2 

Bukitabıntümhaklarıyazarlarınaveyayıncısınaaittir.

TÜRKİYE’DEDİNLERTARİHİ’NİNKURUMSALLAŞMASISÜRECİNDE

PROF.DR.ABDURRAHMANKÜÇÜK

g

EditörProf.Dr.AhmetHikmetEROĞLU

ISBN:978‐605‐9661‐63‐8

GenelYayınYönetmeniCumaAĞCA

SayfaTasarım/Kapak

BiçerYILDIRIM

Baskı/CiltBerikanOfsetMatbaacılıkMatbaaSertifikaNo:13642

BERİKANYAYINEVİ

CumhuriyetMah.Bayındır1.SokakNo:15/1‐2Çankaya‐Kızılay/ANKARA

Tel:(0312)2326218Fax:(0312)2321499ANKARA

Kitapiçerisindeyeralanherbirmakalenintümsorumluluğukendiyazarınaaittir.

2 

Bukitabıntümhaklarıyazarlarınaveyayıncısınaaittir.

TÜRKİYE’DEDİNLERTARİHİ’NİNKURUMSALLAŞMASISÜRECİNDE

PROF.DR.ABDURRAHMANKÜÇÜK

g

EditörProf.Dr.AhmetHikmetEROĞLU

ISBN:978‐605‐9661‐63‐8

GenelYayınYönetmeniCumaAĞCA

SayfaTasarım/Kapak

BiçerYILDIRIM

Baskı/CiltBerikanOfsetMatbaacılıkMatbaaSertifikaNo:13642

BERİKANYAYINEVİ

CumhuriyetMah.Bayındır1.SokakNo:15/1‐2Çankaya‐Kızılay/ANKARA

Tel:(0312)2326218Fax:(0312)2321499ANKARA

Kitapiçerisindeyeralanherbirmakalenintümsorumluluğukendiyazarınaaittir.

SALUR MEZAR DAM GALl BABA ALiTORBESi VE DiRMiL

YORESi SALURLARI HALK iNAN~LARI

.- ~

Veli Cem OZDEMiR*

Ya§ar KALAFAT**

Burdur iii, Teke Yoresi ad1 verilen tarihi cografya i~inde sahip oldugu killttirel degerler ile on plana ~lkmaktad1r. Yo~ede miizikten, halk oyunla­nna, tarihten halk inan~lanna kadar bir~ok ~al1~ma yapllm1~ ve bu kiiltiirel degerler kaYit altma ahnmi~tlr. Ancak Burdur'un en uzak il~esi konumunda bulunan Altlnyayla'YI i~ine alan Dirmil yoresi, gerek cografi konumunun elveri~li olmamasmdan gerekse yol giizergahlarma uzakh~ndan dolaYI killtiirel anlamda kapal1 bir yap1da kalm1~ ve ara~tlrmacllarm dikkatinden ka~arak (miizik ara~tlrmalari hari~) ge~mi~ten getirdigi koklii geleneklerin ve halk inan~larmm ara~tmlmasm1 beklemektedir.

Dirmil yoresinin bir ba~ka ozelligi ise yorede Yoriik-Tiir~en boyla­nndan ba~ka etnik bir yapmm olmamasidir. Yorede belli ba~h ii~ boy yer­le$mi$ konumdad1r: "Salurlar, Av$arlar ve Y1valar." 0~ boya mensup koyle­rin gerek agtz ozellikleri, gerek geleneksel yapilan gerek de ya~aYI~ §ekille­ri az ~ok birbirinden farkhhk arz etmektedir. Tarafs1z gozle yoreyi incele­yen bir ara~tlrmac1 bu ayrll1grn sebebinde fark11 boylara mensubiyetin et­ken oldugunu gormekte zorlanmayacaktlr.

Dirmil yoresi halk inan~lan ve Dirmil Salurlan hakkmda bir on ~a­h~ma niteligi ta~1yan bu yazrm1zda Turk kiiltiir cografyasmm pek ~ok ye­rinde rastladigtmiz kadim inan~larm tekrarland1gtm gordiigiimiiz gibi bul­gularm arasmda halk inan~lan ~ah~malanm zenginle$tirebilecek yeni bul­gul~r da vardtr.

• Yerel Ara§tlrmac1, Barbaros Hayrettin iHO, izmir, ozdemirvelicem@gmail.com ··nr.,<yasarkalafat@gmail.com> Halk Bilim Ara~tmnalan Killt:iir ve Strateji Merkezi, www.yasarkalafatinfo

752 VEli CEM OZDEMiR I YA~AR KALAFAT

Yorede diigunler ii~ giin siirmektedir. Ya Sah giinii ba~laYip Per~em­be giinii biter ya da Cuma giinii ba~laYIP Pazar giinii biter. Pazartesi giinti asia diigun yapilmaz. Yapdmak mecburiyetinde kahmrsa da ugursuz kabul edilir. Pazar ve Per§embe giinleri yorede ,,-Dernek Gunleri" olarak adlan­dtrdmaktadtr. Per~embeye "Cuma Dernegi", Paz~'a ise kendi ba~ma "Dernek Gfinfi" denir. Klz isteme i~leri de birbirini takip eden bu giinlere denk getirilir ye nihal kararlar da yine bu giinlerin birinde verilir. Bize gore bu iki giiniin, kokeni ~ok eskilere dayanan, kutsiyeti soz konusudur. Zaten Per§embenin ertesi olan Cuma giinii Miisliimanlar i~in kutsal giindiir. An­cak Pazar giiniine neden bir kutsiyet atfedilmi~tir bunu heniiz tespit ede­miyoruz.

Diiguniin ba§lamasi, oglan evinde "bayrak kaldtnlmas1" ndan belli olurl. i:Jzel olarak haztrlanan ve genelde selvi dalmdan olan str.Ig.n iizerine "al", "ye~il", "pembe" ve "mor" po~ular taklhr.z Bu po~ular u~ taraflann­dan stlaca ?~g~~mr. B~nlann t~pesine mutlaka bir elma talahr.3 Eskiden elmanm iizerine bir ayna ve onun iizerine de kartal veya keklik tiiyiinden -

· bir telek talahrmi~."' Ancak ayna ve telek uygulamasi zamammtza gelme­mi~tir. Diigun bayrag.nm iizerindeki ku~ tiiylerinin boylara ait ongunlar olabilecekleri iizerinde duran s:aii§malar da yapdmt§tlr (Kalafat, 2015, s. 81-125).

Tiirk halk kiiltiiriinde elma, iiremenin ~ogalmamn kok sahp yaYilma­nm, egemen olmanm, mutlulugu ve egemenligi. aramanm sembolii ·olarak bilinir(Kalafat, 2012, s. 197-208). Ayna ise, aydmhk gelecegi.n, parlak bir ya§amm si~gesi olarak algilanmi~tlr. Ayr1ca ayna goriinmeyenin gorii.nme­sini sag}ayan, Sirlar saklayan, Sirlara ula§dmasmda ara~ olarak da bilinir (Kalafat, 2009, s. 9, 44.).

Gelin ba§I haztrlamrken de once gelinin ba§Imn etrafma uzunlamasi­na kalm bir ip gibi "~eki" ~ekilir. Onun iizerine on iki adet ye§il, al, san, a~1k pembe, a~Ik mavi, mor renklerde po§ular s1rayla baglamr. Baglanan

1 Kaynak Ki~i: Mebrure Aksay (1930-2011), Dirmil koyiinden, ev hamm1, akuma-yazmas1 yak 2 Kaynak Ki~i: Hatice Tekin (1931), Dirmil-Klzllyaka koyiinden, ev harum1, akuma-yazmas1 yak 3 Kaynak Ki~i: Nuriye Ozdemir (1947), Dirmil-Klzllyaka koyiinden, ev hamm1, akuma­yazmaslvar 4 Kaynak Ki~i: ~eri Onal (1926), Dirmil koyiinden, ev harum1, akuma-yazmas1 yak

SALUR MEZAR DAMGALI BABA Ali TURBESiVE OiRMil YORESi SALURLARI HALK iNAN~lARI 753

po~ularm u~lan gill ~eklinde diigiimlenir.s Dana sonra onceden haz1r olan ve kartal, keklik gibi degerli ku~larm tiiylerinin po~ularda bahsi edilen renklerle boyanm1~ oldugu "c1ga" ismi verilen tiiylii-tiilekli ba~hk talahr.6 Bu ba~hga y~km yorelerde "kepez" dendigi halde Dirmil yoresi halla "c1ga" demektedir. Daha 40-50 yll oncesine kadar klymetli ku~larm telekleri makbul iken gilniimiizde kolay bulundugu i~in tavuk tiiyleri bu ku~larm tiiylerinin yerini almi~tlr.7 --.

. Yorede gelinler ii~ kat ii~ etek giydirildikten ve ba~ma gelin· ba~hg1 takild1ktan sonra ata bindirilir ve kocasmm evine bu ~ekilde gotiiriiliir. Gelin yeni evinin oniinde atmdan inmez. "Uzengilik" ad1 verilen bir hediye istenir ve kaymvalidesi ~e~itli hediyeler verdikten sonra attan indirilir.s Attan indirilirken muhakkak elanek pi~irdikleri demir sacm iizerine bastt­nhr. Eger demire basttnlmazsa ~eytanlanri musallat olacagma inamhr.9 Bu uygulama da kara iyelerden korunma yontemlerinden ba~ka bir ~ey degil­dir. Gelin attan iner inmez bir ko~ kurban edilir. Kanmdan bir damla geli­nin alnma siirilliir. Kurban kanmm iizerinden ad1m atarak eve dogru ilerle­tilir.

Gelin i~in yapdan bu hediyelendirme i~lemi diigun boyunda yakm ~evreden olan kimseler i~in _de yap1hr. Bunlar genel anlamda sap kapsa­mmda dii~iiniilebilir (Kalafat, 2012, s. 286, 309, 313, 368, 388, 398, 399, 432, 436, 443, 459, 519, 553). Bu uygulamamn i~erigine hakla~mak helal­le~mek inanci da a_hnabilir (Kalafat, 2012, s. 423).

Demirin, Turk kiiltiirlii halklar arasmda genel koruyucular arasmda olduguna inamhr. Al Kansmdan korunmak i~irn1annenin yatag.mn alttna demir konur, definden evvel cenazenin bekletilmesi zarureti dogmu~ ise, iizerine b1~ak veya makas tiirii-demir bir aksam koyulur. <;ok yagan yag1~m onlenmesi i~in ocaktan ~1kanlmi~ demir bir aksam e~ikten d1~an at:Ihr (Ka-

s Kaynak Ki$i: Nuriye Ozdemir (1947), Dirmii-Klzrlyaka koyiinden, ev hamm1, okuma­yazmas• var 6 Kaynak Ki~i: Teslime ~im~ek (1914-2014), Dirmil-<;:orten koyiinden, ev hamm1, okuma-yazmas• yok . ' Kaynak Ki~i: Nuriye Ozdemir (1947), Dirmil-Klz•lyaka koyiinden, ev hamm1, okuma­yazmas• var a ~ynak Ki~i: Cemil Ozdemir (1936-2006), Dirmil koyiinden, emekli orman muhafa:z;a me­muru, ilkokul mezunu 9 Kaynak Ki~i: Hatice Tekin (1931), Dirmil-Klzilyaka koyiinden, ev hamm1, okuma-yazmas1 yok

754 VELi CEM OZDEMiR/YiqAR KALAFAT

lafat, 2009, s. 123-139). Gelinin a·nhna bir damla kurban kam siiri.ilmesi ' adanan kurbamn kime oldugu mesaj1m vermek i~indir (Kalafat, 2010, s.

290-308).

Gelin eve girmeden once evin e§igine yag surer, duvarma ~ivi ~a­kar.to Bunlarm anlam1 "kocas1yla yag gibi ge~insinler, ~ivi gibi sagl~m bir evlilikleri olsun" dur.11 Daha sonra kaymvalidesi ba§mdaki al yazma}'l ~1kanr ve gelinin boynuna dolayarak evin i~ine kadar ~eker. Bunun anlam1

"omriimce soziimden. pkmasm" demektir.12 Tiim bu i§lemler olurken, gelin ata bindigi s1rada, varsa kendinden bir once gelin olrnu§ eltisi, yoksa koca­smm en kii~Uk yengesi omzunda ta§1d1g. heybeden bugday, ~orekotu, §eker ve para sa~ar.t3 Eltinin gorevi .aym zamanda yeni geline sagd1~hk etmektir. Ancak mutlaka kendisinden bir once gelin olan elti veya yoksa da en kii~iik yenge bu i§i yapmahi:hr. Yengenin heybesinde aynca bir elonek ve siipiirge de bulunur. Gelin yengesi se~ilirken dikkat edilen bir diger husus da yenge olacak kadmm daha onceden evlenip bo§anmarni§ olmas1 -

. gerektigidir.14 Eger buna dikkat edilmezse yeni gelinin de evlendikten son­ra bo§anacagma inamhr. Bunun i~in "ba§I bagh" ve "ge~imi dirlikli" mii­nasip akraba kadmlar yenge se~ilir.ts

Tiirk kiiltiir cografyasmda ki§ioglu etrafmda olu§mU§ inan~lar da vard1r. Evlenmesi ~ok gec.ilani§ klzlann, dul hammlann, ~ocuksuz veya erkek ~ocuksuz hammlarm, birka~ evlilik ya§amt§ hammlarm, di.igun der- . nek gibi sosyal etkinliklerde yer almalan pek fazla istenilmezdi (Kalafat, 2015; s. 61-71).

E~ige yag ve baz1 hallerde de hal siiriilmesi Anadolu Tiirk kiilti.ir cog­rafyasmda s1k goriilen uygulamalard1r. Ba,z1 hallerde kap1ya hamur da ya-

10 Kaynak Ki~i: Kaynak Ki~i: Nuriye Ozdemir (1947), Dirmil-KJZIIyaka koyiinden, ev hamm1, okuma-yazmas1 var 11 Kaynak Ki~i: Hatice Tekin (1931), Dirmil·Ktztlyaka koyiinden, ev hamm1, okuma-yazmas1 yok 12 Kaynak Ki~i: Mebrure Aksoy (1930·2011), Dirmil koyiinden, ev hamm1, okuma-yazmast yok 13 Kaynak Ki~i: Mebrure Aksoy (1930·2011), Dirmil koyiinden, ev hanum, okuma-yazmas·t yok 14 Kaynak Ki~i: Nuriye Ozdemir (1947), Dirmii·KlZIIyaka koyiinden, ev hamm1, okuma­yazmast var 15 Kaynak Ki~i: Nuriye Ozdemir (1947), Dirmii-Klztlyaka koyiinden, ev hamm1, okuma­yazmast var

SALUR MEZAR DAMGALIBABA ALi TURBESiVE DiRMiL YORESi SALURLARI HALK iNAN~LARI . 755

pl§tmldigJ olur. Bunlardan yag, uyumlu sorunsuz ili§kileri temsil ederken hal tath dilliligi, mutlu ili§kileri temsil eder. Unun ve hamurun ise bereket bolluk sembolii olduguna inamhr. Gelin ba§ma o e§ikten girmeden evvel yap1lan sas:mm is;erdigi nesneler yoreden yoreye az s:ok farkhhk gosterdigi olur. Bu hal biraz da yorenin iiretimini yaptlgJ mahsulle ilgilidir (Kalafat, 2010, s. 308-316). Gelinin ba§I it;in yapllan bu sap t;ok kere dam?t tarafm­dan ve bacadan serpilerek yap1hr ve i~erisinde elma da bulunur dagllacak §ekilde hazirlanmi§ elma gelinin ba§ma dogru atthr. Sa~mm is:erisi~e ko­nulmu$ bozuk paralar, bereket sembolii olarak saklamr: Gens: klzlar sap­dan bir pars:a saklamalan halinde lasmetlerinin at;llacawna inamrlar (Kala­fat, 2010, s. 290-308).

