Gertjan Filarski 0437603 – deeltijd  Bachelor eindscriptie t.a.v. dhr. dr. R. Stein 18 mei 2008  

Weid mijn schapenDe Kerk tussen democratie en corporatisme: kapittels en algemene concilies 1350­1450. 

‐ 2‐  

Inhoudsopgave Hoofdstuk 1 Inleiding .............................................................................................................................. 3 

§ 1.1 Introductie .................................................................................................................................. 3 § 1.2 Historiografie .............................................................................................................................. 4 § 1.3 Vraagstelling en afbakening ....................................................................................................... 6 

Hoofdstuk 2 Corporatisme en democratie .............................................................................................. 9 

§ 2.1 Inleiding ...................................................................................................................................... 9 § 2.2 Kenmerken van corporatisme .................................................................................................... 9 § 2.3 Verhouding tussen corporatisme en democratie ..................................................................... 13 § 2.4 Conclusie ................................................................................................................................... 16 

Hoofdstuk 3 Representatie in de Utrechtse kapittels ........................................................................... 18 

§ 3.1 Inleiding .................................................................................................................................... 18 § 3.2 Het kapittel als corporatief orgaan ........................................................................................... 18 § 3.3 Representatie en verdeling van macht ..................................................................................... 19 § 3.4 ‘Democratiserende’ ontwikkelingen van het kapittel in geestelijke zin................................... 21 

§ 3.4.1 De opkomst van het kapittel‐generaal als instituut .......................................................... 22 § 3.4.2 Aanzet tot constitutionele rechten ................................................................................... 24 

§ 3.5 ‘Democratiserende’ ontwikkelingen van het kapittel in wereldlijke zin .................................. 26 

§ 3.5.1 De opmaat naar 1375 ........................................................................................................ 26 § 3.5.2 De Stichtse Landbrief ......................................................................................................... 27 

§ 3.6 Conclusie ................................................................................................................................... 31 

Hoofdstuk 4 Representatie uit de schaduw van de paus ...................................................................... 33 

§ 4.1 Inleiding .................................................................................................................................... 33 § 4.2 Ontwikkeling van pauselijke en imperiale macht ..................................................................... 34 § 4.3 De conciliaire beweging ............................................................................................................ 39 

Hoofdstuk 5 Representatie in de conciliaire beweging ......................................................................... 43 

§ 5.1 Inleiding .................................................................................................................................... 43 § 5.2 Corporatisme in de conciliaire beweging ................................................................................. 43 

§ 5.2.1 Drie visies ........................................................................................................................... 43 § 5.2.2 Verschillen tussen kapitulair en conciliair corporatisme................................................... 45 

§ 5.3 Representatie en verdeling van macht ..................................................................................... 48 

§ 5.3.1 De canoniek‐rechtelijke plaats van de paus ...................................................................... 50 § 5.3.2 Het concilie als representatieve macht in het christendom ............................................. 52 

§ 5.4 ‘Democratiserende’ ontwikkelingen in de conciliaire beweging ............................................. 55 

§ 5.4.1 Institutionalisering ............................................................................................................. 56 § 5.4.2 Constitutionalisering ......................................................................................................... 59 

§ 5.5 Conclusie ................................................................................................................................... 62 

Hoofdstuk 6 Conclusie ........................................................................................................................... 65 Bibliografie ............................................................................................................................................ 67 

 

‐ 3‐  

Hoofdstuk 1 Inleiding 

§ 1.1 Introductie Toen ze gegeten hadden, sprak  Jezus Simon Petrus aan:  ‘Simon, zoon van  Johannes, heb  je mij  lief, meer dan de anderen hier?’ Petrus antwoordde:  ‘Ja, Heer, u weet dat  ik van u houd.’ Hij zei:  ‘Weid mijn lammeren.’ Nog eens vroeg hij: ‘Simon, zoon van Johannes, heb je me lief?’ Hij antwoordde: ‘Ja, Heer, u weet dat ik van u houd.’ Jezus zei: ‘Hoed mijn schapen,’ en voor de derde maal vroeg hij hem: ‘Simon, zoon van  Johannes, houd  je van me?’ Petrus werd verdrietig omdat hij voor de derde keer vroeg of hij van hem hield. Hij zei: ‘Heer, u weet alles, u weet toch dat ik van u houd.’ Jezus zei: ‘Weid mijn schapen. Waarachtig, ik verzeker je: toen je jong was, deed je zelf je gordel om en ging je waar‐heen je wilde, maar wanneer je oud wordt, zal een ander je handen grijpen, je je gordel omdoen en je brengen waar je niet naartoe wilt.’ Met deze woorden duidde hij aan hoe Petrus zou sterven tot eer van God. ‐ Johannes 21:15‐19 

 Petrus stierf – volgens de christelijke  traditie – als martelaar aan het kruis  in Rome. Op de plaats van zijn graf in de Romeinse heuvels verrees de St. Pieter als grootste basiliek van de christelijke wereld. De discipel lag daarmee, wellicht letterlijk, aan de basis van de Rooms Ka‐tholieke Kerk; een Kerk die zijn positie en status terugvoerde op haar opvolging van Petrus. Op verschillende plaatsen in de Bijbel kent Jezus aan Petrus de verantwoordelijkheid over al zijn volgelingen toe. Het meest  in dat verband geciteerde Bijbelvers  is wel: “En  ik zeg  je:  ‘jij bent Petrus, de rots waarop ik mijn kerk zal bouwen, en de poorten van het dodenrijk zullen haar niet kunnen overweldigen. Ik zal je de sleutels van het koninkrijk van de hemel geven, en al wat je op aarde bindend verklaart, zal ook in de hemel bindend zijn, en al wat je op aarde ontbindt, zal ook in de hemel ontbonden zijn.’”.1 De evangelist Johannes spreekt in het eerste geciteerde vers over het ‘hoeden’ en het ‘weiden’ van de volgelingen van Christus: de ‘scha‐pen’. Aan Petrus zelf worden in de Bijbel soortgelijke termen toegedicht: “Eens dwaalde u als schapen, nu bent u teruggekeerd naar hem die de herder is, naar hem die uw ziel behoedt.”2 Het behoeden van die ziel  is daarmee een essentieel onderdeel van de oorspronkelijke op‐dracht. Toch valt het niet te ontkennen dat er  in de christelijke ontwikkeling – en vooral tij‐dens de middeleeuwen – een proces van vergaande verjuridisering optrad. Met de groeiende machtsbasis van de Kerk en de paus groeiden ook de politieke en organisatorische belangen. De latere bisschoppen van Rome leken hun gezag over de christelijke wereld eerder als een juridische en politieke verplichting  te zien dan als een verantwoordelijk beheer en behoud van de menselijke ziel. Toch is er op dit bekende beeld nogal wat aan te merken. Het simpel‐weg reduceren van de middeleeuwse religieuze beleving en mentaliteit naar een machtspoli‐tiek die het heeft gewonnen van geloof, doet de Kerk tekort. In het middeleeuwse spel van politieke macht had de  erkenning  voor het hogere wel degelijk een  fundamentele  rol. De Britse  lord Acton  (1834‐1902) kwam  tot die conclusie  in zijn beroemde Essays on Freedom and Power die aan het einde van de 19de eeuw verschenen. Hij beschreef de manier waarop men  in de middeleeuwen  tegen macht aankeek: “The political produce of  the Middle Ages was a system of states  in which authority was  restricted by  the  representation of powerful classes by privileged associations, and by the acknowledgement of duties superior to those 

                                                            1 Matteüs 16:18‐19, De Nieuwe Bijbelvertaling (2004‐2007) van het Nederlands Bijbelgenootschap. 2 I Petrus 2:25, NBV. 

‐ 4‐  

which are  imposed by man.” 3 Het zou dus om meer dan macht alleen gaan. De historicus Cary Nederman trekt in zijn artikel Jean Gerson and Medieval Political Thought dezelfde con‐clusie. Hij stelt: “During the Middle Ages, arguments for the requirement  of rule according to law did not appeal  to  institutional mechanisms;  instead  they were rooted  in a definite con‐ception of  law  itself. In particular, regardless of the  immediate source of the  law,  it was un‐derstood to be a manifestation of divinely‐ordained precepts of justice. Legal positivism was simply not a feature of the medieval outlook. Rather, human legal codes were deemed to be valid insofar as they were not arbitrary expressions of private will, but temporal applications of God‐given decrees. As a consequence, the Middle Ages treated obedience to the  law as a moral obligation instead of merely as a legal or political duty. And this moral duty was no less incumbent upon rulers than upon their subjects.” 4 De  juridische en politieke verplichtingen die de Kerk voor zich zag weggelegd, waren diep geworteld in een religieus besef. Een over‐tuiging dat de toenemende bureaucratie en de machtsconflicten die zij meebracht, van God gegeven waren. Ze dienden het hogere doel: het behoeden van de menselijke ziel voor het eeuwige duivelse leed. De rol van de paus, als drager van de sleutels tot de hemel, was daar‐in cruciaal. Er stond  immers nogal wat op het spel. Als zijn macht werd misbruikt dan kon niemand de mensheid behoeden voor de ondergang. Een tijdgenoot van lord Acton, J.N. Fig‐gis  (1866‐1919), schreef als volgt: “If  the command  ‘Feed My Sheep’ may be  interpreted as the gift of authority to starve them, it was not poverty, or disease, that would result, but the eternal destruction of  the  soul.”  5. Uit een behoefte om aan die onzekerheid een einde  te maken  ontstond  in  de  14de  eeuw  de  conciliaire  beweging.  Een  beweging  die  in  ongeveer honderd jaar tot volle wasdom kwam en claimde de gehele Kerk te representeren. Als repre‐sentatief  orgaan  stelde men  zich  tegenover  de  pauselijke  kerkvorst.  Het  is  dan  ook  niet vreemd dat er een historische tendens is om de conciliaire beweging als ‘parlementair’ te be‐schouwen. 

§ 1.2 Historiografie Over het parlementaire karakter van de conciliaire beweging is in de afgelopen twee eeuwen veel  geschreven.  In  de  discussies  rond  het  thema  hebben  zich  grofweg  twee  groepen  ge‐vormd die ieder een eigen visie op het conciliarisme hebben. De eerste groep is ontstaan op basis van de werken van de 19de eeuwse geleerden Acton en Figgis. Zij zagen in de conciliaire beweging de geboorte van de nieuwe tijd. Zij verankerden de conciliaire theorie – zoals die met  name  door  Jean Gerson  (1363‐1429) werd  verkondigd  –  in  een ontwikkeling  naar de moderne  verlichte democratie.  Een beweging  die  schoksgewijs  door de  geschiedenis  trok, van de Nederlandse opstand en de parlementaire ontwikkelingen  in het Verenigd Koninkrijk naar de Amerikaanse en Franse  revoluties en de vestiging van overtuigd  liberalisme  in hun eigen  tijd. Gerson werd  als denker  geplaatst  tussen moderne  filosofen  als Hugo de Groot (1583‐1645), Thomas Hobbes (1588‐1679), Francis Bacon (1561‐1626) en Jean‐Jaqcues Rous‐seau (1712‐1778). Lord Acton was zelf actief op het eerste Vaticaanse concilie in 1869. Daar pleegde hij tevergeefs fel verzet tegen de dogmatische politiek van paus Pius IX (1846‐1878). Zijn pleidooi voor de eerste katholieke hervormingen sinds het concilie van Trente  in 1545‐

                                                            3 Lord J.E.E.D. Acton, Essays on Freedom and Power (Cleveland 1964) 91. 4 C.J. Nederman, ‘Conciliarism and constitutionalism: Jean Gerson and medieval political thought’, History of  European Ideas 12:2 (1990), 193. 5 J.N. Figgis, Studies of political thought. From Gerson to Grotius (1414‐1625) (Cambridge 1907) 55‐56. 

‐ 5‐  

1563, vonden veel bijval in liberale kring. De Duitser Döllinger (1799‐1890) en de Britse pre‐mier Gladstone  (1809‐1898)  steunden hem openlijk  tijdens zijn campagne voor hervormin‐gen. Desondanks nam het concilie in 1870 vrijwel alle ideeën van Pius IX over. Volgens Acton was met name de geloofsdoctrine van pauselijke onfeilbaarheid een poging om de  teloor‐gang  van pauselijke  seculiere macht  in de nieuwe  staat  Italië  te  compenseren.6 Daarnaast bracht het eerste Vaticaanse concilie  talloze andere veranderingen, waaronder de doctrine van de onbevlekte ontvangenis van Maria, maar ook een nieuwe christelijke moraal over het huwelijk. Al met al was het concilie een conservatieve overwinning. Lord Acton publiceerde onder de toepasselijke titel The Vatican Council over zijn ervaringen  in Rome. Dit essay ver‐scheen voor het eerst  in oktober 1870  in het  tijdschrift The North British Review en daarin schreef Acton: “…they [de  leden van het concilie] were confirming without  let or question a power they saw in daily exercise, they were giving unqualified sanction to the Inquisition and the  Index,  to  the murder  of  heretics  and  the  deposing  of  kings.  They  approved what  they called on  to  reform, and  solemnly blessed with  their  lips what  their hearts knew  to be ac‐cursed.”7 In zijn eigen visie nam hij daarmee een stelling in die eeuwen eerder verdedigd was op de concilies van Konstanz (1414‐1418) en Basel (1431‐1449). Acton beschreef dus niet al‐leen vanuit het liberale gedachtegoed de moderne democratische vooruitgang, maar hij wil‐de in die vooruitgang ook een eigen actieve rol spelen. 

In de jaren zestig van de vorige eeuw publiceerde Brian Tierney de eerste editie van zijn boek Foundations of the Conciliar Theory. The contribution of the medieval canonists from Gratian tot  the  great  schism. Hij  trok  in  dit werk  de  liberale  vooruitgangsnotie  in  twijfel.  Tierney plaatste  de  conciliaire  beweging  niet  in  een  verlichte  ontwikkeling  naar  de moderne  tijd, maar wortelde het juist in zeer middeleeuwse grond. In zijn optiek was conciliaire represen‐tatie niet  iets nieuws, maar een uiting van  ideeën die al  in de 12de eeuw  in het canonieke recht verwoord waren. Zijn stelling kreeg veel bijval van onder andere de Duitse kerkhistorici Walter Brandmüller en Hubert Jedin. Ook zij zagen in het conciliarisme niet een eerste aanzet in een streven naar democratie, maar concludeerden dat het een tijdgebonden geest was die op pragmatische wijze de problemen van de 15de eeuwse Kerk poogde op te  lossen. Oplos‐singen, zoals die in de Haec Sancta en Frequens op het concilie van Konstanz in 1415 werden verwoord, zouden – naarmate de beweging meer macht verkreeg en  langer bestond – van steeds meer betekenis en traditie zijn voorzien. Voor latere conciliaristen stonden deze stuk‐ken in zulk hoog aanzien, dat hun gezag ook gold voor zaken die de oorspronkelijke opstellers bij het schrijven totaal niet voor ogen hadden. Tierney’s nieuwe ideeën vielen samen met het tweede Vaticaanse concilie  (1962‐1965). Hij schreef  in de  introductie van de  tweede editie van zijn boek Foundations uit 1998, dat dit concilie voor veel nieuwe aandacht zorgde voor met name het concilie van Konstanz. “The  reason  for  this  renewed  interest was  that many Church leaders hoped to see a more collegial style of government emerge from the delibera‐tions of  the new Council, and  the decrees of Constance  represented  the  last  significant at‐tempt  to establish such a system  for  the Catholic Church.  In  these circumstances,  the argu‐ment presented  in my book seemed appealing  to  some of  the  reform‐minded  scholars who contributed to the discussions leading up to the council. They were especially interested in the suggestion that the ideas of the medieval Conciliarists were not some kind of heretical aber‐

                                                            6 Acton, Essays, 12‐15. 7 Ibidem, 323. Het essay ‘The Vatican Council’ is in dit boek geheel gepubliceerd (blz. 275‐237).  

