İ’nİ Ş İ prof. dr. abdurrahman kÜÇÜk -...

2

Bukitabıntümhaklarıyazarlarınaveyayıncısınaaittir.

TÜRKİYE’DEDİNLERTARİHİ’NİNKURUMSALLAŞMASISÜRECİNDE

PROF.DR.ABDURRAHMANKÜÇÜK

g

EditörProf.Dr.AhmetHikmetEROĞLU

ISBN:978‐605‐9661‐63‐8

GenelYayınYönetmeniCumaAĞCA

SayfaTasarım/Kapak

BiçerYILDIRIM

Baskı/CiltBerikanOfsetMatbaacılıkMatbaaSertifikaNo:13642

BERİKANYAYINEVİ

CumhuriyetMah.Bayındır1.SokakNo:15/1‐2Çankaya‐Kızılay/ANKARA

Tel:(0312)2326218Fax:(0312)2321499ANKARA

Kitapiçerisindeyeralanherbirmakalenintümsorumluluğukendiyazarınaaittir.

DİNLER TARİHİ TARİHSEL BİR DİSİPLİN MİDİR? 155

DİNLERTARİHİTARİHSELBİRDİSİPLİNMİDİR?

g RamazanADIBELLİ

Giriş

İkinciDünyaSavaşısonrasıdönem,Batılılaraçısındandininceleme‐lerinoktasındaikincibirsafhayatekabülederkenAnkaraİlahiyatFakülte‐sinde ilk Dinler Tarihi kürsüsü kurularak Türkiye’de yeni bir akademikdisiplininortayaçıktığıdönemdir.Batı’daki“klasik”dönemgelişimveku‐rumsallaşmasürecindekihemteorikhempratiksorunlarınyolaçtığı tar‐tışmalardan sonra bir disiplin olarak ortaya çıkan Dinler Tarihi, FrankWhaling’ineditörlüğünüyaptığıeserinbaşlığındabelirtildiğişekliyle“çağ‐daş” dönemde gözlerini dünyaya açmış ve tam anlamıyla ancak 1990’lıyıllarınikinciyarısındansonrauydukanallarıveinternetgibiyeniiletişimvehaberleşmearaçlarınınyaygınlaşmasıvediğertaraftanda1994yılındaAbdurrahman Küçük’ün öncülüğünde kurulan Türkiye Dinler Tarihi Der‐neği’nin 2005 yılındaUluslararasıDinlerTarihiDerneği’nin (IAHR)üyesiolmasıylauluslararasıbirvizyonasahipolmuştur.

DiğerülkelerdeolduğugibiTürkiye’dedeDinlerTarihi anlayışı,budisiplinin tarihsel gelişim ve kurumsallaşmasıyla yakından alakalıdır. İlkTürkakademisyendinlertarihçisiolanvebirincikuşakdinlertarihçileriniyetiştirenHikmetTanyu, lisanseğitimini felsefe alanında tamamlamışkenhâlihazırdaDinlerTarihi anabilimdalında görevyapan akademisyenlerintamamına yakını ilahiyat kökenlidir. Bu disiplinin tarihsel arka planınabakıldığında paradoksal bir durumun varlığı dikkat çekmektedir. Avru‐pa’nınFransa gibi bazı ülkelerindeDinlerTarihi’ninbağımsız bir disiplinşeklinde ortaya çıkışıyla ile Tevhid‐i Tedrisat kanunundan sonra FransızfilologGeorgesDumézil’inİstanbulÜniversitesiİlahiyatFakültesindeDin‐lerTarihiderslerivermekiçin1925yılındaTürkiye’yegelişininilişkiliolu‐şubaşlangıçtabudisiplininstratejikbiraraçolarakideolojikyöndekulla‐nılmakistendiğinigöstermektedir.Dumézil’inifadesiyle,DinlerTarihikür‐

Doç. Dr., Erciyes Üniversitesi, İlahiyat Fakültesi Dinler Tarihi Anabilim Dalı. email:[email protected]

RAMAZAN ADIBELLİ

156

süleriFransa’dalaikleşmesürecinekatkısağladığıgibiTürkiye’dedeben‐zerbirişleviyerinegetirmeküzeredevletpolitikasınınbirdestekçisişek‐linde telakkiedilmişti.DidierEribon’averdiğimülakatta,onunbudisipli‐ninİslamTeolojisi/İlahiyat[lafacultédethéologiemusulmane]fakültesin‐dekurulmasınıhayretlekarşıladığısezilmektedir.Dumézil’egörebudisip‐lin,ülkedeyürütülenöğretimvearaştırmafaaliyetleriniulemanınelindenalma[décléricaliser]projesininbirparçasıydı(Dumézil1987:53).

Bu projenin devamının gelmediğini tarih göstermiştir. Bilakis 1949yılındaaçılanAnkaraÜniversitesiİlahiyatFakültesindeDinlerTarihikürsükurulmasıyla bu başlayan süreçteDinler Tarihi disiplini varlığını İlahiyatfakülteleribünyesindedevamettirmiştir.Buparadoksaldurumunfarkınavarıponuaşmayolundakiadımlarçokdahasonraatılmıştır.Budisiplininbağlamsalşartlarauygunbirkimlikvebubağlamdadafarklıbirmetodolojigeliştirmesigerektiğidüşüncesibuyöndeatılanadımlardanbiridir.

27‐ 30 Haziran 1989 tarihleri arasında Samsun’da düzenlenen Gü‐nümüzDinBilimleriAraştırmalarıveProblemleriSempozyumu’nda birincikuşak Türk dinler tarihçilerinden Günay Tümer’in sunduğu “Batı'da DinBilimleriKavramıveDinlerTarihiÇalışmalarındaMetodoloji”başlıklıbildi‐ridevarılansonuç:“DiğerİslamülkelerinedeışıktutacakşekildekendimizegörebirİslamDinlerTarihinegidilmelidir.[…]Kendidinlertarihimetodolo‐jimizi geliştirip belirlememiz” gerektiği yönünde olmuştur (Tümer 1989:149).

Üç yıl sonra yine Samsun’da düzenlenen Türkiye 1. Dinler TarihiAraştırmaları Sempozyumu’nda, (24–25 Eylül 1992) bildiri sunan ŞabanKuzgun ise Batı’da başlatılan karşılaştırmalı Dinler Tarihi çalışmalarınınbirkısmınınmisyoneramaçlıolduğunaveyapılankarşılaştırmalarınbilimehizmettenziyade,propagandamaksadıileAsya,AfrikaveAmerika'yagön‐derilecekolanHristiyanmisyonerleringittikleriyerlerdekikarşılaşacaklarıdinleritanımakvebudinlerinmensuplarınaHıristiyanlığınkendidinlerin‐den üstün olduğunu ispatlamak için yapılmış olduğuna dikkat çektiktensonra (Kuzgun 1992: 117) Karşılaştırmalı Dinler Tarihi, Dinler Tarihi veDin Fenomenolojisi şeklinde üçlü bir tasnif yaparak bunların birbirindenfarklıolduğunuveherbirinin“kendineaitözelbiralan”olduğunusavun‐maktadır.Kuzgun’agöre“DinlerTarihi,dinleri,mezhepleri,dinîprensipleri,dinî şahsiyetleri vb. şeyleri zaman vemekâna bağlı olarak inceler, ayrıca


genişolarakbirkarşılaştırmayapmacihetinegitmez.KarşılaştırmalıDinlerTarihi, istergeçmişteyaşamışsonrayokolmuşolsun, istersehalenyaşayanolsunbütündinlerielealır,dinleri,dinîprensiplerivb.şeylerizamanveme‐kânabağlıolmaksızın farklıvebenzeryönleri ileelealıp inceler” (Kuzgun1989:118–119).

HızlıbirşekildehemTümer’intasarladığıdinler tarihihemdeKuz‐gun’unyaptığıtasnifindeğişmişolduğugörülmektedir.Budeğişikliğinizle‐rinibirinciveikincikuşakdinlertarihçilerinibirarayagetirenİslâmîİlim‐lerVakfı’nca“TartışmalıİlmîİhtisasToplantısı”dizisiçerçevesinde25–26Haziran 2005 tarihleri arasında düzenlenen on birinci toplantıda “DinlerTarihindeUs’ûlMes’elesi”çerçevesindekitartışmalardagörmekmümkün‐dür. “DinlerTarihindeMetodolojiTartışmalarınaBirBakış”konulu tebliğsunan Mehmet Aydın’a göre Dinler Tarihindeki metodoloji tartışmalarıhenüz bitmiş değildir, bu durum da disiplin içerisindeki dinamizmi gös‐termektedir.KonuyaolumluyöndenyaklaşanAydın,budurumuumutve‐rici ve teşvik edici şeklindenitelendirmektedir. Aydın, ülkemizde yapılanDinlerTarihi çalışmalarındakarşılaşılan temelproblemin, araştırmacıdankaynaklandığısonucunavarmaktadır.ÇünküAydın’agöre,“bualandaçalı‐şanlarıntamamı,İslâmilâhiyatıeğitimialdıklarıiçin,yapılanbirdinîçalış‐mada İslâmîapolojetikmotifibirkenarabırakmakta” zorlandıklarıgörül‐mektedir(Aydın2005:1297).