AI rengin koruyucu bir ozelligi oldugu iizerinde durulan t;ah§malar da vard1r. Bu t;a_h§malarda al, al kans1 iile ili§kilendi.rilmektedir (Kalafat, www.yasarkalafat.info). Makedonya Y oriik Tiirklerinde gelin yeni evinin kap1smdan girmeden kaym validesi onun ba§ma at gemi takar, onu evin kilerine mutfawna gotiiriir ve onun kafasmm 3 defa ocak ta§ma degmesini saglard1. Boylece gelinin yeni ocawna bereket getirecegine inamhrd1 (Kala­fat, 1994).

Gelin eve girdikten sonra kaymvalidenin en s:ok sevdigi bir e§yasi, ge­lin yengesi tarafmd.a!1 alenen :yere s:arp1larak kmhr. Buimn sebebi ise ka­ymvalidenin camm yakmak, is;ini sizlat:rriak ve geline kotii bala§larla veya olumsuz dii§iincelerle yonelmesini onlemektir. En sevdigf e§yanm lanlma­sma iiziilen kaymvalide bir sure gelinini dii§iinmekten ahkonulmu§ olacak-tlr.t6

Bu tespitin inant; sistemi it;erisindeki yerini belirlemede yardimci olacak ba§ka bulgular da vard1r. Kmlan ve lanld1gi zaman ses t;Ikaran cam tiirii e§yalann lanlmasi ile kara iyelerin def olacaklanna inandir. Baz1 hal­lerde yere dii§tiigu halde klnlamayan bu e§yanm kmlmami$ olmasma esef edilir. Bu tiir e§yanm it;inde bir kern goziin olduguna inamhr. Negatif giit;le­rin kmhnca pkard1~ sesten ve genel olarak giiriiltiimsii seslerden rahats1z olduklarma inamhr. Gelinin yeni evinin e§iginden girmeden ayagt ile basa­rak e§ikte tabak klrmas1 da bu inancm bir pars:as1 olarak anlatilmaktadir (Kalafat, 2010, s. 29.0-308).

16 Kay':lak Ki§i: Nuriye Ozdemir (194 7), Dirmil-Klzuyaka koyiinden, ev hamm1, okuma­yazmasl var

756 VELi CEM OZDEMiR I Y~AR KAlA FAT

· Gelin sa~larmdan 10-15 melikt7 yap1hr bunlann ortalanna nazar boncugu veya muska koyulur. Ktzlarm sa~ orgiileri ile gelinlerinki aym olur.ts Ya§h kadmlarm iki sa~ orgiisii olur. ikiden fazla Q·Irakmalan aytpla­mr.t9

Tiirk kiiltiirlii halklarda sa~ etrafmda da inan~lar olu§mu§tur. Dii§en kadm sapnm uluorta saplmasmm istenmemesi beher sa~ telinin altmda ki§iye ait kutun olu§u ile izah edilir. Ta~ telinden hareketle biiyii yaptbr. ~ok ac1 ~ektigini anlatmak. i~in hammlar cenazelerde sa~Ianm yonarlar. Ziiliif, per~em ve sa~ orgiisii ozel mesaj verirler. Ev bark sahibi olmu§ bir hammm sa~ orgiisii saytsmi artirarak, yeniden yuva kurup ~ogalma arzu­sunu anlatmaya kalkmas1 bu nedenle §Ik olmaz (Kalafat, 2012a, s. 218,334, 336 383,384,407,422,427,433,451,476,491, 540).

Teke Yoresinin ·belli yerlerinde ve ozellikle Dirmil'de ceviz dikenin olecegi, ceviz dikmenin ugursuzluk getirdigi inanc1 vard1r. Dikilen cevizin ~abnh~, diken ki§inin gobegini ge~ince ba§ma ugursuzluk gelecegine ve bir kotiiliige ugrayacagma inamhr. Yakm zamana kadar insanlar ceviz dikmez­lerdi. "Karganm diktigi ceviz ~1kar, insanmki ~1kmaz!" sozii yaygmd1r.2o

Nahc1van Tiirk kiiltiir cografyasmda cevizin altmda uyuyan kimsenin olecegine inamhr ki, bu ceviz agacmm giindiiz zehirli gazlar pkarabildigi ile izah ediimektedir (Kalafat, 1996, s. 104, 1-22). Ceviz agacuim, ~evre~inde

. . . gordiigu baz1 giizel manzaralan govdesindeki desene aktard1g1, bir bakima fotograf ~ektigi soylenir. Ge~mi§ yillarda kesilen iri bir ceviz agacmm gov­c;lesindeki kabuklarm desenlerini dikkatle inceledikleri zaman bir havuz i~inde yiizen. ordeklere benzedigini, cevizin kesildigi yere gidip baktlkla­rmda ise ger~ekten yakinmda i~i ordekli bir havuz gordiiklerini soylemi§­lerdir ~21

Salurlarda oldugu tespiti yap1lan bu inan~ diger Tiirk kiiltiirlii halk­larda da vard1r. "Ceviz ~ekim halindedir" de~ilir. ileride t.ekrar deginilecek

11 Melik: Dirmil agzmda sa~ orgiisiine veri! en isimdir. Belik ... to Kaynak Ki~i: Tursun Onal (1927-2011), Dirmil koyiinden, ev hammt, okuma-yazmast yok 19 Kaynak Ki~i: Mebrure Aksoy (1930-2011), Dirinil koyiinden, ev hammt, okuma-yazmast yok · 20 Kaynak Ki~i: Cemil Ozdemir (1936-2006), Dirmil koyiinden, emekli orman muhafaza memuru, ilkokul mezunu 2t Kaynak Ki~i: ~eref Aykan (1925), Dirmil koyiinden, emekli belediye ~avu~u. ilkokul mezu­nu

SAlUR MEZAR DAMGAU BABA Ali TURBESiVE DigMil YORESi SAlURlARI HAlK iNAN~lARI 757

olmakla birlikte a~eren anne adaylarmm o aylarda ay1 gormeleri halinde bebeklerinin vi.icudunun loll1 ve tav~an gorenlerin de yn1:Ik dudakl1 bebek­lerinin olacag1 bu benzetme ile izah edilir (Kalafat, 2010, s. 270-279).

Ekmek Ti.irk ki.ilti.irli.i halklarda bir ki.ilt olti~turmu~tur. El<mege ye­min edilir, ekJ:nege saygisizhk yapilmaz. Ekmegin diger yiyecekler arasmda itibarh bir yeri vard1r. Gelinin ba~ma kutlu olmas1 i~in ekmek kmhr. Tuz

ekmek haklo, unutulmayan, ~ok itibar edilen bir hak baglantis1d1r (.1\alafat, 2012b, s. 73-99). Keza si.ipi.irge etrafinda bir inan~ yumag1 olu~mu~r. Si.ipi.irgenin konulU$ $ekli odadaki yeri si.ipi.irge yapllmasi zamam, si.ipi.ir­genin in sana dokunmas1 halinde beklenilen . muhtemel olumsuzlar, gibi bir~ok inan~ bir yumak olu~rmu~tur. Bor~ah Ti.irklerinde davarm Sirtlna kesinlikle si.ipi.irge vurulmaz aksi halde bereketin ka~aca~na inamhr. Mer­zifon'da Piri Baba ti.irbesine ~ifa i~in getirilen ~ocuklarm i.izeri ozel si.ipi.ir­ge ile si.ipi.iri.iliir (Kalafat, 2015, s. 121-122). Yorede yolda yiiriimekte olan bir erkegin oni.inden, gen~ bir oglan olsa bile, kadmlar ge«;mezler. Eger ge­«;erlerse "erkegin onunu kesmi$" olurlar ve o erkegin i~leri rast gitmez.22 Kar~1dan kar~1ya ge~mek isteyen bir kadm yolun a$a~sma ve yukansma bakar, eger gori.i~ mesafesinde bir erkek gelmiyors~ ge~er, geliyorsa bekler. Eger erkek durumu fark ederse sag eliyle "ge~, ge«;" $eklinde i$aret eder. Erkek miisaade verirse ge~ilebilir.23 Bunun sebebini sordugumuzda "Oldii­gi.imi.izde cenazeleriiJ?.iZi erkekl~r goti.iri.iyor. Onun i~in erkegin oniinii kesmeyiz, sayg1d1r" cevabm1 alim~tik.24 Nitekim ge~mi$te kadmm biri bu kurala uymami$, 'yoldan ge~mekte olan iinli.i Dirmilli cura iistad1 Kadir Tu­ran'm oni.inden ge«;mi$, buna «;ok lozan Kadir Turan da:

"Uzun uzun atlhyor ad1mlar

Erke§in oniinii keser olmu~ kadmlar

Ne bilsin, Yoriik'tiir Yoriik!" diyerek kadmm yapti~ davram~1 ciimle · alemin diline dolayarak aJ1plami$tir.zs

22 Kaynak Ki~i: Nuriye Ozdemir (1947), Dirmil-Klzilyaka koyiinden, ev hammt, okuma­yazmast var 23 Kaynak Ki~i: Hatice Tekin (1931), Dirmil-Ktztlyaka koyiinden, ev harumt, okuma-yazmast yok 24 Kaynak Ki~i: Mebrure Aksoy (1930-2011), Dirmil koyiinden, ev hammt, okuma-yazmast yok 25 Kaynak Ki~i: Recep Yiicel (1945), Dirmil koyiinden, emekli davulcu, ilkokul mezunu

758 VELi CEM OZDEMiR/Y/q~R KALAFAT

Halk inan~larmda kadm ki~i ve er ki~inin konumu ~ok hallerde farkh­hk gosterir. ~imdilerde ge~mi~te kalan ve izlerini ktrsal kesim halk inan~la­rmda gorebildigimiz bu inancm derinliklerinde er· ki~inin kadm ki~iden daha ugurlu oldugu inanc1 vard1r (Kalafat, 2015, s. 215-2_37).

Yine bir baba, klz ~ocugunun altm1 temizlemek zorunda kahrsa bu ~iddetle men edilir. Ciinkii kirk giin i~lerinin rast gitmeyecegine inam!Ir.26

Kadmlarm, erkeklerin giiciinii ~ektiklerine inambr. Bunun i~in ge~­mi~te iinlii pehlivanlar, giire~lerdEm bir miiddet once e~leri ile yataklanm aymrla~m1~. Eger ay1rmazlarsa gii~lerinin gidecegine ve yenileceklerine inamrlarmi~P Dirmil yoresinde, etrafmda pek ~ok ·inan~ ve pratigin uygulanageldigi ~e~itli yatlr ve tiirbeler varken giiniimiize sadece Yaprak Ovasmda bulunan ve iizerinde Salur damgas1 ta.~Iyan Baba Ali Tiirbesi ula~abilmi§tir. Bu tiirbenin d1~mda, mezar topragmdan ~e§itli "urfasa"zs ve "PC!~P.!:zg la~m.·y~pd~Igi _p~rka_~ ulu mezar yeri de mevcuttur.3° Baba Ali tiirbesinin en onemli 6zelliklerinden birisi, bizzat gorgii tamklarmn1 ifade­leriyle31 sabaha kar~1 tiirbe iizerine nur yagmas1, sabah ezam okunmazdan hemen once biiyiik bir I§Ik kitlesinin tiirbeden aynlarak hemen yaklnlar­daki dere kenarma gitmesi, bir miiddet beklemesi ve geriye donmesi, son­rasmda tiirbe kontrol edildiginde mezar ta~mm yaz-kt§ 1slak oldugunun g6riilmesidir.32 Bu durumun sebebi soruldugunda tiirbede yatan Dede'nin abdest almak i~in dereye gittigi33, abdest ahrken bir miiddet bekledigi ve namazm1 klldtktan sonra tekrar gelip yerine yatt1g1 §eklindedir.34 Bu du­ruma ispat olarak da yaz-k1~ sabaha kar~1 mezar ta§mm tslak olmasm1 g6s­termektedirler.35

26 Kaynak Ki~i: Atike Ozdemir (1969), Dirmil koyunden, hem~ire, on Jisans mezunu 21 Kaynak Ki~i: Mustafa Ylidtran (1927), Dirmil koytinden, emekli, ilkokul mezunu 2a Urfasa: Dirmil yoresinde buylilu uygulamalara veri! en isimdir. Bir ~e~it tJlstmdtr. 29 Parpt: ~eker, tuz gibi ~e~itli maddelerin belli dualarla ve ocaklt kimseler tarafmdan okun­mast sonucu meydana getirilmi~ ~ifah yiyecek ve macunlar. · . 3o Kaynak Ki~i: Erol Kanytldtran (1965), Dirmil-Ktztlyaka koytinden, sipsi ustadt, ilkokul mezunu 31 Kaynak Ki~i: Muharrem ~im~ek (1916), Dirmil-c;:orten koytinden, emekli, ilkokul mezunu 32 Kaynak Ki~i: Teslime Erkan (1931), Dirmil koyQnden, ev hammt, okuma-yazmast yok 33 Kaynak Ki~i: Hatlce Tekin (1931), Dirmii-Ktztlyaka koyilnden, ev hamim, okuma-yazmast yok 34 Kaynak Ki~i: Teslime Erkan (1931), Dirmil kOyiinden, ev hantmt, okuma-yazmast yok 35 Kaynak Ki~i: Hatice Tekin (1931), Dirmii-Ktztlyaka koylinden, ev hammt, okuma-yazmas• yok

SALUR MEZAR DAMGALI B.ABA ALi TURBESiVE DiRMil YORESi SALURLARI HALK iNAN~LARI 759

Nur Sa~an Mezarlar Anadolu Turk kiiltiir cografyasmda s1k goriiliir. Keza ulu zatlarm sabah namazma kalkt1klan inancmdan hareketle tiirbele­re ibrik ve havlu konulur. Mevcut ibrik susuz bi_rakllmaz (Kalafat, 2011).

· Yine Baba Ali tiirbesinin ~trafi iis:, be§ veya yedi defa tavaf edilir. ~,;:o ·cugu olmayan kadmlar tiirbenin duvarlanna belli bir siireligine bagla­mr.36 Ziyarete gelenler yeme-i~me ile beraber gelirler.37 Topluca yemek yendikten sonra tiirbe yanmdaki ~ahhga adak bezleri baglamr.3B Tiirbenin biraz ilerisinde "Er" ad1 verilen ard1~_ agas:lan vardtr.39 Bu aga~larm dallan­na da dua edilerek is:ine madeni para konulmu§ adak bezleri asthr. His: kimse bu bezleri s:ozerek paralan almaz. Paralar ytllarca orada durudar. Eger dilekleri kabul olursa o parayt gelip ahrhir ve bir fakire verirler. Bir kimse oraya gidip paralan almaya kalkarsa ba§ma felaketler gelir. l,;:iinkii

, paranm sahibi artik, Er olmu§tur.4o

. Halk inan~lan kiiltiiriinde etrafmda donmek, ba§ma donmek, doniil­mek ve dondiirmek inanc1 vardtr. Adeta donen ile doniilen arasmda mistik ~ir ortam olu§ur manevi bir elektriklenme meydana gelir. Etrafmda donii­lerek ulu oldugu kabul edilen zattan §ifa t:Urii yardtmlar istenilmi§ olunur. Donme esnasmda dua edenler, hastasm1 strtmda getire~ler olur. Baz1 hal­lerde kesilen bir hayvan getirilmi§ ise onunla birlikte donen de olur. is­lam'da yard1m sadece Allah'tap. istenir. AHah'tan istenmeyip ba§ka giis:Iere yiikiinmek Allah' a e§ ko§mak, ortak aramak anlamma gelir ki, §irktir ve en biiyiik giinah olarak kabul edilir. Bu yard1m talebi maksath donmeleri on-

. lemek is:in din gorevlileri telkinde bulunurlar ve donmeye mani olmak is;in ·de mezarm mimarisine miidahale edildigi olur.

