 57, 6T65, 7+76,102,708,ln,136,7&

Dodole 26-27,63

Do$um Toyu 205

Domuz 5,169

Donanma yapmak 118

Du$unct/du$iincu 118

dulluk 78

Dura$ L33

Duvak 127,787,194,lWDuvak Agrna 197

duStnbayra$r 213,2U

Dtiztaban 140

9 Rabiulewel Bayramt 2tr4

E

Ebe 45, &-65, 67, 1041A5, 717,

125-128,'l".46, 197, 275

ebe ana 65,127:128,\45

Ebem Kuga$ 59, 105, 165

ecel teri 153

Egupt 53

Ehl-Beyt Kulturu 87Ehli Beyti 3

ekmek 59-60, 73, 136, 747, 165,

17'1, -772, 17 4-77 5, 1 87-1 88

el6pme 197,236

enam 187

Er 18-20, 24, 26-28, 30-U, 36-37, 4347, 49-50, 55, 5g-52,68, 7'1,-72, 74, 76, 79, 90, 92,101-103, 113, 11.6-179, 123,126-127, 129, 133-1M, 137,140-142, 149-15't, 154, 156,760, 165, 767, 770, 773, 175,182, 786, 1gg, 190, 192-193,198, 204-201, 203, 205-206,2W, 214, 2'1,6-217, 220-22L,