GünayTümergibimetodolojidebir“bizeözgüyol”olmasıgerektiğinidüşünenAbdurrahmanKüçük, bu konudaki problemlerin giderilmesi ba‐kımındanyapılmasıgerekenlerişuşekildesıralamaktadır:

“1)Kitapyazarken,araştırmayaparkenve tezkonusuverirken“or‐tak bir yöntem” oluşturulmalıdır. Dinler Tarihi’ne ait (Deskrip‐tif/Nitelendirici, Karşılaştırma, Fenomenolojik gibi) metotların nerelerdevenasılkullanılacağındabirlik/paralellik sağlanmalıdır;2)Din tanımındavedinlerintasnifindeortakbiranlayışgeliştirilmelidir;3)Türkiyeyeözgüterminoloji denemeleri yapılmalı ve kullanılan terimlerde birlik yolu de‐nenmelidir; 4) Sembol ve simge kavramlarına açıklık getirilmeli, farklarortayakonulmalıvekullanımdaparalellikoluşturulmalıdır;5)Alandayapı‐lanaraştırmalardaveverilen tezlerde istişareyolubenimsenmeli, tekrar‐dankaçınılmalıveyardımlaşmayaönemverilmelidir”(Küçük2005:1395).

Bilimadamınınsadecebaşkalarınındüşünceleriniaktarankimsede‐ğil,aynızamandakendibilimalanıileilgiliterminolojiüretenkimseoldu‐

RAMAZAN ADIBELLİ

158

ğunadikkatçekenHarunGüngördeMehmetAydın“Türkiye’deakademikanlamdaDinlerTarihi araştırmacılarının İlahiyatFakültesikökenliolduk‐larını,busebepledealdıklarıtemeleğitimgereği,DinlerTarihiincelemele‐rindeİslâm’ımerkezealıp,apolojiyaptıklarını,buaraştırmacılarınkendile‐rini bundan bir türlü kurtaramadıklarını” (Güngör 2005: 1402)1 düşün‐mektedirler.

Güngör’egöreTürkiye’deDinlerTarihialanındakitemelmetodolojikproblem, “kelamcılar tarafındanyapılmışolandin tanımıylaDinlerTarihiçalışması yapmaya gayret etmek”ten kaynaklanmaktadır: “Eğer biz diniSamitoplumlarındaolduğugibirab,kutsal,ulu,güçlübirvarlıkolarakkabuledilen tanrıtarafındangönderilmişemirveyasaklarbütünüolarakalgılar,onunilminiyaparsak,buDinlerTarihideğil,Kelam‐Teolojiolur.Budatabiîolarakbizimutlakdoğruluğukabuledilenbirşeyindoğruluğunuispatetmesonucunagötürür”(Güngör2005:1402).

Metodolojialanındakiproblemlerinhalledilmesiaçısındanyapılmasıgerekenleri beşmaddedeözetleyenGüngör,Türkdinler tarihçilerininor‐takkavramlar,terimlerüretmesivebunlarkullanmasıgerektiğinivurgula‐dıktan sonra Dinler Tarihi disiplinin araştırma sahasının sadece tarihselyaklaşımlasınırlandırılmamasıiçin“KlasikDinlerTarihiçalışmasıyanında,Fenomenoloji,DinîEtnoloji,DiniFolklorveDinîAntropolojiçalışmalarına”(Güngör2005:1401)dayerverilmesigerektiğinisavunmaktadır.

Güngör’ün dikkat çektiği gibi Dinler Tarihi, Din Felsefesi, Psikoloji,Sosyoloji,Antropoloji,TarihveTeolojigibidini fenomenleri incelemeko‐nusuyapandiğerbirçokbeşeribiliminelaldığımalzemelerleilgilenmekte‐dir. Bundan dolayı da Dinler Tarihi disiplini diğer alanlar tarafından yu‐tulmatehlikesiylekarşıkarşıyadır.DinlerTarihidisiplininözerkbirbilimdalıhâlinegelmesiherşeydenöncebudisiplininkendiamaçlarınauygunbirşekildediniolgularıinceleyenbirmetotoluşturmasınabağlıdır(Brauer2003:9).Brauer’invurguladığıbuhususüzerindeEliade’ınözellikledur‐duğunuvedinbilimiçalışmalarındagözettiğitemelhedeflerdenbirinindebudisiplinikendineözgübirmetodolojiiledonataraközerkbirbilimdalıhâline gelmesini sağlamak olduğu konusu, bu yazının son kısmında elealınacaktır.

1KitaptabirbaskıhatasındandolayıHarunGüngör’ünikikatkısısırasıylaAliRafetÖzkanveMustafaAlıcı’yaatfedilmiştir.


TarihselArkaPlan

Din incelemelerini modern anlamda bilimsel bir anlayışla yürütmesürecini FriedrichMaxMüller’in (1823–1900) başlattığı ve bu bakımdanDinler Tarihi disiplininin “kurucu babası” olduğu yönündeki görüş bilimcamiasındagenelliklekabuledilmektedir (Eliade1977:615).DinlerTari‐hininyadadahagenelanlamdaDinBilimininöncüsüsayılanMüller,1867yılında yayımlananChips fromaGermanWorkshop isimli eserinin birincicildindebuyenidisipliniadlandırmaküzereReligionswissenschaftteriminiicatetmiştir(Mensching1955:11).Aydınlanmadönemidüşünürlerigibioda“religionaturalis”yadaaklınorijinaldoğaldiniileilgilenmişve“hakika‐tin”belirli tezahürlerdedeğil,dininenevrenselözündebulunduğu fikriniileri sürmüştür.Müller, orijinal hakikatin çeşitli dinler şeklinde farklılaş‐ması sürecini, Eski Ahit'in Babil Kulesi Efsanesinde dillerin farklılığınınkaynağını açıkladığı gibi buna benzer bir süreç olarak görmüştür(Kitagawa2003:28).Müller’egörehernekadarzamaniçerisindedillerinsayısı artmış olsa ve bunlar genişlemiş ve değişikliğe uğramış olsalar dayine de insanlığın temel düşüncelerini bünyelerinde barındırmaktaydılar.Bundan dolayı bilimsel ilkeler dairesinde gerçekleştirilen karşılaştırmalıfilolojikincelemelersayesindeinsanlığınsahipolduğubellibaşlıdillerineneski katmanlarınaulaşılarak insanlığın temeldüşüncelerini oluşturanun‐surlaraydınlatılmıştır.Dünyadakibütündillerinbirtekköktengeldiğites‐pitindenhareketledinindebenzerbirsüreçtengeçtiğinidüşünenMüller’egöre(Müller1867:xxvii)dünyanınbaşlangıcındanbuyanatamamenyeniolanbirdinyoktur(Müller1867:ix‐x).Yanidillergibibütündinlerdebirköktengelmektedir.BukökdinyadaAlmancatabiriyleurreligiondaHıris‐tiyanlığıntakendisidir.Müller,budüşüncesiniSt.Augustine’denalıntıyap‐tığıbirpasajladahadaaçıkhâlegetirmektedir:“ŞimdiHıristiyandinidiyeisimlendirilenşeyeskiinsanlardadavarolmuştur.Yanibudin,İsa’nınbede‐negirdiğianakadar–kibuandansonradahaöncevarolanbudinHıristi‐yanlık diye isimlendirilmiştir‐ insanlığın başlangıcından beri mevcuttur”(Müller 1867: xi). Hem dinin dile benzemesi hem deDil Biliminin belirliilkelere kavuşarak önemli sonuçlar doğurmasından hareketle Müller,Religionswissenschaft’ın da bu modele göre işlemesini teklif etmiştir(Müller1867: xviii‐xix). BöyleceMüller veöğrencileri, dillerin tarihi geli‐şim safhalarını incelemek suretiyle “bilimsel yolla” dinin özüne ulaşabile‐cekleriniummuşlardır.HernekadarHıristiyanlığındiğerdinlerdenüstün

RAMAZAN ADIBELLİ

160

olduğu fikrini taşısa daMüller’e göre bu yeni disiplin gerçek bir bilimselkarşılaştırmayadayanmalı vebütündinlere eşitmesafededurmalı, değeryargılarındanuzakvetarafsız,yaniobjektifolmalıydı.“Biliminpartizanlaraihtiyacıyoktur”(Müller1899:26,28.)diyenMüller,Religionswissenschaft’ıKarşılaştırmalı Teoloji (Comparative Theology) ve Teorik Teoloji(TheoreticTheology)olmaküzereikibölümdenoluşanbiryapıolarakta‐sarlamıştır(Müller1899:16–17).

Joseph M. Kitagawa’nın belirttiği gibi Müller, Religionswissenschaftterimini, çok farklı olmamasına rağmenbuyeni disiplininDinFelsefesin‐den ve Teolojiden ayrıldığını göstermek için kullanmış (Kitagawa 2003:28) ve temel farkı, normatif olmayan bir disiplin inşa etmeye çalışmıştır(Alıcı2007:27).