/,~

Donmeden beklenilen §ifa hazen da tiirb'e etratinda degil de basta §ahts etrafinda olur. Ki§i hastasmm etrafmda saatlerce donerek Allah'tan yardtm ister s:ok kere de hastasmm b~gi§lanmast kar§th~nda kendi canmm ahnmas1 dualarmda belirtir. Azerbaycan, Aras vadisi ve Van ve Diyarbaklr sozlii kiiltiiriinde, a§Ik soylemlerinde bunun s;ok ornegi vard1r. "Anacan

36 Kaynak Ki~i: Teslime ~im~ek (1914-2014), Dirmil-c;:orten koylinden, ev hammt, okuma­yazmastyok 37 Kaynak Ki~i: Teslime Erkan (1931), Dirmil koyunden, ev hammt, okuma-yazmas1 yok 38 Kaynak Ki~i: Hamide Gos;er (1913-1989), Dirmil koylinden, ev hamm1, ilkokul mezunu, kendisinden nakleden oglu Cahit Gos;er (1945), Dirmil koylinden, emekli yiiksek miihendis 39 Kaynak Ki~i: Murat Erdem (1969), Dirmil-c;:orten koylinden, memur, yliksekokul mezunu 4° Kaynak Ki~i: Burhan Karakaya (1933), Dirmil-c;:orten koylinden, emekli, ilkokul mezunu

760 VEli CEM OZDEMiR/ Y~AR KALAFAT

ba~ma doniim" diyen kimse "anne sana gelecek fenahklar bana gelsin de­mi~ olur.

Sadaka verilmeden evvel ba~m etrafmda dola~t'mlmas1, gelinin ba­$Inda tuz, ~eker veya kmlmas1 uygulamalan aym inan~ biitiiniin par~alan-

dir (Kalafat, 2012, s. 73-99). '

Dirmil yoresinde oliimiin ii~iincii giiniinde olenin ~oregi dagltlhr.4t. · Kirlonc1 giiniinde pi$i yap1larak dag1tlhr ve elli ikinci giiniinde de art:J.k Olenin etinin kemiginden aynldigina inamlarak elli iki yemegi verilir.42 Oliim olaymdan sonra gel~n ilk dini bayram ise "ilk Bayram" olarak ad­landmhr ve tiim yore halla olen ki$inin evinde toplanarak cenaze sahiple­rine taziyelerini iletir.43

Yine Dirmil yoresinde dini bayramlarm bir: oncesi giin olan arife~er- · de olmak iizere senede iki defa "Oliiler Bayram1" kutlamr.44 Bu giin biirun yore balk! sabah namazmdan ak$am namazma kadar ge~en sure i~inde belli arahklarla mezarhklanm ziyaret ederler ve yanlannda getirdikleri bugday ve ~orekotunu mezarHmn iizerine sa~arlar. Herkesin yanmda hirer kucak mersin dah olur ve her bir mezarm ba$ma mersin dah diker­ler. En son olarak da mezarlan sulay1p iizerindeki otu ~opii temizleyerek mezarhktan aynhrlar. Eskiden Oliiler Bayrammda mezarlarm iizerine ek­mek, $eker vb. yiyecek maddelerinin de biraklldigim kaynak ki$iler ifade etmi$tir.4s Yeni mezarlan yap!lmcaya kadar ya~ farla gozetmeksizin biitiin mezarlann ba$ ve ayaku~larmda bulunan smklara mevsim ~i~ekleri ile. beraber al, ye~il ve beyaz $eritlerle po$ular baglamr.

Olii Bayram1 veya Oliiler Bayram1 ~ii-Caferi islam kesimde ve Alevi­Bekta~i islam kesimde de kutlamr. Esasen Siinni mezheplere mensup islam kesimin arife giinlerinde yapnklan kabir ziyaretleri g~nel i~erik balamm­dan farkl1 degildir. Mezarhga yiyecek i~ecek gotiirmek, bir lasm1 yenilirken

41 Kaynak Ki~i: Nuriye Ozdemir (1947), Dirmil-Klztlyaka koyiinden, ev hammt, okuma­yazmast var 42 Kaynak Ki~i: Mebrure Aksoy (1930-2011), Dirmil koyiinden, ev hammt, okuma-yazmast yok 43 Kaynak Ki~i: Nuriye Ozdemir (1947), Dirmil-Klztlyaka koyiinden; ev hammt, okuma­yazmast var 44 Kaynak Ki~i: Hatice Tekin (1931), Dirmil-Klztlyaka koyiinden, ev hammt, okuma-yazmast yok 45 Kaynak Ki~i: Teslime Erkan (1931), Dirmil koyiinden, ev hammt, okuma-yazmast yok

SAlUR MEZAR DAMGALI BABA Ali TiiRBESiVE DiRMiL YiiRESi SALURLARI HALK iNAN~LARI 761

orada da yiyecek i~ecek Siinni inan~h kesimde goriilmez iken (Kalafat, 2011, s. 83-118), hu uygulamamn mahiyetinde hize gore ruhun hedenden aynld1ktan sonra varhgm1 devam ettirdigi, hayatta olanlarla ili$kisi kesme­digi inane! vard1r. islami. donemde kendi $artlan!-lda siirdiiriilen uygulaman Eski Tiirk inan~larmdaki tul inancmdan ha~ms1z degildir (Kalafat, 2013, s. 139-161).

Yorede olen ki$inin ati, pazara getirilerek satthr. B~ylece at]~ sahibi­nin olmii$ oldugu anla$Ihr.46 Eski Dirmil a~tlannda hu durum:

"Helebedir deli gonliim helebe

G1r atmt fekerin ben celebe!" (Ozdemir, 2015, s. 130) $eklinde anla­tdmaktadir. Halk inan~larmda s1k olmasa da goriilen hir uygulamaya gore de atlm satan kimse sahihi olmii$ ise kantarmas1 ile satahilir. Sahihi ya$a­yan at sat1hrken kantarmas1 veya gemi verilmek istenilmez; Verilmesi dii­$iiniiliiyor ise onlar yere koyulur yerden ahmrlar (Kalafat, 2014).

Bu yorede riiyalara ~ok ehemmiyet verilir. Riiyalar hazen dogrudan ~1kahilecegi gihi hazen a$Irt da pkar. A.§1rt pkan riiyalar tam tersi anlamda ve ,olumlu yonde ~Ikacak riiyalar demektir.47 Riiyada olmii$ bir akraha, kara hir deve, hiiyiik hir tomruk4B gormek ~ok yakm hir zamanda akraha­lardan hirinin olecegine i$ar:et eder. Riiyada hir ydanm onden aklp gitmesi, i$lerinin tlpkl yllan gihi aklp gidecegine ·ve ha$anh olunacagma yorulur.49

Goriilen riiyalar s1ra di$Iysa anlanlmaz. Eger anlat1hrsa riiyanm ger~ekle$­meyecegine ina.mhr. Kotii riiya goren kimseler hemen hir akarsu yamna giderek riiyalanm akarsuya anlatlrlar ,ve ta~ tersinin ger~ekle$mesi i~in fakirlere sadaka dagitirlar.so 4~

Riiyasmda olmii$ yaklnlanm goren kimse "herhalde hizden hir $eyler umuyor" diyerek hildigi dualan okuyarak olenin ruhuna ha~$lar ve ertesi giin ufak tefek haJlr hasenat dagltlr.st

46 Kaynak KJ~i: Mahbube Ba~aran (1929-2010), Dirmil koyiinden, ev han{ml, okuma­yazmasJyok 47 Kaynak KJ~i: Atike Ozdemir (1969), Dirmil koyiinden, hem~ire, on lisans mezunu 48 Kaynak KJ~i: inci Kaan (1964), Dirmil koyiinden, ev hammJ, ilkokul mezunu 49 Kaynak KJ~i: Atike Ozdemir (1969), Dirmil koyiinden, hem~ire, on lisans mezunu so Kaynak Ki~i: lsmi Yurtsiper (1941), Dirmil koyiinden, ev hamm1, okuma-yazmas1 yok s1 Kaynak Ki~i: Atike Ozdemir (1969), Dirmil koyiinden, hem~ire, on lisans mezunu

762 VEli CEM OZDEMiR I Y~AR KAlAFAT

Bu yorede anne adaylannm a~ermesine inamhr. Eger annenin istek­leri yerine getirilmezse ~ocuklarn~ kusurlu dogacagma inamhr.s2 Anne ada­Yl yedigine, i~tigine, toplum i~inde bulundugu hallere dikkat etmek zorun­dadtr. Tav~ana bakan bir annenin ~ocugunun tav~an damaklt, ~irkine ·ba­kan bir annenin ~ocugunun ~irkin, kel birine bakan bit annenin ~ocugunun kel olacagma inamhr.53 Tathyt ~ok yiyen annenin erkek, e~iyi ~ok yiyen annenin ktz ~ocugu doguracagt soylenir.s4 Eger anne siirekli olarak aynada kendine bakarsa dogacak ~oc~gu kendine benzer denir.ss <,:ocl:lgunun dnsi­yetini tayin etmek i~in anne adaymm haberi olmadan sa~ma bir tutam tuz atthr. Ve annenin hareketleri dikkatle izlenmeye ba~lamr. Eger ilk olarak elini burnuna gotiiriirse (btytklt olaeagt dti~tincesiyle) oglu; sapna veya agzma gotiiriirse (uzun sa~h ve konu~kan olacag1 dti~tincesiyle) ktz1 olacag.

· soylenir.s6 Bu inaric;: ve uygulama Anadolu'nun diger kesimlerinde (ie ya­~amaktadtr (Kalafat, 2010, s. 242, 258).

- Bu yorede-es-kiden · daha ·c;:ok· goriilmekle birlikte klz kaprma veya-­klzm goniillii ka~mas1 ~eklinde evlilikler g6riilmektedir.s7 Bazen "~egi­$ik" ad1 verilen, ailelerin klzlanm kar~thkh birbirlerine vermelerine dayah evlilik ~ekli de gortilmektedir.ss Bu yorede kan davas1 goriilmez ancak belli ailelerin birbirlerinden ktz ahp vermedikleri tarihl bir gerc;:ektir.59

Aym anda iki veya daha fazla karde~in evlenmesi ugurlu saytlmaz. Zorimlu­luk olmadtkc;:a bundan kac;:nithr. Eg~r kac;:mtlmazsa o evden olii c;:tkacagina ve ttirlii felaketlerin gelecegine inamhr.6o Gec;:mi~te ya~anan baz1 ac1 tecrii­beler de bu: in~nc1 dogrulamaktadtr. iki ktz karde~ aym anda evlendiriliyor­·sa ikisinin de aym kap1dan ve aym e~ikten c;:tkanlmamasma dikkat edilir. ~iinkii aym e~ikten c;:tkarlarsa ugursuzluk gelecegine inamhr. Bunun ic;:in birisi on kaptdan oteki arka kaptdan c;:tkanbr.61

52 Kaynak Ki~i: Fatma GUI (1950), Dirmil koytinden, ev hamm1, ilkokul mezunu _ 53 Kaynak Ki~i: $erife Ozdemir (1928), Konak Mahallesinden, ev hamm1, okuma-yazmas1 yok 54 Kaynak Ki~i: Nuriye Ozdemir (1947), Dirmii-Ktz1lyaka koytinden, ev hantml, okuma­yazmasl var 55 Kaynak Ki~i: Atike Ozdemir (1969), Dirmil koyiinden, hem~ire, on lisans mezunu

. 56 Kaynak ·Ki~i: $erife Ozdemir (1928), Konak Mahallesinden, ev hamm1, okuma-yazmasl yok · 57 Kaynak Ki~i : Cennet Tekin (1929), Dirmil koytil)den, ev hamm1, okuma-yazmas1 yok · 58 Kaynak Ki~i : Durafiye Tekin (1928-2006), Dirmil koytinden, ev hanu1u, okuma-yazmasl yok . 59 Kaynak Ki~i: Hayriye Ozeren (1934 ), Dirmil koyiinden, ev hamm1, okuma-yazmas1 yok 60 Kaynak Ki~i : Atike Ozdemir (1969), Dirmil koyiinden, hem~ire, on lisans mezunu 61 Kaynak Ki~i: Cennet Cakar (1970), Dirmil koytinden, ev hamm1, ilkokul mezunu

SALUR MEZAR DAMGAU BABA AU TURBESiVE DiRMil YORESi SAlURlARI HALK iNAN~lARI . 763

Bu tespitle ilk defa kar§Ila§tlmt§tlr. (_;:ok nadir rastlamlan ge~mi§te ol­duguna dair anlat1lar bulunan bir inanca gore; cenazenin ~Ikanldt~ kapt­dan, definden donen cenaze sahiplerine evlerine girmez pencereden girer­lermi§. Boylece, can alan giidin giiya evin kaptsmi ogrenmesi onlenmi$ olurmu§. Veya muhtemel bir hortlama halinde hortlayan kimse evin giri§ini bulamayacakmt§.

~ocugu ya~amayan ve siirekli ~ocuklan kii~iik ya~ta olen aileler degi­§ik tedqirlere ba§vururlar. Oncel_ikle ~ocuklarm isimleri ozel bir t6renle degi§tirilir. Buna gore ii~ tane saksiYa ii~ tane arpa dikilir. Ve her bir sakst­ya bir isim verilerek i§aret konulur. Hangi sakstdaki arpa once pkarsa ~o­cuga o isim verilir.62 Bunun i~in toplumda ad1 oa§ka §ekilde amlan ancak niifusta ba§ka §ekilde yazth olan bir~ok ki§i vardtr.

Verilen isimlerle bebegi ya§amayan · annelerin bebeklerini koruma aym inan~ mahiyetli ba§ka uygulamalar da vardtr. Erkek ~ocugu ya§ama­yan aileler onlara klz elbisesi giydirirler, ~ocuk belirli bir ya§a gelinceye kadar onlara ~irken isimler koyarlar. Boylece oliimlerine yol a~an kara iye- . lere kar§I onlarm korunduklanna inamhr (Kalafat, 2010, s. 270-279).