‐ 6‐  

ration, not ‘something accidental and external thrust upon the Church from outside’, but ra‐ther ‘a logical culmination of ideas that were embedded in the law and doctrine of the Church itself’.” 8 

De ideeën van Acton en Figgis zijn echter nooit helemaal losgelaten. Francis Oakley plaatste in zijn werk The Conciliarist Tradition, Constitutionalism in the Catholic Church 1300‐1870 de conciliaire beweging weer terug  in een  langetermijnontwikkeling. In het voorwoord van het in 2003 gepubliceerde werk schreef hij: “But that whole conciliarist episode  it has been cus‐tomary to portray, at least since Vatican I, as nothing more than an unfortunate and revolu‐tionary moment  in the ongoing  life of the Church, a turn of events radical  in  its origins and rapid  in  its demise. And  that  (mounting historical evidence  to  the  contrary)   has  served  to conceal from us the prominence, tenacity, wide geographical spread, and essential continuity of  the  tradition  of  conciliarist  constitutionalism which,  having  found  historic  expression  at Constance, contrived for centuries to come to compete stubbornly for the allegiance of Catho‐lics with the high papalist or ultramontane vision of things entrenched so powerfully  in Italy and  especially  in Rome.”9Oakley beperkte  de  langetermijnontwikkeling  in  zijn boek  tot de Kerk. Hij ontkende echter niet de invloed van deze kerkelijke ideeën op de seculiere ontwik‐kelingen van de moderne  tijd. Het  in 2003 verschenen werk verwoordt  feitelijk zijn stelling die hij al  sinds 1962 verdedigt. De  titel van het  toen verschenen artikel On  the Road  from Constance to 1688 spreekt wat dat betreft boekdelen.10  

Tussen beide visies op de conciliaire beweging staan historici als Cary Nederman en Anthony Black. De laatste stelde in 1988 dat “…conciliarist writings were a major source of precedent and,  occasionally,  inspiration  for men  of  the  sixteenth  and  seventeenth  centuries…”.11 Ne‐derman wil  in  zijn eerder geciteerde artikel uit 1990  iets vergelijkbaars aantonen. Volgens hem  breekt  de  conciliaire beweging  inderdaad niet  –  zoals  Tierney  stelt  – met  bestaande middeleeuwse  ideeën.  Conciliair  constitutionalisme  is  dus  middeleeuws  en  niet  vroeg‐modern. Aan de andere kant stelt hij ook dat het wel degelijk een doordachte politieke theo‐rie was en niet simpelweg een pragmatische tijdgebonden oplossing. Ook is de politieke the‐orie  in zijn visie echt middeleeuws en niet één die breekt met middeleeuwse  ideeën. Maar als zodanig  ziet hij wel  in, net als Black, dat die  ideeën als  inspiratie en voorbeeld hebben kunnen dienen voor latere ontwikkelingen.12 Feitelijk stellen Black en Nederman dus – net als Figgis, Acton en Oakley – dat er een lijn is tussen de conciliaire beweging van de 15de eeuw en de democratische ontwikkelingen in de eeuwen daarna.  

§ 1.3 Vraagstelling en afbakening Het belangrijkste middeleeuwse idee dat van doorslaggevende invloed is geweest op de con‐ciliaire  beweging  is  het  corporatisme.  Corporatisme  is  een  laat‐middeleeuwse  organisatie‐vorm die terug is te zien in de werkwijze van kloosters, gilden, stadstaten, waterschappen en 

                                                            8 B. Tierney, Foundations of the conciliar theory: the contribution of the medieval canonists from Gratian to the  great schism (enlarged new edition, Leiden 1998) ix‐x. 9 F. Oakley, The conciliarist tradition: constitutionalism in the Catholic Church 1300‐1870 (Oxford 2003) viii. 10 Nederman, Conciliarism and constitutionalism, 190. 11 A. Black,  ‘The Conciliar Movement’  in: J.H. Burns, ed., The Cambridge History of Medieval Political Thought (Cambridge 1988) 587. 12 Nederman, Conciliarism and constitutionalism, 191. 

‐ 7‐  

talrijke andere samenwerkingsverbanden. Essentieel in het corporatisme is de aanwezigheid van een representatief orgaan dat de belangen van de groep behartigt tegenover een centra‐le(re)  autoriteit. Het  heeft  in  dat  verband  veel weg  van  democratie.  In  dit  onderzoek  zal daarom  ruim  aandacht  besteed worden  aan  de  verschillen  en  overeenkomsten  tussen  de twee.  

Oorspronkelijk ben ik begonnen met het idee om het concrete effect van de conciliaire filoso‐fie over representatie te bestuderen binnen de kerkelijke organisatie. Hoe werkten de aan de top geformuleerde ideeën door in de bisdommen? Gaandeweg bleek echter dat de beïnvloe‐ding vaak precies andersom  liep. De representatietheorie ontwikkelde zich op basis van be‐staande corporatistische verhoudingen die vastgelegd waren in het canonieke recht. Zo werd bijvoorbeeld de relatie tussen concilie en paus gespiegeld aan de interactie tussen kapittel en bisschop. Op die vergelijking was – ook al in de middeleeuwen – wel wat aan te merken. De paus beschikte  immers over goddelijke macht en kon slechts door God berecht worden.  Ik heb daarom uiteindelijk besloten om deze methode te verruilen voor een vergelijking tussen de  conciliaire beweging en een vrijwel parallelle ontwikkeling  in de bisdommen. De verte‐genwoordigende kapittels verwierven tussen 1350 en 1450 steeds meer macht over het be‐leid van de bisschop. Het doel van dit onderzoek is een verkenning langs deze twee democra‐tiseringsprocessen waarbij de vraag centraal staat hoe die zich, in het kader van de represen‐tatietheorie in de 15de eeuw, tot elkaar verhielden. Als uitgangspunt voor de kerkelijke orga‐nisatie zal ik het bisdom Utrecht kiezen. In grote lijnen is de organisatie van dit bisdom toe‐pasbaar op de andere diocesen in Europa. Waar er sprake is van wezenlijke verschillen, zal ik die kenbaar maken.  

In dit onderzoek zal ik eerst een definitiekader opzetten op basis waarvan de twee democra‐tiseringsprocessen bekeken worden. Representatietheorie, democratisering en corporatisme zijn  immers nogal grote woorden.  Ik zal  in hoofdstuk 2 corporatisme en democratie  tegen‐over elkaar zetten en de verschillen tussen de twee systemen min of meer categoriseren. In het hoofdstuk daarna zullen de kapittels in Utrecht nader bestudeerd worden en met de ge‐categoriseerde verschillen zal  ik aangeven waar zij zich  tussen corporatisme en democratie bevonden. Daarbij zullen zowel de geestelijke als de wereldlijke macht van de bisschop en de kapittels aan de orde komen. In hoofdstuk 4 zal  ik van de episcopale ontwikkeling overgaan op de  toestand  in de katholieke Kerk. Het verlangen naar een vertegenwoordigend orgaan van de geestelijkheid en\of gelovigen  staat – net als de kapittels  in de bisdommen – eerst naast en uiteindelijk  tegenover de  centrale macht. De positie van de Heilige Stoel, de ver‐houding tot de imperiale macht en het schisma spelen in dit verband dan ook een essentiële rol. Het verlangen gezamenlijke belangen samen te behartigen kon zich ontwikkelen door de pauselijke hunkering naar absolute macht: de plenitudo potestatis. Met deze uiteenzetting zal  ik tot slot  in hoofdstuk 5 alles samenbrengen  in de toepassing van de verschillen tussen corporatisme en democratie op de conciliaire beweging. Daarbij zal aandacht besteed wor‐den aan de middeleeuwse fundering van de beweging in het canonieke recht en de verhou‐ding ten opzichte van de paus. Uiteindelijk zal  ik een positie kiezen  in het historische debat tussen de partijen Tierney, Brandmüller en  Jedin enerzijds en  Lord Acton, Oakley en Black anderzijds.  

‐ 8‐  

De conciliaire beweging hield zich behalve met de fundamentele representatievraag ook met veel andere zaken bezig die van meer of minder belang waren. Ik zal die zaken – zoals kette‐rij, hervorming van geloofsdoctrines en talrijke politieke kwesties– indien ze geen invloed op de beeldvorming over representatie hebben gehad, verder buiten beschouwing laten. 

Tot slot nog een opmerking vooraf. Bij alle personen die in dit onderzoek ter sprake komen, staan eenmaal geboorte‐ en sterfjaar vermeld. Dit met uitzondering van de pausen waar de jaartallen het pontificaat weergeven. Bij enkele vorsten staat de  regeringsperiode vermeld, maar dit is aangegeven door de toevoeging reg. 

  

 

‐ 9‐  

Hoofdstuk 2 Corporatisme en democratie 

§ 2.1 Inleiding “Een  lichaam  is een eenheid die uit  vele delen bestaat; ondanks hun  veelheid  vormen al die delen samen één lichaam. Zo is het ook met het lichaam van Christus. Wij zijn allen gedoopt in één Geest en zijn daardoor één lichaam geworden, wij zijn allen van één Geest doordrenkt, of we nu Joden of Grie‐ken zijn, of we nu slaven of vrije mensen zijn. Immers, een lichaam bestaat niet uit één deel, maar uit vele. Als de voet zou zeggen: ‘Ik ben geen hand, dus ik hoor niet bij het lichaam,’ hoort hij er dan wer‐kelijk niet bij? En als het oor zou zeggen: ‘Ik ben geen oog, dus ik hoor niet bij het lichaam,’ hoort het er dan werkelijk niet bij? Als het hele lichaam oog zou zijn, waarmee zou het dan kunnen horen? Als het hele  lichaam oor  zou  zijn, waarmee  zou het dan kunnen  ruiken? God heeft nu eenmaal alle  li‐chaamsdelen hun eigen plaats gegeven, precies zoals hij dat wilde. Als ze met elkaar slechts één  li‐chaamsdeel zouden vormen, zou dat dan een lichaam zijn? Het is juist zo dat er een groot aantal de‐len  is en dat die met elkaar één  lichaam vormen. Het oog kan niet tegen de hand zeggen: ‘Ik heb  je niet nodig,’ en het hoofd kan dat evenmin tegen de voeten zeggen.  Integendeel,  juist die delen van het lichaam die het zwakst lijken zijn het meest noodzakelijk. De delen van ons lichaam waarvoor we ons schamen en die we  liever bedekken, behandelen we zorgvuldiger en met meer  respect dan die waarvoor we ons niet schamen. Die hebben dat niet nodig. God heeft ons  lichaam zo samengesteld dat de delen die het nodig hebben ook zorgvuldiger behandeld worden, zodat het  lichaam niet zijn samenhang verliest, maar alle delen elkaar met dezelfde zorg omringen. Wanneer één  lichaamsdeel pijn lijdt, lijden alle andere mee; wanneer één lichaamsdeel met respect behandeld wordt, delen alle andere  in die vreugde. Welnu, u bent het  lichaam van Christus en  ieder van u maakt daar deel van uit.” 

‐ 1 Korintiërs 12:12‐27  

Een samenleving bestaat uit individuele personen met eigen belangen, wensen, interesses en kennis. Afhankelijk van deze mix zoeken mensen elkaar op en verenigen zich in een kerk, een bedrijf, een  sportclub of andere vrijetijdsgroepen. Paulus besteedt  in het bovenstaande ci‐taat uitgebreid aandacht aan de rol van het individu – met zijn eigen mogelijkheden – in een groep. In de kern van die groep draait het uiteindelijk om macht. Macht zie ik in dit verband als het kunnen  inzetten van de gezamenlijke mogelijkheden van de groep, en kan op  zeer verschillende manieren verdeeld zijn onder de leden. In dit hoofdstuk staat de middeleeuwse en moderne wijze van de verdeling van macht  in een organisatie centraal. Wat zijn de ver‐banden  tussen  een  corporatistische  en  een democratische organisatie? Daarbij  zal  ik  ken‐merken vaststellen die een organisatie meer of minder democratisch of corporatistisch ma‐ken. Aan de hand van die kenmerken zullen in hoofdstuk 3 de kapittels en in hoofdstuk 5 de concilies bestudeerd worden. 

§ 2.2 Kenmerken van corporatisme Hoewel  in de middeleeuwen de ambitie naar gecentraliseerde macht bij de wereldlijke en kerkelijke autoriteiten aanwezig was,  is daadwerkelijk absolutisme pas  in de nieuwe tijd ge‐realiseerd. Denk bijvoorbeeld aan schoolvoorbeelden als de 17de en 18de eeuwse Franse vors‐ten Lodewijk XIV (reg. 1643‐1715) en Lodewijk XV (reg. 1715‐1774). Zij schakelden de invloed van  de  adel  uit  en  konden  hun  macht  uitoefenen  zonder  tussenkomst  van  de  Staten‐Generaal. De totale macht kwam bij hen persoonlijk te  liggen wat uiteindelijk het beeld van het ancien regime is gaan bepalen. In de middeleeuwen was de ontwikkeling van deze vorste‐lijke macht nog  lang niet zover. Adel, boeren, stadsburgers en geestelijkheid verzetten zich 

‐ 10‐  

op alle niveaus tegen aantasting van  lokale rechten door een centraler gezag. Deze rechten raakten een heel breed vlak van het middeleeuwse leven en varieerden van het recht op het houden van markt, tolheffing en het hebben van een molen tot het recht op een Statenver‐gadering met zeggenschap over oorlog en vrede. Er werd alles gedaan om de eigen rechten erkend te krijgen en vast te leggen. Door een structureel gebrek aan inkomsten werden deze rechten wisselgeld in de onderhandelingen over belastingen tussen de vorst en zijn onderda‐nen. Al met al bleek de middeleeuwse samenleving uitstekend in staat om zich tegen de vors‐ten te verweren. Op vrijwel  ieder niveau was ze georganiseerd  in samenwerkingsverbanden die  collectief  onder  de  naam  corporatisme  bekendstaan. Bij  een  corporatie moet  gedacht worden  aan  groepen binnen een  samenleving die  zich met een  gemeenschappelijk belang verenigen. In de moderne definitie die Van Dale geeft, stelt men dat corporatisme “(het stre‐ven naar) staatsordening op grondslag van samenwerkende corporaties”  is. De definitie van een corporatie luidt als volgt: “een vakgenootschap of een gilde”.13 Ook The New Oxford Dic‐tionary of English omschrijft corporatisme als de “control of a state or organization by large interest groups”.14 Corporatisme stamt volgens dit woordenboek van het Latijnse corporalis wat vertaald wordt als “of or belonging to a body”.15 De analogie met het lichaam vindt zijn oorsprong in de Bijbel. Vooral Apostel Paulus heeft nadruk gelegd op de idee dat alle gelovi‐gen samen gezien kunnen worden als één  lichaam. Dat  lichaam staat symbool voor de Kerk als het corpus mysticum of het corpus christi. Paulus schrijft in zijn brief aan de Galaten “ikzelf leef niet meer, maar Christus leeft in mij”.16 Door de doop zou Christus in ieder mens komen te wonen waardoor de gelovige deel gaat uitmaken van het mystieke  lichaam van Christus. Dit vormt het  fundament voor het christendom dat door de scholastieke wetenschap  in de 13de eeuw werd verjuridiseerd. Men streefde naar de concrete uitwerking van theologische dogma’s in de maatschappij en al snel werd de vergelijking getrokken tussen corporatisme en het corpus mysticum.17 Het woord corpus bleef de hele middeleeuwen door een  synoniem voor colleges, verenigingen en genootschappen.18 

Corporatisme als organisatiestructuur  in de middeleeuwse  samenleving was  zeker niet be‐perkt  tot de  totale Kerk of economische organen  zoals bijvoorbeeld de gilden. We kennen talrijke samenwerkingsverbanden die op vergelijkbare wijze georganiseerd waren. Klooster‐orden,  universiteiten  en  bisdommen  kenden  een  corporatief  kapittel waarin men  zeggen‐schap uitoefende over het bewind van de abt, rector of bisschop; vrije boeren in de ambach‐ten organiseerden zich in corporaties tegenover lokale heren en we kennen talrijke handels‐genootschappen, samenwerkingsverbanden in de lekenvroomheid en – specifiek voor de Ne‐derlanden – waterschappen. Typerend  is daarbij dat  in veel gevallen de  centrale autoriteit waar men zich tegen organiseert, voorzitter is van het samenwerkingsverband. De persoonlij‐ke interactie van macht tussen voorzitter en leden wordt door Oakley goed neergezet in zijn definitie  van  corporatisme:  “power  divided  between  the  head  of  the  corporation  and  its members with the power of the head not deriving from but being limited none the less by the 

                                                            13 Van Dale Groot Woordenboek der Nederlandse Taal (14de editie). 14 New Oxford Dictionary of English. 15 Oxford Latin Dictionary. 16 Galaten 2:20, NBV. 17 Tierney, Foundations of the Conciliar Theory, 121. 18 A. Black, Council and Commune. The Conciliar Movement and the Council of Basle (Londen, 1979) 140. 

‐ 11‐  

power inherent in the members”.19 De machtsverhoudingen tussen voorzitter en vergadering zullen in de navolgende hoofdstukken een centrale rol spelen. 