AlmancabirterimolanReligionswissenschaftteriminindiğerBatıdil‐lerinde tam karşılığı olmadığı için dini fenomenleri inceleyen disiplin,Fransızcakonuşulanbilimçevrelerinde “Histoire comparéedes religions”(Karşılaştırmalı Dinler Tarihi), “Science des religions” (Dinler Bilimi),“Histoiredesreligions”(DinlerTarihi),“Etudegénéraledesreligions”(Ge‐nelDinlerİncelemesi),“Phénoménologiedesreligions”(DinFenomenoloji‐si),“Sociologiedesreligions”(DinSosyolojisi),“Religiologie”; İngilizceko‐nuşulançevrelerdeise“Comparative[Studyof]Religion[s]”(Karşılaştırma‐lıDin[ler][İncelemesi]), “PhenomenologyofReligion”(DinFenomenoloji‐si), “Science of Religion[s]” (Din[ler] Bilimi), “History of Religion[s]”(Din[ler] Tarihi) ve “Religiology” gibi terimlerle adlandırılmıştır (Allen1982:28;Pummer1972:94;Bianchi1975:24).Ortakbiradıbulunmadığıiçindoğal olarakdini fenomenleri inceleyenbilim adamlarının çalışmala‐rında bu disiplin farklı adlarla karşımızı çıkmaktadır. Örneğin MirceaEliade, JosephM.Kitagawa (1915–1992) veCharlesH. Long gibi Chicagookulumensupları “historyof religions”kavramanıkullanırken,Harvard’lıdinler tarihçisi Wilfred Cantwell Smith (1916–2000), “comparativereligions” terimini tercih etmiştir. Hollandalı din bilimcileri W. BredeKristensen(1867–1953)veGerardusvanderLeeuw(1890–1950),yaptık‐ları işin “din fenomenolojisi” olduğunubelirtirken, İtalyandinler tarihçisiRaffaele Pettazzoni (1883–1959) ve Alman kökenli din bilimcisi JoachimWach (1898–1955), “allgemeine Religionswissenschaft”dan söz etmekte‐dirler(DudleyIII1977:5).


Budisiplininbukadarçokisimaltındanitelendirilmesi"DinlerTari‐hi" (History of Religions) teriminin, farklı “anlama ufkuna” (Verstehens‐horizont)sahipfarklıbilimadamlarınagörefarklıanlamlarifadeetmesin‐denkaynaklanmaktadır.Bazılarınagöre,DinlerTarihi,karşılaştırmalıme‐todu kullanarak, dinlerin çeşitli yönlerinin incelenmesi ve tasvir edilmesibakımından dünya dinleri içerisinde bir tür seyahattir. Diğerlerine göre,çeşitli dinlerin tarihi olgusunun temelini oluşturduğu için, Dinler Tarihi,kesinlikle“dinin”felsefîbakımdanincelenmesidir.BirdiğerlerinegöreiseDinlerTarihi, sadece tekbirdinideğil, birçokdini ele alanveböylecedekilisetarihiniandırantarihibirdisiplindir.BöyleceDinlerTarihidisiplini‐nin mahiyeti hakkındaki bu müphemlik, şimdiye kadar bu disiplinin bukadar çok isimle ifade edilmesine neden olmuştur. Bu karışıklığa bir sonvermek üzere Dinler Tarihi alanında çalışan araştırmacıları tek bir çatıaltındatoplamayıamaçlayandünyaçapındakiörgüt,İngilizcebirisimola‐rak "The International Association for the History of Religions" (IAHR:Uluslararası Dinler Tarihi Derneği) adını benimsemiştir. “Dinler Tarihi”(HistoryofReligions)teriminin“GenelDin[ler]Bilimi”(GeneralScienceofReligions) teriminin eşanlamlısı olarak düşünüldüğü, böylece disiplininyapısının Religionswissenchaft bağlamında tartışılması gerektiği böyleceaçıklığakavuşmuştur(Kitagawa2003:26).

Yukarıda ifade edilen hususlar özetlendiğinde genel olarak “DinlerTarihi”terimibilimcamiasındaüçfarklıanlamdakullanılmışolduğuortayaçıkmaktadır:1)Daranlamdabuterimleherbirdininkronolojiksıratakipedilerek tarihi bağlam içerisinde ele alınması kastedilmektedir. 2) Genişanlamda“DinlerTarihi”tabiriylehemdaranlamdaki“DinlerTarihi”nihemde“DinFenomenolojisi”nikapsayaraktarihivefenomonolojikincelemeleribirleştirenbir disiplin kastedilmektedir. 3) En geniş anlamda ise bu isimAlmanca“Religionswissenschaft”teriminineşanlamlısıolarakkullanılmak‐tavebununladinlerinsalttarihiincelemesinideğil,dinlerinkarşılaştırmalıincelenmesini,dinmorfolojisinivedinfenomenolojisinideihtivaedenbirdisiplindüşünülmektedir(Sharma1975:81).

DinlerTarihi,akademikbirdisiplinolarakilkkezBatıAvrupa’daor‐tayaçıktı.19.yüzyılınsonlarınadoğruAvrupaüniversitelerindeilkDinlerTarihi kürsüleri şu tarihlerdekurulmayabaşladı: Cenevre (1873), LeidenveAmsterdam(1877),Paris’teCollègedeFrance(1880)veÉcolePratique

RAMAZAN ADIBELLİ

162

desHautesÉtudes’ün (EPHE) yeni kurulan 5. bölümünde (1886), Brüksel(1896).BilimselbirdisiplinolarakDinlerTarihininvedahagenelanlamdaDinBilimlerinin(Religionswissenschaft)tarihçesiortayakonulurkengenel‐likle Friedrich Max Müller’in (1823–1900) Introduction to the Science ofReligion (Din Bilimine Giriş) (1873) adlı eseri, bu disiplinin temellerininatıldığı ilkkaynakkabuledilir(delaSaussaye1904:3: Jordan1905:151,170;Sharpe2005:21)vebutarihtenbaşlanarakbudisiplinintarihselgeli‐şimsafhalarıkronolojiksıraylaelealınır.Buyaklaşım,DinlerTarihininherülkedekendineözgü şartlar altında geliştiği ve kurumsallaştığı gerçeğineyeterincevurguyapmadığıgibisankibudisiplinortakbirgelişimsafhasın‐dan geçmiş izlenimi uyandırmaktadır. Böylece bu yaklaşım, Dinler Tari‐hi’nin hangi ülkede ne şekilde telakki edildiği konusuna da açıklık getir‐memektedir. Oysa diğer bilim dallarında olduğu gibi Dinler Tarihi, Avru‐pa’daülkedenülkeye farklı tarihselvekültürelbağlamlardaortayaçıktığıiçindoğalolarakda farklışekillerdedeğerlendirilmektedir.ÖrneğinPeterAntes,DinlerTarihikonusundaAvrupa’daikitemeltelakkininvarlığındansözetmektedir.Antes’egöreDinlerTarihi,Fransaveİtalya’dakatıakade‐mikbir yaklaşımla ele alınırken, bu disiplineAlmanya ile Kuzey veDoğuAvrupa ülkelerinde daha fazla görevler yüklenmektedir. Katı akademikanlayış,dinincelemesindevurguyutarihselboyutayaparakyalnızca“Din‐lerTarihi”neyoğunlaşmaktadır.ÖylekiDinSosyolojisiveDinPsikolojisibudisiplininaltdallarısayılmamaktadır.Dinincelemesinidahagenişperspek‐tiftenelealanikinciyaklaşımıAlmanca“Religionswissenschaft”terimiifa‐deetmektedir.Diniçokyönlüaçılardanincelemeyiamaçlayanbuyaklaşımhem Dinler Tarihini, hem Din Sosyolojisini hem de Din Psikolojisini işekatarakçokdisiplinliolmaözelliğitaşımaktadır.

Dinler Tarihi konusunda Batı ülkeleri arasındaki diğer bir önemlifarklılık da bu disiplinin teoloji ile ilişkisininmahiyeti noktasında yer al‐maktadır.Almanya’dateolojiileDinBilimininaraştırmaalanlarınınsınırla‐rı konusu uzun zamandan beri tartışılmaktadır. Teolojinin, Hıristiyanlık,Yahudilik,EskiDoğuveAkdenizHelenistikmedeniyetini,DinlerTarihi’ninisediğerdinigelenekleri,özellikledeİslam,HinduizmveBudizm’iaraştır‐ma sahası olarak benimsemesi yönünde bir görüş belirmişti. Fakat1960’lardan sonra Vatikan tarafından başlatılan dinlerarası diyalog çalış‐malarınedeniyleHıristiyanteologlaryukarıdakigörevdağılımınıgözardıederekdünyadinleri ileilgilenmeyebaşlamışlardır.1990’lardansonraise


bu kez de dinler tarihçileri kendi sahalarının dışına taşmaya başlamış vediniaraştırmalaryapanöğrencilerinHıristiyanlıkkonusundakibilgieksik‐liğinigerekçegöstererekbualanadagirmişlerdir.