Yine ~ocugu ya§amayan kadmlar, ~ocuklanm bir ba§ka anaya verirler ve art1k o verilen ana, ~ocugun oz anas1 gibi onemli bir yere sahip olur.63 Bu uygulama ise ozel bir torenle yapthr. Mts1r: unundan ii~ tane kaba ekmek pi§irilir ve birinin i~ine gok boncuk saklamr. Daha sonra sokaga ~1kthr ve ilk gelen ii~ kadma, ya§larma baktlmakslZln, bu ekmekler verilir. Gok bon­cuk hangisinin ekmeginden pkmt§Sa o kadm "ana" se~ilir ve ba§ma al renkli bir yazma baglar. Daha sonra iizerindeki i~ gomlegini ~1kanr ve yeni dogmu§ ~ocugu bu i~ gomlegin i~inden ii~ def;:1 dira okuyarak ge~irir. O_an­dan itibaren o bebek ile kadmm kendi ~ocuklan "aym goynekten ge~me karde$" olmu§ olurlar.64 0 giinden sonra goyneginden ge~tigi kadmm ko­numu da oz anas1 gibidir.6s Bize gore bu uygulamanm temelinde yeni dog­mu§ ~ocugu kara iyelerden korumak, oliim melegi~i §a§trtmak gibi tedbir­ler soz konusudur. Zira ~ocugun yeni bir anas1 varrnl$ izlenimi verilerek

62 Kaynak Ki~i: Nuriye Ozdemir (1947), Dirmii-Klzllyaka koyiinden! ev hamm1, okuma­yazmasl var 63 Kaynak Ki~i: Hatice Oztiirk (1940), Dirmil koyiinden, ev hamm1, ilkokul mezunu 64 Kaynak Ki~i: Hatice Oztiirk (1940), Dirmil koyiinden, ev hamm1, ilkokul mezunu 65 Kaynak Ki~i: Hatice Oztiirk (1940), Dirmil koyiinden, ev hamm1, ilkokul mezunu

764 VEli CEM OZDEMiR /Y/QAR KALAFAT

~ocugun sahibi degi§tirilmi§ olur. Boylece kotii giifYler fYOCuga musallat olamazlar. Yine ana se'Yilen kadmm al bir yazma baglamas1 de "al kans1" ile ilgili goziilanektedir.

Gomlekten gefYirmek alem degi§tirmek olarak ~a,algdanabilir. Delikli ta§m deliginden ge'Yirilen kimse, kendisine musallat olan kara iyenin adeta takibinden kurtulmu§ olur. Salurlardaki bu uygulama ya§ayamayan 'YO~_!.lk­lann yanra satllma uygula~as1 ile de benzerlikler i'Yermektedir. Yatmn korumas1 altma girdigine inamlan 'YOCuga kara iyelerin dokunamayacag1 inane• vard1r. islam'da esirgeyen bagt§layan koruyan sadece Allah't1r. Onun yaratt1klarmdan birinde keramet aramyor ise, o giifY de yaratam tarafnidan verilmi§tir.

Ktrk Basma inane• bu· yorede 'YOk yayg~nd1r.66 <;ocuklannn~ lmlo planami§ iki emzikli kadmm kar§Ila§masi sonucu larklan basabilecegi gibi, oliiniin ve kedinin de, 'Yocugu kirk bas1g. yapacag. inane• vardir.67 Buna gore ·k.~kl p~a~~ kadm--zorunlu olmadlk'Ya evden 'Yilanaz, diger

· larkl1 bir kadmlar denk gelmek istemez, asia cenazeye gitmez ve bir kedi ile kar§l kar$Iya gelmemege ozen gosterir.68 Eger iki larkb kadm kar§I kar§Iya gelirlerse hemen ~atal igne ve ba§lanndaki dastarlan degi$irler. K1rla p­kana kadar kadmlar iizerinde igne ta§Irlar.69

Oliiniin larlanm basmas1 da, muhtemelen lark kan§masi veya lark basmastile olmahd1r. Zira kirla planami§ larkt yapilmami§ alii de kirk d6-nemi i'Yerisindedir. Kedinin lark! basabilecegi gibi biitiin hayvanlarm lark­lanmn bebegin lark! ile kan§abilecegi inanc1 vard1r. Bu nedende Aras vadi­sinde Tiirk'Ye Dogu Anadolu'da da KiirtfYe ve Zazaca lark duas1 okunurken anne bildigi biitiin hayvanlarm ismini sayar Allah'tan lorklarmm bebegin larla ile kan§mamasmi diler (Kalafat, 2010, s. 270, 279).

K1rk pkarmaya yorede "kirk u~urma~' denir. Kirk u'Yurmak ifYin en uzakta bulunan bir eve ziyarete gidilir. Gidilen evde larkh 'Yocugun yiiziine

66 Kaynak Ki~i: Nuriye Ozdemir (1947), Dirmii·Klz!lyaka koylinden, ev hamm1, okuma· yazmas1 var 67 Kaynak Ki~i: Mebrure Aksoy (1930-2011), ~irmil koyiinden, ev hamm1, okuma-yazmas1 yok · 68 Kaynak Ki~i: Nuriye Ozdemir (1947), Dirmii-Klz!lyaka koylinden, ev hamm1, okuma­yazmasi var 69 Kaynak Ki~i: Mebrure Aksoy (1930-2011), Dirmil ktiylinden, ev hamm1, okuma-yazmas1 yok ·

SALUR MEZAR DAMGAU BABA Ali TURBESiVE DiRMil YORESi SALURLARI HALK iNAN~lARI 765

uzun omiirlii olsun diye un siiriiliir, tophi o~sun diye yumurta verilir ve demir ka~1k hediye edilir.7o Demir ka$Igl demir gibi saglam olsun diye verdik71 deseler de kokeninde demirin kara iyeleri korkutacag1 dii§iincesi vard1r. T~m bu· i§lemlerden sonra "9Jkardrk Krrk1 / Y1rtt1k Kiirkii / Gitti Kor­

ku" §eklinde yaklmlar soylenir.n"

<;:ocugun klrkmm pkanlacag1 suyun i~ine akarsu agzmdan toplan­mt§73 kirk kii~iik ta~ konulur ve bir yumurtanm tepesi delinerek i~jndeki beyaz ve san klsimlar bu delikten di§an aklnhr. Bu i~i bO$ yumurta kab1 ile kirk ol~ek su ayarlamr. Bu suyun i~ine giil suyu, misk, karanfil gibi giizel kokulu SIVIlar da kan§tmhr ve bu su i~e once ~9cuk, sonra da annesi YJkam­larak bu i$lem tamamlamr.74 Halk inans;larmda yer alt1 sulan kara su, ham su, helal su, ~n gormemi§ su olarak da bilinir. Onlarda farkl bir. mistik gii­ciin olduguna inamhr. Bunlarm etrafmda farkl1 anlatilar olu§mU§tur. Akar­su agz1 s;ok kere suyun gozesi anlammda da kullamhr (K~lafat, 2015). Yu­murta herhangi besin maddesi olmaktan oteye .etrafinda inan~larm kiime­le§tigi bir besindir. Eve ilk gelen bebege hediye olarak yumurta verilir, hava karard1ktan sonra e§ikten pkanlmayan nesneler arasmda yumurta da vard1r. Bina nazarhklannm olmazsa olmazlarmdan birisi de yumurtad1r (Kalafat, 2010, s. 270- 279).

Nazardan ·s:ok korkulur·ve bir taklmtedbirler ile nazardan korunma­ya s;ah§Ihr.75 Bunlardan. bazllan: yanmakta olan ate~e bir miktar tuz att­hr76, ocakta tuz kavrulurn, kur$un dokiiliir ve olu§an §ekillerden yola p­karak nazan dokunan ki$i tespit edilmeye s;ah§thr7a, goriilecek yerinde gok

70 Kaynak Ki$i: Nuriye Ozdemir (1947), Dirmil-Ktzllyaka koylinden, ev hamm1, akuma­yazmast var 11 Kaynak Ki$i: Nuriye Ozdemir (1947), Dirmil-Klztlyaka koylinden, ev hammt, akuma­yazmast var n Kaynak Ki$i: ~erife Ozdemir (1928), Kanak Mahallesinden, ev hammt, akuma-yazmast yak 73 Kaynak Ki$i: Cennet <;:akar (1970), Dirmil kiiylinden, ev hammt, ilkakul mezunu 74 Kaynak Ki$i: Nuriye Ozdemir (1947), Dirmii-Ktztlyaka koylinden, ev hamm1, akuma­yazmast var 1s Kaynak Ki$i: Hatice Tekin (1931), Din:nii-Klzllyaka koylinden, ev hammt, akuma-yazmast yak 76 Kaynak Ki$i: Mukaddes Ozacar (1959), Dirmil koylinden, ev hamm1, ilkokul mezunu 77 Kaynak Ki$i: Nuriye Ozdemir (1947), Dirmil-Klzllyaka koyiinden, ev hammt, akuma­yazmastvar 78 Kaynak Ki$i: Zahide Tugrul · (1935), Dirmil-Klzllyaka koyiinden, ev hammt, akuma­yazmastyak

766 VELi CEM OZDEMiR/Y~AR.KAlAFAT

boncuk - hamayh veya ~1thk agacmdan ~etele ta§tmr.79 Evlerin ve bah~e­lerin yiiksek bir yerine okiiz veya at kafataSI, kaplumbaga kabugu, at nab, sogan kabugu, iizerlik otu asthr.so

Be§ikte yatan ~ocugun yiiziine dogrudan aphp.bakllmaz, once saga sola baklhr daha sonra "tu ~irkine" denilerek kotii sozler soylerierek ~ocuk sevilir.s1 Boylece nazar olmayacagt dii§iiniiliir.sz Babasma ~ok benzeyen ~ocuklar nazar ?lmamalan ve uzun omiirlii olmalan i~in akraba bir kadm tarafindan ah1rlann ~ayvan giibresi attlan pencerelerinden ge~irilir.s3

Bu uygulama da eski Tiirk inan~lan ile baghmtth bir hususlar i~er­mektedir. "tu ~irkine" denilerek kara iyeler nazarmda yukanda da b~lirtil­digi iizere be begin albenisi yok edilmek istenir. Keza be begin giibre attlan . · pencereden ge~irilmesi ile de amaca hizmet edilmi§ olunur. Tiirk kiiltiir cografyasmda bebegin kesilen ilk sa~mm agtrh~nca fakire altin verilir, ancak .bu sa~ ilkin tezek tiiriinden kuru ~iftlik giibresi ile tam hr. Ama~ ay­mdtr (Kalafat, 2010, s. 270, 279).

Bu yorede sihirli ve tllslmh bir~ok uygulama ve inan~ vardtr. Bun­lardan dikkat ~eken baztlan §Unlardtr: Bir cinayet veya htrstzhk olayt oldu­gu vakit mutlaka su~lu doniip dola§IP olay yerine tekrar gelirmi§.B4 Bunu bildikleri i~in su~lunun tespit edilmesinde bir taklm sihir li formiillere lla§­vurulur. Bunlardan birisi, oldiiriilen ki§inin kam tavada kavrulursa _katil tez zamanda o1ay yerine gelirmi§ inanct ile ilgilidir.ss Ge~mi$J:e birka~ cina­yette bu §ekilde olen ki§inin kanmm ate§te kavrulmasmm hemen arkasm­dan katillerin kendini ele verdikleri ve yakalandtklan anlat;Ilmaktadtr.s6

Kan etrafmda olu~mu~ inan~lar bakimmdan bu bulgu ilk de fa yaztma ge~irilmi§tir. Daha evvel yapilm1~ alan kan-inan~ baglantth ~ah§malarda yoktur (Kalafat, 2009, s. 77-95).

79 Kaynak Ki~i: Atike Ozdemir (1969), Dirmil koyiinden, hem$ ire, on lisans mezunu 80 Kaynak Ki$i: Nuriye Ozdemir (1947), Dirmil-Klztlyaka koyiinden, ev hamm1, okuma­yazmasi var 81 Kaynak Ki~i: $erife Ozdemir (1928), Konak Mahallesinden, ev hamm1, okuma-yazmas1 yok 82 Kaynak Ki~i: Cennet Tekin (1929), Dirmil koyiinden, ev hamm1, okuma-yazmas1 yok 83 Kaynak Ki~i: Atike Ozdemir (1969), Dirmil koyiinden, hem~ire, on lisans mezunu 84 Kaynak Ki$i: Ham ide Yurtsiper (1934), Dirmil koyiinden, ev hamm1, okuma-yazmas1 yok 85 Kaynak Ki$i: Mii~kiile Sancar (1936-2015), Dirmil koyiinden, ev hamm1, okuma-yazmas1 yok 86 Kaynak Ki~i: YusufYurtsiper (1932), Dirmil koyiinden, ~ift~i. okuma-yazmas1 yok

SALUR MEZAR DAMGAU BABA ALi TURBESiVE DiRMiL YORESi SALURLARI HALK iNAN~LARJ 767

Giire$lerde desteklenen pehlivanm. yenilmemesi is;in kadmlar ayakkabllanm ters ~evirip .fizerine basarlat. Boylece pehlivanm s1rtmm yere gelmeyecegine inamllr.s7

Bu inans; Turk kiiltiir cografyasmda s;ok yaygm olan "ters" motifi ile ilgili olmal_Idir. Aksi olmas1 istenilen $eyler is;in ters uygulamalar ile mesaj verilmek istenir. Yagmur duasmda parmaklann yukanya degil a$ag1ya dogru tutulmu$ olmas1. Keza duaya kat1lanlann elbiselerini ters giymeleri bu tiir~en orneklerdendir (Kalafat, 2009, s. 75-91).

~ocugu olmayan kadmlar iis: eve "<;ar$amba dinleme" ye giderler.ss Buna gore ~ar$amba giinu habersiz gidilen ·evlerin is; durumu uygun bir ko§eden sakl1~a dinlenir. Evdeki konu$malara bakllarak gelecek h~kkmda .tahminde bulunulur. Ges:mi§te bu §ekild~ ~ar§amba dinlendigi ve konu$u­lanlara gore yapllan yorumlarm aynen S:Ikt1g1 anlattlmi§tir.s9

~ar$amba ile ilgili i~ans:lar Anadolu Turk kiiltilr cografyasmda bil­hassa sozlu kiilturde bir kod olu$turmu§tur. ~ar§amba kadJsi, ~ar$amba duvan, s:1kmaz aym son per§embesi, kara ~ar$amba, bize gore Zerdti$t1'min izlerini ta$Ir (Kalafat, 2012, s. 73-126).

Bu yorede Cuma giinleri his:bir suretle s:ama§Ir Jlkanmaz, ev supii­riilmez, his;bir i$ yapllmamaya s:ah§Ihr. Eger bu kurallara uyulmaz~a ugur­suzluk ve felaketler gelir.90 Nitekim ges:mi§te iinlu alimlerden Hac1 Haf1z Huseyin Efendi .bu kurah degi§tirmek i~in s;ok ugra$IDI$, Cuma gilnu toplu­mun sakmmasma ragmen i$ yapmi$ ve neticede ailesi bir Cuma gunu kor­kuns; bir felakete ugrami$tlr. 0 giinden sonra Cuma gi.inii i§ yaptlmaz kurah kesinkes uygulanagelmi§tir.91 4?

Cuma giinleri islam'm bayram giinii olarak kabul edilmi$ dinlenme ve ibadet giinu olarak bilinmi$tir.