 Professor Brian  Tierney  volgt de  laat  19de  eeuwse Duitse wetenschapper Otto  von Gierke (1841‐1921)  in het  idee dat het corporatisme een exponent  is van het vroegmiddeleeuwse Gefolgschaft‐principe.  Blockmans  en  Hoppenbrouwers  omschrijven  dit  als  een  structuur waarbij  er  een hechte  directe  en persoonlijke band bestaat  tussen  leiders  (chiefs)  en  krij‐gers.20 Door het doen van schenkingen weet de leider zijn onderdanen aan zich te binden. Uit de Gefolgschaft ontwikkelt  zich het  idee van Genossenschaft wat volgens Gierke  synoniem staat aan corporatisme. Hierin oefent een leider met een groep van getrouwen een gedeelde macht uit. Gierke zet het typisch Germaanse genootschapsdenken tegenover het Romeinse idee van het  instituut. Door middel van beide organen wordt macht uitgeoefend maar met het verschil dat het  instituut over  intrinsieke macht beschikt,  terwijl macht  in een genoot‐schap berust bij de individuele leden. In beide structuren ziet Gierke een gevoel van eenheid. In een instituut is dit volgens hem een extern idee dat van hogerhand wordt gedelegeerd en wat dus het instituut zijn macht geeft. De leden van het instituut zijn feitelijk de representatie van die hogere macht. In het instituut kunnen mensen vervangen worden zonder dat de or‐ganisatie aan macht inboet. Het genootschap daarentegen heeft een interne macht die wis‐selt met de samenstelling van leden. Gierke betrekt dit op de conciliaire beweging en haar re‐latie met de paus. Hij stelt dat het om een basaal conflict gaat tussen de ideeën genootschap en instituut.21 Hier is veel voor te zeggen: de corporatieve conciliaire beweging, zoals die zich in  de  15de  eeuw  ontwikkelt,  vertoont  overeenkomsten  met  wat  Gierke  Genossenschaft noemt. De Kerk zelf is echter een zeer Romeinse organisatie en ook het kerkelijk recht is op het Romeinse juridische systeem gebaseerd. Het  is dus niet vreemd dat zich juist  in de Kerk een botsing voordoet tussen deze  in oorsprong Germaanse en Romeinse  ideeën. Ik wil zelfs nog verder gaan dan Gierke. Het conflict dat uit de aard van de organisatie is ontstaan, is op alle niveaus zichtbaar; niet enkel in de conciliaire beweging. Overal waar op corporatieve wij‐ze werd samengewerkt, botste men op het Romeinse idee van geïnstitutionaliseerde macht. Meuthen  verwoordt  dat  feitelijk  ook  als  hij  schrijft:  ‘Allenthalben  hatte  sich  seit  dem Hochmittelalter  genossenschaftliches  Leben  und  Denken  korporativ  verfestigt.  Besonders auch  im  kirchlichen  Raum  ist  über  korporationsrechtliche  Fragen  geschrieben,  entschieden und  danach  gehandelt  worden,  ob  es  sich  nun  um  die  Rechte  von  Stiftskapiteln,  um  die Ordenverfassung und schließlich um das Verständnis der ganzen Kirche als Korporation und deren Verhältnis zum Papste ging. Dabei spielten die Vertretungsfragen eine große Rolle: Wer handelt  im Namen einer Gemeinschaft, welche Vollmachten hat er, wie werden sie  ihm ert‐eilt? In diesem Rahmen hatten Kanonistik und engagierte Publizistik das Konzil als Repräsen‐tativorgan der Kirche erarbeitet. Ohne die Schubkraft, die aus den kirchlichen Korporationen, vor allem auch aus den Universitäten heraus wirkte, waren die spätmittelalterlichen Konzilien nicht denkbar gewesen’.22 

                                                            19 Oakley, Conciliarist tradition, 14. 20 W. Blockmans en P. Hoppenbrouwers, Eeuwen des Onderscheids. Een geschiedenis van middeleeuws Europa (Amsterdam 2002) 101. 21 Tierney, Foundations of the Conciliar Theory, 91. 22 E. Meuthen, Das Basler Konzil als Forschungsproblem der europäische Geschichte (Düsseldorf 1987) 18‐19. 

‐ 12‐  

Het  lijkt  erop  dat  dit  conflict  tussen  Germaanse  en  Romeinse waarden  in  de wereldlijke macht ontbrak. Het wereldlijk gezag was gepersonifieerd in de vorst. Hoewel men voor deze visie uiteindelijk ook een Romeinse institutionele verantwoording probeerde te vinden, bleef het  idee van de middeleeuwse vorst geworteld  in een Germaanse visie op de verdeling van macht. De vorst was voortgekomen uit de leiders van de Gefolgschaft. Als een vorst zich niet langer aan de gemene wet hield, of  zich niet  langer  van de  loyaliteit  van  zijn onderdanen door schenkingen – nu van rechten – wist te verzekeren, dan bestond in dit model de moge‐lijkheid om de gehoorzaamheid op  te zeggen. Dit opzeggen door de bevolking van het ver‐trouwen  in  de  persoon  van  de  vorst was  aanvankelijk  niet  geïnstitutionaliseerd, maar  ge‐schiedde vrijwel altijd op ad hoc‐basis. De praktische macht die men daarbij over de vorst uitoefende, was net zo groot als de optelsom van de leden van de vertegenwoordigende ver‐gadering  van onderdanen.23 Gedurende de  late middeleeuwen  zien we dit optreden  lang‐zaam  institutionaliseren door het vastleggen van de rechten van representatieve Statenver‐gaderingen. Voorbeelden hiervan zijn de Brabantse  ‘Blijde  Inkomsten’ en de  ‘Stichtse Land‐brief’.  Aan  de  laatste  zal  in  hoofdstuk  3.5  meer  aandacht  worden  besteed.  De  Staten‐Generaal, of een ander vertegenwoordigend orgaan, kan daarmee gezien worden als opvol‐ger van de vroegmiddeleeuwse Gefolgschaft; ze spreekt met één stem en behartigt de alge‐mene belangen van de onderdanen.  

Niet alleen de representatieve vergadering claimt de algemene belangen van het volk te be‐hartigen maar ook de vorst als voorzitter van de vergadering ziet zichzelf graag in die rol. De besluiten  van  de  vertegenwoordigende  vergadering  dienen  in  de meeste  gevallen  immers door hem geratificeerd te worden.  In die optiek fungeert de vorst als de ultieme kenner en vertegenwoordiger van het ene algemene belang. Deze rol verwerft hij bij zijn kroning met de erkenning  van  zijn  persoonlijke macht  door  de  collectieve  bevolking. Daarmee  treedt  een conflict op tussen de representatieve vergadering en de vorst, dat, wat betreft praktische ge‐volgen,  zeer  vergelijkbaar  is met het  conflict  tussen  concilie  en paus. De  culturele  achter‐gronden zijn in mijn optiek echter verschillend. In de Kerk draait het om een culturele kijk op de oorsprong van aanwezige macht in organisaties, terwijl in de wereldlijke macht de culture‐le achtergrond van beide organisaties hetzelfde is. In beide gevallen doet zich echter de vraag voor wie de gemeenschap in ultimo vertegenwoordigt. De uiteindelijke kenners van het eigen algemene belang blijven veelal de onderdanen.24 De 15de eeuwse geleerde Juan de Segovia (? ‐1458) uit Castilië verdedigde dit corporatieve  idee met de werken van Aristoteles (384‐322 v.Chr.). Hoewel Aristoteles  een overtuigd  aanhanger was  van de directe democratie  in de Griekse polis en deelname aan het bestuur zelfs als voorwaarde  stelde voor een  ‘goed’  le‐ven,25 besteedde hij ook ruime aandacht aan de monarchie. De filosoof vergeleek de relatie tussen vorst en onderdanen met die van een vader en zijn kinderen of een meester en zijn slaven; er  is volgens hem geen sprake van een relatie tussen gelijken. Een systeem met een absolute vorst is volgens Aristoteles alleen in theorie te handhaven, als de vorst een boven‐menselijke natuur heeft. Dat maakte  vorst en onderdanen  immers ongelijk  aan elkaar. Hij stelde zich daarmee op het standpunt dat onder gelijke mensen – de burgers van de polis – niet één zich boven de ander kon plaatsen. Aangezien dat in de praktijk wel gebeurde, stelde 

                                                            23 Nederman, Conciliarism and constitutionalism, 194‐195. 24 Ibidem 195. 25 C.C.W. Taylor, ‘Politics’ in: J. Barnes, ed., The Cambridge Companion to Aristotle (Cambridge 1995) 241‐242. 

‐ 13‐  

hij dat onderdanen en vorst allen  imperfecte gelijke  individuen zijn die daarom gezamenlijk gebonden zijn aan dezelfde wet. Niet de vorst maar de wet heeft dus het hoogste gezag.26 Segovia gaat hierop verder en zegt dat de heerser alleen zijn onderdanen vertegenwoordigt zolang die niet  in  vergadering bijeen  zijn. De  vergadering  staat boven het  individu  van de heerser,  juist omdat allen gelijk zijn. Het collectief  is beter  in staat dan de  individuele vorst om de algemene wil te kennen.27 Hij maakt dan een vergelijking die veel lijkt op die van Aris‐toteles, die  in zijn Politica   schrijft: “There  is  this  to be said  for  the many: each of  them by himself may not be of a good quality; but when they all come together it is possible that they may surpass – collectively and as a body, although not  individually –  the quality of  the  few best, in much the same way that feasts to which many contribute may excel those provided at one person’s expense. For when there are many, each has his share of goodness and practical wisdom; and, when all meet together, the people may thus become something  like a single person, who, as he has many feet, many hands, and many senses, may also have many quali‐ties of  character and  intelligence.”28 Segovia maakt op  zijn beurt de vergelijking met bran‐dende blokken hout. Individueel geven ze warmte en licht, maar samen een veelvoud ervan. Op dezelfde wijze kent een  individu zijn eigen wil, maar  in de vergadering van het collectief de veelvoud van die wil: het algemene belang.29 

§ 2.3 Verhouding tussen corporatisme en democratie Middeleeuws  corporatisme  kan  naar mijn  idee  gezien worden  als  een  samenwerkingsver‐band  van  onderdanen  tegenover  een  centraal  gezag waarbij  democratie  ontbreekt.  Vaak wordt het ontbreken van democratie gezien als  (verlicht) despotisme maar dat  is hier uit‐drukkelijk niet aan de orde. Binnen corporatisme wordt  immers, zoals uit de bovenstaande paragraaf blijkt, wel degelijk door de onderdanen macht uitgeoefend over de vorst. Om deze ‘ondemocratische’ samenwerking te verduidelijken is het noodzakelijk om een uiteenzetting te geven van de verschillende definities van democratie  in de  literatuur. In woordenboeken komen we omschrijvingen tegen die in grote lijnen met elkaar in overeenstemming zijn. Toch is er sprake van een subtiel verschil dat in het kader van dit onderzoek van belang is. Dit ver‐schil  zal duidelijk worden  als we de omschrijvingen naast  elkaar  zetten. De  eerste  variant wordt het beste weergegeven  in de Random House Unabridged Dictionary. Hier omschrijft men democratie als volgt: “Government by  the people; a  form of government  in which  the supreme power  is  vested  in  the people and  exercised directly by  them or by  their  elected agents  under  a  free  electoral  system”.30 WordNet  van  de Universiteit  Princeton  sluit  zich hierbij aan: “the political orientation of those who favor government by the people or by their elected representatives; a political system in which the supreme power lies in a body of citi‐zens who can elect people to represent them; the doctrine that the numerical majority of an organized group can make decisions binding on the whole group”.31 Beide hechten direct be‐lang aan de  gekozen afvaardiging naast het bestaan  van de – door Aristoteles  zo gewaar‐deerde – directe democratie waar alle  ‘gelijken’ aan deelhebben. Het belang van een geko‐zen representatie wordt  in de andere definities gaandeweg minder. Merrian‐Webster stelt: 

                                                            26 Taylor, Politics, 246. 27 Black, Council and Commune, 163‐164. 28 Aristoteles, Politics, vertaling: E. Barker (Oxford 1995) 108. 1281a39. 29 Black, Council and Commune, 156. 30 Random House Unabridged Dictionary, © Random House, Inc. 2006. 31 WordNet® 3.0, © 2006 by Princeton University. 

‐ 14‐  

“a government in which the supreme power is vested in the people and exercised by them di‐rectly or indirectly through a system of representation usually involving periodically held free elections”.32 Ook de New Oxford Dictionary redeneert  langs die  lijnen: “A system of govern‐ment by the whole population or all the eligible members of a state, typically through elected representatives”.33 De  in vrije verkiezingen gekozen vertegenwoordiging wordt nog wel ge‐noemd maar nu als een gebruikelijk en geen noodzakelijk onderdeel om toch tot democratie te komen. Tot slot zijn er de definities die de gekozen afvaardiging wel noemen maar in het midden  laten of die (vrij) gekozen zijn. De Nederlandse Van Dale zegt bijvoorbeeld: “staats‐vorm waarin het volk (door vertegenwoordigers) zichzelf regeert en vrijelijk zijn meningen en wensen kan uiten”.34 De nadruk  ligt hier op de uitoefening van vrije  rechten en niet op de wijze waarop de vertegenwoordiging tot stand komt. Wellicht is het kiezen daarvan één van de geuite vrije meningen en wensen, maar dit staat niet met zoveel woorden in de definitie. Ik zal later op dit punt terugkomen. De Columbia Electronic Encyclopedia geeft een heel uit‐gebreide omschrijving maar laat net als Van Dale de totstandkoming van de vertegenwoordi‐ging  in het midden: “Term originating  in ancient Greece  to designate a government where the people share in directing the activities of the state, as distinct from governments control‐led  by  a  single  class,  select  group,  or  autocrat.  The  definition  of  democracy  has  been  ex‐panded,  however,  to  describe  a  philosophy  that  insists  on  the  right  and  the  capacity  of  a people, acting either directly or through representatives, to control their institutions for their own purposes”.35 

De wijze waarop de  representatieve  vergadering  van de onderdanen  tot  stand  komt,  is  in mijn optiek van doorslaggevend belang. In mijn definitie van democratie is vrij stemrecht es‐sentieel. Zonder vrij stemrecht kan er geen sprake zijn van democratie. Maar, zoals al eerder gesteld, leidt het ontbreken van deze grondslag van democratie niet automatisch tot een si‐tuatie van dictatuur. Corporatisme is immers een systeem waarbij vrije verkiezingen ontbre‐ken zonder dat het  in dictatuur vervalt. Maar er  is duidelijk wel sprake van onderdanen die een representatief orgaan vormen en zo delen in de macht. De grote vragen in het corpora‐tisme zijn echter wie en op welke basis men representatie claimt. Democratie kan geen de‐mocratie zijn, als niet op enige wijze vastgelegd wordt hoé alle onderdanen vertegenwoor‐digd worden.  

Op basis van dit fundamentele verschil tussen democratie en corporatisme kan een categori‐sering van kenmerken opgezet worden die een organisatie langs een schaal tussen corpora‐tisme  en  democratie  plaatsen.  Het  gaat  dan  om  allerlei  soorten  organisaties waarin  een groep (onderdanen, geleerden, gildeleden en monniken maar ook bijvoorbeeld melkboeren, zorgverzekeraars,  klanten  of  studenten)  een  gezamenlijk  belang  behartigt  tegenover  een centrale autoriteit. Dus niet alleen lokale, regionale, nationale en zelfs supranationale staats‐organen, maar ook bijvoorbeeld politieke partijen, kerkgenootschappen,  liefdadigheidsvere‐nigingen, stichtingen en zelfs bedrijven. 

                                                            32 Merriam‐Webster's Dictionary of Law, © 1996 Merriam‐Webster, Inc. 33 The New Oxford Dictionary of English 34 Van Dale Groot Woordenboek der Nederlandse Taal (14de editie) 35 The Columbia Electronic Encyclopedia Copyright © 2004, Columbia University Press. 