. ?26,23'1"-236Erkek kmasr 31,234Ertugrul Alaylan 155

Eshabr Kefh 208

Esnaf 4 18, 35, 52-53,2Mesta$furullah 39Egik 34, 60, 12U723,'1,42,'1,68,

197,213,220,235-236

egik kulru 142

Evgit 53

evin egi$i E, U,39, 50, 213Eytibasan 229

Ezart 1?5, 1.47, 786, 215, 278, 233

F

Fadrlobast 229

Fatma Ananrn eli 104

Fatma Nene Kuga$r 105

FellahoSlu Muhammed Nu-rettin 202

Firag Bayramr 214

fitre 152

G

Gademgah L05

Gadir Bayramr 214Gazi Baba 35

Gelin Alayt 119,235

gelin kugaSr 187, 196, 213, nsGelin Sandr$ 235

gerdekgecesi 23,54,62Grlman L54

GodiGodi 27,739Godi4odi 103

g0bek ebesi 145

g0k il, &,7'1.,78, 82, 86, 100,

1M-105, 724-125, 727, 137,158-160, 752-1.63,'t 65-'t 69,171,17+177,179

g0z vurmasr 128

Gtin gOrmemig Su 55

Yagar Kalafal

Boneg 55-56, 65, 72, 79, 102,

132, 134, 138-139, 171, 197,

2L4

Giineg Duast 134,138

gtirUltii 38, 53-54, 1.67, 196, 236

H

hac parast 1,M-1,45

haccr bedel 153

Hrdu 16, n, 763, 209, 2?3, 230

Hrdu Baba 2L

Hrdu $eyh 230

Htduellez 16, 22, 48, 56, 764,

210,2?3,237

Hrduellez Ginu1.6,22Htduellez Kamgrsr 223

Hrdrellez 5, 55

Hrzu 100, 155, 204, 208-209

Balkanlar' dan lJlu Tiirkistan'a Tiitk Halk Inanglan 263

ikinci Arife 157

ikonada 22

ilahi Buyruk 15

ilk Rdrm Toyu 188

ilk adtm toyu 188, 205

ilk dig toyu 206

ilk sagt 19,3'1.,64

ilk trrnak toyu 206

imam KA$rdr 152

Kan Kalesi 107

Kan tutmast 148

Kanhsr 149

Kapr Kesme LL9

Kapdrk istemek 120

kara 2-4, 10-1'J,, 13, 19-20, 24-27, 29, U, 37-38, 49-51., 53-

61, 65, 68, 70, 75, 8'1., 86, 1.01.-

107, 109-11'1., 113-11.4, 116-

118, 121,-\22, 124-128, 130-



Hact Alaylan 156

Hactaliobast 229

hag heykel 8

Hadrd-i sini L08

Hak Yolu L56

Halil Dede 140

Halil Hasa Dede 230

Halveti Hayati Hasan BabaT

Halveti Zil<ri7

Ham Su 55Hamile 125, 734, 1.40, 146, 1.48,

167,176,185,192

Hanr ya$ma 193

Harbendeli 228

Hasan Dede 140, 22'1.,230

Hasandede 229

Hasibi 20L, 203

hasni 206

Haydar Baba 100,140

Haydar Sultan 230

Hazarlar 182

hece tagr 153

helva 38, 48, 58-59, 83, 732,

160-1.61., 787, 207, 277

Herekli 229

Hurr Nebi L55

Himmet Dede229

hoca 1,-2,8, 10, 12,77,39, 47,

50-51, 54-56, 6't, 8'j,., 103, 1'14,

747, 154, 767, 193, 205-206,

2'1.4,216,223

Horoz &,190,206Hoy Ata 230

Holluk 746,188

huri 49, 74, 76, 80, 89-90, 96,

98-99, 130, 747, 154, 171,199,21.6,225,23'L

Htiseyin 22, 75-77, 80, 10'/..-102,

1.05-L06, L08, L10, 755, 229

Huseyinbey 229

Htiseyniye L05

Hz. Abbas 106

Hz. Adem L5,82

ljz.Htzv 20/,208Hz. Tiirk 82

Hz.Znlayha'nm eli 104

ig-gil181ig-o$lan 181

i$de 144

lmirli229Inal229inceveledo$lu 229

Irz Diigkiinti 222

ishakfakih 22g

iyi saatte olsunlar 189

izzeddrn22g

K-L

kadm yolunu kesti 129Kadiri Mutlak 1.4,150

Kaltn 11, 82, 129, 158' 182

Kan 1.-7, 9-10,12-76, 18-19, 23,

2j., 27 -28, 30, 32, 38, 40, 43-

45, 47, 49-50,57, 6'1., 63-65,

69, 72, 80, U, 90-9L, 93, 98,

100, 102-104, 105-11], 114,

120, 126, 129, 133, 139, 141.,'1.M, 1.48-1,49, 152, 154, 156,

159, '162, '].,64, 1.68-'1.69, 178-

\79,184, 787, 189-190, 196,

204, 206, 208, 211.-n2, 214,

217, 22'1, 226, 228-229, 232,

237

kan davasr 27,32, 40, 45, 63,

232

13't, 133-134, 137, 139-142,

LM-155, 157 -158,].60-'164,'1,66-'1.67, 769-170, 174-176,

778-179, 181-183, 185-187,

190-19'1., 193, 196, 198-201.,

205, 207, 209, 211.-215, 217,

219-223, 228-230, 234-238

kara giivercin 102

kara iyeler 61-, 146, 1.66, 182,

19'1.,212,236

Kara Kedi 60,235Kara kegig L98

Karaca 54, 13'J., 228-229

Karaca Araph228

Karagi 5L

Karadonlu Can Baba 21L-212,

230

Karakegili 139-'1.41,'I,.44-'1.54,

157,229

Kardeg Hakkr 43,119

Karga 8,30,60

Karlrk/Kal* ktzlar 187Kavag 53

Kavukovasr 229

Kavurgah229

kayrp Alemine 19

264 Balkanlar'dan Ulu Tiirkistan' a Tiirk Halk inanglan 265

Muharrem Orucu227

mum 29, 56, 60, 63,75, 195,

202,22A,234

Musalla 200 -202, 205 -219

muska 128, 1424'4L 164, 168,

170,176,215

Muhru Suleyman 7

mi.ijdeci L20

Miirteza Ali Tagt 1MMtitiiriif 52

Yagar Kalafat

Kegili 130, 139-'1,4'1,, 1.44-'t54,157,229

Kekailer 105,217

Kelam-r Kadim 83Ken'anbe$ 229

Kepqe Gehn26-27,178Kepge-Gelin 103

Kerbayi 208

Kerbela 106, 108-109, 153, 208,

krz. kaguma 32, 45, 63, 117, 232Ku Krnasr 234

kibele 105

kilit 102, 199,210kirve 44, 53, 127-128, 205

Koca Delisi 117

Koca nine 55-56

konak agmak 47

Konugmama oructt212

Kueuklu 228-229

Kul Cor 181

Kul Tigin 183

Kiilliikten Qocuk Yuvarlama

188

kiis 32, L6L,?27,237

40Ltua1.44

Leyla-yt Kadir 208

lotursa 125



Naum/Aziz Naum 17

Nazar 20-21., 23-24,104, 126-

128, 130, \44,'161, 1.63-764,

168,215

nefsi geker L85

Nevruz 27, 48,55-56, 62,100'104,207,2't4,223,236

Nevruz Bayramt 2'l'4, 223

Nevruz Kurbant 207'223

Nevruz/Yeni gun 56nezir 103, 130

nur 1.9, 21', 24-25, 29-30, 37, 39,

4548, 57-58, 63-@, 7'1.-73,

79, 85, 104,118,122, 125'