Yorede ugursuz sayllan bir taklm davram§lar vard1r: Kollan birle$ti­rerek oturmak, kap1 e$igine oturmak, supiirge iizerine oturmak, elbiseleri

B7 Kaynak Ki~i : Nuriye Ozdemir (1947), Dirmii-KIZilyaka koyiinden, ev hamms, okuma­yazmass var BB Kaynak Ki~i: Hanife Dogan (1935-2010), Dirmil koyiinden, ev hamm1, okuma-yazmass yok 89 Kaynak Ki~i: Giilsiim Akgiil (1946), Dirmil koyiinden, ev hamms, okuma-yazmass yok 90 Kaynak Ki~i: Cennet Tekin (1929), Dirmil koyiinden, ev hamm1, okuma-yazmas1 yok 91 Kaynak Ki~i: Hatice Eryavuz (1927), Dirmil koyiinden, ev hamm1, okuma-yazmass var

768 VEli CEM OZDEMiR I Y~AR KALA FAT

katlamadan koymak, elbise iizerindeyken diki§ dilanek92, sogan kabugu ve kiile basmak, gece tirnak kesmek, sofra bezini s;ignemek, yatan s:ocugun iizerinden ges:mek, yola s:Ilahnca oniinden kara kedi ges:mesi, hayvanlarm ve ozellikle de bayku§ ile karganm otmesi,93 ava gid~n avc1lara "nereye gidiyorsun?" diye sorulmast,94ikindi ezanmdan sonra· seher vaktine kadar ag1t yakarak aglamak95 KoHan gogiiste baglamak, bir bag tiirii olarak kabul edilir ve biiyii kapsammda algilamr. Keza giyili iken sokiik veya diigmenin dikilmesi de bir baglama diigiim atma da bir baglama tiiriidiir. Siipiirgenin insana dokunma~1 halinde bir iftiraya ugrayacagma inamhr. Boyle hallerde ki§i lis; defa tu tu tu diyip siipiirgeye tiikiirmesi gerektigine inamhr Sogan kabuklarmm cinlerin alnnlan ve sanmsak kabuklannm da onlan·n giimii~­ieri olduguna inamhr, gece onlarm e§ikten dt§anya attlmalan s;ignenmeleri uygun bulunmaz. Gok Ta.nn inans: Sisteminde ki§inin kutunun sas:larda oldugu gibi t trnaklarm da dibinde olduguna inamhr (Kalafat, 2013, s. 103-117). Senede bir giin. yeryi.iziindel.d biitiin sularm uyuduguna inamhr.96 Eger sulann uyuduguna denk gelinirse hemen abdest ahp kalktp iki rekat

· namaz kihnmasi, arkasmdan da dua okuyarak ve besmeleyle lis: avus: su ahmp bir kenara saplmas1 soylenir. Boyle yap1hnca uyuyan sulann altma donii$ecegine inamhr. "Su uyur, dii$man liyumaz" soziiyle sularm bile ytlda bir defa olmak iizere uyudugu anlanhr. Dirmil tarihinde iki ya§h ka­dm, degirmen beklerken sulann uyuduguna denk gelmi§ler ancak ne ya­pacaklanm bilemedikleri is;in bu ftrsati kaprmt~lardir.97 Sularm uyumas1, akmakta olan sularm giiriiltiisiiniin birden kesilmesinden ve suyun s:ar§af gibi diimdiiz bir §ekilde kalmasmdan anla§Ihrmi§. 98

Nahc1van'da Nevruz giinii giin dogmadan s:e§meye giden klzlar bura­dan ald1klan su ile el ve yiizlerini J1kad1ktan sonra bu suyu evin dort ko§e­sine serperek bereketin gelmesini dilerler (Kalafat, 2015).

9Z Kaynak Ki~i: Atike Ozdemir (1969), Dirmil koyiinden, hem~ire, on lisans mezunu 93 Kaynak Ki~i: Mebrure Aksoy (1930-2011), Dirmil koyiinden, ev hamm1, .okuma-yazmas1 yok 94 Kaynak Ki~i: YusufY1,1rtsiper (1932), Dirmil koyiinden, ~ift~i. okuma-yazmas1 yok 95 Kaynak Ki~i: Hanife Ozacar (1941), Dirmil koyiinden, ev hamm1, okuma-yazmas1 yok 96 Kaynak Kl$i: Nuriye Ozdemir (1947), Dirmil-KlzJlyaka koyiinden, ev han'Jml, okuma­yazmasJ var 97 Kaynak IG~i: Hatice Eryavuz (1927), Dirmil koyiinden, ev hamm1, okuma-yazmas1 var 98 Kaynak· IG~i: Nuriye Ozdemir (1947), Dirmil-KlzJlyaka kfiyiinden, ev hantml, okuma­yazmasJvar

SALUR MEZAR DAMGAU BABA Ali TURBESiVE DiRMiL YORESi SALURLARI HALK iNAN~LARI 769

Dirmil'de senede iki defa akarsulara zemzem suyunun kan§tlgl soy­lenir.99 Bu giinler Ramazan ve Kurban Bayrarhlarmm, bayram namazmdan onceki yogun karanhk sabah saatleridir. Eger bir ki§i hi~ konu§madan dog­ruca akarsu goziine gidip su doldursa bu suyun zemzem suyu oldugu soy­Jenir ve evde bulunan zemzem §i§elerindeki su, bu yeni su ile a§llamr. Bu­nun i~in ya§h kadmlar sabah namazmdan hemen once "zemzem doldur­mak'' i~in akarsu gozlerine giderler ve eve geldikleri zaman "sulara zem-zem kan§tl, doldurduk geldik" derler.too --.

Dirmil'in onemli su pmarlarmdan olan Giilpmar ile Asarc1k'm su goz­leri t_arihte belli bir siire kaybolmu§. Bu .ge~en siire zarfinda suyun kesildigi her bir giin i~in su kayna~nm ba§mda hirer okilz ·kurban edilmi§ ve kan­lan suyun go~ne akltllml§.tot Yedinci gilniin sonunda Giilpmar kendiligin­den alanaya ba§larni§. Ancak akmazdan hemen evvel yerin altlndan bir . mendil dolusu yufka elonegi hi~ Islanmami§ bir vaziyett"e gelmi§. Bu ek­mekten yiyen ve kalamm evinin ambarma saklayan Dudu Akgiil ninenin evinden uzunca bir sure bereket eksik olmami§.toz

Erzurum halk inan~lannda suyu lruruyan su kuyularma tekrar suyun gelmesi i~in kurban kesilen kuyularm olduguna dair inan~lar vard1r. Kars'ta Kars ~aymm CO§kun aktlg-I ge~rni~ yillarda insanlarm bu ~ayda bo­gulmalarm 1 "~ay kurban al~:h" §eklinde ifade edilirdi. !l.akkari'de anlatllan bir efsaneye gore giiriiltiilii akan ~aym sesinden Gregoryen halk Allah' a ~an seslerimiz duyulrnuyor diyerek §ikayet eder. ~ay da sesini kendisi i~in her yl1 kurban kesilmesi halinde kesecegini sayler.

Asarc1k'm suyu ise daha uzun bir siire kesilmi§. 1930-1935 ylllarmda Dirmil'in kadm §eyhlerinden Ementullah ~erl~iin'e ait kara ~§ suyun goziine gomiilmii§ ve ertesi giin su goziinde keklikler gelip t6prag1 e§ele­dikten sonra su kendiliginden akml§ttr. Bu ta§a ocakl1 olan aileye atalann­dan kald1~ if~de edilrnektedir. Yagmur yagmad1g1 zamanlarda bu ta§l yan­lanna alarak yagmur duasma ~1ktlklanm ve derhal yagmur yagd1~m apk-

99 Kaynak Ki~i: Mebrure Aksoy (1930-2011), Dirmil koyiinden, ev hamm1, okuma-yazrnas1 yok 1oo Kaynak Ki~i: ismi Yurtsiper (1943), Dirmil koyiinden, ev hamm1, okuma-yazmas1 yok 101 Kaynak Ki~i: Mebrure Aksoy (1930-2011), Dirmil koyiinden, ev hamm1, okuma-yazmas1 yok . 1o2 Kaynak Ki~i: Nuriye Ozdemir (1947), Dirmil-I{Jz!lyaka koyiinden, ev hamm1, okuma­yazmasl var

770 VELi CEM OZOEMiR/Y~AR KALAFAT

Jarnaktadtrlar.1o3 Kanaatimizce bu ta§ Yada Ta§mdan bir par~adtr. Ta~1 daha sonra suyun goziinden ~Ikarmi§lar ancak giiniimiizde kimin eline ge¢gi bilinmemektedir. Yine bu yorede kendisine biiyii yaptldtgma inanan kimseler, evlerinin ~e§itli yerlerinde bulduklan tllsJmlan, yumurtalan, muskalan ve benzeri biiyii malzemelerini hi~ kimseyle konu§madan dog­ruca akarsu kenarma giderek, akmakta olan suya atarlar. Boylece biiyiiniin bozulduguna inamhrlar.104 Bu durum ise suyun anttcl ve korucuyu giiciinii aklllara getirmektedir.

Yorede akarsulara, dag ba§larmdaki ulu pmarlara biiyiik hiirmet gosterilir. Bahsi ge~en sular kirletilmez, asia ~ocuklarm bu sulara kii~iik abdestlerini yapmalan ve tiikiirmeleri istenmez.lOS Eger ~ocuklar bu sulan bilerek veya bilmeyerek kirletirlerse hemen kirpiklerinden bir tanesini kopart1rlar ve kirlettikleri suyun goziine atarlar. Boylece suda~ af dilemi~ 'olurlar.1°6

Su-kirpikUi$kisi, -oliim gele-neklerinde de kar.§tmtza ~1kar. Oliiniin . ytkandtgi sular, cenaze kalktlktan sonra ~ignemeyecek bir yere dokiiliir. Sadece bir tas dolusu su ahkoyulur ve iizerine temiz bir tiilbent serilir. Er­tesi sabah tastaki su, iizerindeki tiilbentten siiziiliir ve kirpik bulunmaya ~ah§thr. Eger kirpik bulunursa olen ki~i oraya ziyarete gelmi§ demektir. Kaynak ki§iler bu i§lemi siirekli yallt1klanm ve her defasmda da mutlaka bir kirpik bulduklan'm soylemi§lerdir.107 .

Kap1ya gelen dilencilere §eker ve bugday tiiriinden tan eli malzeme­ler verilmez. Eger verilirse evdeki tiim bereketin gidecegine inamhr.tos

Halk inan~larmda miktar1 saytlarak tespit edilen varhklarm saytlma­lan alenen saytlmalan dogru bulunmaz, bereket ka~mc1 bir tutum oldugu­na inamhr.

103 Kaynak Ki~i: Bekir ~mar (1945), Dirmil kiiyiinden, emekli, ilkokul mezunu 104 Kaynak Ki~i: Nuriye Ozdemir (1947), Dirmil-Klztlyaka kiiyiinden, ev hammt, okuma­yazmast var tos Kaynak Ki$i: Cemil Ozdemir (1936-2006), Dirmil kiiyiinden, emekli orman muhafaza memuru, ilkokul mezunu · t06 Kaynak Ki$i: Muharrem $im~ek (1916), Dirmil-~iirten koyiinden, ~ift~i. ilkokul mezunu 101 Kaynak Ki~i: Nuriye Ozdemir (1947), Dirmil-Klztlyaka koyiinden, ev hammt, okuma­yazmast var toa Kaynak Ki~i: Cennet Tekin (1929), Dirmil koyiinden, ev hammt, okuma-yazmas1 yok

SAlUR MEZAR DAMGAU BABA Ali TiiRBESiVE DiRMil YORESi SAlURlARI HAlK iNAN~lARI 771

Giine§ battllrtan sonra evden kazan, tencere gibi isli e§yalar ile so­gan, tuz gibi ac1 yiyecekler di§an ~Ikanlmaz.l09

Bu inan~ da Tiirk kiiltiirlii halklar arasmda az ~ok farklihklarda ol­duk~a yaygmd1r. Kazan ve tencerenin veri~memesi odf ocak, ate§ kiiltii ile ilgili olmah. Sogan, sanmsak, tuz iihi nesnelei'in genel koruyucu olduklan­na inamhr. Aynca her tiirlii maya, yumurta gibi ~ogalmaJl temsil eden gi­

dalar da keza bereket i~erikli sakmca ta~1d1klarmdan ak$amdan sonra e~ik­ten di§an pkanlmazlar Ktrkl1 kadui ile ~ocuk asia yalmz biralolmaz.~Yattik­lan yastJgm ve be§igin altma bt~ak vb. demir e$yalar ~oyulur. Annenin ba§ma al yazma baglamr. Tiim bunlar al basmamas1 i~indir. AI basmamas1 i~in kirkli kadmm yanmda, ~ocuk bile olsa, erkek yatar.no Kara iyelerin erkekten korktuklarma inaruhr. Ge~mi$te Fatma Ergan nine, kendisini gece cinlerin u~urdugunu, dag-bayu· gezdirdikl~rini ve sabaha kar$1 evine geri hiraktJklanm, ancak yanmda erkek torunlan yatt1g1 vakit yanma yakla$a­madiklanm anlatmi§tir. Onun is;in alene kadar siirekli yanmda erkek bir s;ocuk yatmi§tir.111 Dogu Anadolu'da aym inans;tan hareketle al basmasm­dan kurtulmak is;in kadmm y~nma konulan e$yalarm arasmda erkek palto­su veya ceketi de koyulur (Kalafat, 2014, s. 51-75). Yorede yagmur've ~r tanelerinin her birinin, bir melek tarafmdan yeryiiziine biralold1gma inam­hr.112 Bunun is;in yagan yagmur ve kar taneleri dikkatle incelendiginde his;­birinin hava~a ~arp1$mad1gma ve mutl~ka farkl1 bir yere indigi goriiliir. Hayvanlarla ilgili inans;larma gelince karga ve bayku$ ugursuz say1hr. Her ikisinin otmesi de .oliim habercisidir. Karga ottiigu za~an "Haytr ot!" diye­rek dua edilir.m Giivercin, guguk ku$U ve kumru ku§u ugurludur. Bu iis; ku§un eti yenmez, haram kabul edilir. Bunun s~bebiyse bu ku$larm once­den insan olduklan ve sonradan ku§a donii§mel~rl inancidrr.n4

1°9 Kaynak Ki~i: Cennet $eri (1910-2015), Dirmil koyiinden, ev hamm1, okuma-yazmas1 yok 110 Kaynak Ki~i : Nuriye Ozdemir· (1947), Dirmil-Klztlyaka koyiinden, ev hamm1, okuma­yazmasi var 111 Kaynak Ki~i: Mebrure Aksoy (1930-2011), Dirmil koyiinden, ev hamm1, okuma-yazmas1 yok 112 Kaynak Ki~i: Hatlce Tekin (1931), Dirmil-Klzllyaka koyiinden, ev hammi, okuma-yazmas1 yok · 113 Kaynak Ki~i : Cemil Ozdemir (1936-2006), Dirmil koyiinden, emekli orman muhafa.za memuru, ilkokul mezunu 114 Kaynak Ki~i: Nuriye Ozdemir (1947), Dirmil-K.!z•lyaka koyiinden, ev hamm1, okuma­ya.zmasi var

772 VELi CEM OZDEMiR I Y~AR KALAFAT

Bize gore guvercin ku~unun kutsal sa}'lhp etinin yenilmemesinde · mistik ve din! bir boyut soz konudur. ~unkii Hz. Muhammed\ Sevr Maga­rasma SI~ndi~nda bir guvercin ku~u yuva yaparak korumu~, Hz. Nuh sula- . rm ~ekilip ~ekilme<;ligini anlayabilmek i~in gemisinden bir giivercin u~ur­mu~ ve agzmda zeytin dah ile geri donmii§, Hac1 Bekta$-1 Veli gjbi erenler giivercin donuna girerek Anadolu'ya gelmi~lerdir. i§in mistik boyutuna baktJ.gimiz zaman, Dede Korkut Hikayelerinde Deli Dumrul ile Azrail'in kar§Ila~masmda Azrail bir giivercin donuna girmi~r. Tum bu veriler gerek islamiyet'in kabulund~n sonra gerekse ~ok daha onceki Kami~!ll ina_n~lan doneminden beri Turk kiiltiir cografyasmda giivercin benzeri ku~lara kut­siyet atfedildigini gostermektedir (Kalafat, 2012, s. 131-180).