‐ 15‐  

In het middelpunt van de schaal tussen corporatisme en democratie staat het kenmerk van een vrij en eerlijk gekozen representatieve afvaardiging. Zodra een organisatie hieraan vol‐doet, is er per definitie sprake van een democratie. Daarnaast zijn er typische kenmerken die een organisatie  ‘democratischer’ maken. Deze kenmerken kunnen gerangschikt worden on‐der de noemer ‘constitutionalisme’. In beginsel hangt Nederman hier de definitie aan dat re‐gels en wetten voor zowel gezagsdragers als ondergeschikten gelden.36 In deze definitie ont‐breekt het echter aan onderscheidend vermogen. Het geldt  immers zowel  in de middeleeu‐wen als in de moderne tijd: niet‐constitutioneel is altijd iedere vorm van gezag op basis van (ongecontroleerde) willekeur. Deze situatie  is karakteristiek voor despotisme en valt buiten dit onderzoek. Een definitie van constitutionalisme die wel voldoende onderscheidend ver‐mogen heeft, is onze moderne democratische versie. Deze gaat verder dan de gelijkheid voor de wet van onderdaan en gezag, en  stelt  ten eerste dat het gezag onpersoonlijk  is en dus verbonden  is aan een ambt. Dit gezag wordt daarnaast door collectief beheerde  instituten met een aantal basale rechten gecontroleerd. In de Nederlandse staatsinrichting zijn dit het parlementaire budgetrecht, recht op amendement, het recht op motie, het initiatiefrecht en het  recht op  interpellatie. Vergelijkbare  rechten  zijn  in vrijwel alle moderne democratieën aanwezig. Ten derde worden individuele rechten van onderdanen, zoals bijvoorbeeld de vrije meningsuiting, het recht op vergadering, de persvrijheid, de godsdienstvrijheid en het recht op werkgelegenheid, door het centrale gezag erkend en gerespecteerd. Deze rechten kunnen nooit geheel worden  ingetrokken en  slechts bij wet worden beperkt. Tot  slot erkennen en accepteren  individuele onderdanen het  gezag en  zijn daden uit eigen  vrije wil. Als boven‐staande  punten  naast  de  uitleg  van  Van Dale worden  gezet,  dan wordt  duidelijk  dat  het  meer een gedeeltelijke definitie van constitutionalisme betreft dan van democratie. Van Dale legt  immers nogal expliciet de nadruk op  individuele grondrechten.  In mijn opinie betekent het (gedeeltelijk) ontbreken van deze grondrechten nog niet dat we te maken   hebben met een ondemocratische organisatie. Als we bijvoorbeeld kijken naar een vereniging waarbij het bestuur de eindredactie voert van het enige periodiek, dan ontbreekt het de leden in beperk‐te mate  aan  een  recht  op  persvrijheid.  Toch  kunnen we  deze  organisatie  ‘democratisch’ noemen zolang het bestuur door een algemene ledenvergadering of een vrij gekozen verte‐genwoordiging  ter  verantwoording  kan worden geroepen.  In een groter  (staats)verband  is het uiteraard zeer hinderlijk of zelfs nagenoeg onmogelijk om tot een vrij en eerlijk gekozen vertegenwoordiging – en daarmee democratie – te komen zolang grondrechten structureel ontbreken.  In moderne democratische staten zijn ze dan ook veelal verankerd  in de grond‐wet. Nederman zegt het volgende: “Viewed collectively, these principles supplement the rule of  laws as  to compose  the core of modern constitutional  theory. According  to  the uniquely modern sense of constitutionalism government is conducted within the confines of law by of‐ficials whose duties are determined in advance and carefully regulated, who hold office at the pleasure of the citizen body at large, and who must treat as sacrosanct certain forms of indi‐vidual activity”.37  

In deze categorisering betekent het aan‐ of afwezig zijn van deze elementen dat – zolang er een vrij en eerlijk gekozen vertegenwoordiging is – een organisatie meer of minder democra‐tisch  is. Met deze schaal en definities kunnen de gradaties  iets concreter gemaakt worden. 

                                                            36 Nederman, Conciliarism and constitutionalism, 192. 37 Ibidem 193. 

‐ 16‐  

Toch gaat het  in veel gevallen om zulke subtiele verschillen dat het nagenoeg onmogelijk  is om de waarde van de één boven de ander te stellen. Nederland kent bijvoorbeeld een onge‐kozen staatshoofd met een – zij het beperkte – persoonlijke macht . Dit maakt ons land per definitie minder maar niet ondemocratisch. Datzelfde geldt voor een democratisch functio‐nerende overheid die de vrijheid van meningsuiting  inperkt  in  ruil voor verbetering van de veiligheid. Ook dit maakt een land minder democratisch. Wat betreft het voor dit schema zo basale onderscheid van vrije verkiezingen, zijn deze subtiele verschillen eveneens zichtbaar. Sinds 2007 hanteert Oostenrijk bijvoorbeeld een kiesgerechtigde  leeftijd van 16  jaar. Daar‐mee  is het  land op de keper beschouwd democratischer dan Nederland, omdat een groter deel van de bevolking op een vrije en eerlijke manier vertegenwoordigd wordt. Het wordt nog ingewikkelder als we kijken naar bijvoorbeeld senaatsverkiezingen. Is Italië in vergelijking met ons  land meer of minder democratisch? Waar  in Nederland de Eerste Kamerverkiezin‐gen getrapt verlopen maar voor alle kiesgerechtigden toegankelijk zijn, wordt daar de senaat direct gekozen door kiesgerechtigden vanaf 25  jaar en kiest men een partij en niet de per‐soon die een zetel gaat bezetten. Het mag duidelijk zijn dat op detailniveau dus nogal wat valt aan te merken op deze indeling van kenmerken. Gaat het echter om de vergelijking tus‐sen middeleeuwse organisaties onderling en moderne  instituten, dan  is het wel bruikbaar. Het gaat dan immers om grote fundamentele verschillen die op basis van dit schema inzich‐telijk worden gemaakt. 

§ 2.4 Conclusie Het  basale  verband  tussen  corporatisme  en  democratie  is  de  verdeling  van macht  tussen vorst en onderdanen, waarbij de onderdanen hun gezamenlijke belangen behartigen  in een representatief orgaan. Het onderscheid tussen beide moet in mijn optiek gezocht worden in de wijze waarop de vertegenwoordiging uit de onderdanen tot stand komt. We kunnen pas van een democratie spreken als dit op basis van eerlijke en vrije verkiezingen gebeurt. Mid‐deleeuws corporatisme kan dan gezien worden als een  samenwerkingsverband van onder‐danen  tegenover  een  centraal  gezag waarbij die  verkiezingen ontbreken. Op basis  van dit fundamentele verschil tussen democratie en corporatisme heb ik een categorisering van vier kenmerken gemaakt die een organisatie langs een schaal tussen corporatisme en democratie plaatsen. Deze kenmerken gaan verder dan de gelijkheid voor de wet van onderdaan en vorst en maken een organisatie meer democratisch. Het eerste kenmerk  is de onpersoonlijkheid van gezag en de verbinding tussen gezag en ambt. Ten tweede dient het gezag gecontroleerd te worden door collectief door de onderdanen beheerde instituten die over een aantal basa‐le  constitutionele  rechten  beschikken.  Ten  derde  beschikken  onderdanen  over  individuele rechten die door de vorst worden erkend en gerespecteerd. Tot slot erkennen de onderda‐nen uit eigen vrije wil de macht en handelingen van de vorst. Het mag duidelijk zijn dat op detailniveau in de vergelijking tussen moderne organen nogal wat valt aan te merken op deze indeling van kenmerken. Gaat het echter om de vergelijking tussen middeleeuwse organisa‐ties onderling en moderne instituten, dan is het wel bruikbaar. Het gaat dan immers om gro‐te fundamentele verschillen die op basis van dit schema inzichtelijk worden gemaakt. 

In de verdeling van macht tussen vorst en onderdaan hecht ik veel waarde aan de ideeën van Gierke die een onderscheid maakt tussen Romeinse en Germaanse cultuur. Corporatisme  is in die optiek van Germaanse oorsprong en heeft zich ontwikkeld uit het vroegmiddeleeuwse Gefolgschaft waarin een  leider over een groep getrouwen een gedeelde macht uitoefende. 

‐ 17‐  

Door het uitdelen van geschenken behield hij de steun van zijn onderdanen. Hieruit ontwik‐kelde  zich het Genossenschaft waarin door het  structurele gebrek aan  inkomsten,  rechten door de vorst werden ingewisseld voor belastingen. De uitkomsten van deze onderhandelin‐gen waren afhankelijk van de invloed van de vorst en de macht van zijn onderdanen. Macht in een Germaans genootschap  lag dus bij de  individuele  leden. Het Romeinse  instituut be‐schikt daarentegen over een eigen macht die van hogerhand geschonken is. Dit kan God, de staat, de vorst of de gemeenschap zijn. De leden van het instituut zijn feitelijk de representa‐tie van die hogere macht waardoor mensen vervangen kunnen worden zonder dat de organi‐satie aan macht  inboet. Naarmate een organisatie meer  institutionaliseert,  is er sprake van meer democratie; het eerste kenmerk  is  immers de onpersoonlijkheid van het gezag en de verbinding tussen gezag en ambt. 

Het conflict dat uit deze culturele verschillen over de verdeling van macht in een organisatie is ontstaan, komt vooral  in de Kerk  tot uiting. Overal waar op corporatieve wijze werd  sa‐mengewerkt, botste men op het Romeinse idee van geïnstitutionaliseerde macht. Uit dit con‐flict komt een democratiseringsproces op gang. Enerzijds is dit proces zichtbaar in de pogin‐gen van de kapittels als corporatieve genootschappen om invloed te verwerven over de insti‐tutionele   autoriteit van de bisschop, en anderzijds  in de conciliaire beweging die poogt om de gezamenlijke belangen van de Kerk te behartigen tegenover de groeiende absolute  insti‐tutionele pauselijke macht.  

 

 

‐ 18‐  

Hoofdstuk 3 Representatie in de Utrechtse kapittels 

§ 3.1 Inleiding “Hoed Gods kudde waarvoor u de verantwoordelijkheid hebt, houd goed toezicht – niet gedwongen maar vrijwillig, zoals God dat wil, en niet om er zelf beter van te worden maar met belangeloze toe‐wijding.  Stel u niet heerszuchtig op  tegenover de  kudde die aan u  is  toevertrouwd, maar geef het goede voorbeeld. Dan zult u wanneer de hoogste herder verschijnt de krans van de luister ontvangen, die nooit verwelkt. En u, jongeren, moet van uw kant het gezag van de oudsten erkennen. Overigens, in de omgang met elkaar moet  ieder van u altijd de minste willen  zijn, want God keert  zich  tegen hoogmoedigen, maar aan nederigen schenkt hij zijn genade. Onderwerp u dus nederig aan Gods hoge gezag, dan zal hij u op de bestemde tijd een eervolle plaats geven.” 

‐ I Petrus 5:2‐6 

Het Griekse presbyteros – dat  ‘ouderling’ betekent – vormt de etymologische stam van het Nederlandse woord ‘priester’. De oudsten kregen van Petrus het gezag over de vroegchriste‐lijke gemeenschap; een opdracht die niet eenvoudig te vervullen was. Want hoe verhield bij‐voorbeeld  ‘gezag’  zich  tot  ‘niet heerszuchtig’  en  ‘toezicht’  tot  ‘nederigheid’? Naarmate de Kerk zich verder ontwikkelde, streefde men naar verduidelijking en daarmee verjuridisering van relaties. Enerzijds de interklerikale verhouding  tussen priesters en de bisschop en ander‐zijds de verhouding  tussen clerus en gelovigen. Deze ontwikkeling beleefde  in de  twaalfde eeuw zijn hoogtepunt met de vastlegging van het canonieke recht. Een onderwerp waar ik in hoofdstuk 5.3 uitgebreid op terug zal komen.  

In dit hoofdstuk wil ik met name ingaan op de relatie tussen de bisschop en zijn priesters. We zien  in Utrecht  in de 14de en 15de eeuw een duidelijke machtsverschuiving optreden van de bisschop naar de clerus. De vraag zal centraal staan of deze machtsverschuiving een demo‐cratiseringsproces  genoemd mag worden en  zo  ja, waardoor dit proces mogelijk werd  ge‐maakt. Voor de beantwoording van deze vraag zal ik de veranderingen die in de 14de en 15de eeuw met deze machtsverschuiving gepaard gingen, benoemen en koppelen aan de instituti‐onele en  constitutionele kenmerken uit het vorige hoofdstuk. Daartoe  zal  ik een  scheiding aanbrengen tussen de macht van de clerus in geestelijke en wereldlijke zin. Ik ben me ervan bewust dat deze scheiding kunstmatig is en dat de twee werelden elkaar in grote mate over‐lappen. Daar zal  ik aandacht aan besteden maar de scheiding blijf  ik handhaven  in verband met de duidelijkheid.  

§ 3.2 Het kapittel als corporatief orgaan In het voorgaande hoofdstuk  is  in algemene  termen gesproken over de verhouding  tussen corporatisme en democratie. Een organisatie waarin we deze verhouding in de middeleeuw‐se praktijk op diocesaan niveau kunnen zien  functioneren,  is het kapittel. De naam kapittel stamt van het Latijnse capitulum en heeft een monastieke achtergrond. Capitulum verwijst naar de oorspronkelijke hoofdtaak van de kapittel‐geestelijken – de kanunniken – om op ge‐zette tijden iedere dag in het koor van de kerk het betreffende hoofdstuk uit de heilige officie te bidden.38 Uit deze – voor het zielenheil van de mensheid essentiële – verantwoordelijkheid ontstond het gebruik om de bisschop  in geestelijke aangelegenheden van advies te dienen. 

                                                            38 ‘Officie’ op: http://www.katholieknederland.nl/abc/detail_objectID1479.html (versie 28 maart 2008) 

‐ 19‐  

Dit advies ontwikkelde zich  tot een volwaardige  raad die na het Concordaat van Worms  in 1122 het kiescollege voor de bisschop ging vormen. Daarnaast nam het kapittel het bestuur van het bisdom bij vacature waar. Bij verschillende bisschoppelijke besluiten zoals vervreem‐ding of verpanding van goederen en de aanstelling van ambtenaren, was de  toestemming van de kapittels noodzakelijk. Om deze groeiende decentrale macht terug te dringen besloot Innocentius III (1198‐1216) op het vierde concilie van Lateranen in 1215, de bisschopsverkie‐zing te beperken tot het kathedrale kapittel.39 Feitelijk betekende dit een sterk verminderde rol van het kapittel en een toename van de invloed van de Curie op de bisschopsbenoeming. Desondanks kon de politieke  invloed van de kanunniken niet uitgeschakeld worden. Het ka‐pittel  beschikte  over  een  grote  economische macht  en  kon  daarmee  een  stempel  blijven drukken op de bisschoppelijke politiek in zowel wereldlijke zaken als geestelijke aangelegen‐heden.40 Het  kathedrale  kapittel was  daarmee  een  typisch  voorbeeld  van  een  corporatief geestelijk orgaan. Het  is  in het kader van dit onderzoek met name  interessant vanwege de dubbele rol die het college vervult. Enerzijds is het de vertegenwoordigende vergadering van de bevolking voor de bisschop als vorst. Het kapittel fungeert dan als het meest invloedrijke onderdeel  van de  Statenvergadering  in het domein waar de bisschop  zijn  seculiere macht uitoefent. Daarnaast heeft het kapittel de geestelijke rol behouden en ondersteunt zij de bis‐schop  in  het  bestuur  van  de  Kerk. Ook  in  dat  opzicht  is  ze  een  representatief  orgaan,  ze claimt dan de vertegenwoordiging te zijn van de lokale geestelijkheid ten opzichte van de bis‐schop.41 

§ 3.3 Representatie en verdeling van macht Ondanks het besluit op het vierde concilie van Lateranen om de bisschopsverkiezing te be‐perken tot het kathedrale kapittel, behielden in het bisdom Utrecht de kapittels van vijf ker‐ken hun invloed. Alle vijf bevonden zich in de stad Utrecht. Het is niet helemaal duidelijk hoe deze uitzonderlijke  situatie  is ontstaan. Utrecht  is  van oudsher  een dubbelkathedraal met twee door Willibrord gestichte kerken: de domkerk van St. Maarten waar zich de bisschoppe‐lijke zetel bevond en de St. Salvador die bekend stond als de Oudmunster.42 Uit deze  twee kapittelkerken  ontstonden  in  de  11de  eeuw  tijdens  de  organisatorische  hervormingen  van bisschop Bernold  (reg. 1027‐1054)  twee nieuwe kapittelkerken: de St. Pieter en de St.  Jan. Bisschop Koenraad  (reg. 1076‐1099) maakte de hervorming af door een derde kapittelkerk toe te voegen: de St. Marie.43 Volgens Van den Hoven van Genderen zagen deze drie kapit‐telkerken zich als deel van de oudere moederkerken. Hun zelfstandige vermogen was immers afkomstig uit de bezittingen van deze twee kapittelkerken en men maakte daarom ook aan‐spraak op dezelfde rechten. Ze werden daarin gesteund door het feit dat het kapittel van de Oudmunster  eigenlijk  ook  een  niet‐kathedraal  kapittel  was.  Daarmee  was  de  situatie  in Utrecht zodanig diep in de traditie verankerd, dat de kapittels het decreet van Innocentius III naast zich neer konden leggen. Men zag zich als una ecclesia et unum collegium. Van den Ho‐

                                                            39 A.J. van den Hoven van Genderen, Het kapittel‐generaal en de staten van het Nedersticht  in de 15de eeuw (Zutphen, 1987) 17. 40 C. Dekker, ‘Het kerkelijk bestuur’ in: C. Dekker ed., Geschiedenis van de provincie Utrecht (Utrecht 1997) 301‐302. 41 Van den Hoven van Genderen, Het kapittel‐generaal, 49. 42 Ibidem 17. 43 A.J. van den Hoven van Genderen, De Heren van de Kerk. De kanunniken van Oudmunster te Utrecht  in de late middeleeuwen (Zutphen 1997) 38. 