KuzeyAvrupaülkelerindeTeoloji ileDinBilimi arasındaki ilişkiAl‐manya’dakine nazaran daha az gergindir. Danimarka’da Dinler Tarihi ileTeolojiyanyanayürütülürken,Norveçveİsveç’teDinlerTarihi,Teolojininyerine geçmiştir. Dinler Tarihi ile Teolojinin uzlaşı durumu, Hollanda veBelçika’nın Flamanca konuşan kesimi için de geçerlidir. İngiltere’de DinBilimi ile Teoloji çatışmaksızın varlıklarını birlikte sürdürmektedir.Hattabirçoküniversitede“TeolojiveDin İncelemeleri” (TheologyandReligiousStudies)aynıçatıaltındayürütülmektedir.Fransa, İngiltereve İspanya’daiseDinlerTarihiileTeolojibirbirindentamamenfarklıbirerdisiplinkabuledilmektedir(Antes2004:44‐56).

Akademik bir disiplin olarak yaklaşık bir buçuk asırlık bir geçmişesahipolanDinlerTarihininincelemealanı,yanikonusu,metodolojisi,Teo‐lojiileilişkisigibikonulardakifarklılıklarınneredenkaynaklandığımesele‐siniDinlerTarihikürsülerininkurulduklarıtarihselbağlamınanalizibüyükölçüdeaydınlatmaktadır.Bugünbudisiplininalgılanışındakifarklılık,onunbaşlangıçta farklı şekillerde ve farklı amaçlarla tasarlanmış olmasındanileri gelmektedir.19. yüzyılda çeşitliAvrupaülkelerindekibilimadamlarıarasında yoğun bir bilgi alışverişi olmuşsa da Dinler Tarihi kürsülerininkuruluşubüyükölçüdeherülkeninkendi tarihsel, siyasalvedinselduru‐mundaki değişimler sonucunda gerçekleşmiştir (Stausberg 2007: 305‐306).Dolayısıylabukürsülerinkuruluşundakiamaçsadecebilimselkaygı‐lardankaynaklanmışolmayıpaynızamandaideolojikçatışmalarınvesiya‐sal projelerin de bir ürünü olarak görünmektedir. Bu durum Fransa’daözelliklekendinibellietmektedir.DiğerbirçokBatıülkesininaksineFran‐sa’nınmilli dini Katoliklik olmuştur. 1789’deki Fransız İhtilalinden sonradurumdeğişmişveCassadio’nundeyimiylelaiklik,“siyasal”birdinşeklin‐dehâkimiyetkurmuştur(Casadio2005:4044).Budurum,Fransızhalkınıikiyebölmüştür:KilisetaraftarlarıileKilisekarşıtları(Baubérot2002:55)yadabaşkabir ifadeyleKatoliklerleCumhuriyetçiler(Daughton2006:8).MichelDespland’unbelirttiğigibiKatolikliktaraftarları ile laikliktaraftar‐larıarasındakiçatışmadiğerAvrupaülkelerindebenzerinerastlanılmayan,Fransa’yaözgübirdurumdur(Despland2001:17).

RAMAZAN ADIBELLİ

164

Türkiye’deDinlerTarihi

Türkiye’deDinler Tarihi disiplininin nasıl telakki edildiği hususunaülkemizdeyazılanDinlerTarihikitaplarındabudisiplineilişkintanımlama‐laraçıklıkkazandırmaktadır.ÜlkemizdeyayımlananilkDinlerTarihikitap‐larından biri M. Şemseddin Günaltay’ın Tarih‐i Edyan adıyla 1338/1922yılında neşredilen kitabıdır. Günaltay bu kitapta “Din İlimleri”nin “DinlerTarihi”ve “DinFelsefesi”olmaküzerebirbirini tamamlayan ikibilimda‐lından oluştuğunu ifade ettikten sonra Dinler Tarihini şu şekilde tanım‐lanmaktadır:

“DinlerTarihi; insanlığınbugünekadardinîaçıdangeçirmişolduğudeğişikleriaçıklar.SiyasitarihleriolmayanilkelvevahşikabilelerindinveinançyapılarıdaDinlerTarihininkonusuiçinegirer.Fakatderinlemesineincelemeyaptığı asıl alan,medeni insan topluluklarının sosyal açıdan ge‐lişmeveyenilikleridir[...]DinlerTarihindeiseancakdinleringeçirdiğide‐ğişimsüreçlerivemeydanaçıkanözellikleriaraştırılarak,bununlayetinilir[...]DinlerTarihindebir"din",tarihselolarakvemukayeseetmeksuretiyleikiaçıdandeğerlendirilir.Tarihiinceleme,odinidiğerdinlerdentamamenayrıolarakelealıp,kendisınırlarıiçindearaştırarak,nasılortayaçıktığını,negibideğişikliklergeçirdiğinivegünümüzdenedurumdaolduğunuince‐lemekten ibarettir. Mukayeseli inceleme ise; o dinin diğer dinlerle olanilişkilerininveortaknoktalarınınaraştırılmasıdemektir.Pozitifdinlerilmi,dinlerinmukayeseli tarihinden ibaret olduğu için, her iki incelemenin deilmi usullere göre gerçekleştirilmesi gerekir” (M. Şemseddin Günaltay2006:33–34).

1949yılındakurulduktansonraAnkaraİlahiyatFakültesindeilkDin‐ler Tarihi kürsüsünün başına geçen Annemarie Schimmel ise FriedrichHeiler’inetkisinitaşıyaneserindeyaptığıtanımdaDinlerTarihiyerineDinTarihiifadesinikullanarakişebaşlamasıdikkatçekmektedir:

“DinTarihi:Builimkolununözelvazifesi,filolojivetarihusulleriylemuayyenbirmilletinveyaırkın,birdevrin,birmezhebinveyabirtekşah‐siyetin dinini tetkik etmektir ve aynı zamanda da ayrı ayrı dinlerinjenealojik, yani nisbet bakımından bağlılığını, yahud dinlerin birbiri iletarihîmünasebetini araştırmaktır […]Dinbilgisinin ikincibüyükbölümü,DinFenomenolojisi’dir.Builim,tarihîmevkiinidikkatlenazaraalmaksızın


sadecedinîhadiseninmahiyetini tetkikeder.Muhtelifdinlerinmukaddesâyinlerini, mukaddes mahallerini, kudsî zamanlarını, mukaddes eşyasını,kudsî şahsiyetlerini inceler; ayrı, ayrıherdinemahsusTanrımefhumunuaraştırır[…]Dinfenomenolojisi,dinlertarihindebazenbirazkaotikgörü‐nenmuhtelif tezahüratıaraştırıptertipler;dinlerinçeşitçeşittiplerinigü‐zel bir nizama koyar; bütün dinlerdemüşterek olan olayları gösterir. BusebeptendirkiDinfenomenolojisi,dinlerinayrılıklarınıinkâretmeksizin‐bilâkis her dinin hususiyet ve hayatmerkezini göz önünde tutarak ‐ dinîduygununvebuduygununtezahürlerininhemenbütündünyadabirbirle‐rinebenzediğine işaretedipbusuretledinlerinaslınınvemaksadınınbirolduğunuispatetmeğeçalışır.Aynızamandadinfenomenolojisi,mukaddesbirâyininnasılgelişipdeğiştiğiniaraştırır”(Schimmel1999:6–7).

Ülkemiz İlahiyat Fakültelerindeki Dinler Tarihi derslerinde en çokokutulanders kitaplarındanbiri olanGünayTümer veAbdurrahmanKü‐çük’ünDinlerTarihiadlıeserlerindebudisiplinşuşekildetanımlanmakta‐dır:

“DinlerTarihinintarifi,tarihivekarşılaştırmalıincelemeleregöreikişekilde yapılabilir. Tarihi incelemelere göreDinlerTarihi; tarih ve filolojimetodlarınıkullanarakdinleridoğuşvegelişmesindeninanç,ibadet,ahlâkvb.konularınakadar,tarihiseyiriçindeinceleyenbirdisiplindir.Karşılaş‐tırmalıincelemeleregöreDinlerTarihi;dinlerindiğerdinlerleolanmüna‐sebetlerinibenzer,farklıveortakhususlarınıkarşılaştırmalıolarakelealanbirbilimdalıdır”(TümerveKüçük1997:10).

Selçuk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi emekli öğretim üyelerindenProf.Dr.MehmetAydın’ınbenzerbirtanımyaptığıgörülmektedir.Aydın’agöre:

“Dinlertarihi,tarihvefilolojiyardımıiledinlerindoğuşunu,gelişme‐sini, inanç, ibadet ve ahlâkî değerlerini, tarihî seyir içinde inceleyen vefenomenolojik metoddan da yararlanarak dinî fenomenlerin yapısını veözünüaraştıranbir ilimdalıdır.KarşılaştırmalıDinlerTarihi ise,Dinlerinbenzeyenveayrılanyönlerini,dinîkurumları,itikadı,pratikvesosyalyön‐denkarşılaştırmalıolarakTarihîvefenomenolojikgelişmeiçindeinceleyenbirbilimdalıdır”(Aydın2008:15).

Bu tanımlamalara bakıldığında Dinler Tarihi bilim dalının ağırlıklıolarak tarihsel bir disiplin olarak telakki edildiği açıkça görülmektedir.