Dirmil yoresinde bayku~ ku~unun ozel bir ad1.vard1r: "Dogeletli".m Bu kelime "Devletli" kelimesinin bir ba~ka §eklidir. Bu ~~a neden devletli denmi~tir, kaynak ki~iler yeterli cevap verememektedirler. Ancak bu ku§ oliimjle i:izde§le§tirilmi§ ve "Kapmda dogeletli otsun!" diyerek i:ilmesi iste­nen ki§ilere beddua edilmi~tir.u6 Yorede bu ku~un Siileyman Peygamber ile ilgili hikayeleri de anlatllmaktad1r. Hikayeye gore bayku~, Siileyman devrinde ku~larm beyidir.117 Bu ku~a devletli denmesinin sebeplerinden birisini bu hikayeye baglamak i~abetli olacaktJ.r kanaatindeyiz.

· Turk boylan arasinda baz1 hallerde bazt ku§lar ugurlu olabilirk~n aym ku§ ba§ka bir boyda ise ugursuz olarak kabul gorebill!lektedir. Bu .hal farkh ku§larm farkl1 boylarm ongunlan olabilecegini du~undiirmektedir. Bu arada Bayku§ ile Puhu ku§u ~ok kere kan§tmhr. Puhu ku§u arleta bay­ku~un kii~iik govdelisidir. Ugursuzlugu iizerinde kanaatlerin yogunla§tigi ku§, bayku§tur (Kalafat, 2012, s.131-180) . .

Ydan ve tilki ugurlu sa}'llan hayvanlardand1r. Zira yi:irede her evin bir sahibi ve koruyucusu olan karayllanlardall: soz edilir. Bu y1lanlar evle­rin temellerinde ve tavan aralarmda ya§arlar ve i~inde ya§ayan insanlara zarar vermezler. Bu ydanlan i:ildurmek felaket getirir.us Evin sahibi olan kara}'llan, senede bir defa olmak uzere evin sahibi olan erkek ile boyla§Ir-

m Kaynak Ki~i: Cemil Ozdemir (1936·2006), Dirmil koyiinden, emekli orman muhafaza memuru, ilkokul mezunu 116 Kaynak Ki~i: Mebrure Aksoy (1930-2011), Dirmil kOyiinden, ev hamm1, okuma-yazmas-1 yok m Kaynak Ki~i: Durmu~ Oztiirk (1945), Dirmil-Ma~ta koyiinden, ~lft~i, ilkokul mezunu us Kaynak Ki~i: Sad1k Eraslan (1942), Dirmil koyiinden, marangoz, ilkokul mezunu

SALUR MEZAR DAMGAU BABA Ali TURBESiVE DiRMil YORESi SALURLARI HALK iNAN~LARI 773

mi§. Buna gore ev sahibi erkegin do§egi altma girerek boylu boyunca uza­rup yatarml§ ve sabaha kar§I pklp gidermi§. Boylece ta§IdigJ ttls1mh gii~le­ri, evin sahibi olan erkege aktanrmi§.u9

Aynca biitiin yllanlarm e§li yarattldigma inamhr. Eger bir YJlan 61-diirmek zorunda kahmrsa e§inin de oldiiriilm'esi gerektigine aksi halde eninde sonunda YJlanin e§inin gelip intikam alacagma imimhr.12o

--. Yine Eyiip Peygambere dayandmlan bir efsanede ala · SigJnn siitiinii

emen ydanm kusmugunun biitiin dertlere ve hastahklara §ifa olacagma inamhr.m Yllanlar a~ kald1klan zaman kaye i~ip hayvanlarm arka ayakla­nna dolanarak hareketsiz btraklr ve siit i~erlermi§. Baz1 inek ve koyunlarm bir miiddet sonra memeleri moranp olmeye ba§laymca durumun farklna vanlmi§. Ahm ve hayvanlan ytlanlardan korumak i~in . Yedi Uyurlarm isimlerini ta§tyan nlsimh muskalar ah1r duvarlarma veya hayvanlarm boyunlanna gok boncukla beraber asthr.

Avcllar kat'i surette tilki oldiirmezler ve ava pktlklan zaman onle­rinden tilki ge~erse · geriy~ donerler, YJlan ge~erse avm kolay ge~ecegi inanc1yla ava devam ederler.m Ge~mi§te tilkinin kutsiyetine inanmayan bir avc1 tam tilkiyi vurmak iizereyken ikindi ezam okunmu§ ve tilki derhal yerinden dogrulup sag on ayagm1 havaya kald1rarak ezanm okundugu ta­rafa kar§I selam durmu§. Ezan .bitene kadar bu §ekilde durduktan sonra gozden kaybolup_ gitmi§. Ne yapacagm1 bilemeyen avc1, biiyiik bir korku i£inde gerisin geriye kaye donmii§. Koyiin ulu ki§ilerinden Mehmet Efendi Hoca, avctya yaptig1 davrant§m yanh§h~m, tilkilerin daglann dervi§i ol­dugunu ve asia oldiiriilmemesi gerektigini so~dikten sonra avclltgi bt­rakmt§.m

Yorede cinlerle ve su perileri ile ilgili inanlar da vardtr. Buna gore ozellikle Giilpmar Mahallesinin ortasmdan ge~en Dirmil c;aYI kenarmda evi bulunan ki§iler, gece yansmdan sonra ihtiya~ gidermek i~in evin onii a~1k

m Kaynak Ki~i: S.ehri c;mar (1952) ve Neriman Eras! an (1950) kard~ler, her ilosi de Dirmil koyiindendir, ev hammlard1r ve okuma yazmalan yoktur. 120 Kaynak Ki~i: Osman Kanylld1ran (1920), Dirmii-Klz11yaka koyiinden, eski ~oban, okuma­yazmasJyok 121 Kaynak Ki~i: Mebrure Aksoy (1930-2011), Dirmil koyiinden, ev hamm1, okuma-yazmas1 yok 122 Kaynak Ki~i: Yu_sufYurtsiper (1932), Dirmil koyiinden, esld avo, okuma-yazmasJ yok 123 Kaynak Ki~i: Orner Teldn (1928), Dirmil ktiyiinden, esld kasap, ilkokul mezunu

774 VELi CEM OZDEMiR I Y~AR KALA FAT

tahtaba§ lasmma s;Iktiklan Strada I§Ik §ekliride tam ses:ilemeyen belli belir­siz varhklarm birbirleriyle giire§tiklerini, §arla soyleyip giildiiklerini, bo§ semer ve eyerlerin iizerine binip ileri geri sallandtklanm, korkudan ba~r­dtklan zaman da a§agt s;aya dogru atlay1p kaybold4klanm anlatmi~lar­dtr.tz4 Siirekli olarak y"a§anan bu olaylarm sebebi su perilerine baglanmt~­ttr. Soylendigine gore kalbi temiz olan ki§iler gece yansmdan sonra su peri­lerini bu §ekilde gorebilirlermi§.m

Halk inans:larmda "at binen cin" diye bilinen bir cin tiirii vardtr. Bu­nun aht~da bagh atlan bindigini atln yelesini ordiigunu, s:ok kere atlan t~r­l~ttigi yordugunu anlatthr. Bunu yakalamak is;in atln Sirtlna bezir ya~ veya zft siiriiliir ati bindigi zaman onun ata yapi§acagt ifade edilir (Kalafat, 2015, s. 45-59).

Yorede sigil kesen iinlii §ifactlar da vard1r. Dirmil yoresinde sigiller

iki $eKilde kesilfr. Birincisinde daha once ba§ka bi~ §ifac1dan izin almt§/el almi§ §ifact, eline us: tane arpa tanesi ahr ve siirekli okuyarak sigilin etra­fmda arpalan dondiiriir. Daha sonra arpalan his: kimsenin bulup da doku­namayacagt bir akarsu agzma gomer. Arpalar s:iiriidiiks:e sigil de kaybolup gider.1Z6 ikinci i§lem ise soganlarla yapthr. Bir demet taze sogan, sigilin etrafmda dualarla s:evrilir ve yine insanlarm eri§emeyecegi yiiksek bir yere asthr. Ye§il soganlar kuruduks:a sigil de kuruyup kaybolacaktlr.127 Arpa ile

yaptlan tedavide ilgi s:ekici bir ba§ka husus ise okuma i§i bittikten sonra derhal o yerin-terk edilmesi ve evine gidinceye kadar her ne suretle olursa olsun arkaya doniip bakllmamastdtr. Eger bir kere bile ;merak edip donii-liirse ulstm i§e yaramaz ve sigil iyile§mez.tzs ·

Halk inans;larmda bir dini uygulamalann kapsammda arkaya bak­

mamak da vard1r. Bilhassa mucize tiirii beklenti is:eren pratiklerde bu hal goriiliir. 19SO'li ytllarda mezarhktan plahnca da arkaya balalmamast ge­

rektigine inamhrdt. Semavi dinlerin· kutsal kitaplarmda ges:en klssalar ve

124 Kaynak Ki~i: Nuriye Ozdemir (1947), Dirmii-Klzllyaka koy\inden, ev hamm1, okuma-yazmasJ var . . t2S Kaynak Ki~i: Mebrure Aksoy (1930-2011), Dirmil koy\inden, ev hanuiu, okuma-yazmas1 yok 126 Kaynak Ki~i: Fatma Ergan (1924 ), Dirmil koylinden, sigil kesen ocakll bir hamm, okuma- · yazmas1yok 121 Kaynak Ki~i: Atike Ozdemir (1969), Dirmil koyiinden, hem~ire, on lisans mezunu 120 Kaynak ki~i: Fatma Ergan

SALUR MEZAR DAMGAU BABA ALi TURBESiVE DiRMiL YORESi SALURlARI HALK iNAN~lARI . 775

siyer nebilerde de arkaya bakllmamn yasaklan~hg1 hailer vard1r. Helak olan ~ehri terk ederken arkasma bakmamas1 tembih edilen nebi harumlanndan bu uyanya icabet etmeyenlerin ta~ kesildigi anlatlhr.

Dirmil yoresinde I;:Irklcak ismi verilen dagm· iizerine Eren Ard1~ is­minde ulu bir ard1~ agac1 vard1r. Buradan ge~en yaylac1lar muhakkak bu ard1cm etrafmda saat yoniinde ii~ defa tavaf ederler, yerden ald1klan ii~ adet ta~I, ard1cm yanmdaki yakla~1k iki metre boyundaki ta~ kitlesine,atar­lar ve _yoldan ge~ebilmek i~in ard1~tan izin isterler. Ge~mi~te bu inancm batil oldugunu soyleyen ve ta~ atmadan ge~en bir ki~inin ba~ma ~rlii fela­ketler gelmi~ ve ~ocuklan hastahkl1 diinyaya gel.mi~tir.129

Ath Go~ebe Bozklr inan~ kiiltiiriiniin bir iiriinii olan obo.ojovoolarm Anadolu'da daha ziyade Alevi inan~h Miisliiman kesimde Dede Ayag., De­de Yatag1, Dede Durag. gibi isimlerle ya~ad1~ bilinmektedir. Bunlara bu ~evrede makam da denilebilir. Bunlardan ~ok eski olanlar mezar veya defi­ne i~areti olarak algllamp e~ildikleri de olmu§tur. Bunlara sa~J niyetine ta§ at1larak ta§ y1gmlan olu~turulur. Aynca adak bezi de asilanlan da vard1r. Bunlardan ~ok eski olanlan i~in halk bir efsane de olu~turmu~tur giderek bu zamanla mezar ulu bir zatln mezan samlan mekanlara mezar da yaplla­bilmi~tir. Ulug Tiirkistan klrsalmda ve ko~u iilkelerde bunlar ge~mi~in yol iyesinin bakiyeleri olarak bilinirler (Kalafat, 2015, s. 81-97).

I;:Irklcak Dagmm yanmda bulunan Kerkeli Dagmm zirvesinde de bo­yu iki metreden biraz daha fazla Ylg.h bir ta~ kiimesi vard1r. Bu kiimenin daha da ilgin~ olan yam ise etrafindaki goz alabildigine alanda en ufak bir ta~a rastlanmayi~Idlr. Var olan ta~lar sadece b~? kiimenin etrafindad1r ve alamn gerisinde ~akll ta~1 bile bulunmamaktaqir.13o Ya~h ~obanlarm ifade­sine gore diinyanm sahibi olan erler ytlda bir defa bu ta§m oldugu yere gokten bir ate~ kiitlesi i~inde inerler ve diinyanm gidi~atm1 konu~urlar­mi~.l31 Yine y1hn belli z~manlarmda bu ta~lan mesken edinen erler davul ve zurna ~alarak birbirlerinin yamna gidip gelirlermi~. l;:obanlar olaya bizzat ~ahit olduklanm, davul ve zurna sesini duyduklanm, yaJllan siirii-

129 Kaynak Ki~i: Duran Erkan (1930-2011), Dirmil koyiinden, emekli tahsildar, okuma­yazmast var 130 Kaynak Ki~i: Cengiz Go~er (1948), Dirmil koyiinden, yiiksek miihendis, yiiksekokul me­zunu 131 Kaynak ~i: Duran Erkan (1930-2011), Dirmil koyiinden, eski ~oba·n. okuma-yazmast yok

776 VELj CEM OZDEMiR/Y~AR KAI.AFAT

niin b1s;akla kesmi§ gibi iki pars;aya aynldigmi,. ortalarmdan erlerin ges;tigi­ni ancak s;ok dikkat e~elerine ragmen erleri_n bis:imlerini asia ses;emedik­lerini soylemi§lerdir.m islamiyet'te yaratilmi§larm, var olan biitiin canh, cans1z, hayvan, bitki, ins~nlarm sadece bir tek sahibi Al_lah'tir. Alan da ve­ren de odur. Halk inans:lannda K1rklar Tepesi, Kirklarm yol giizergah1, Kirklarm toplanti yerleri gibi tammlamalar vardir. Yap1lan izaha gore Kirk­Jar belirli zamanlarda bu yerlerde toplamrlar, toplanti yerlerini degi§tirdik­leri olur. Kalp gozii apk kimselerin bu gidi§attan haberi olabilir. Yakm s;ev­relerinde olmak, onlarla rastla§mak onlara mutluluk verir. Yer ve giizergah degi§meleri ise arnk ~ar§Ila§amadtklan 1s:in iiziintii verir (Gungor, 2010).

Bu tiir toplantllar yapt1klan, toplantilarmda ate§ y~klp s;ahp oynay1p yiyip is;tiklerine dair cinler is;in de anlatilar vardtr. Oradan ges;en insanlar­dan misafir ettikleri, ikramda bulunduklan, ikrarm tadanlann ba§Imi bir hallerin geldigini, yemege ba§lamnca besleme getirince bunlarm kaybol­duKlari, bunlarnannnaki~ifi ayaklarma bakilmasi gerektigini, ayaklarmm ters istikamete bakt1g1 as;1klayan anlatdar da vard1r (Kalafat, 2010, s. 114).