‐ 20‐  

ven van Genderen zegt daarover: “In een tijd, waarin het concept van de kerk als geheel, de ‘tota ecclesia’, waarin de gehele geestelijkheid van het bisdom was vertegenwoordigd, nog opgeld deed, moet het voor de drie jongere kerken relatief eenvoudig zijn geweest om zich op bestuurlijk gebied tot meer gelijkwaardige partners van de twee oudere kerken te ontwikke‐len”.44  

Behalve op basis van hun ouderdom eisten de vijf kapittels op twee andere gronden de ver‐tegenwoordiging  op  van  de  geestelijkheid  in  het  bisdom.  Ten  eerste  baseerde men  deze claim  op  de  financieel‐economische  invloed.  De  kanunniken  behoorden  tot  de meest  in‐vloedrijke lieden in het bisdom. De kapittels beschikten over uitgebreide landerijen, heerlijk‐heden en tiendrechten en oefenden  in de stad Utrecht een grote economische macht uit.45 Dit betekende ook dat wanneer de geestelijkheid een  som  geld moest opbrengen, dat de stadskapittels  hiervan  gewoonlijk  tweederde  tot  drievijfde  voor  hun  rekening  namen. Het restant werd  gedragen  door  de  rest  van  de  geestelijkheid  en  vooral  door  de  kloosters.46 Daarnaast bestond er een  intern organisatorische grondslag. Utrecht was verdeeld  in aarts‐diaconaten die beheerd werden door de kapittelkerken. Zo vertegenwoordigde het domka‐pittel de geestelijkheid  in Holland, Zeeland en het oostelijke deel van Utrecht. De Oudmun‐ster was verantwoordelijk voor   het westen van Utrecht en het oosten van Friesland en het kapittel van St. Pieter beheerde het noorden van Gelre, de Veluwe en Zutphen. Het kapittel van St. Jan droeg de verantwoordelijkheid voor het westen van Friesland en dat van St. Marie strekte  zich uit over Drenthe. Daarnaast bestonden er enkele  zelfstandige aartsdiaconaten die door een kapittelkerk buiten de stad werden beheerd – het aartsdiaconaat van Deventer, Oldenzaal, Emmerich en Tiel/Arnhem. De proosten van deze kapittels vormden samen met de proosten van de vijf  stadskapittels de bisschoppelijke kiesraad. Tot  slot vormden West‐Friesland  en  kleine  delen  van  Utrecht  zelfstandige  aartsdiaconaten.  De  proost  van West‐Friesland werd normaliter  gekozen uit de  kanunniken  van het domkapittel  terwijl de  zelf‐standige delen van Utrecht rechtstreeks onder de bisschop vielen. Voor het beheer hiervan werd vaak een kanunnik van de Dom door de bisschop als ‘koorbisschop’ aangewezen.47 Het effectieve gevolg van deze vorm van organisatie was dat de bisschoppelijke rechtsmacht  in eerste  instantie  verdeeld was  over  de  aartsdiakens,  de  proost  van West‐Friesland  en  de koorbisschop.48 De rechtsmacht binnen de aartsdiaconaten was weer opgedeeld  in kleinere dekenaten die onder beheer  stonden  van een  landdeken. De  landdeken  stond organisato‐risch tussen de top van het bisdom en een groep parochies. Hij kon kleine synodes met zijn pastoors beleggen en beschikte over een beperkte rechtsmacht. Vanaf de bisschop zien we dus feitelijk een feodaal aandoende organisatie die zich als een piramide naar beneden toe vertakt en op die wijze onderdanen laat delen in de bisschoppelijke rechtsmacht. Vanuit dat perspectief is het dan ook niet verwonderlijk dat de kapittels zichzelf beschouwden als verte‐genwoordiging van de  totale geestelijkheid  in het bisdom. Als we deze  situatie vergelijken met bijvoorbeeld de bisdommen Münster en Luik, dan kunnen we concluderen dat in Utrecht de representatie van de geestelijkheid organisatorisch beter ‘geregeld’ was. In de meeste di‐

                                                            44 Van den Hoven van Genderen, Het kapittel‐generaal, 19. 45 Ibidem 15‐16. 46 Ibidem 84‐85. 47 L. van Tongerloo, ‘Bisdom en geestelijkheid’ in: R.E.V. Stuip en C. Vellekoop eds., Utrecht tussen Kerk en Staat (Hilversum 1991) 173‐174. 48 Van den Hoven van Genderen, Het kapittel‐generaal, 19. 

‐ 21‐  

ocesen bleef de aartsdiaconale macht en daarmee de  invloed  in het kiescollege volledig be‐perkt tot het domkapittel. De kanunniken van dit kapittel verdeelden de rechtsmacht onder‐ling.49 Door de invloed van de vier stadskapittels en de buitenproosten was dit in Utrecht niet mogelijk en werd macht over meer verschillende colleges verdeeld.  

§ 3.4 ‘Democratiserende’ ontwikkelingen van het kapittel in geestelijke zin Hoewel het duidelijk mag zijn dat het kapittel‐generaal – de vergadering van de vijf stadska‐pittels – nooit een democratische organisatie is geworden zoals die gedefinieerd is in hoofd‐stuk 2.3,  zien we wel een aantal ontwikkelingen die de  corporatieve vergadering naar een meer democratische doen opschuiven. Daarbij moet onderscheid gemaakt worden tussen de vergaderingen van het kapittel‐generaal  in geestelijke en  in wereldlijke zin. Een vergadering over geestelijke aangelegenheden was beperkt  tot de vijf stadskapittels. Politieke zaken en bestuursaangelegenheden gingen echter niet alleen de Kerk aan maar alle onderdanen van de bisschop binnen het Sticht. In dat verband bestond de vergadering dan ook niet alleen uit de verzamelde stadskapittels maar ook uit de Stichtse adel, de Utrechtse stadsraad en afge‐vaardigden van de andere steden.50 Toch was er sprake van een sterke verwevenheid tussen de twee ‘verschillende’ vergaderingen. Normaal gesproken stemde de Statenvergadering bij‐voorbeeld per  stand,  toch was het voor de geestelijkheid  zeker niet ongebruikelijk om per kapittel een  standpunt  in  te nemen. Een woordvoerder bepaalde dan uiteindelijk het alge‐mene standpunt van de kapittels.51 Deze procedure was immers ook gebruikelijk in de gees‐telijke vergaderingen van het kapittel‐generaal. In de praktijk kwam het er vaak op neer dat het bij  samenkomsten  van de  staten  eigenlijk om  vergaderingen  van het  kapittel‐generaal ging, waar in bepaalde kwesties extra deelnemers met stemrecht zitting in hadden. Dit blijkt ook uit de organisatie van de Statenvergadering. De bestuurlijke en administratieve verant‐woordelijkheid voor dit  college  lag bij de kapittels.52 Veelal waren de Statenvergaderingen een vervolg op de vergaderingen van de vijf stadskapittels waar de anderen bij aanschoven.53 Toch kwamen op de vergadering van het kapittel‐generaal in geestelijke zin kerkelijke zaken aan de orde die van grote invloed waren op de wereldlijke politiek. Denk bijvoorbeeld aan de bisschopsverkiezing. In april 1455 werd er daardoor zoveel druk op de kapittels uitgeoefend dat de stadsraad van Utrecht  ingreep. Alle vorsten, edelen en diplomaten werden opgedra‐gen uit de stad te vertrekken zodat de kapittels ongestoord en zonder beïnvloeding tot een keuze konden komen.54  

Normaliter werd er  in de vergaderingen van het kapittel‐generaal per kapittel gestemd en hadden de kanunniken alleen stemrecht in de voorvergaderingen van het stadskapittel waar‐toe men behoorde.55 Het standpunt van een stadskapittel werd op deze vergaderingen met een meerderheidsstem bepaald. In het kapittel‐generaal streefde men naar unanimiteit maar als dit onmogelijk bleek, dan was een meerderheid van drie kapittels voldoende om een be‐slissing te nemen. Opvallend  is de grote overeenkomst van deze methode met de wijze van 

                                                            49 Van den Hoven van Genderen, Het kapittel‐generaal, 19. 50 Th. Enklaar, De Stichtse Landbrief van 1375 (Amsterdam 1950) 13. 51 Van den Hoven van Genderen, Het kapittel‐generaal, 83. 52 Ibidem 80. 53 Ibidem 86. 54 Ibidem 82. 55 Ibidem 61. 

‐ 22‐  

stemmen  die  op  het  concilie  van  Konstanz werd  gehanteerd. Daar  hadden  de  individuele deelnemers aan de vergadering stemrecht binnen de eigen natie, en de verschillende naties – toevalligerwijs ook een vijftal – hadden ieder één stem in de algemene vergadering. In hoe‐verre er een daadwerkelijk verband is tussen deze twee kiesmethoden, is mij onbekend. 

§ 3.4.1 De opkomst van het kapittel­generaal als instituut De eerste democratiserende ontwikkeling die we kunnen onderscheiden, is de institutionali‐sering van het kapittel‐generaal. Dit werd mede veroorzaakt door de ontwikkelingen  in de Statenvergadering. Denk daarbij bijvoorbeeld aan de Stichtse Landbrief van 1375 waar  ik  in hoofdstuk 3.5 op zal terugkomen. Voor het kapittelcollege in geestelijke zin is er niet een en‐kel vergelijkbaar document dat de rechten van de kanunniken ten opzichte van de bisschop vastlegde. Wel werd  het  aan  het  begin  van  de  14de  eeuw  gebruikelijker,  dat  gekozen  bis‐schoppen bij de aanvaarding van hun ambt voor het kapittel verschenen om daar een eed af te  leggen, waarin zij zwoeren niet zonder  toestemming van het kapittel‐generaal  regels en besluiten op geestelijk gebied uit te vaardigen. Zo moest bisschop Jan van Arkel (1342‐1364) in 1343 een uitzondering maken voor de domproost bij een decreet dat een  striktere  resi‐dentieplicht van de geestelijkheid moest nastreven.56 Door toenemende onenigheid binnen de kapittels was de paus in die periode in staat om een aantal bisschopsbenoemingen te be‐invloeden en feitelijk zelfs in handen te krijgen. Volgens de historicus Kuys poogden de kapit‐tels tijdens deze benoemingen in ieder geval nog de schijn op te houden dat ze enige invloed op het gebeuren hadden door vanaf de tweede helft van de 14de eeuw een statuut op te ma‐ken van rechten die door de bisschop gerespecteerd moesten worden. De reeds genoemde verwevenheid van de wereldlijke en geestelijke taken van de kapittels blijkt duidelijk uit dit statuut want het bevatte regels voor zowel kerkelijke als politieke aangelegenheden. Zo ver‐langde men  bijvoorbeeld  dat  de  bisschop  geen  synodale  statuten  afkondigde  zonder  toe‐stemming van het kapittel‐generaal. Berechting en bestraffing van kanunniken en dienaren van de kapittels bleef aan de kapittels zelf voorbehouden en de domdeken kon de bisschop oproepen om voor het kapittel‐generaal  te verschijnen. Enkele bepalingen die de bisschop dwongen om voor onderdanen het gewoonterecht van het Sticht  in de rechtsspraak te vol‐gen – het verbod op vervreemding van delen van het domein en de verplichting voor nieuw aangestelde  ambtenaren    om  een  eed  voor  de  kapittels  te  zweren  – werden  later  in  de Stichtse  Landbrief  nog  eens  versterkt.  Tot  slot  stelde  het  statuut  enkele  reglementen  ten gunste van de kanunniken zelf vast. Zo konden de kanunniken en hun koorgezellen niet ge‐houden worden aan de  residentieplicht, diende de bisschop de kanunniken op  traditionele dagen een maaltijd aan te bieden, mocht de bisschop geen kosten rekenen voor het benoe‐men van ambtenaren aan de kapittelkerken en het bezegelen van besluiten. Tot slot konden de kanunniken niet gedwongen worden om verplichtingen aan te gaan die ten nadele waren van de kapittels.57 In tegenstelling tot Kuys hecht ik grote waarde aan deze statuten. Het gaat in mijn optiek om meer dan  schijn alleen. Met name de overeenkomsten met de  Stichtse Landbrief zijn zo groot dat we er wel van uit kunnen gaan dat het om belangrijke stappen gaat  in  de  ontwikkeling  naar  een  institutioneel  orgaan. Om  over  de  feitelijke  inhoud  nog maar te zwijgen. Ik lees daar een groeiend constitutioneel besef in.  

                                                            56 Van den Hoven van Genderen, Het kapittel‐generaal, 26‐27. 57 J. Kuys, Kerkelijke organisatie in het middeleeuwse bisdom Utrecht (Nijmegen 2004) 100‐102. 

‐ 23‐  

De ontwikkeling naar institutionalisering van het kapittel‐generaal blijkt daarnaast uit enkele voorbeelden die Van den Hoven van Genderen aanhaalt. Zo noemt hij de volgorde waarin kanunniken in getuigenlijsten werden genoemd. Hieruit blijkt dat de kapittels steeds meer als één zelfstandig orgaan gingen opereren. We zien daarin het idee una ecclesia et unum colle‐gium aan het einde van de 12de eeuw echt postvatten.  In de periode 1126‐1176 kwam het nog regelmatig voor dat de proost van het domkapittel eerst werd genoemd, gevolgd door zijn kanunniken en daarna pas de andere kapittels. Na 1176 veranderde dit; vanaf dat mo‐ment werden eerst de proosten van alle kapittels genoemd en daarna pas de kanunniken.58 Ook een ander voorbeeld  toont de ontwikkeling van de kapittels  tot één rechtsorgaan met eigen intrinsieke rechten. In de late middeleeuwen kwam het steeds vaker voor dat brieven niet alleen aan de bisschop maar ook aan de kapittels, en  in sommige gevallen zelfs uitslui‐tend aan de kapittels werden gezonden.59 Dit geeft aan dat niet alleen het kapittel‐generaal zélf maar ook de buitenwereld het college een eigen onafhankelijke rol begon toe te dichten naast de bisschop. 

Tot slot zien we met de groeiende institutionalisering de relatie tussen de kanunniken en de bisschop verjuridiseren. Deze relatie is ontstaan uit de raadgevende taak van de kapittels aan de bisschop. Daarbij speelde onenigheid over de grens  tussen  ‘raad’ en  ‘toestemming’ een fundamentele rol. In decreten van paus Alexander III (1159‐1181) onderscheidde men zaken waarin de  kapittels de  concilio, de  consensu of  subscriptione  konden handelen. Om bij de laatste te beginnen, rechten waarbij de kanunniken volledig met een bisschoppelijke hande‐ling dienden  in  te  stemmen, werden  subscriptione   genoemd. Het besluit moest door hen met volle naam worden ondertekend. Over de consilio  (raad) en de consensu  (instemming) bestond meer onduidelijkheid, want ‘instemming’ betekende zoveel dat de bisschop in ieder geval een poging deed om de goedkeuring van de kanunniken te krijgen. Het was dus meer een consultatie naar de mening van het kapittel dan een noodzakelijke  instemming.  60 Het mag vanzelf spreken dat de kapittels  in zoveel mogelijk  rechten volledige  toestemming na‐streefden, terwijl het bisschoppelijk hof de adviserende rol van het kapittel prefereerde. De afbakening van deze rechten werd bemoeilijkt door het  feit dat het vaak  totaal onduidelijk was wie bepaalde rechten bezat. Zo kon een recht in handen zijn van de bisschop, van de ka‐nunniken  of  corporatief  uitgeoefend  worden.  Uiteindelijk  ontwikkelde  zich  een  toestand waarin de bisschop toestemming nodig had in alle zaken die de rechten van het kapittel of de corporatieve  rechten van het kapittel en de bisschop aangingen.61 Vervolgens ontstond de discussie hoeveel kanunniken de bisschop moesten steunen om een meerderheid te krijgen. Was unanimiteit in het kapittel noodzakelijk? Een meerderheidsstem? Of stemming op basis van maior et  sanior pars  (gewogen  stemrecht)? En  in het geval  van de  laatste, hoe  zwaar woog dan de stem van de bisschop die in principe nog steeds voorzitter was? De  belangrijke jurist en scholast Hostiensis (? ‐1271), kardinaal van Ostia, kwam hiervoor met een oplossing. In geval van rechten die de bisschop of de corporatie van bisschop en kapittel aangingen, had de bisschop ut prelatus zitting in de vergadering. In die hoedanigheid woog zijn stem net zo zwaar als de gezamenlijke stemmen  in het kapittel. Om een meerderheid te verwerven had 

                                                            58 Van den Hoven van Genderen, Het kapittel‐generaal, 22‐23. 59 Ibidem 17. 60 Tierney, Foundations of the Conciliar Theory, 100. 61 Ibidem 102. 