RAMAZAN ADIBELLİ

166

Oysa Schimmel’in asistanı ve Türkiye’de ilk akademisyen dinler tarihçisiolanHikmet Tanyu’nun 1959 yılında tamamladığı doktora çalışması olanAnkara veÇevresindeAdak veAdakYerleri (Ankara 1967), Doçentlik teziolan Türkler’de Taşla İlgili İnançlar (Ankara 1968) ve Türklerde dağ ileilgili inançlarıkonuedinenDinlerTarihiAraştırmaları (Ankara1973)adlıkitaplar,ağırlıklıolarakfenomenolojikyaklaşımlaelealınançalışmalardır.Türkiye’de yetişendinler tarihçilerinin çoğununTanyuekolündengelme‐sine rağmen, bu yaklaşıma onun kadar ağırlık vermediklerini söylemekmümkündür.

Çoğu araştırmalarda fenomenolojik yaklaşımın temel ilkesi olanepocheveeideticvisionyadatarihselyaklaşımınbirilkesiolanobjektiflikkriterin göz ardı edildiği ve Mustafa Ünal’ın dikkat çektiği gibi özellikleİslam ile ilgili konular gündeme geldiğinde normativist ve apolojetik birtavrın sergilendiği gözlemlenmektedir (Ünal2010).Ünal’ınüzerindedur‐duğudurumuaçıkbirşekildeortayakoyanörneklerdenbirtanesinivere‐lim.DinlerTarihialanındaçalışmalaryapanlarıntamamınınİslâmilâhiyatıeğitimialdıklarıiçinyaptıklarıaraştırmalarda“İslâmîapolojetikmotifibirkenara bırakmakta” zorlandıklarını ifade eden Mehmet Aydın’ın başındabulunduğu araştırmacı ekibin Konya merkezdeki ziyaret yerleriyle ilgili“biryandanDinlerTarihi,diğeryandanDinFenomenolojisiaçısındanışık”tutmayı amaç edindikleri “tamamen bilimsel bir perspektifle yapılan” ça‐lışmalarındakitemelamacınhemenönsözde“halkımızınbuziyaretyerle‐rindekiuygulamalarınİslam’labağdaşmadığınınortayakonulması”olduğuveİslaminancıyla“uyuşmayanbudavranışlarınhalkımıztarafındanniçinyapıldığınınarkaplanınıortayakoymak”olduğuşeklindeifadeedilmekte‐dir(Aydınvd.2006:III).Çalışmanınsonuçkısmındaisebenimsenenyakla‐şımınteolojikniteliğiaçıkçaifadeedilmektedir:

“[…]Türklerİslamdininikabuletmekleberaber,eskidinivekültürelkalıntılarıkolayca terkedememişlerdir.Bueski inançkalıntıları, şekilde‐ğiş‐tirerekvarlıklarını sürdürmüşlerdir […] İslamiyet,hiçbir zamanonay‐lamadığı halde, yeni bir takım dini fenomenler ortaya çıkmıştır. Mesela,türbeveyatırlarıziyaret,İslamiolmaklaberaber,onlardanbirşeylerİste‐mekkesinlikleİslamideğildir[…]Şüphesizbugibipratikler,İslamdiniileçelişikbirdurumarzetmektedir.Halkımız,İslamiyet'ebüyükbirsaygıbes‐lemeklebirliktemanevihalkinançlarımdayaşatarakbirhalkMüslümanlı‐


ğımeydanagetirmiştir.Bunundasebebi,İslâmiyetiyeterincebilmemekvecehalettir”(Aydınvd.2006:132–133).

Batı’dakidurumunaksineTürkiye’dekidinlertarihçilerininDilbilim,Antropoloji, Felsefe ya da Kültür Tarihi alanlarında değil, İslam ilahiyatıtahsili yaptıkları için aldıkları eğitimin dine yaklaşımlarına büyük ölçüdeetkiettiğinivurgulayanŞinasiGündüz,1990’lardansonraTürkiye’deDin‐lerTarihialanındaönemlibirgelişmeolduğunubelirtmektedir.Gündüz’egöreDinlerTarihialanındalisansüstüeğitimialmaküzereBatılıüniversite‐leregönderilen çok sayıdaöğrenciülkeyedönüşlerindedisiplineyeni bircanlılıkkazandırmıştır. “BuyenidönemdebirçoklarıarasındaAlmanya’daDinlerTarihialanındaeğitimgörmüşolanEkremSarıkçıoğlu,araştırmalarıBatı’daki düzeye yükselterek özellikle önemli bir rol oynamıştır” (Gündüz2005: 40). Gündüz’e göre “betimleyici fenomenolojik metot kullanan”Sarıkçıoğlu ise kendisinin “bir Dinler Tarihçisi olmakla beraber aynı za‐mandabirilahiyatçıolduğu”nu(Sarıkçıoğlu1997:116)vurgulayarakDin‐lerdeMehdi Tasavvurları konulu karşılaştırmalı çalışmasının sonuç bölü‐mündeİslam’dakiMehditasavvuruüzerineteolojikbiryorumyapmaihti‐yacıhissetmiştir:“Kur’an’agöreahirzamandabeklenenMesihveyamehdigelmiştir,ismideHz.Muhammed(sav)’dir”(Sarıkçıoğlu1997:117).

DinlerTarihialanındayapılan tezlerinçoğunun“ilahidinlerle” ilgilikarşılaştırmalıçalışmalardanoluştuğunavebunlardadagenelliklenorma‐tifbiryaklaşımsergilenerekİslamdinimerkezalındığıveonundiğerdin‐lerdenüstünoluşunungösterilmeyeçalışıldığınadikkatçekenBakiAdam’agöreDinlerTarihidisipliniİlahiyatFakültelerindeyeraldığıiçin“buteolo‐jik tutum normal karşılanabilir” (Adam 1997: 515). Türkiye’deki dinlertarihçilerininilahiyateğitimindengeçtiğiveDinlerTarihiderslerininsade‐cedineğitimiverenokulvefakültelerdeokutulduğuiçinAdam’agöre“İla‐hiyat Fakültelerindeki Dinler Tarihi disiplini objektif sosyal bir din bilimiolmaktanziyadebirilahiyat(teoloji)disiplinidir”vebudisiplin“enazındanşimdilik, İslam’ınveTürkkültürünün ihtiyaçlarıaçısındanbir “ilahiyat”di‐sipliniolarakkalmakdurumundadır”(Adam1997:516).KonuyapragmatikaçıdanyaklaşanAdam’ınesasaldığıtemelkriter,DinlerTarihidisiplinininİslam’a ve Türk kültürüne sağlayacağı katkılardır. Disiplinin amacını buşekildebelirleyenAdam,Türkiyedinler tarihçilerinin ilahiyatçı kimliklerihususunatekrarvurguyaparakteolojikyaklaşımınkaçınılmazlığınıvehat‐

RAMAZAN ADIBELLİ

168

ta gerekliliğini şu ifadelerle dile getirmektedir: “Bir ilahiyatçıdan, dininiparantezealarakdiğerdinleri incelemesibeklenemez, ilahiyat eğitimindengeçmiş,dogma(akaid)okumuşbirdinlertarihçisidebirtefsirci,birkelamcıkadar,yerigeldiğinde,dogmatikolmahakkınasahiptir”(Adam1997:517).

Adam,normatifdeğil,objektifvedeskriptifbirdinbilimiolanDinlerTarihininbutemelnitelikleriyle ilahiyatçıkimliğinesahipdinlertarihçile‐rinin kendi kişisel özelliklerinden kaynaklanan bu durumun disiplinininandırıcılığınaveciddiyetinegölgedüşürebileceğivemeydanagetireceğirisklerin, gerilimlerin ve hatta çelişkilerin ne şekilde çözüleceğine ilişkinbirprogramsunmazken,sadeceilahiyatçıkimliğiiledinlertarihçisikimliği“arasındaki dengenin iyi ayarlanması” gerektiği yönündeki ikazla yetin‐mektedir(Adam1997:517).

Anadolu Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi İlahiyat Önlisans Prog‐ramıiçinhazırladığıDinlerTarihiadlıderskitabındaBakiAdam’ınyaptığıtanımdadisiplinintarihselyaklaşımadayalıoluşunavurguyapılmaktadır:

“Dinler Tarihi, iki kelimeden oluşmaktadır: Tarih ve dinler. Bun‐lardantarih,kendisinehasmetotlarıolangenelbirsosyalbiliminadıdır.Engeneltanımıylatarih;olaylarısebep‐sonuçilişkisiiçerisinde,yervezamangöstererek inceleyen bir bilim dalıdır. Din ise, insanlık tarihinde özel biryeresahipolanbir fenomendir.Antropologların,etnologların,arkeologla‐rınvediğerbilimadamlarınıntespitettiğinegöredin, insanlabirliktevarolmuşbirfenomendir.Tarihte,dinsizbirtoplumarastlanmamıştır.Enilke‐linden en gelişmişine, bütün kavimlerde bir dinin bulunduğu tespit edil‐miştir. Tarih biliminin değişik disiplinleri vardır. Konusuna göre bu di‐siplinlerfarklıisimlerleanılır.Felsefenintarihîgelişiminiinceleyendisipli‐neFelsefeTarihi,hukukungelişiminikonuedinendisiplineHukukTarihiadı verilir. İnsan hayatında özel bir yere sahip olan dinleri konu edinentarihbranşınadaDinlerTarihidenir”(Adam2000:2).