126, 128,'j.4'L-743, 1.46-154'

156, 162,']".64,'166, 168, L85,

190-19'1., 193-194, 196-197,

206, 208-209, 211, 21.4-215'

218,22j,2U-n7Nursuz 47

o-oObast 222,229,231.

oca$rn tagr 60

ocaklar'1,40 -147, 201'

226

Kerbela topra$r 108-109, 153

Kerbela tiirbeti (topragr) 108

Kesik bag 23

Keza 4, 7, 18, 26, 28, 30-gl, 37,49, 56, 59, 60, g'1,103,12-l-.,

132, 'J.,40, '1,43, 155-156, '1.63_

'1,64,'1,67-'1.69, 175, 179, 197_

1.89, 190, 2\0, 212, 2'J.4, 220,226,232,235

Krbele 122,207

Ktble 78-79,106,154krna L5, 20, 31., 46, 91,, 119, 124,

135,'1 45-1.46, 156-157, 176,196,213,227,234

Krptiler 4, 53

kurk ayna U,215krrk kapr 212

Kuk Kagrkh 204

Kuk Tasr 103

krrk yeme$i 153, 226, 236krrkh 175, 191

Kumang 36,'1,84

Knmrzr 62, 1,05, 126-127,'160,194,196,22'1,

krrmrzr gekerli rakt 62Krsmet inancr 210

Korku Tasr 103

koruma zvhr2'Lktipegin gakal129

kopek 60,lU,136,21'1,kor ocak 79

K0stek Kesme 25

Kotu ruya 151,,197,210

Kuku Kugu 28

Kur'an 7, 1,6, 22, 25, 29, 34, 37,

59, 95, 92, 94, 147, 153-154,'1,65, 175, 177,],92-193, 209,218

Kur'an-t Kerim 7,'J..6, 25, 29,34, 37, 59,'147, 154,'J.65, 177,192,209,219

KurbaSa 142

Kurban Dag 155

Kurban Duasr 223

kurban kanr 148

Kurbancr 222

Kurgun Srkma 118kurt 28, 60, 64, 129, 134, 736-137 , 't 6g-'J.69, 172, 197-1gg

Kurtlann DU$UnU 134

Kutsal sulardan L9

Kuyumcu 229

M.N

Maciip 53

Manav 2'3,182

Masuma 107

Masume 107

Mavrlhlar 217

mavi 23, 82, 91, 126-\27''l'62'1.63,\84,215

Mehmetbe$ Obast229mehter 219-220

Melefi olmak 131

melek 153,778,190,196

Meryem Ana Eli 104

Mes'udi 229

Meqedi 208

mevlit 3' .,33, 4447,128, \62'

770

meyyi guslu L09

Mihrican BaYramt2l'4

Minik 140

mofti-komofn1]'2monogami 183

Mubabala BaYramr 214

Muharrem BaYra$t 106

YaEar Kalafat Balkanlar'dan lJlu Tiirkistan'a Tiirk Halk Inanglan 267

oklava 53,'J,67,235

okutu 2'1., 37, 4647, 56, 85,'J.42,176,196,193

L3 sayrsr 28

6E 5, 17, 49-5'1,, g'1, 96, 94_96,gg, 1'1.6, 129, L47, 152,

-1.62,

17'1, 177, 1g0, Lg3, 1gg, 1.9g,

204,220

Oksuruk Baba 190Oksuruk

Ramazano$lu ibrahim Buy204

Ruahk 38

Romanlar 4

Riigvet 118

tij,ya 1L, 20, 29, 37, 57, 59, 85,15'1,, 196, 192, 197, 210_211

s

Sara Tast 103

San 17-18, 22, 33, 56, 54, 94,105, 130, 137, 142, 15'1., 153,1,60, 1.62-1.63, 182, 198, 202,