‐ 24‐  

de bisschop dus de steun nodig van één kanunnik. Bij rechten die volledig uitgeoefend wer‐den door het kapittel, besloten de kanunniken zonder de bisschop ut prelatus. Maar was de bisschop zelf óók kanunnik en als zodanig lid van het kapittel, dan nam hij deel aan deze ver‐gadering ut canonicus en woog zijn stem net zo zwaar als die van de andere kanunniken.62 Dat de praktijk vaak weerbarstiger was dan de  juridische theorie  laat zich raden. De demo‐cratisering van de kapittels  leidde vaak tot een concurrentieslag met de bisschop en pogin‐gen om zijn invloed in het kapittel uit te schakelen of in ieder geval te beperken tot een puur ceremoniële rol. Van den Hoven van Genderen geeft wat dat betreft een mooi voorbeeld uit de praktijk. Drie broers, de domkanunniken Van Zijl, waren betrokken bij diefstal, valsheid in geschrifte  en  geweldpleging. Onder  druk  van  het Utrechtse  stadsbestuur  had  de  bisschop hen vast laten zetten. Niet alleen het domkapittel protesteerde tegen deze inbreuk op de ei‐gen rechten, maar ze vond steun bij alle andere vier stadskapittels. Het college liet zich bij de aantasting van haar rechten door de bisschop niet uiteen spelen maar vormde één front. Ut prelatus   of ut canonicus, de bisschop kon weinig anders dan de drie weer  laten gaan. Een ander punt wat Van den Hoven van Genderen in dit verband benadrukt, is dat behalve tegen‐stellingen  er  ook  een  grote  verbondenheid  bestond  tussen  bisschop  en  kanunniken.  Veel koorheren maakten carrière binnen de geestelijke hiërarchie in dienst van de bisschop.63 

§ 3.4.2 Aanzet tot constitutionele rechten Behalve de ontwikkeling  tot een zelfstandig en eensgezind orgaan met een eigen  identiteit zijn er ook ontwikkelingen gaande met een constitutioneel karakter. Zo fungeerde de dom‐deken in naam van de bisschop als voorzitter van het kapittel‐generaal. Dit kan vertaald wor‐den als een poging van de vertegenwoordigende vergadering om de persoonlijke macht van de bisschop te beperken. De rol van de bisschop  in de vergadering werd daarmee meer ce‐remonieel. De domdeken was na de domproost en de bisschop de belangrijkste geestelijke in het bisdom en nam volgens Van den Hoven van Genderen bij afwezigheid van de bisschop zijn  taak waar.  64 Tierney nuanceert dat enigszins. Hij stelt dat de administratieve en  juridi‐sche rechten van de bisschop bij een vacature aan het kapittel vervielen. De bisschop had die immers bij zijn verkiezing, net als een vorst, uit handen van zijn onderdanen ontvangen. Al‐leen deze  rechten werden door de domdeken uitgeoefend. De bisschoppelijke  rechten die voortkwamen uit zijn consecratie – het wijden van priesters, kerken etc. – vervielen aan de aartsbisschop of rechtstreeks aan de paus. Tierney merkt trouwens wel op dat de term vaca‐ture steeds ruimer door de kapittels werd  ingevuld. Niet alleen de dood van de bisschop of diens aanstelling  in een ander bisdom werden gezien als vacature, maar ook de momenten waarop de bisschop  in  ketterij was  vervallen,  gevangen  zat bij  heidenen of  ketters, onge‐schikt was geraakt voor zijn taak door ouderdom of ziekte en op een gegeven moment zelfs in geval van nalatigheid in het beheer van zijn rechten. In al deze gevallen vervielen de rech‐ten van de bisschop aan het vertegenwoordigende college.65 

Daarnaast riep de domdeken uit eigen beweging of op verzoek van een inwoner of organisa‐tie uit het Sticht de vergadering bijeen. Op bevel van het college was iedere onderdaan ver‐plicht zich te melden. Dit gold ook voor de bisschop! Men redeneerde in dat opzicht als volgt: 

                                                            62 Tierney, Foundations of the Conciliar Theory, 104‐107.  63 Van den Hoven van Genderen, Het kapittel‐generaal, 26‐28. 64 Ibidem 76. 65 Tierney, Foundations of the Conciliar Theory, 117‐119. 

‐ 25‐  

de bisschop was van oudsher ook een domkanunnik en iedere kanunnik moest op de verga‐dering komen als hem dat door de deken van zijn kapittel werd opgedragen.66 Enklaar gaat hier nader op in. Hij legt uit dat als er een klacht over de kerkvorst was deze tot driemaal toe opgeroepen kon worden om voor de kapittels te verschijnen. Bleef hij in gebreke, dan kon de bisschop daarna bij verstek veroordeeld worden.67 Het gaat misschien wat ver om dit gebruik als een voorloper te beschouwen van het moderne parlementaire recht op interpellatie. Toch kunnen we hierin een voorbeeld herkennen van de in hoofdstuk 2.3 beschreven basale rech‐ten waarmee het centrale gezag wordt gecontroleerd. In dat opzicht is deze verplichting dus bijna constitutioneel te noemen. 

Een ander onderdeel van de democratische ontwikkeling  is de opkomst van nieuwe ambte‐naren naast de persoonlijke macht en  invloed van  individuele kanunniken. De  rechtsmacht van de bisschop was  sterk  gereduceerd, doordat hij  in de 11de  en 12de  eeuw  veel  feodale rechten aan de aartsdiakens had afgestaan. Deze rechten waren onderdeel geworden van de al uitgebreide persoonlijke macht en het netwerk waarover de kanunniken beschikten. Hoe‐wel er officieel geen andere eisen werden gesteld aan  toekomstige  leden dan een wettige geboorte en het ontbreken  van horige  verplichtingen,  kwam het er  in de praktijk  vaak op neer dat de koorleden tot de sociale elite behoorden. Van den Hoven van Genderen is in zijn onderzoek naar de  geboorteachtergronden  van de Utrechtse  kanunniken niemand uit  een boerengezin of uit de dorpselites tegengekomen.68 Grofweg blijkt uit zijn resultaten dat 14% van de koorheren afkomstig was uit de stedelijke burgerij, 17% uit de stedelijke patriciërseli‐te, 9% uit de  stedelijke  ridderschap, 11% uit de  landelijke  ridderschap en 13% uit de hoge adel. Van de resterende 36% van de kanunniken is de geboorte niet te achterhalen.69 Dat be‐tekent, dat de  individuen die de kapittels vormen, een grote persoonlijke macht meebrach‐ten en vaak al een carrière als raadsman, arts of tresaurier  in dienst van de hoogste elite – pausen en landsheren – achter zich hadden.70 De macht van de kapittels was dus in grote ma‐te afhankelijk van de persoonlijke invloed van de leden.  

Vanaf de 13de eeuw zien we de opkomst van ambten met een beperkt mandaat waarvan de bekleder afzetbaar  is. Deze ontwikkeling  is onder andere te verklaren door de opkomst van de munteconomie waardoor men  in staat was om ambtenaren voor hun diensten  te beta‐len.71 Hierdoor konden zij in hun levensonderhoud voorzien zonder dat er door de vorst per‐manente  feodale  rechten werden afgestaan. Dit  is één van de voorwaarden om  tot de ge‐zagsscheiding tussen ambt en persoon te komen en daarmee een stap richting democratie te maken. Daarnaast is de opkomst van ambtenaren een resultaat van de langdurige concurren‐tie in de rechtspraak tussen de bisschop en de proosten van de kapittels. De bisschop stelde aan het begin van de 13de eeuw een algemene officiaal in die voorzitter was van de bisschop‐pelijke  rechtbank, die we  in 1231  voor het eerst  in bronnen  tegenkomen. Dit  gerechtshof maakte gebruik van juridisch geschoolde rechters die op basis van vaste procedures en getui‐

                                                            66  A.J.  van  den Hoven  van Genderen,  ‘De  Staten’  in:  C. Dekker  ed., Geschiedenis  van  de  provincie Utrecht (Utrecht 1997) 253‐254. 67 Enklaar, De Stichtse Landbrief, 37. 68 Van den Hoven van Genderen, De Heren van de Kerk, 230‐231. 69 Ibidem 237‐238. 70 Van den Hoven van Genderen, Het kapittel‐generaal, 17. 71 Tongerloo, Bisdom en geestelijkheid, 175. 

‐ 26‐  

genverklaringen tot oordelen kwamen. Dit principe bleek zo succesvol dat de aartsdiakens in hun rechtspraak gepasseerd werden en men een direct beroep ging doen op deze centrale rechtbank. Onder druk van deze ontwikkeling deden de proosten afstand van het dagelijks bestuur over de aartsdiaconaten en stelden op hun beurt één van de kanunniken van het be‐treffende  kapittel  als  ‘diaconaal‐officiaal’  aan met  een  eigen  gerechtshof.  Praktisch  gezien was alleen de officiaal van het aartsdiaconaat van het domkapittel in staat om tegenwicht te bieden  tegen de bisschoppelijke officiaal. De andere aartsdiaconaten vielen effectief onder de rechtspraak van de bisschoppelijke ambtenaar.72 

Toch is betaling van personen niet altijd een constitutioneel teken en moeten we niet teveel willen zoeken achter de opkomst van betalingen in muntgeld. Zo werden door de vijf stads‐kapittels vergoedingen aan kanunniken uitgekeerd om de voorvergaderingen van het kapittel en de vergaderingen van het kapittel‐generaal bij te wonen. Het  is een illusie om hierin een verambtelijking te zien van de kapittels. Betaling van het presentiegeld was een streven om zoveel mogelijk  kanunniken op de  vergadering  aanwezig  te  laten  zijn. Hiermee  voorkwam men dat de afwezige geestelijken beroepsprocedures  in Rome of Keulen startten  tegen de besluiten die bij meerderheid van stemmen in de vergadering waren aangenomen.73 

§ 3.5 ‘Democratiserende’ ontwikkelingen van het kapittel in wereldlijke zin 

§ 3.5.1 De opmaat naar 1375 Er  is onderscheid gemaakt  tussen het  kapittel‐generaal  in geestelijke en  in wereldlijke  zin. Hoewel beide nauw met  elkaar  verweven waren,  lag  in het  voorgaande  stuk de  aandacht vooral bij de democratische ontwikkelingen binnen de religieuze rol van de kapittels. Hieruit, en de relatie tussen het kapittel en de gekozen – of benoemde – bisschop, ontwikkelde zich een situatie waarin, zoals al eerder genoemd, de laatste zich verplichtte een aantal statutaire bepalingen te volgen. Deze bepalingen overlappen deels de wereldlijke belangen van de ka‐pittels.  De kanunniken maakten daar immers zelf vrijwel geen onderscheid tussen. In de aan‐loop naar de uitgave van de Stichtse Landbrief in 1375 zien we dat de wereldlijke rol van de kapittels steeds belangrijker gaat worden. Vooral ook omdat de economische invloed van de koorheren die van de bisschop veruit overtreft. Van den Hoven van Genderen noemt enkele grove cijfers die de verhoudingen duidelijk maken. In 1378 ontving de bisschop aan belastin‐gen  en  inkomsten  uit  rechtspraak  grofweg  5000  schilden  uit  zijn  domeinen  in  het Neder‐sticht. Vergelijk dat met het inkomen van enkel het kapittel van de Oudmunster dat ruwweg tussen 1378 en 1380 5500 schilden aan economische belangen verdiende. Geld dat direct ten goede kwam aan de kanunniken. Ter verdere vergelijking:  in de periode 1372‐1373 had de Graaf van Holland een inkomen van meer dan 24.000 schilden. Dit alleen al uit zijn Hollandse domein, daar zijn Henegouwen en Zeeland nog niet eens bij opgeteld.74 De penibele situatie van de Utrechtse bisschop was alom bekend. Th. Enklaar onderstreept dat nog eens als hij stelt dat “de noodzakelijkheid voor de bisschop om toe te geven aan de eisen, in de Landbrief vervat,  lag  in de chronische geldnood, waarin hij,  ik zou haast zeggen: ambtshalve, verkeer‐de”.75 Zo was bisschop Jan van Diest (1323‐1340) in 1330 door de kredieten die hij verworven 

                                                            72 Dekker, Het kerkelijk bestuur, 305. 73 Van den Hoven van Genderen, Het kapittel‐generaal, 54. 74 Van den Hoven van Genderen, De Staten, 250. 75 Enklaar, De Stichtse Landbrief, 3. 

‐ 27‐  

had, vrijwel overgeleverd aan zijn Hollandse en Gelderse schuldeisers. De twee graven Wil‐lem  III van Holland (1287‐1337) en   Reinoud  II van Gelre (ca. 1295‐1343) sloten daarop een verdrag, waarbij het wereldlijke domein van de bisschop  feitelijk opgedeeld werd. Het Ne‐dersticht zou  in handen vallen van Holland  terwijl het Oversticht naar Gelre ging.76 Niet de gratie Gods maar de opvolgingsconflicten  in Gelre en de Hoekse en Kabeljauwse twisten  in Holland, boden opvolger Jan van Arkel mogelijkheden voor herstel, waardoor de onafhanke‐lijkheid van het bisdom min of meer gewaarborgd bleef. Bisschop  Jan van Virnenburg  (reg. 1364‐1371) raakte op zijn  beurt weer aan lager wal door zijn gijzeling door tegenstanders in het Oversticht. Zijn vrijlating kostte het bisdom een exorbitant bedrag aan losgeld. Dit gesta‐peld op de inmenging van bisschop Arnoud van Horn (reg. 1371‐1378) in de Gelderse Succes‐sieoorlog van 1371‐72 én een oorlog met Holland tussen 1373 en 1375, betekende opnieuw dat de bodem van de schatkist bereikt was.77 

Hoewel de adel nog niet daadwerkelijk georganiseerd was  in een coöperatieve raad, kwam het in de tweede helft van de 14de eeuw tot een steeds grotere invloed van de kapittels en de steden op de bisschop. Deze ontwikkeling ging gepaard met een nauwere samenwerking tus‐sen de standen die Enklaar laat beginnen in 1354. Dat jaar deed Jan van Arkel enkele toezeg‐gingen rond het slot Ter Eem. Een  jaar  later  legde de bisschop zich vast dat hij niet zonder goedkeuring  van het  kapittel‐generaal  ten oorlog  zou  trekken of  verdragen  zou  sluiten.  In 1363 deed hij de belofte dat hij nooit het slot Vreeland zou aanvallen zonder eerst het colle‐ge de ruimte te hebben gegeven voor arbitrage78 en in mei het jaar daarop, bij de acceptatie van Jan van Virnenburg, kwam het tot het opstellen van de statuten die ik al eerder opsom‐de.79 Van den Hoven van Genderen stelt dat uit deze opeenstapeling van afspraken en toe‐zeggingen blijkt, dat hier eisen aan de bisschop werden gesteld die steeds minder met eigen‐belang en meer met ‘landsbelang’ te maken hebben.80 Ik sluit me hierbij aan; mij  lijkt dit te duiden op een bewustwordingsproces waar de  ideeën van Aristoteles, en  later ook Segovia,  in passen. Het kapittel‐generaal  trekt  steeds duidelijker de vertegenwoordiging van de on‐derdanen naar zich toe ten koste van de vertegenwoordigende macht die de bisschoppelijke vorst uitoefent.  