2015yılındayayımlananDinlerTarihiElKitabı’ndayukarıdakitanı‐ma aynen yer veren Adam, Dinler Tarihi’nin teolojiden farklı olduğunuyenidenifadeetmektedir.Tarihboyuncayeryüzündevarolmuşbütündin‐leritarafsızolarakincelemekonusuyapanbirbilimdalıolanDinlerTarihi,“herhangibirdininsavunmasınıyapanilahiyatbilimlerindenayrılır.Bubilimdalıbütündinleriaynıkategoridedeğerlendirir,dinleriüstünlük,gelişmişlik,


doğrulukveyanlışlıkbakımındandeğerlendirmeyetabitutmaz.Onlarıolduk‐larıgibiinceler”(Adam2015:19).

Eliade’ınDinlerTarihiTelakkisi2

Eliade,Tarihi yaklaşım ilemorfolojik analizin birbirini tamamladığınıbelirtmesinerağmen(Eliade1952:26;Eliade1957:219)dinifenomenleritarihi perspektiften ele almanın o fenomenleri anlamak bakımından pekfazlabirşeykazandırmayacağıdüşüncesindedir.

“Herdinifenomeninbirtarihiolduğununvebelirlibirkültürelkomp‐leksileilişkiliolduğununfarkınavarmakdinlertarihçisininişinisonaerdir‐mez.Onabirdedinifenomeninanlamını,maksadınıvemesajınıanlamakveaçıklığakavuşturmakdüşer. […]AvusturalyalılardanbaşlayarakYunan‐ŞarkgizemlerineyadaTantrizmegiriştörenlerinialıpsosyalvekültüreliçerikle‐rini,yayılmalarını,dönüşümleriniveyabozulmalarınıortayakoyarakbunla‐rıntarihinimeydanagetirmek,butörenlerinderinanlamlarınınaydınlatıldığıanlamınagelmez.Tümbugiriştörenlerindeinsanınmanevitavrıgörünmek‐tedir.”(Eliade1986:146).

Eliade, 1955 yılında yazılan bu satırlarda ifade edilen düşüncelerini1943yılındayayımlananComentariilalegendaMeşteruluiManoleadlıkita‐bındaincelediğiManoleUstaefsanesiniincelerkendeşuvecizifadeiledilegetirmektedir: “Ne şekilde yayıldığının tarihini bilmek onun anlamındandahaazilgilendirmektedirbizi”(Eliade1994:176)İncelenenolgularınne‐denlerinivekökenleriniaçıklığakavuşturmayıtemelhedefiolarakbelirleyentarihiyaklaşımınbuteşebbüsünüboşbirgayretolarakgörenEliade’agöre(Eliade1986:274)“Kısacaşuönemlihususihmaledilmiştir:“DinlerTarihi”ifadesindevurgutarihkelimesiüzerinedeğil,dinkelimesiüzerineyapılmalı‐dır”(Eliade1952:36).

“Sosyologa göre din her şeyden önce sosyal bir olgudur; hatta bazısosyologlarlagöreenüstünsosyalolgudur.Tarihçiyegöredin, tarihibirol‐gudur, psikologa göre ise psişik bir olgu. Bunların tümü kısmen doğrudur.Ziraaynıandahemsosyal,hempsişikhemdetarihi(vetabiikihemdedilbi‐limsel, ekonomik,biyolojik, cinselvs.)birolguolmayanbeşeriolguyoktur.

2Ayrıntılıbilgiiçinbkz.Adıbelli,MirceaEliadeveDin,s.316‐325.

RAMAZAN ADIBELLİ

170

Fakatsözkonusuolandinibirolgununbizedinibirolguolaraknegösterdi‐ğiniyakalamaktır”(Eliade1986:273–274).

Eliade, bu düşüncesini daha veciz bir biçimde şöyle aktarmaktadır:“Herdini tecrübeözelbir tarihibağlam içerisinde ifadeedilmekteveakta‐rılmaktadır. Fakat dini tecrübelerin tarihîliğini kabul etmek bunların diniolmayan davranış biçimlerine indirgenebileceği anlamına gelmez” (Eliade1971:26–27).

Eliade’agöredinlertarihçisikendisinisalttarihçiliğinsınırlarıiçerisi‐nehapsedersekendi yerininbir gün tarihçiler tarafından alınmasınaengelolamaz ve bu anlayış da Dinler Tarihinin bağımsızlığının yok olmasına yolaçar(Eliade1986:154–155).

Eliade,“tarihiyaklaşım”terimiyle JoachimWach’ın“Belirli tarihigeli‐şimdönemleriiçerisindedinidüşüncelerinvekurumlarınkökeninivegeliş‐meleriniortayakoymayavebudönemlerdedininkarşıçıktığıgüçlerinetki‐sinibelirtmeyeçalışmak”(Wach1961:21;Allen1978:71)şeklindetanımla‐dığıtarihiyaklaşımıkastetmediğikesindir.

“Dinler tarihçisinegörebirmitinyadaritüelinherzamantarih tara‐fındanşartlandırılmış/şekillendirilmişolmasıbumitinyadaritüelinvarlığınıaçıklamamaktadır.Diğerbirdeyişledinitecrübenintarihiliğisontahlildebirdinitecrübeninneolduğunubizesöylememektedir.Kutsalı,herzamantarihtarafındanşartlandırılmış/şekillendirilmiş tezahürleraracılığıylaancakkav‐rayabileceğimizibiliyoruz.Fakatbutezahürlerinincelenmesinekutsalınneolduğununedebirdinitecrübeningerçektenneanlamageldiğinibizesöy‐lememektedir. […] Dinler tarihçisi yalnızca tarihi dokümanlarla çalışmayamahkûm olduğunu bilmektedir. O, aynı zamanda bu dokümanların sadecetarihidurumlarıyansıtmalarıolgusudışındakendisinedaha fazlaşeysöyle‐diğini hissetmektedir. Dinler tarihçisi bu dokümanların kendisine insan veinsanınkutsallaolan ilişkisihakkındaönemlihakikatlerbelirttiğini incedenhissetmektefakatbuhakikatlerinasılkavrayacağınıbilmemektedir”(Eliade1971:95).

BualıntıdaEliade,dinler tarihçisininkullandığımateryallerin ister is‐temeztarihinitelikteolduğunukabuletmektedir(Eliade1949:16,17).Fa‐katbunlarınsadecebuniteliğesahipolmadığınadaözellikledikkatçekmek‐tedir.Eliade’agöredin,Kudüsyada İstanbul’un fethigibi saltbir tarihi fe‐nomendeğildir (Eliade1971:94).Dinler tarihçisidinibirdavranışınbütün


tarihi durumlarını inceleyerek bu davranışın yapısına ulaşmalıdır (Eliade1962:288).

Eliade’agörefenomenoloji,dinifenomenlerinyapılarınıveanlamlarınıincelemeyiamaçlayanbilimadamlarını, tarih isebu fenomenleri tarihibağ‐lamları içerisinde anlamaya çalışanları temsil etmektedir (Eliade 1971: 28,dip.1).Eliade’ınbuayrımındanhareketlekendisininzikrettiğibirincikate‐goridendeğerlendirilmesigerektiğikonusundahiçbirkuşkubırakmamakta‐dır.

Bir taraftanEliade’ınhem tarihi yaklaşımla fenomenolojik yaklaşımınbirbirinitamamladığınıbelirtmesidiğertaraftandaincelediğidinifenomen‐lerintarihibağlamlarınıhesabakatmamasıçelişkilibirdurumgibigözükebi‐lir.BuprobleminçözümüEliade’ıntarihkavramı ilenekastettiğininaçıklıkkazanmasına bağlıdır. Werblowsky’nin deyimiyle ifade edecek olursak“Eliade’ın tarih kavramı ne derece ‘tarihidir’?” (Werblowsky 1989: 130)1965yılındakalemealdığıbirmakalesindeEliadeşöyleyazmaktadır:“Diğerbirçokbeşeridisiplinlerdeolduğugibidinlertarihçisiiçinde“analiz”,filoloji‐denibarettir.Birfilolojiye(buterimleburadakikasıt,diniincelenentoplum‐larındilinin,tarihininvekültürününbilinmesidir)hâkimolunmaksızınyet‐kinbilginolunamaz”(Eliade1971:105).

Eliade’ınkastettiği tarihiyaklaşım,dini fenomenlerintarihisüreç içe‐risinde nasıl meydana geldikleri, hangi gelişim ve değişim aşamalarındangeçtiklerinitespitetmektenziyadediniincelenentoplumlarındilinin,tarihi‐ninvekültürününbilinmesindenibarettir.DinifenomenintarihiliğiileEliadegenelde bu fenomenlerin “saf hâlde” bulunmayıp tarihi şartlar tarafındanşekillendirildiğini kastetmektedir (Eliade 1971: 94). “Saf bir dini fenomenyoktur. Dini olgu aynı zamanda tarihi, sosyolojik, kültürel ve psikolojik birolgudurda”(Eliade1971:43).“Somutolanşey,tarihiçerisindevetariharacı‐lığıyla tezahür eden dini fenomendir. Tarih içerisinde tezahür etmesi dinifenomenintarihtarafındansınırlanmasıveşartlandırılması/şekillendirilmesiiçinyeterlidir”(Eliade1952:38).“Tarihvezamandışında‘saf’birdiniolguyoktur”(Eliade1952:39).