21.4, 221.-222, 229, 232

San Krz 105

Sarr Saltrk 17-18,22,56, L63

Santekegii 229

Sarulular 217

'J..40-'t 43, 1.45, 148-'1.49, 15'l,,,

1,53, 156-157, '1.60-L69, 17'1,

174, 179, 181, 184, 186-187,

190-191., 193, 196-198, 200-

201.,203-204

Su selasr 153

Sultan Bayat 140

Sultan Nevruz 223

Siimmi Diildul l0T'1.6,



I

Dedesi 190

Otsurut Kayasr 190

oruk 2O 36

6teki dleme'1.8, 30, 38, 766, 190

P

Pagan dini 17

pay 6,'/".6, 37, 74, 76, 119, 121.,

150, 157-159, 196, 205_206,23L,233

Pegenekler 1.82

Pehlivanlr 229

pelite 148

pegkir 39

Peguk Alayt126-127Petla 38

Pir kultu 16

PiSi 3& 163,187,205poligami 183

Pomak L2,43

Poga52,22'J,Puhur'J.60-1,61

R

rahime dUgme 140

sabag 130

sag 20, 31-32, 64,7'1,73,27-TB,125, 162, 170, 196, 202, 206,209,272,233

Sas kdr 170

Saq Toyu 20,126,209sagr 19-20, 25-26, 3'1, 64, 179-

12\, 153, 197, 209, 213, 236sadaka 20, 37, 85, 130, 210, 2'1,6

Sadi Baba Tekkesi 53sa$ ayakla 21., 48

sa$el2L,48,129sa$d4 120

Saint Nikola 21-22

Saint Raun/San Saltrk 18

sal17-79,22, 26-29, 32, 42, 48,55-57,59, 62, 64, 67-69,76,84, 10'1.-'1,02, 704, 107, 109,115-1'1.6, 124-127, 129, 131,134, 137, 't45, 1il-155, 157,

760-'1.61,'l.,63, 167-769, 170,172, 175, 190, 193-194, 797_1gg, 1g'1., 796, lgg-203, 205_219,221.,232

Salavat 217,278,224sanca$r 50, 194, 219 -220

Saruyi$tli 229

Sayr Sayt Gezme Oyunu 144

Sazbant 51.

Sene Yeme$i 226

senet 192

Sengi ZUlfikar 107

ses sakrnma 213

Sda L4L, 152,'1.62,2L4

su perdesi 203

sua mezarlar 155

Si$tl142,274Silstiptir 229

Sinan Paga Ttrbesi 56

Sinsin Oyunu 62, 1.M, 199

Siveti Naum-Kegighane 56

sofra ba$lama L20

soSan 62, '1,45, 150-152, 156,'160,762

soldrg L20

soyka 153

su 1-3, 6-12,'1,6-20,26-27, 29-

30,33-34,37, 40, 43, 45, 47-48, 50, 52, 54-56, 60-63, 65,

68-69, 74-75, 77-78, 80, 82,

u, 86-87, 90-94, 97, 99-102,

104, 106-711., 11.4-115, 117,

121, 124, 129-130, L35-138,

siinnet 3'J.., 37, M45, 53,

119, 127 -128,'1.62, \90, 213,

224,2UStinnilegtirme 179

supurge 133, 138, 143, 1.61.,

210,238

Suryani 35

Sut Anah$t 215

Stit aga$t akar 111

Stit Hakkr 43,179,215

Siit Kardegligt215Siit Tagr 168

Stitana LLL

siitii gekti L86

Sveti Georgi (Ayas Georgi) 16

I$ah Hatayi 225

$ah ismail 123-124,225gahit 7, 20,22,39, 55,70, L19,

132, LM,151, 155, 184, 198,

220

$ahmerdan 204

galgam 1.62

258

$ar Dagr 7

$ebekler 2i.7

$ehliiler ve Ceridler XVII yUz_yrlrn sonlannda Rakka'22g

$ehriyar 82,100gerbet 4647,60,235

$eyh Baba 56

$eyh BedretnnZ2g

$eyh Koqu Baba 230

$eyh Mustafa Karababa 230

Yagar Kalafat

Tavgan221.