§ 3.5.2 De Stichtse Landbrief In het navolgende stuk zal  ik geregeld de Stichtse Landbrief citeren.  Ik gebruik hiervoor de uitgave van Th. Enklaar uit 1950 die  ingedeeld  is  in veertien punten. Naar het betreffende punt zal in de literatuurvermelding steeds verwezen worden. 

De Stichtse  Landbrief  is een  charter waarin de  rechten van het kapittel‐generaal door bis‐schop Arnoud van Horn werden geconsolideerd. De inhoud van de afspraken was beperkt tot het Nedersticht. De hoofdbepaling van de landbrief is van fiscale aard. De drie standen staan de bisschop nog eenmaal toe een bede te heffen om met de opbrengst de schulden van het domein af te lossen. Door talrijke kastelen, burchten en heerlijkheden in onderpand te geven 

                                                            76 H.P.H. Jansen, Middeleeuwse geschiedenis der Nederlanden (Utrecht 1979) 137. 77 A.J. van den Hoven van Genderen, ‘De mijter en de macht’ in: C. Dekker ed., Geschiedenis van de provincie Utrecht (Utrecht 1997) 187‐188. 78 Enklaar, De Stichtse Landbrief, 11‐12. 79 Kuys, Kerkelijke organisatie, 100‐102. 80 Van den Hoven van Genderen, De Staten, 253. 

‐ 28‐  

voor  kredietverstrekkingen waren  het  beheer  en  de  controle  over  delen  van  het  Sticht  in vreemde handen gekomen. In ruil voor de bede legde de bisschop zich vast geen nieuwe be‐lastingen meer te heffen: “Wij Arnt van Hoern, bi der ghenade Goods bisscop tUtrecht, maken kont allen  luden, dat wij  lijen ende bekennen, dat alsulke bede als ons onse ecclesy, riddere, knechte ende steden van onsen Ghestichte van Utrecht ghegheven hebben tot deser tijt, om rechter gonste wille ghegheven hebben, onser kerken slote ende ambochte aen dese zide der IJselle mede te  losenen, mer van ghener rechte, ende gheloven  in goeden trouwen onser ec‐clesy, ridderen, knechten, steden ende den Ghestichte van Utrecht voers. voer ons ende voer onse nacomelinghe bisscopen tUtrecht, gheen merghenghelt, huusghelt, noch gheenrehande ghemeyne  scattinghe meer  te  verghen”.81 Het mag duidelijk  zijn dat  geen enkele bisschop zich aan die belofte heeft kunnen houden. Enklaar zegt dat het  in de praktijk een afspraak werd tussen de bisschop en het kapittel‐generaal om geen belastingen zonder goedkeuring van het college meer te heffen. Het gaat daarbij volgens hem zeker nog niet om iets wat een constitutioneel budgetrecht mag gaan heten. Hoogstens een voorloper daarvan.82 Ik ben dat met hem eens; het budgetrecht  is  immers de goedkeuring gegeven door het parlement aan de geplande uitgaven van de regering, en niet de te verwerven inkomsten. Het is wel een ge‐bruikelijke ontwikkeling dat uit de controle over de  inkomsten zich uiteindelijk een recht op de begroting ontwikkelt. 

Deze fiscale regeling vormde de basis van de Landbrief. Daarnaast zijn er afspraken gemaakt die tekenend zijn voor het democratiseringsproces waar het college op dat moment midden in zat. Eén daarvan was het opkomende Stichtse zelfbewustzijn, een ontwikkeling die we wel‐licht nu ‘nationaal bewustzijn’ zouden noemen. Al eerder noemde ik dit bewustwordingspro‐ces van het kapittel‐generaal als onderdeel van de claim de bevolking van het Sticht te verte‐genwoordigen. Dit blijkt met name uit punten vier en vijf van de uitgave van Enklaar waarin de bisschop verklaarde niemand  in een  leen te benoemen die niet “…een welgheboren man ende wel ghegoedet in den Ghestichte, ende gheboren uut den Ghestichte also men hem des gheloven mach” en bereidt was “…yerst  loven, zekeren ende zweren  in den capitel voer die ecclesy, voer riddere, knapen, stat ende steden des Ghestichts van Utrecht…”.83 Kortweg,  ie‐dere bisschoppelijke ambtenaar of leenman moest vrijgeboren, uit Utrecht afkomstig zijn én een eed afleggen voor het kapittel‐generaal. Daarmee plaatste het kapittel zich in een verte‐genwoordigende  rol  tussen  vorst en onderdanen. Daardoor  kan de eed gezien worden als een vorm van constitutionele controle van de kapittels over de macht van de bisschop. Op‐vallenderwijs  is dit een recht dat het parlement  in Nederland en de ons omringende  landen ontbeert. Benoemingen van ambtenaren gaan in naam van de minister en het hele apparaat valt onder de minister van Binnenlandse Zaken. Het parlement kan geen enkele controle uit‐oefenen over deze bureaucratie. Een invloed in het Nederlandse bestel dat door de Utrecht‐se professor René Crince Le Roy in 1969 de ‘vierde macht’ werd genoemd. Het tijdschrift In‐termediair publiceerde op woensdag 21 juni 2006 de resultaten van een klein onderzoek on‐der 750 ambtenaren uit het midden en hogere kader van de rijksoverheid waar de gevolgen van dit systeem uit blijken: “‘Bij ons bepaalt de politieke kleur van een minister wat we de komende vier jaar gaan doen. Na de verkiezingen kan het roer weer 180 graden omgaan.’ Tot 

                                                            81 Punt 1 in de uitgave van ‘De Stichtse Landbrief’ in: Enklaar, De Stichtse Landbrief, 42. 82 Enklaar, De Stichtse Landbrief, 15. 83 Punt 4 in de uitgave van ‘De Stichtse Landbrief’ in: Enklaar, De Stichtse Landbrief, 43. 

‐ 29‐  

veel irritatie lijkt het niet te leiden, eerder tot berusting. ‘Ik voer uit wat de minister wil. Daar‐voor ben ik ambtenaar.’ Het primaat van de politiek, heet dat in jargon. De minister bepaalt, de ambtenaar voert uit”. Toch blijkt uit het onderzoek dat er wel degelijk ‘misbruik’ van deze macht wordt gemaakt: “‘Het  is dé methode om politici aan te sturen’, geeft een ambtenaar als reden voor het bewust achterhouden van informatie terwijl een ander zegt ‘zo te kunnen voorkomen dat ministers met de waan van de dag gaan  regeren’. Daarmee verwoorden ze een breder levende gedachte onder hun collega’s. ‘Het is vaak een leugentje om bestwil’, zegt een ambtenaar,  ‘want we zijn door kortzichtige politici door schade en schande wijs gewor‐den.’ Wij ambtenaren  zijn  er  voor de  continuïteit  van beleid,  zo  is de opvatting  van  velen. ‘Bewindspersonen  zijn  storende passanten. Alleen  echt goede  voegen  iets  toe’”.84 Niet  alle westerse democratieën kennen dit systeem. Met name  in de Angelsaksische  landen, de VS voorop, is het gebruikelijk om de toplaag van het hele ambtenarenapparaat na de verkiezin‐gen en een wisseling van partij te vervangen. Toch ontbreekt het ook hier aan een parlemen‐taire bevoegdheid over de benoeming van ambtenaren. Op de keper beschouwd kunnen we hier  dus  spreken  van  een  constitutioneel  recht  dat  eigenlijk  thuishoort  in  de  rij  van  bud‐getrecht, recht op interpellatie, amendement etc. maar wat in onze moderne democratische stelsels ontbreekt. Daarmee  is deze bepaling één van de enkele  rechten die  ik heb kunnen vinden, waarin de middeleeuwse parlementaire voorganger verder was dan de moderne va‐riant. 

Een derde punt  van belang  is  de  erkenning  van  individuele  rechten. Het  kapittel‐generaal dwingt bij de bisschop af dat alle onderdanen volgens het gewoonterecht – dat  in de  late middeleeuwen naar gebruik gekoppeld is aan stand – behandeld zullen worden: “Voert selle wij ende onse nacomelinghe, bisscope voers., alle man  landrecht doen, alse  in onsen Ghes‐tichte ghelegen is, behoudlijc dat die ecclesy ende elc gheestelijc persoen na sinen staet daer te rechte sta, daer hi van rechte of ghewoenten sculdich is te rechte te staen…”.85 De toevoe‐ging voor de geestelijkheid is niet vreemd maar wel opvallend. Het zal in eerste instantie be‐doeld  zijn voor de  rechtszekerheid van de kanunniken  zelf. Toch  zou men hier ook de bis‐schop als geestelijk en wereldlijk vorst in kunnen betrekken. Het is mij onduidelijk of dat ook de bedoeling is geweest. Ervan uitgaande dat de bepaling ook voor de bisschop gold, kunnen we  hier  dus  óók  de  verankering  van  het  democratiseringsproces  in  de  Landbrief  lezen.  In hoofdstuk 2.3 stelde ik immers dat gelijkheid voor de wet, voor zowel vorst als onderdaan en in dit geval naar stand, de constitutionele basis was voor de definitie van democratie. Zodra er sprake is van structurele vorstelijke willekeur spreken we van despotisme. In dat verband zou het hier dus zaak zijn om de achtergronden van deze bepaling en de  latere praktische uitvoer na te gaan. Als blijkt dat naar aanleiding van deze regels de bisschop als gelijke bin‐nen zijn stand de wet opgelegd wordt, dan zien we de gehele vastlegging van dit constitutio‐nele beginsel in de Landbrief. Zo niet, dan gaat het hier toch in ieder geval om een gedeelte‐lijke  vastlegging:  alle  onderdanen  zijn  naar  stand  gelijk  voor  de wet.  Rechtszekerheid  en rechtsgelijkheid blijken voor de kapittels nogal van belang te zijn. In punt negen gaat de tekst na de speciale uitweiding over de geestelijkheid als volgt verder: “… ende nyemant vanghen noch sijn goet nemen teghens tlandrecht, ten waer dat hij mit rechte ende mit oerdel eerst 

                                                            84H. Logtenberg en T. Peters, ‘De Vierde Macht’, Intermediair (21‐6‐2006).  Of op internet: http://www.intermediair.nl/artikel.jsp?id=337104 (versie 4‐4‐2008). 85 Punt 9 in de uitgave van ‘De Stichtse Landbrief’ in: Enklaar, De Stichtse Landbrief, 44. 

‐ 30‐  

verwonnen waer”.86 Het gevangennemen van onderdanen en  inbeslagname van eigendom‐men is niet toegestaan zonder gerechtelijk vonnis. Punt tien van Enklaar’s editie herhaalt die rechtsgelijkheid nog maar eens voor de adel: “Ende waer dat enighe welgheboren lude rechts voor ons te doen hadden, die oerdel en sel wij nyemant vraghen dan welgheboren luden…”.87  

Tot  zover  zijn  de  afspraken  tussen  bisschop  en  kapittel‐generaal wel  bijzonder maar  niet nieuw. In punt elf stellen de kanunniken dit zelf al: “Voort so en sel wij of onse nacomelinghe voers. gheenrehande oerloghe aennemen, wij en haddent eerst vervolghet bi onser ecclesy, riddere, knapen ende steden van Utrecht, alse van ouds recht  is ende gheweset heeft”.88 De bisschop had deze afspraak met de leden van het kapittel‐generaal al sinds 1355. Het voor de bisschop grondwettelijke venijn dat alle – vaak reeds bestaande – constitutionele bepalingen in een ander  licht zet, zit  in de staart. Waar voor de tijdgenoten van de kanunniken het pri‐maire belang in de fiscale afspraken zal hebben gelegen, zijn voor ons de punten dertien en veertien het meest van belang: “Ende waert zake, dat wij Arnt, bisscop voers., of onse naco‐melinghe enich van desen voers. punten verbraken of niet en hyelden, so kenne wij, dat nye‐mant voer ons, noch voer onse ambochtslude sculdich is te rechte te staen, noch te dienste te comen, noch ons hoerzamich te wesen, ter tijt toe, dat wij alle dese voers. punten vol ende al ghehouden hadden”.89 Het kapittel‐generaal bedong hier, namens de onderdanen, het recht om de gehoorzaamheid aan de vorst op te zeggen, indien de bisschop zich niet hield aan de afspraken  in de Landbrief. Onderdanen waren niet  langer gehouden voor gerechtshoven  te verschijnen of hun leenverplichtingen te voldoen. De bisschoppelijke rechtspraak werd feite‐lijk geheel stilgelegd, totdat het kapittel‐generaal en de bisschop weer overeenstemming be‐reikt hadden. Als de bepaling in punt negen dan toch geen betrekking had op de rechtsgelijk‐heid tussen vorst en onderdaan, dan wordt dat meer dan goed gemaakt in deze regeling. De schendingen van de afspraken in de Landbrief werden in punt veertien verder niet alleen be‐perkt tot de bisschop, maar ook betrokken op zijn ambtenaren en leenmannen:90 “Ende waer dat enich borchzate of ambochtsman, die in der tijt waer, enich van desen voors. punten ver‐braken, of nyet en hyelden, dat dien dese punten verbrake, wij, bisscop, of onse ambochtslude in der tijt hen gheen recht doen en zellen, ende dat hem nyemant te rechte staen en sel, ende gheen oerdel over nyemant en sel hi moghen of helpen gheven, ende daer sel wij bisscop, rid‐dere ende knapen, stat ende steden voors., teghen vallen, ter tijt toe dat hij alle dese voers. punten ghehouden ende men des zeker ende wisse waer”.91  

Tot slot dient te worden opgemerkt dat de Stichtse Landbrief niet een typisch Utrechtse vin‐ding was, maar in een middeleeuwse ontwikkeling stond die in de 14de en 15de eeuw in volle gang was. Van het charter, met zijn  in onze ogen grondwettelijke bepalingen, bestaan ver‐schillende varianten van ongeveer gelijke strekking. In dat verband heb ik de ‘Blijde Incomste’ uit het hertogdom Brabant van 1356 al eerder genoemd.  

                                                            86 Punt 9 in de uitgave van ‘De Stichtse Landbrief’ in: Enklaar, De Stichtse Landbrief, 44. 87 Punt 10 in de uitgave van ‘De Stichtse Landbrief’ in: Enklaar, De Stichtse Landbrief, 44. 88 Punt 11 in de uitgave van ‘De Stichtse Landbrief’ in: Enklaar, De Stichtse Landbrief, 44. 89 Punt 13 in de uitgave van ‘De Stichtse Landbrief’ in: Enklaar, De Stichtse Landbrief, 45. 90 Enklaar, De Stichtse Landbrief, 37. 91 Punt 14 in de uitgave van ‘De Stichtse Landbrief’ in: Enklaar, De Stichtse Landbrief, 45. 

‐ 31‐  

§ 3.6 Conclusie Op basis van het bovenstaande durf ik de stelling aan dat de Utrechtse kapittels in de 14de en 15de eeuw een herkenbaar democratiseringsproces doormaakten. Hoewel dit niet heeft ge‐leid tot een resultaat wat  in onze moderne visie als democratisch herkend zal worden, kun‐nen  er  toch  succesvolle  ontwikkelingen  aangewezen worden  die  voldoen  aan  de  typische kenmerken die  ik  in hoofdstuk 2 heb uitgewerkt.  In dat opzicht was er dus zelfs sprake van een succesvolle ontwikkeling. De basis van dit succes moet gezocht worden in de ouderdom en daarmee de autoriteit van de Utrechtse kapittels. Hierdoor had men een grote invloed op zowel de Utrechtse economie als de geestelijkheid. De kapittelkerken hadden door de verde‐ling van de aartsdiaconaten  in het bisdom de organisatie volledig onder controle. Op basis van deze  feodaal aandoende organisatie deelden de kapittels  in de bisschoppelijke  rechts‐macht en beschouwde men zichzelf als legitieme vertegenwoordiging van de geestelijkheid in het bisdom. Een claim die in mijn opinie in vergelijking met andere bisdommen gegrond was. In Utrecht was de macht van de kapittels immers over een aantal kerken verdeeld in tegen‐stelling tot het gebruik de rechtsmacht te concentreren bij het kathedrale kapittel. 

Als we het democratiseringsproces  in de kapittels willen analyseren, dan moeten we eerst onderscheid maken  tussen  het  kapittel‐generaal  in  geestelijke  en wereldlijke  zin.  In  beide hoedanigheden zien we hetzelfde proces terug. In geestelijke zin niet in de vorm van één do‐cument waarin rechten worden afgestaan zoals dat wel geldt voor de vergadering in wereld‐lijke zin. Omdat er verschillende partijen bij betrokken waren, de adel en de steden, verlang‐de men blijkbaar meer duidelijkheid die in 1375 in de Stichtse Landbrief geboden werd.  