Eliade,dinbilimi çalışmalarını “DinlerTarihi” adı altındadeğerlendir‐mektevebukavramyerine“dinbilimi”(lasciencedesreligions)ifadesinide kullanmakta ve bu disiplinin “kültür felsefesi” (une philosophie de laculture), “felsefi antropoloji” (une anthropologie philosophique), “tarihfelsefesi” (une philosophie de l’histoire) ve hatta “din felsefesi”

RAMAZAN ADIBELLİ

172

(philosophiedelareligion)gibialanlarıdakapsadığınıbelirtmektedir.Gö‐rüldüğügibiEliade’ınkafasındakiDinlerTarihi,tarihibirdisiplinolmaktandahaçokfelsefibirdisiplinolmatemayülündedir.ZatenEliade’ınbukonu‐dakitutumunuaçıkçadilegetirmesiherhangikuşkuyamahalbırakmamak‐tadır.“Şimdidenbirşeybelirtmekistiyorum:“Bilimsel”olarakdeğerlendi‐rilebilecek incelemeve çalışmalarımıbendaha ziyade “felsefi” olarakde‐ğerlendiriyorum” (Eliade 1988: 258). Eliade, bu çarpıcı sözlerini birkaçparagrafsonraşuşekildeizahetmektedir:

Ancakbenhiçbir zaman “sırfbilimsel”bir etnografikveya folklorikeser yazabileceğimi hissetmedim. Beni, etnologlar, folkloristler ve sosyo‐logların yayımladıkları kitaplar yığınının altında yatan manevi belgelerilgilendiriyordusadece. İnsanınKozmosiçerisindekidurumunuanlayabil‐mekiçinbuyüzbinlercesayfa içerisindeyaşamayadevamedenmitlervesemboller âlemini bilmek ve anlamak gerektiğine inanıyordum. Oysa bu‐nun[İnsanınKozmos içerisindekidurumu]birmetafizikoluşturduğuma‐lumdur.Bunubilmekveanlamakiçinsarfedilengayretlerbilimdenziyadefelsefeyleilgilidir[…](Eliade1988:259).

“Sırfbilimsel”olmayandannekastettiğikonusundaEliade’ıngüncesi‐nedüştüğü25Mayıs1949tarihlinottaaçıklıkgetirmektedir.Eliade,buradaincelediği fenomenlerin ekonomik, sosyal, tarihi vb. gibi “maddi” ve “dışabakan”yönlerindenziyadebunların“manevi”yönüüzerindedurmayıtercihettiğiniifadeetmektedir(Eliade1973:105).İncelediğimateryallerinmaneviyönünü gün yüzüne çıkarma işlemini Eliade “benim felsefimetodum”diyenitelendirmektedir(Eliade1973:193).

Sonuç

19.yüzyıldafilolojik,tarihselvekarşılaştırmalıaraştırmalarınrevaç‐taolduğubirdönemdeortayaçıkanbirdisiplinolanDinlerTarihi’nin,Teo‐lojidenfarklınormatifolmayanbirbilimdalışeklindedüşünülmüştür.“Bi‐limin partizanlara ihtiyacı yoktur” ilkesini benimseyenMaxMüller’in “hewhoknowsoneknowsnone”düsturunayadadiğerbirifadeylebilinendenhareketlebilinmeyenikeşfetmeveanlamanoktasınadayananbiryaklaşı‐mın din araştırmacılarının kendi kişisel kanaatleri ve amaçları doğrultu‐sunda farklı sonuç doğurmuştur. John R. Hinnells’in “şüpheli” bulduğu“KarşılaştırmalıDin[ler Tarihi]”Hıristiyan ve özellikle de Protestan araş‐


tırmacılar tarafından apolojetik birmaksatla, Hıristiyanlığın diğer dinler‐denüstünolduğunuispatetmekiçinkullanılmıştır(Hinnells2005:14).

DiğertaraftanHıristiyanlık/dinkarşıtıcephedeiseaynıaraçlapole‐mikbiramaçhedeflenmiştir. İngilizAntropolojisininensaygın temsilcile‐rindenbiriolarakkabuledilenE.E.Evans‐Pritchard,Tylor,Frazer,Marett,Malinowski, Durkheim, Lévy‐Bruhl, Freud vs. gibi yazdıkları dönemde ençoketkiedenaraştırmacılarınyaagnostikyadaateolduğunadikkatçek‐mektedir.Evans‐Pritchard’agörebunlarınnazarında ilkeldinindiğerdiniinançlardanbir farkı yoktu, yani odabir yanılsamadan ibaretti. Bu araş‐tırmacıların teorilerinin daha iyi anlaşılması açısından bu teorilerin arkaplanındayeralanasıl amacınneolduğuyönündeEvans‐Pritchard’ınsun‐duğugörüşdahadadikkatçekicidir.Evans‐Pritchard’agöreilkeldinhak‐kındateoriüretenaraştırmacılarınçoğuilkeldinlerdeHıristiyanlığaölüm‐cüldarbeyivuracaksilahıaramışlarvebulmuşlardırda.Buaraştırmacılartarafından ilkel dinin hayali bir ürün olduğu gösterilmek suretiyle onunakıldışıvesaçmabirşeyolarakizahedilerekilkeldininyıkılmasıvebun‐danhareketle büyükdinlerin gözden düşürülmesi ve sonundada yok ol‐masıamaçlanmıştı(Evans‐Pritchard2001:29–30).

Butarzapolejetikyaklaşımınülkemizdekiçağdaştipikörneklerindenbiri Ahmet Kahraman tarafından kaleme alınanMukayeseli Dinler Tarihi(İnsanın Yaratılışındaki İlahi Gaye) başlıklı kitaptır. Milli Eğitim Bakanlı‐ğı’nın kararıyla İmam‐Hatip Liseleri için tavsiye edilen bu kitabın 1999yılında yayımlanan yedinci baskısında “dinin ilmi bir tarifini yapmanıngüç”(Kahraman1999:30)olduğudiğertaraftanda“dininilmekarşıoldu‐ğunun sanılmaması” gerektiği çünkü “ilahidin ilmekarşıdeğildir.O, akladayanır,akılveilimvasıtasıilegerçeğiispatetmeimkânıbulur,ayrıcailmiteşvikeder”(30).DinlerTarihininamacıise“insanoğlunuyaratılışgayesi‐neulaştırmak”(21)olduğuşeklindeifadeedilmektedir.YazaragöreDinlerTarihininbaşkabirgörevi, “bütündinlerdemüşterekolanAllah,peygam‐berveAhiret”düşüncesinibulmaktır(32).DinlerTarihimetodununtarihinkullandığımetotlarolduğunu(36)vurgulayanyazarınTarihi,bir “maneviilim” nitelendirmesi dikkat çekicidir (33). Sonuç itibariyle yazar DinlerTarihinin üç gayesi olduğu sonucuna varmaktadır: 1) ilkel dinlerden sonmütekâmildinekadarherdinde tevhit akidesini tespit etmekve fıtri dinduygusunugörmek,2) İslam’ın sondinvasfıylaulaştığı tekâmül zirvesini

RAMAZAN ADIBELLİ

174

göstermek,3)Allahkanununu,ilmibirzihniyetleveKuranmetodunagöreyazılıolarakbütüninsanlaratebliğetmektir(37).

Joachim Wach’ın belirttiği gibi Dinler Tarihinin(Religionswissenschaft) görevi “nelere inanmalı?” sorusunudeğilde “ina‐nılan şeyler nelerdir?” sorması gerekir (Wach 1994: 456). Alman filozofWilhelmvonHumboldt’unifadesiyleTarihçiningörevi,“bilfiilgerçekleşmişolanıortayakoymaktır.Bunugörevinedereceyerinegetirirseprobleminiçözümüoderecemükemmel olur” (VonHumboldt 1967: 57). Türkiye’deyapılanDinlerTarihi çalışmalarından sunulanörneklerden anlaşıldığı ka‐darıyla her ne kadar bu disiplinin başlığında “Tarih” terimi geçiyorsa daaslındabenimsenenyaklaşımlargerçektedahafarklıdır.Bufarklılıklarındasontahlildearaştırmacılarınyaptıklarıiştekiamaçlarındankaynaklanmak‐tadır.Zirametot,nihayetindeamacagötürenbirvasıtadır(Adıbelli2011).

“Dinler Tarihinin amacı nedir?” sorusu bu disiplinin hem amacınıhemmahiyetinihemdeyaklaşımınıortayakoymaktadır.Eğerapolojiyadapolemikyapmaksaozaman,Teoloji/Kelamdannefarkıkalacaktır.SadecedinifenomenlerintarihselboyutuylasınırlıkalacaksaozamanTarihtennefarkıvardır.DinlerTarihininotonomisinivehattabilimselbirdisiplinola‐rakvarlıksebebinimuhafazaetmesiaçısındanEliade’ıngösterdiğiyolbirçözümolabilir.

Kaynakça

Adam, Baki (1997). “Prof. Dr. Hikmet Tanyu’dan Günümüze DinlerTarihiÇalışmaları”.AnkaraÜniversitesiİlahiyatFakültesiDergisiC.XXXVI:509–519.