Ma§ta koyii yolu iizerindeki Akpmar s;ay1rhgmda bulunan Emir Ho­ca'nm kabir topragmm zehirlenme gibi s:e§itli hastahklarm tedavisinde kullamldigi soylenir.133 Kendisi olmeden once bu durumu bildirmi§, "Benim kabir toprag1m §ifahd1r. Giiniin belirli saatlerinde mezannm gobekten yu­kan klsmmdaki topragmdan alarak parpi134 yapm. Zehirlenenlere, daya­mlm~z agn s;ekenlere §ifa olacaktir" demi§tir.m Bugiin bile bahsi ges;en mezardan toprak alarak Emir Hoca'nm soyundan gelen kadm §ifacilara tils1m yaptmhr. Hakikaten de mezan ziyaret ettigimizde mezarm iist tara­fimn alman topraklardan dolay1 ~ukurla$ffil$ oldugunu gormii§tiik.

Ozerinde bir Cuma giinii sabah namazmdan once hava zifirl karanhk iken kesilmi§ ve be§, yedi veya dokuz s;entik atilmi§ ~1thk agacmdan nazar­Jik ta§Iyan kimselerin nazara ve isabete, bir §eye ugramayacagma inam-

132 KaynakKi$i: Mehmet Eras! an (1944), Dirmil koyiinden, eski ~oban, ilkokul mezunu m Kaynak Ki$i: Hava Ekinci (1926-2015), Dirmil-KJZtlyaka koyiinden, ev hammt, okuma­yazmastyok 134. Parpt: $eker, tuz gibi ~e$itli maddelerin belli dualarla ve~ok kere ocakh kimseler tarafm­dan okunmast sonucu meydana getirilmi$ $ifah yiyecek ve macunlar. Partt bir halk hekimligi tiirii olup ~e$itli uygulama $ekilleri vardtr. · 135 Kaynak Ki$i: Emir Hoca'nm damadt Osman Kanytldtran (1920), Dirmil-Klztlyaka koyiin­den, eski ~oban, okumast-yazmast yok

SALUR MEZAR DAMGAU BABA Ali TURBESiVE DiRMiL YORESi SALURLARI HALK iNAN~LARI 777

br.t36 Ge~mi§te gozii dokunmakia, gozii degmekle me$hur bir a~amm bir .kervandaki biitiin develeri nazanyla yll<tig1 ancak bir deveye nazannm te~ir etmedigi, gidip baktiklan zaman devenin hatap agacJ137nm ~1thktan

oldugu ve ortasmda da gok boncuk asl11 oldugunu gordiikleri anlatdmak-. . tadir.138. Halk arasmda "goz camiz1 kazana insan~ mezara koydurur" §eklin- · de ozlii bir soz vard1r.

islamiyet'te yalmz Allah' a kulluk edilip Allah'tan yard1m istenir.·

Yine nazara kar$1 evlerde iizerlik otunun tohumlarmdan yapilmi$ ii~gen §eklinde nazarhklar as1hr. <;orekotu da nazarakar§I koruyticudur.139 Yeni giyilen elbiselerin cebine ~orekotu koyuhir. Nazarm en iyi §ifas1 agz1 dtiah ve abdestli bir ine kendini okutmak ve sonrasmda s1cak bir suyla YI­kanmaktadir. Su naz.an ahp go~riir inanc1 vard1r.14o Akar suyun da biiyiiyii bozduguna inamhr.

Yorede ay ve giine§ tutuldugu zaman teneke ~ahmr, goge dogru si­lah atlhr. Boylece aYl ve giine§i esir alm1~ olan canavar larm korkup kat;a­ca~na inamhr.t41 Bir izah §eklinde de aYJ beklemekle·gorevli 2 kopegin oldugu, bunlarm uyumasm1 firs at bilen cangoloz (Kalafat, 2.013, s. 117-139) olarak bilinen yilanm a}'l yememesii it;in gorevlileri uyand1rmak i~in

giiriiltii yapdmakta teneke t;ah!liP silah atllmaktad1r.

$iddetli dolu yagd1~ zaman bir evin ilk dogan erkek ~ocugunun eli­ne bir b1~ak verilir ve ii~, be§ veya yedi adet doluyu bit;akla ortadan kes­mesi soylenir. Son doluyu da kestikten sonra yagi§m da bit;ak gibi kesilece-gine inamhr.142

Yorede "Ulu Kiigner" ismi verilen ya§h ve heybetli sedir aga~lan vard1r. Bu agat;lar belli mevkilerde ve bir tek agat; olarak yer ahr. Etra~a­

rmda ba§kaca sedir yoktur. Onun it;in de iirkiitiicii bir gor iintiileri vard1r.

136 Kaynak Ki~i: YusufYurtsiper (1932), Dirmil koyiinden, eski avct, okuma-yazmast yok t37 Hatap Agact: Deve seme.rinin ba~ ktsmma ge~lrilen ve "hatap" denilen biiyiik deve ~am­nm taktldtgt aga~tan yaptlmt~ boyunduruk. 138 Kaynak Ki~i: Azime Tugrul (1934), Dirmil koyiinden, ev hammt, okuma-yazmast yok 139 Kaynak Ki~i: Atike Ozdemir (1969), Dirmil koyiinden, hem~ire, on lisans mezunu 140 Kaynak Ki~i: Hatice Tekin (1931), Dirmil-KIZilyaka koyiinden, ev hammt, okuma-yazmast yok 141 Kaynak Ki~i: YusufYurtsiper (1932), Dirmil koyiinden, eski avct, okuma-yazmast yok 142 Kaynak Ki~i: Cennet Ergiiven (1947), Dirmil koyiinden, eski ~oban, okuma-yazmast yok

778 VELi CEM OZDEMiR I YA~AR KAl.AFAT

Yine ilgin<; bir durum olarak bu sedirlerden hangisinin yanmdan bakarsa­mz bakln diger sedirlerin goriilebilmesidir. Y1lda bir kere bu aga<;larm bir­birlerine urgan atarak boy ol<;ii§tiikleri ve hangi sedir kazanmi§Sa o sedir­den davul-zurna <;alarak agacm sahibi alan erlerin diger agaca gittiklerine

· inamhr.143

Bu aga<;larm bir tek <;ahs1 prpiSI dahi eve getirilip yakilmaz. Ge<;mi§te bu agaca saygJsizhk eden ve dallanndan birka<; par<;a yakan ki§ileriniri sa­baha kadar evlerinin. goriinmeyen varhklar tarafmdah ta§landigma, ·evleri-

. nin sebepsiz yere yandtgma §ahit olunmu§tur.144 Onun i<;in bu aga<;lar sa­hiplidir inant:;I vardir. ~ocugu o}mayan kadm}an bu aga<;}ara gotiirerek birka<; saat baglarlar, orada alan biitiin kadmlar agacm etrafmda tek sayi­larla olmak iizere donerler ve yanlarmda getirdikleri yeme-i<;me ile orada adak yemegi yerler, iizerlerinde bulunan al-ye§il-san-mor ve pembe renkli <;ap!!Jtardan J?ir~I_§~:r:!! _k~p_?rarak aga<;larm govdelerinde <;akih alan <;ivile­re baglarlar. Dilegi kabul olanlar daha sonra o <;aputlan gelerek <;ozerler ve agacm yanmda kestikleri kurbanm kamm agaca siirerler.Hs

Sedirlerle ilgili yapilan bu tespitler kanaatimizce bu alandaki <;ahmalar yeni bulgular katmi§tir. Halk kiiltiiriinde cemadattan daglar ara­smda duygusal ili§kilerin olduguna dair tespitlerin olduguna bilinmektedir. Daglar yan§Irlar ati§Irlar, aralarmda a§k ya§arlar klskamrlar. N ebatattan aga<;larm arasmda da insanata mensup duygularm oldugu bulgusu ile kar­§Ila§Ilmaktadir.

Halk inan<;larmda agacm bizzat kendisi pir olabildigi gibi pirin de ay­nca kutsal bir agacmm olabilecegi inanc1 da vard1r. Ulu Kiigner 6rneginde sedirler bir pirin kutsal aga<;lan olmay1p bizzat pir konumundad1rlar. _Ag~­ca kadm1 baglayarak aga<;tan §ifa ummak ile ulu bilinen kabirlere hasta baglamak §eklindeki uygulaina arasmda i<;erik baklmmdan hi<;bir fark yok­tur.

Sedirlerin birbirlerini gorecek §ekilde konu§lanmi§ olu§lan, adeta bulunduklan tepelere ismini veren bu alemden go<;mii§ ii<; karde§ler, be§·­karde§ler yedi karde§ler gibi ulu zatlami, bulunduklan yerlerin sahipleri

143 Kaynak Ki~i: Teslime Erkan (1931), Dirmil koyiinden, ev hamm1, okuma-ya:z;mas1 yok 144 Kaynak Ki~i: Keziban Oz (1910-2011), Dirmil koyiinden, ev hamm1, okuma-yazmas1 yok 145 Kaynak Ki~i: YusufYurtsiper (1932), Dirmil koyiinden, eski avc1, okuma-yazmas1 yok

SAlUR MEZAR DAMGAU BABA Ali TURBESiVE DiRMi~ YORESi SAlURlARI HAlK iNAN~lARI 779

olu§lanm hanrlatiyor. Sahipli olmak, sahiplenilmi§ olmak halk sufizmi­mitoloji baglantih bir inan~ yapda!lmasidtr. Boylesi yerlerin biiti.in tasarru­fu sahibine aittir. Sahipten izin almmadan tespitte de belirtildigi gibi hi~bir §eye dokunulmaz. izin almak ~ok kere kurban vermekle olur. Baglamlan renkli ~aputlar hirer sap, cans1z kurband1rlar. Sedirin etrafmda donme §eklinde uygulama sedire yiikiinmek olarak goriilmektedir. islam'da insa­noglu e§refi mahh1kat yarablmi§larm en §ereflisidir. Ke~a agaca yiiku..nmek de §irktir. Varsa aga~ta bir hikmet onu ona veren de Allah'tir.

Yorede insan ya§lan ile ilgi olarak ilgin~ bir durum soz konusudur. Burada "Ana Ya$I" ve "Niifus Ya$1" tammlamalan vard1r. Ana ya§I ki§inin ger~ek ya§Idtr ve anadan dogumla ba§lar. Niifus ya§I ise niifus ciizdamnda yaiari ve resml kayttlara ge~irildigi ya§tir.t~6 Bu iki ya§ arasmda niifusa ge~ kaydetmeden ileri farkl!hklar olabilmektedir.

Yine ki§inin ana-baba bir karde$ini ifade etmek i~in "Can Karde$", ana bir-baba ayn karde§ini ifade etmek i~in "Karm Karde§" ve baba bir­ana ayn karde§ini ifade etmek i~in "Anahk ~ocugu" ifadeleri kullamhr.l47

Yorede bir evin ilk dogan erkek ~ocuguna ve ilk dogan erkek toru­nuna ~ok on em verilir. Bunun sebebi ocag1 yakacak yani ailenin devamm1 saglayacak olan ki§inin bu ~ocuk olduguna inamlmastdir. Onun i~indir ki bu ilk dogan erkek torunun ilk sa~ tlra§I oldugunda, evin dedesinin biiyiik bir tarla veya meyval~ aga~ hediye etmesi adettir. Yine ilk dogan erkek toruna mutlaka dedesinin ad1 verilir.t4B

Yorede eskiden dogan· ~ocuklann isimleri~j ekseriyetle babaanneler koymaktad1r. <;iinkii dogan ~ocuk, annesihe degil dogdugu ocaga aittir ve oca~n bilicisi de babaannelerdir. 149

Eski diigunlerde gelin bayra~ ve damat bayra~ ayn ayn olurdu. Damadm bayrag1 al ve gelinin bayrag1 ye$il olurdu.tso Eger bir gelinin dii­guniinden hemen sonra kocas1 oliirse bu geline "Gadams1z Gelin" denir- ·

146 Kaynak Ki~i: Cemil Ozdemir (1936-2006), Dirmil koyiinden, emekli orman muhafaza · memuru, ilkokul mezunu

147 Kaynak Ki~i: Must:an Una! (1935), Dirmil koyiinden, emekli, ilkokul mezunu 148 Kaynak Ki~i: Cennet Tekin (1929), Dirmil koyiinden, ev hamm1, okuma-yazmas1 yok

. 149 Kaynak Ki~i: Hatice Tekin (1931), Dirmil-Klz11yaka koyunden, ev hamm1, okuma-yazmas1 yok

. 1so Kaynak Ki~i: Keziban Oz (1910-2011), Dirmil koyiinden, ev hamm1, okuma-yazmas1 yok

780 VELi CEM OZDEMiR I Y~AR KALAFAT

di.lSl -Bir gelin gadams1z olarak isimlendirilirse diger· aileler, gelinin aile­sinden klz almaktan ~ekinirlerdi. <;unkii kendi ogullanmn da oleceginden korkarlard1. Eger gadams1z bir gelin, birisiyle evlendirilecekse, gelinin dii­gun evine k3r3h bir bayrak as1hrd1.m Boylece o gelin}n gadams1z oldugu belli edilmi~ olurdu. Nitekim eski bir Dirmil ag1tmda hu durum ~u ~ekilde anlatllmi~tir:

"Karall Bayrak ka/kar mt?

Her ge/in bayrak feker mi?

Kmamaym kom~ulanm

Gadamstz bir.ge/in getirdim geri gider mi? (Ozdemir, 2015, s. 205)

Gademsizlik, gademsiz gelin olma durumlan,_ dul kadm, ~ocuksuz ~a- . dm ~ok evlilik ya~am1~ kadm miinasebeti ile yapllan a~1klama oldugu gibi arkaik donem baglant1h ki~ioglu kiiltii ilgili bir husustur (Kalafat, 2015, s. ii, 40, 74,.119, 124):Yorede-eskiden diigiin davetiyesi olan "Oku" getiren kimselere kar~1hk olarak hirer tane yumurta verilirdi.153

Yorede oc3khklarda yemek pi~irilirken pi~en yemekten mutlaka bir par~a yanmakta ola~ ocaga dogru ta~mhr veya dokiiliir. Buna "Oc3gm Haklo" denilir.ts4 Eger et pi~idliyorsa ya~ndan bir par~a dokiiliir.tss Yere dii~iiriilen bir meyve-sebze aranmaz veya bulunmak istemez. "Yerin hak­loyml$" denir.156 "Goren goziin h3klo vardu:'' denilerek bah~elerden gelip ge~enin yemesi i~in yoldan tarafta olan meyveler toplanmaz. Yine "kurdun kU$UD h3klo" denilerek aga~larm en tepesinde kalan meyveler toplanmaz ve hayvanlara b1raklhr. Topraga tohum sa~1hrken "T3$3, kU$3, topr3g3" denilerek saphr.m

tSt Kaynak IG~i: Hatice Tekin (1931), Dirmil·KIZilyaka koyiinden, ev hamm1, okuma-yazmas1 yok · t52 Kaynak Ki~i: Hava Ekinci (1926-2015), Dirmii-Ktzllyaka koyiinden, ev hamm1, okuma­yazmastyok 153 Kaynak Ki~i: Mebrure Aksoy (1930-2011), Dirmil koyiinden, ev hamm1, okuma-yazmas1 yok · 154 Kaynak IG~i: Keziban Oz (1910-2011), Dirmil kOyiinden, ev hamm1, okuma-yazmas1 yok · 155 Kaynak IG~i: Hatice Tekin (1931), Dirmil-Klztlyaka koyiinden, ev hamm1, okuma-yazmast yok . 156 Kaynak IG~i: Cemil Ozdemir (1936-2006), Dirmil koyiinden, emekli orman muhafaza memuru, ilkokul mezunu 1s1 Kaynak IG~i: YusufYurtsiper (1932), Dirmil koyiinden, eski avc1, okuma-yazmas1 yok

SALUR MEZAR DAMGAU BABA Ali TURBESiVE DiRMil YORESi SALURLARI HALK iNAN~LARI . 781

Per$embe ve Pazar giinleri "Dernek Giinleri" dir ve bu giinlerde ku$luk vaktinde ozel tavalarda "buhur'' yalohr ve kokusunun yaylimast i~in yiiksek~e bir yere konur. Olenlerin ruhlarmm bu kokuya ula§aca~na inamlir.tsa Yine derne~ giinlerinde ocakhklarda olenlerin ruhu i~in ek­mek pi§irilir, "Ocak yakttm, urh~ .kokuttum" denir.ts9 Buna gore pi§mi§ unun kokusundan ge~mi§ olenlerin ruhu istifade edecektir.t6o Yine bu ek­meklerden yagb ~orekler haztrlamr ve yoldan ge~enlere dagttlhr.16t Dagt­t!hrken gepni$ olenlerin isimleri soylenerek dagtnhr. Coregi alan ki.§i de .... "Ge~mi~lerin ruhuna varsm!" diye dua edert62. Ges;mi~te bu s;oreklerden artanlarm olen yalonlann mezarma gotiiriiliip biralold.Igi ancak giiniimiiz­de bu uygulamanm dine uymadigi i~in terk edildigi anlattlmaktadir.t63 Yine belli giinlerde, olenlerin sene-i devriyelerinde kokulu yiyecekler pi$irilir ve dag1t1hr. Helva kanhr, ~orek yap1hr, pi$i yap1hr, ekmek pi$irilir ... t64 Yayt­lan kokudan ge~mi$ olenlerin ho~nut kalacagma inamhr . . .