taziye 39, 47,'l.Z'J.,1Sg, 2g6Tecerli 228

Tek Pabug 190Te\ e 6-7, 52-53, Sg,'1.09, -t

45,171

tepg_ 9, 55, 66, 73,'1,04, 107,'t

09--110, 124, 139, -1.49,157,

1gg, 202, 209, 229_290, 297Terme Oca$,214

Balkanlar'dan lJIu{ Tiirkistan'a Tilrk Halk inanglan 269

Ttirkbaglar 10, 4I-42, 49, L45

tutme 183,195

tiitsfl 1 30,'1.61.-1.62, 195 -196

ttitsiidanhk L6L

ttitsrimek 195

U-U

U$urlu ayak47

uSurlu el47

Ya$ma Turk oymaSr 181

Ya$mur Alayt26Ya$mur Duasr 24,26, 48, 63,

109-110, 134, 173, 178, 200,

2L4,237

Ya$mur lyesi27

Yanrk egya215-21,6

yan hacr 155

yastan grkarma 236



$eyh Sami 230

$eyhli229$rh Hatim 208

$th ibrahim Hakim 208

$rh Vasrl208

$ifa Kapur 108

$ifa ve Rahmet Kaprsr 10g

$iilegtirme 179

$ogsuruklu 229gtikiir duasr 45

,TTabak smdrrma 236takas 4O 63,'J.45

Tarikat kardegligi 228Tarikat Kurbarn,222tal_ , L0, 12, 18, 22-29, 5.1,, 56,

7 ,_76, 79, 90, g4-95, 1A4,107--109, 122_123, 192_193:,142,'1,M, 15.J., 154, 159, ],&_

91, 68, 190, 200, 212, 219,

221-222,225_226, ?34tag kesilme/taga d6nme/ tag_

lagma 78

tava_f_54-56, 190, 'i,47-'1.49, 171,

199,2'1.6,220,234

Ter,s. 23-24, 66, I29, 14-J.-.1.42,

\gg 175, 186, 192, 197, 211.,237-238

ters_motifi 24,'1,42, '1,66, 196,197,21'J,,237_239

trmak 20,32-gg, 64,206trmaklar 64,206trnaklann 20

Tokug Baba229Tonos Gunu 63

Topal Dede 230topra$r gekti 214

toprak ktiltleri 100topuz219tora$rn srkmasr 151

Tozak takma 194turp'1,62

Tutuk 54, 17'1,, 177 -179tiirb^e 3, 19, 2'1,-22, Zg, gS, g7,

9,- 56 '1,02_.103, .to6--t09,

??, q,

'J.66, 770_171, 1s4,

?02, 209, 2'10, 216_217, 21g_222, 229 -230, 233_234, 2gg

ttirbet / miihiirler 106Turk bayra$t 193, 202, 219Tdrk Islamr 5

u$urlu kigi 47

u$ursuz kimse 47

u$ursuzluk 28, 34, 60, 104,

129-130,133, 1.40, 142, \65,189,196,235-236

Ulah1.-2,17,42

Umay Ana105,207

vn 2, 11, 18, 37, 49, 53, 7 6, 91, 94,

99, 122, 138, ',t41., L47-L49,

L&,174, 18'1., 186, 204, 208,

211.

Uq Yeme$ 226

i.igleme 184

Ugiinci.i Arife 157

ulu 157

ulug lJliiltig pay muge 157

v-v-z

Vahabi 5,7,35,98

vaylna oturmak L32

vekill27-128Ya iig ya hiE 184

Yabaltrn 228

Yafibasan229

Yedi 32, 37, 66, 103, 123-124,

134, 148, 170, 174, 183, 187,

208,212,21.4,226,236

yedi kapr komgusu 187

Yedi Uyurlar L03,208

Yedi Yeme$i226,236

Yegtipce 53

Yenigtin 27,55,62,100

Yerikleme 158,185

yegll7, 2L-22, 26-27,105, L63,

21L,229Yegil Sankhlar 22

Yegil Turbe 229

Yevgi 53

yrlan 136, 200,211

ytldv 18'1., 193, 202, 2'1,4

yol 2, 5-7, 13, 25, 33-34, 58-59,

7L, 86, 93, 97, 107, 11.6-119,

1,40, 1,43,150-151, 154, 168-

170,173, 179, 188, 192-193,

196,209,226,23'1,

yol erkanr 226

yol evladt 226

yumurta 7, 122, 138, 189, 215

Yuva 45, 74, 76, 189, 193, 229

ytiklenmek/ omuzlamak 218

l

Yagar Kalafat

I ZeynelAbidin 106

I ziyaretyerleri'1 40-'t 41, 20g

IZumrut 108

I

yiiz gtxtimlrig.ii 213yiiziik atma1927 giibek 37 Kardegler 208



{v{

yaşar kalafat - balkanlar’dan uluğ türkistan’a türk halk İnançları 9-10.pdf

Documents