Adam,Baki(2000).DinlerTarihi(İlahiyatÖnlisansProgramı(İÖP)).Eskişehir:AnadoluÜniversitesiAçıköğretimFakültesi.

Adam, Baki (2015). “Dinler Tarihine Giriş”.Dinler Tarihi El Kitabı.BakiAdam(Ed.).Ankara:GrafikerYayınları:19–32.

Adıbelli,Ramazan(2011).MirceaEliadeveDin. İstanbul: İzYayıncı‐lık.

Alıcı,Mustafa(2007).DinlerTarihininBatılıÖncüleri,İstanbul:İzYa‐yıncılık.


Allen,Douglas(1982).MirceaEliadeetlephénomènereligieux,Paris:Payot.

Allen, Douglas, (1978). Structure and Creativity in Religion:Hermeneutics inMircea Eliade’s Phenomenology andNewDirections. TheHague:MoutonPublishers.

Antes, Peter (2004). “A survey of new approaches to the study ofreligion in Europe”. New Approaches to the Study of Religion Volume 1:Regional,Critical,andHistoricalApproaches.PeterAntesetal.(eds.).Berlin&NewYork:WalterdeGruyter:43–61.

Aydın,Mehmet(2005). “DinlerTarihindeMetodolojiTartışmalarınaBir Bakış”. İslâmî İlimlerdeMetodoloji (Usûl)Mes’elesi 2. İstanbul: EnsarNeşriyat:1279–1298.

Aydın, Mehmet (2008). Dinler Tarihine Giriş genişletilmiş 4. bsk.Konya:DinBilimleriYayınları.

Aydın,Mehmetvd.(2006).KonyaMerkezdekiManeviHalkİnançları‐nınDinlerTarihiveDinFenomenolojisiAçısındanDeğerlendirilmesi.Konya.

Baubérot,Jean(2002).“DeuxinstitutionsdesciencedesreligionsenFrance: laSectiondesSciencesReligieusesde l'EcolePratiquedesHautesEtudes(EPHE),leGroupedeSociologiedesReligions”.ModernSocieties&theScienceofReligions:Studies inHonourofLammertLeertouwer.GerardA.Wiegers&JanG.Platvoet(eds.).Leiden:Brill:55‐66.

Bianchi.Ugo(1975).TheHistoryofReligions,Leiden:E.J.Brill.

Brauer, JeraldC. (2003). “Önsöz”.DinlerTarihindeMetodolojiDene‐meleri.MehmetAydın(ed.).Konya:DinBilimleriYayınları:7–11.

Casadio,Giovanni(2005).“Historiography:WesternEurope[FurtherConsiderations],”EncyclopediaofReligion2.bsk.C.6:4042–4052.

Daughton, J. P. (2006). An EmpireDivided: Religion, Republicanism,and the Making of French Colonialism, 1880–1914. New York: OxfordUniversityPress.

De la Saussaye P.‐D., Chantepie (1904). Manuel d’histoire desreligions.Paris.

RAMAZAN ADIBELLİ

176

Despland, Michel (2001). “Les sciences religieuses en France: dessciences que l’on pratique mais que l’on n’enseigne pas”. Archives deSciencessocialesdesreligionsS.116:5‐25.

Dudley, Guilford III (1977). Religion on Trial:Mircea Eliade & HisCritics.Philadelphia:TempleUniversityPress.

Dumézil, Georges (1987). Entretiens avec Didier Eribon, Paris:Gallimard.

Eliade,Mircea(1949).Traitéd’histoiredesreligions.Paris:Payot.

Eliade,Mircea(1952).Imagesetsymboles.Paris:Gallimard.

Eliade,Mircea(1957).Mythes,rêvesetmystères.Paris:Gallimard.

Eliade, Mircea (1962). Méphistophélès et l'androgyne. Paris:Gallimard.

Eliade, Mircea (1971). La nostalgie des origines. Méthodologie ethistoiredesreligions.Paris:Gallimard.

Eliade,Mircea (1973).Fragmentsd’un journal I :1945–1969. Paris:Gallimard.

Eliade, Mircea (1977). “Religions”. International Social ScienceJournalC.29,S.4:615–627.

Eliade,Mircea(1986).Briser letoitde lamaison.Lacréativitéetsessymboles.Paris:Gallimard.

Eliade, Mircea (1988). Lesmoissons du solstice.Mémoire II, 1937–1960.Paris:Gallimard.

Eliade,Mircea(1994).CommentairessurlalégendedumaîtreManole.Paris:L’Herne.

Evans‐Pritchard,E.E.(2001).Desthéoriessurlareligiondesprimitifs.Paris:Payot.

Gündüz, Şinasi (2005). “From Apology to Phenomenology: TheCurrentStateoftheStudiesoftheHistoryofReligionsinTurkey”.Changeand Essence: Dialectical Relations Between Change and Continuity in the


TurkishIntellectualTradition.SinasiGündüz,SinasiGunduz,CaferS.Yaran(eds.). Washington: The Council for Research in Values and Philosophy:25–43.

Güngör, Harun (2005). “Müzakereler”. İslâmî İlimlerde Metodoloji(Usûl)Mes’elesi2.İstanbul:EnsarNeşriyat:1395–1404.

Hinnells, John R. (2005). “Why Study Religion?”. The RoutledgeCompaniontotheStudyofReligion.JohnR.Hinnells(Ed.).LondonandNewYork:Routledge:5‐20.

Jordan,LouisH.(1905).ComparativeReligion:ItsGenesisandGrowth.Edinburgh.

Kitagawa, JosephM. (2003). “Amerika’daDinler Tarihi” (çev.:Meh‐met Şahin).Dinler TarihindeMetodolojiDenemeleri. Mehmet Aydın (ed.).Konya:DinBilimleriYayınları:13–41.

Kuzgun, Şaban (1992). “Mukayeseli Dinler Tarihi AraştırmalarındaKarşılaşılanProblemlerveDüşünülenÇözümleri”.Türkiye1.DinlerTarihiAraştırmaları Sempozyumu (24–25 Eylül 1992). Samsun: Ondokuz MayısÜniversitesiİlahiyatFakültesi:117–125.

Küçük,Abdurrahman(2005).“Müzakereler”.İslâmîİlimlerdeMetodo‐loji(Usûl)Mes’elesi2.İstanbul:EnsarNeşriyat:1383–1394.

M.ŞemseddinGünaltay(2006).DinlerTarihi:YeryüzündekiİlkelDin‐ler(sad.SevdiyeYıldız).İstanbul:KesitYayınları:2006.

Mensching,Gustav(1995).Histoirede lasciencedesreligions.Paris:Lamarre.

Müler,Max(1867).ChipsfromaGermanWorkshop.London.

Müler,Max(1899).IntroductiontotheScienceofReligion.London.

Pummer,Reinhard(1972). “ReligionswissenschaftorReligiology?”.NumenC.19,S.2/3:91‐127

Sarıkçıoğlu, Ekrem (1997). Dinlerde Mehdi Tasavvurları. Samsun:Sidre.

RAMAZAN ADIBELLİ

178

Schimmel, Annemarie (1999). Dinler Tarihine Giriş. İstanbul: Kır‐kambarYayınları.

Sharma,Arvind(1975).“AnInquiryintotheNatureoftheDistinctionBetweentheHistoryofReligionandthePhenomenologyofReligion”.Nu‐menC.22,S.2:81–95.

Sharpe, Eric J. (2005). “The study of religion in historicalperspective”. The Routledge Companion to the Study of Religion. John R.Hinnells(Ed.).London&NewYork:Routledge:21–45.

Stausberg, Michael (2007). “The study of religion(s) in WesternEurope(I)‐PrehistoryandhistoryuntilWorldWarII”.ReligionC.37,294–318.

Tümer,Günay(1989).“Batı'daDinBilimleriKavramıveDinlerTarihiÇalışmalarındaMetodoloji”.GünümüzDinBilimleriAraştırmaları veProb‐lemleriSempozyumu:27–30Haziran1989.Samsun:OndokuzMayısÜniver‐sitesiİlahiyatFakültesi:139–149.

Tümer,GünayveAbdurrahmanKüçük (1997).DinlerTarihi3.bsk..Ankara:OcakYayınları.

Ünal, Mustafa (2010). “Türkiye’de Dinler Tarihi ÇalışmalarınınNormativizm Sorununa Fenomenolojik Bir Çözüm Denemesi ‐KapsayıcıFenomenoloji‐”.Türkiye’deDinlerTarihi(Dünü,BugünüveGeleceği),04–06Aralık2009.Ankara:129–143.

Von Humboldt, Wilhelm (1967). “On the Historian’s Task”.HistoryandTheoryC.6,S.1:57‐71.

Wach,Joachim(1961).TheComparativeStudyofReligions.NewYork:ColumbiaUniversityPress.

Wach,Joachim(1994)."DinBilimi".(Çev.:AdilÖzdemir).DokuzEylülÜniversitesiİlahiyatFakültesiDergisiS.8:455‐472.

Werblowsky, R. J. Zwi (1989). “In Nostro Tempore: On MirceaEliade”.ReligionC.19,S.2:129–136.

İ’nİ Ş İ prof. dr. abdurrahman kÜÇÜk -...

Documents