Sonu~

DirmiJ'de ya~amakta olan Tiirkmenlerin halk inans:lan, dogal olarak genel Tiirlanen halk inans:lanndan bariz bir farkl1hk gostermemektedirler. Bu s:ali~ma ile bu alanda derlenen bilgiler; daha evvel yapilrm~ derleme s;alt$malarmdan edini1mi~ bilgileri teyit edici, zenginle~tirici ve mitolojik is:erik kazandlriCI ozelliktedirler.

Kaynak~a

Gungor, Sebahattin (2010). Tasavvuf Mektuplan. www.yasarkalafat.info .

Ozdemir, Veli Cern (2015). Burdur-Dirmil'de (Alttnyayla) Agtt Gele­negi ve Agttlar. Ankara: Gazi Universitesi Sosyal Bi!imler Enstitiisii. Yayim­lanmamt$ Yiiksek Lisans Tezi.

tsa Kaynak Ki~i: Nuriye Ozdemir (1947), Dirmil-Klzllyaka koyiinden, ev hamm1, okuma-yazmasl var . 159 Kaynak Ki~i: Nuriye Ozdemir (1947), Dirmil-Klzllyaka koyiinden~ ev hamm1, okuma­yazmasJ var 160 Kaynak Ki~i: Nurlye Ozdemir (1947), Dlrmii-Klzllyaka koyiinden, ev hamm1, okuma­yazmasJ var 161 Kaynak Ki~i: Mebrure Aksoy (1930-2011), Dirmil koyiinden, ev hamm1, okuma-yazmas1 yok 162 Kaynak Ki~i: Zahide Turel (1941), Dirmil koyiinden, ev hamm1, ilkokul mezunu 163 Kaynak Ki~i: Hava Ekind (1926-2015), Dirmii-Klzllyaka koyiinden, ev ham~1, okuma­yazmasJyok 164 Kaynak Ki~i: Cennet Tekin (1929), Dirmil koyiinden, ev hamm1, okuma-yazmas1 yok

782 VEli CEM OZDEMiR I Y~AR KAlAFAT

Kalafat, Ya$ar. VIII. Atatiirk Kongresi-Gence-~irvan Seyahat Gozlem­leri ve Ti.irk Halk inan~lan Ki.iltiiri.inde 'Ktzll' ui Mitolojik i~erigi". www.yasarkalafat.info .

Kalafat, Ya$ar (1994). Makedonya Ti.irkleri (~i.irkmenler, Torbe$lerf Ti.irkba$lar, !;enkeriler ve Yori.ikler) Arasmda Ya$ayan·Turk inan~lart. is­tanbul: Ti.irk Di.inyas1 Ara$tlrmalan Vakfi.

Kalafat, Ya$ar (1996). "Keleki'de Dart Gi.in 0~ Gece ~e Nah~1van Halk inan~lan" Ti.irk Di.inyas1 Ara$t1rmalan. s. 104, s. 1-22.

Kalafat, Ya$ar (2009). Ti.irk Ki.iltiirli.i Halklarda Kar$Ila$tlrmah Halk inan~lan Kodlar-Ki.iltler 1. Ankara: Berikan Yaymlan.

Kalafat, Ya$ar (2009). Ya$ar Ti.irk Ki.iltiirli.i Halklarda Kar$11a$tlrmah Halk inan~lar. Ankara: Berikan Yaymlan.

Kalafat, Y·a$ar (2010). Dogu Anadolu'da Eski Ti.irk inan~larmm l~leri. Ankara: Berikan Yaymlan. ·

Kalafat, Ya$ar (2011). Ti.irk Ki.iltiirli.i Halklarda Oli.im. Ankara: Berikan Yaymlan.

Kalafut, Ya$ar (2011). Ti.irk Ki.ilti.irli.i Halklarda Ulucanlar. Ankara: Berikan Yaymlan.

Kalafat, Ya$ar (2012). Azerbaycan-iran-Anadolu-Irak Halk inan~lan Hatt1. Ankara: Berikan Yaymlan.

Kalafat, Ya$ar (2012). Ti.irk Ki.iltiirli.i Halklarda Mitler. Ankara: Berikan Yaymlan.

Kalafat, Ya$ar (2012). Ti.irk Halk inan~larmda Beslenme. Ankara: Berikan Yaymlan.

Kalafat, Ya$ar (2013). Ban Ti.irkli.igu ve Halk inan~larmm Mitolojik Kok f!i.icreleri 1. Ankara: Berikan Yaymlan.

Kalafat, V'a$ar (20!3). Ti.irk Halk inan~larmdan Hayvan Uslubunda Mitolojik Devri Day1m 1. Ankara: Berikan Yaymlan.

Kalafat, Ya$ar (2014). "Tul inan~ ve Gelenegi Arkaik Donemden Gi.i­niimi.ize Gori.ildi.igi.i Haller ve Avanos Halk inan~larmdaki Yans1malan", Avanos Sempozyumu.

Kalafat, Ya$ar (2015). Anadolu Halk Ki.iltiiri.i Monografisinden Mito­lojik ~ifreler II. Ankara: Berikan Yaymlar1.

Kalafut, Ya$ar (2015). Ti.irk Ki.iltiirli.i Halklarda Mitik-Mistik Kav$akta Su. Ankara: Berikan Yaymlan.

SALUR MEZAR DAMGALI BABA Ali TfiRBESiVE DiRMil YORESi SAlURlARI HALK i NAtl~lARI 783

Kalafat, Ya~ar (2015} Turk Kiiltiirlii Halklarda Mitik-Mistik Kav~akta Yer. Ankara: Berikan Yaymlan.

Kalafat, Ya§ar (2015). Tiirk Kiilrurlu Halklarm Halk inan~lannda Ge~mi§ten Gunumiize Ki§ioglu. Ankara: Berikan Yayuilan.

Turan, Ahmet- Kalafat, Ya~ar (2015) . Turk Halk inan~lannda Hayvan Oslubunda Mitolojik Devri Day1m II. Berikan Yaymlan.

Kaynak Ki~iler

1. Atike Ozdemir (1969), Dirmil koyunden, hem§ire, on lisans me-zunu

2. Azime Tugrul (1934), Dirmil koyi.inden, ev hamm1, okuma­yazmastyok

3. Bekir ~mar (1945), Dirmil koyiinden, emekli, ilkokul mezunu 4. Burhan Karakaya (1933), Dirmil-~orten koyiinden, emekli, ilko­

kul mezunu 5. Cahit Go~er (1945), Dirmil koyiinden, emekli yuksek muhendis 6. Cemil Ozdemir (1936-2006), Dirmil koyi.inden, emekli orman

muhafaza memuru, ilkokul mezunu 7. Cengiz Go~er (1948), Dirmil koyi.inden, yi.iksek miihendis, yiik­

sekokul mezunu 8. Cennet ~akar (1970), Dirmil koyi.inden, ev hamm1, ilkokul me-

zunu 9. Cennet Ergiiven (1947), Dirmil koyunden, eski ~oban, okuma­

yazmast yok 10. Cennet ~en (1910-2015), Dirmil koyunden, ev hamm1, okuma­

yazmasi yok 11. Cennet Tekin (1929), Dirmil koyu~den, ev hamm1, ~kuma-

yazmasi yok . 12. Durafiye Tekin (1928-2006), Dirmil koyi.inden, ev hamm1, oku­

ma-yazmasi yok 13. Duran Erkan (1930-2011), Dirmil koyi.inden, emekli tahsildar,

okuma-yazmas1 var 14. Durmu§ Oztiirk (1945), Dirmil-Ma§ta koyi.inden, ~ift~i, ilkokul

mezunu 15. Erol Kanyildtran (1965), Dirmil-Kizilyaka koyiinden, sipsi usta­

dt, ilkokul mezunu 16. Fatma Ergan (1924), Dirmil koyiinden, sigil kesen ocakl1 bir ha­

mm, okuma-yazmast yok

784 VELi CEM OZDEMiR/YtqAR KAlAFAT

17. Fatma Giil (1950), Dirmil koyi.inden, ev hammt, ilkokul mezunu 18. Gi.ilsi.im Akgiil (1946), Dirmil koyiinden, ev hammt, oktima­

yazmast yak 19. Hamide Go~er (i913-1989), Dirmil koyiinden, ev hammt, ilkokul

mezunu 20. Hamide Yurtsiper (1934), Dirmil koyiinden, ev hammt, okuma­

yazmast yak . 21. Hanife Dogan (1935-2010), Dirmil koyiinden, ev hamm1, okuma-

yazmast yak · 22. · Hanife Ozacar (1941), Dirmil koyiinden, ev hammt, okuma­

yazmastyok · 23. Hatke Eryavuz (1927), Dirmil koyiinden, ev hammt, okuma-yazmast var

24. Hatice Oztiirk (1940), Dirmil koyiinden, ev hammt, ilkokul.me-zunu

25. Hatice Tekin (1 ~31), Dirmil-Klztlyaka koyiinden, ev hammt, okuma-yazmas1 yak

26. Hava Ekinci (1926-2015), Dirmil-Ktztlyaka koyiinden, ev hamm1, okuma-yazmas1 yak

27. Hayriye Ozeren (1934), Dirmil koyi.inden, ev hammt, okuma­yazmas•yok

28. inci Kaan (1964), Dirmil koyiinden, ev ~ammt, ilkokul mezunu 29. ismi Yurtsiper (1941), Dirmil koyiinden, ev hamm1, okuJTia- .

yazmastyok 30. Keziban Oz (1910-2011), Dirmil koyiinden, ev hammt, okuma­

yazmastyok 31. Mahbube Ba~aran (1929-2010), Dirmil koyiinden, ev hantml,

okuma-yazmast yak 32. Mebrure Aksoy (1930-2011). Dirmil koyiinden, ev hammt, oku·­

ma-yazmast yak · 33. Mehmet Eraslan (1944), Dirmil koyiinden, emekli, ilkokul me-

zunu 34. Muharrem Sim$ek (1916), Dirmil-<;orten koyiinden, emekli, il­

kokul mezunu 35. Mukaddes Ozacar (1959), Dirmil koyiinden, ev. hamm1, ilkokul

mezunu 36. Murat Erdem (1969), Dirmil-<;orten koyiinden, memur, yiikse­

kokul mezunu

SALUR MEZAR DAMGALJ BABA Ali TURBESiVE DiRMil YORESi SALURLARI HALK iNAN~LARI 785

37. Mustafa Ylld1ran (1927), Dirmil koyiinden, emekli, ilkokul me-zunu

38. Mustan Onal (i 935), Dirmil koyiind~n, emekli, ilkokul mezunu 39. Mii$kiile Sancar (1936-2015)1, Dirmil koyiinden, ev hann:m,

okuma-yazmas1 yok 40. Neriman Eraslan (1950), Dirmil koyiinden, ev hamrru, okuma-

yazmasiyok . 41. Nuriye Ozdemir (1947), Dirmil-KlZllyaka koyiinden, ev hamm1,

okuma-yazmast var . "'·~

42. Osman Kanylld1ran (1920), Dirmil-Klzllyaka koytinden, eski ~o­ban, okuma-yazmas1 yok

43. Orner Tekin (1928), Dirmil koyiinden, eski kasap, ilkokul mezu-nu

44. Recep Yiicel (1945), Dirmil koyiinden, emekli davulcu, ilkokul mezunu

45. Sad1k Eraslan (1942), Dirmil koyiinden, marangoz, ilkokul me-zunu

46. ~eref Aykan (1925), Dirmil koytinden, emekli belediye ~aVU$U, ilkakul mezunu

47. ~eri <;mar (1952), Dirmil koyiinden, ev harurru, okuma-yazmas1 yok

48. ~eri Onal (1926), Dirmil koyiinden, ev hammi, okuma-yazmasi yok

49. ~erife Ozdemir (1928), Kanak Mahallesinden, ev hanimi, okuma­yazmasiyok

SO. Teslime Erkan (1931), Dirmil koyiinden, ev hamm1, okuma-yazmasi yak ·· ..

!;~

51. Teslime ~im$ek (1914-2014), Dirmil-<;orten koytinden, ev ha-mmi, okuma-yazmas1 yak

52. Tursun Onal (1927-2011), Dirmil koyiinden, ev hamm1, akuma­yazmasiyok

53. Yusuf Yurtsiper (1932), Dirmil koyiinden, ~ift~i, akuma-yazmas1 yok

54. Zahide Tugrul (1935), Dirmil-KlZilyaka koytinden, ev harum1, okuma-yazmas1 yak

55. Zahide Tiirel (1941), Dirmil koyiinden, ev hamm1, ilkakul mezu-nu

EKLER:

~

Fotograf 1: <;:i:irten ki:iyii, Yaprak mevkiinde bulunan Salur dam gall Baba Ali Tiirbesi

Fotograf2: Baba Ali tiirbesi.nin glineydogu cephesinden goriinii~ii. Onceden iizeri ardiS: agacmdan kiis;iik bir s:an ile kaphyken bilinmeyen bir sebepten dolaJI agas: i:irtii yanmi$tlr.

SALUR MEZAR DAMGAU BABA ALi TORBESiVE DiRMiL YORESi SALURLARI HALK iNAN~LARI 787

Fotograf 3: Baba Ali tiirbesinin Giindogdu (Dogu) yoniinde bulunan Salur boyu damgas1. Tiirbenin orijinal duvan }'llald1ktan sonra geli~igiizel olarak damga ters ~ekilde yerle~tirilmi~tir.

Fotograf 4: Baba Ali tiirbesindeki Salur damgas1.