In geestelijke zin werd het aan het begin van de 14de eeuw gebruikelijker om nieuw gekozen bisschoppen bij de aanvaarding van hun ambt een eed voor het kapittel af te  laten  leggen. Hierin zwoeren zij om niet zonder de toestemming van het vertegenwoordigende orgaan re‐gels en besluiten te doen uitvaardigen. Het kapittel‐generaal stelde zich hiermee als een con‐trolerend  instituut op. Deze  institutionalisering van het orgaan zien we ook  terug  in de po‐gingen om een extern verkregen macht te verwerven die dus verder ging dan de  inherente persoonlijke  invloed van de  leden. De kanunniken verlangden statutaire rechten van de bis‐schop die zijn omgang met het college  regelden. Het kapittel ontwikkelde zich hiermee  tot een rechtsorgaan met eigen intrinsieke rechten. 

Behalve de ontwikkeling  tot een zelfstandig en eensgezind  instituut met eigen  identiteit en macht zijn er ook ontwikkelingen gaande met een constitutioneel karakter. Ontwikkelingen die de vertegenwoordigende vergadering middelen geven om de persoonlijke macht van de bisschop te beperken. Zo fungeerde de domdeken in naam van de bisschop als voorzitter van het kapittel‐generaal waardoor de rol van de bisschop  in de vergadering veel meer ceremo‐nieel werd. Daarnaast was de bisschop verplicht voor de vergadering  te verschijnen als hij daartoe opgeroepen werd.  

In wereldlijke  zin  zien we  institutionalisering  en  constitutionalisering  in  het  democratise‐ringsproces nog veel duidelijker. Bijvoorbeeld door de opkomst van afzetbare ambtenaren met beperkt mandaat: een koppeling van macht aan een ambt en niet  langer aan een per‐soon. Dit valt onder andere te verklaren uit de opkomst van de munteconomie. Het kapittel‐generaal – dat  in wereldlijk opzicht niet alleen gevormd werd door de geestelijkheid maar 

‐ 32‐  

ook  door  adel  en  steden  –  verwierf  een  opeenstapeling  van  rechten met  als  sluitstuk  de Stichtse Landbrief van 1375. Op dat punt sluit ik me bij Van den Hoven van Genderen aan als hij stelt dat steeds meer van de nieuw verworven rechten het ‘landsbelang’ betreffen en niet het eigenbelang van de  leden van het orgaan. Ook dit herken  ik als een  institutioneel ken‐merk van democratisering. Daarnaast zien we constitutionele rechten vastgelegd worden, die vooral de wereldlijke macht betreffen. Hoewel de goedkeuring die de bisschop van het colle‐ge nodig heeft voor het heffen van nieuwe belastingen zeker geen budgetrecht betekent,  is dit wel degelijk te herkennen als een voorloper daarvan, waardoor de vergadering een zekere mate van controle over de hoogte van de uitgaven van de bisschop verwerft.  Een opvallend recht, wat  zich niet direct  laat vertalen naar ons moderne  systeem,  is de eed die alle bis‐schoppelijke ambtenaren af moeten  leggen voor het kapittel‐generaal. Hierdoor kan de  re‐presentatieve vergadering invloed uitoefenen over de bureaucratie, iets wat in Nederland op dit moment niet mogelijk  is. Tot slot zien we een streven naar het creëren van rechtsgelijk‐heid binnen stand. Dit wijst niet alleen op de respectering van  individuele rechten door het gezag maar ook het vastleggen van de constitutionele grondbeginselen in het charter. Indien de bisschop zich niet hield aan de afspraken in de Landbrief, bedong het kapittel‐generaal het recht om de trouw aan het gezag op te zeggen. Hiermee kwam de wet boven het gezag te staan. 

 

‐ 33‐  

Hoofdstuk 4 Representatie uit de schaduw van de paus 

§ 4.1 Inleiding “Er kwamen enkele leerlingen uit Judea, die betoogden dat de broeders zich moesten laten besnijden, overeenkomstig het door Mozes overgeleverde gebruik, omdat ze anders niet konden worden gered. Dit  leidde  tot grote onenigheid met Paulus en Barnabas en mondde uit  in een  felle woordenstrijd. Besloten werd dat Paulus en Barnabas, samen met enkele andere leerlingen, naar Jeruzalem zouden gaan om deze kwestie voor te leggen aan de apostelen en de oudsten. Nadat de gemeente hun uitge‐leide had gedaan, gingen ze op weg en trokken ze door Fenicië en Samaria. Daar verhaalden ze uit‐voerig over de bekering van de heidenen, iets dat bij alle gelovigen grote vreugde wekte. Bij hun aan‐komst  in Jeruzalem werden ze verwelkomd door de apostelen en de oudsten en door de rest van de gemeente. Ze brachten verslag uit van alles wat God door hen tot stand had gebracht. Enkele gelovi‐gen die  tot de partij van de  farizeeën behoorden, gaven echter  te verstaan dat ook de niet‐Joodse gelovigen dienden te worden besneden en opdracht moesten krijgen zich aan de wet van Mozes  te houden. De apostelen en de oudsten kwamen bijeen om nader op deze zaak in te gaan.”  

‐ Handelingen 15:1‐6  De onenigheid over de besnijdenis van niet‐joodse christenen – een zaak die dus eigenlijk het volgen van de joodse wet door christenen aanging – heeft volgens de Bijbel geleid tot de sa‐menkomst in Jeruzalem van het eerste oecumenische concilie. Daarmee heeft de conciliaire beweging een Bijbelse autoriteit. Volgens het Nieuwe Testament waren het de apostelen Pe‐trus, Paulus, Barnabas en  Jakobus die uiteindelijk  tot de  slotsom  kwamen, dat besnijdenis niet noodzakelijk was voor christenen. In Handelingen 15:28 keerden de apostelen zich niet alleen af van de joodse religie, maar legden ook de basis voor de claim van conciliaire onfeil‐baarheid:  “In overeenstemming met de heilige Geest hebben wij namelijk besloten u geen andere verplichtingen op te leggen dan wat strikt noodzakelijk is”. Met deze stelling werden de besluiten tot Gods wil verheven. 

Na de vergadering  in  Jeruzalem, die  in ongeveer 50 na Chr. moet hebben plaatsgevonden, volgden  tot op heden nog 21 concilies. Het eerste concilie waar historisch bewijs voor be‐staat, is het concilie van Nicaea in 325 en deze vergadering vormt samen met de zeven die er op volgden de zogenaamde acht oecumenische concilies. Zo genoemd, omdat ze algemene vergaderingen waren van wat  later het orthodoxe en het katholieke christendom zou gaan heten. Geen enkel  concilie na 870  in Constantinopel  kan daarna nog algemeen universeel christelijk  genoemd worden. Ook het meest  recente – het  tweede Vaticaanse  concilie dat tussen 1962 en 1965 in vier zittingen bijeenkwam – niet.  

In dit hoofdstuk zal  ik geen overzicht geven van al deze kerkvergaderingen. Het gaat mij er om dat de  ideeën zoals die verkondigd werden op het zestiende en zeventiende concilie – dat van Konstanz en Basel –  in hun historische kader worden geplaatst. Ik streef ernaar om de conciliaire theorie in een  middeleeuwse context te beschouwen. In mijn optiek is de be‐weging pas goed te begrijpen, als we de ontwikkeling van de pauselijke macht en de drang naar centralisatie door de middeleeuwen volgen. Uit deze drang naar pauselijk absolutisme ontstaat  namelijk  in  de  14de  en  15de  eeuw  een  verschuiving  van machtsverhoudingen.  In hoofdstuk 5 zal  ik deze verschuiving bestuderen en de vraag beantwoorden of deze, net als de relatie tussen bisschop en kapittels, als democratisch gezien moet worden. De concilies na de opheffing van Basel in 1449 zal ik in dit werk verder buiten beschouwing laten.  

‐ 34‐  

Tot slot een opmerking vooraf: de in dit hoofdstuk veel genoemde paus Johannes XXIII (1410‐1419) is pas later door het Vaticaan te boek gesteld als antipaus en telde als zodanig dus niet meer mee  in de  telling. Hij moet dus  zeker niet verward worden met paus  Johannes XXIII (1958‐1963). De  laatste heeft met de keuze voor deze naam definitief afstand gedaan van zijn roemruchte voorganger. 

§ 4.2 Ontwikkeling van pauselijke en imperiale macht Onder druk  van de enorme  lekeninvloed op de Kerk ontstond  in de 11de eeuw een  sterke drang  tot hervorming. Over het principe  van hervorming  schrijven Blockmans  en Hoppen‐brouwers in hun boek Eeuwen des Onderscheids dat de Kerk altijd al een groot zelfreinigend vermogen aan de dag heeft gelegd. Het streven naar hervorming was, ook vóór de reforma‐tie,  een blijvend onderdeel  van het  kerkelijk  leven.92  Erich Meuthen  stelt hetzelfde  in  zijn voordracht  aan  de  Rheinisch‐Westfälische  Akademie  der Wissenschaften  in  1985.  Hij  zegt daar dat het hervormingstreven niet typisch laat‐middeleeuws conciliair is. Nadat het conflict tussen keizer en paus – de  Investituurstrijd – min of meer ten einde komt  in 1122 met het Concordaat van Worms, staan vrijwel alle westerse concilies in het teken van hervomingen.93 Vanuit de  invloedrijke kloosterorde van Cluny kwam een hervormingsbeweging op gang die streefde naar uitschakeling van  iedere vorm van  lekeninvloed – dus zowel de  imperiale  in‐vloed als die van de Romeinse adel – op de Kerk en met name de investituur. De keizer raak‐te daarmee  tussen  twee vuren. Enerzijds kon hij niet veel  toegeven aan de Romeinse adel zonder zijn grip op de pauselijke benoemingen te riskeren. Anderzijds gold dat ook voor de hervormers. Zij behoorden tot de  intellectuele elite en van hen was  lang niet altijd duidelijk waar hun loyaliteit lag. Bij de verkiezing van paus Nicolaas II (1058‐1061) werd de gebruikelij‐ke procedure door de twee partijen totaal uitgehold. De verkiezing werd een verlies voor zo‐wel keizer als Romeinse adel, want Nicolaas bleek een overtuigd hervormer. Hij riep in 1059 de Synode van Lateranen samen en paste de verkiezingsprocedure aan. Een college van kar‐dinalen zou vanaf dat moment  in conclaaf de pausverkiezing regelen.94 Sindsdien wordt de paus bij zijn wijding omhangen met de Romeinse purperen mantel. Een meer symbolisch her‐stel van de pauselijke macht  is eigenlijk niet denkbaar. Niet alleen bevestigde de paus hier‐mee zijn rol in de kroning van de keizer, hij stelde ook dat hij in de positie was om die waar‐digheid weer  af  te  nemen.95 Nicolaas  II  ontpopte  zich  als  een  geraffineerde  kerkvorst  die zonder omhaal zichzelf als leenheer boven alle vorsten plaatste. De Normandiër Robert Guis‐card was de eerste die als vazal  trouw aan de paus zwoer en daarmee Sicilië en Zuid‐Italië onder Roomse invloedssfeer bracht.96 Door toedoen van de hervormingsgezinde paus Grego‐rius VII (1073‐1085) kwam er een einde aan de ene keizerlijke Rijkskerk waarop de keizer zo’n grote invloed had uitgeoefend. Daarvoor in de plaats ontstonden in heel Europa landskerken waarbinnen de lokale vorsten hun eigen invloed hadden. Paus Calixtus II (1119‐1124) beëin‐digde in 1122 de Investituurstrijd met het Concordaat van Worms. Er werd in dit verdrag on‐derscheid gemaakt tussen de wereldlijke invloed van de bisschop en zijn geestelijke functies. Over de verkiezing van de bisschoppen kwam het tot een compromis waarbij de vorst de we‐

                                                            92 Blockmans & Hoppenbrouwers, Eeuwen des Onderscheids, 178. 93 Meuthen, Das Basler Konzil als Forschungsproblem, 7. 94 P. Leupen, Gods stad op aarde, eenheid van Kerk en Staat  in de het eerste millennium na Christus (Amster‐dam 1996) 125. 95 Leupen, Gods stad op aarde,  134. 96 Blockmans & Hoppenbrouwers, Eeuwen des Onderscheids, 184‐185, 

‐ 35‐  

reldlijke macht schonk en de Kerk de geestelijke. In de praktijk betekende Worms dat de in‐vloed van de keizer sterk werd beperkt. Het jaar na het Concordaat kwam het tot het eerste concilie van de westerse Kerk na het schisma tussen Rome en Constantinopel. Hiermee werd een nieuwe  conciliaire periode  ingeluid. Hoewel men op deze nieuwe  concilies nog  steeds het oorspronkelijke idee erkende dat kwesties van doctrine alleen door een algemeen conci‐lie konden worden beslist, waren er grote verschillen met de eerste acht vergaderingen. Af‐gezien van het feit dat de Griekse Kerk niet meer aanwezig was, was één van de belangrijkste wijzigingen dat vanaf het eerste concilie van Lateranen in 1123 de vergaderingen werden bij‐een geroepen door de paus en niet  langer door de keizer. Besluiten die op het concilie ge‐nomen werden, moesten ook door hem worden    geratificeerd. Hiermee  leek het  alsof de hervormingsbeweging de ambities  totaal had gerealiseerd. Paus  Innocentius  III hield nage‐noeg heel christelijk Europa vanuit Rome onder controle en vierde het summum van pause‐lijke macht op het vierde concilie van Lateranen in 1215. De door de paus opgeroepen clerus vergaderde langdurig en paste op ingrijpende wijze de christelijke geloofstraditie aan. Dit al‐les onder het  toeschouwende oog van de wereldlijke vorsten.97 De besluiten die het vierde concilie van Lateranen nam, waren verstrekkend. Zo kon de clerus niet langer strafrechtelijk vervolgd worden door een seculiere rechtbank. Aan de clerus werden nieuwe eisen gesteld wat betreft opleiding en celibaat en daarnaast werd het hun verboden alcohol te misbruiken of bijvoorbeeld deel te nemen aan toneelstukken. De procedures voor klerikale verkiezingen werden opnieuw vastgelegd en bisschoppen en abten werden verplicht minimaal één keer in de drie jaar samen te komen met de kapittels. Ook gelovigen werden met nieuwe regels ge‐confronteerd. Zo verwachtte de Kerk dat men minimaal eenmaal per jaar, in ieder geval voor Pasen, te biecht ging en werden er maatregelen getroffen rondom het huwelijk.98 

Toch begon de nieuw gerealiseerde pauselijke wereldvisie te worden  ingehaald door de op‐komst van de steeds meer gecentraliseerde macht van de westerse vorsten. Terwijl Innocen‐tius III in 1215 nog vorsten kon oproepen om als toehoorder het concilie bij te wonen, moest zijn naamgenoot  Innocentius  IV  (1243‐1254) door een nieuw conflict met de Duitse keizer, daar voor het eerste concilie van Lyon in 1245 veel meer moeite voor doen. De andere vors‐ten  in Europa prefereerden zich hierbuiten  te houden.99 Zij streefden ondertussen naar ge‐leidelijke vergroting van de controle over de  landskerk  in hun eigen domein. Deze controle werd uiteindelijk zo groot dat de paus niet langer effectief in staat was tegen de wereldlijke macht op te treden. Het ontbrak aan machtsmiddelen; excommunicatie en banvloek begon‐nen aan  invloed  in te boeten.100 De toegenomen macht van de westerse vorsten bleek aan het begin van de 14de eeuw. De Heilige Stoel kwam onder paus Bonifatius VIII (1294‐1303) opnieuw in conflict met twee seculiere vorsten. Koning Filips de Schone (reg. 1285‐1314) van Frankrijk was in oorlog geraakt met Edward I (reg. 1272‐1307) van Engeland en beide vorsten legden voor het eerst bedes op aan de  respectievelijk Franse en Engelse geestelijkheid. De paus verzette zich tegen deze afroming van zijn inkomsten en verbood alle wereldlijke vors‐ten om zonder pauselijke dispensatie de Kerk te belasten. Daarnaast was Bonifatius één van 

                                                            97 Blockmans & Hoppenbrouwers, Eeuwen des Onderscheids, 187‐188. 98 ‘Fourth Lateran Council (1215)’ in: New Advent Catholic Encyclopedia,  http://www.newadvent.org/cathen/09018a.htm (versie 22 februari 2008) 99 J. de Jong, Handboek der kerkgeschiedenis. Tweede deel: de Middeleeuwen (692‐1517) (vierde herziene druk, Utrecht 1947) 213. 100 Blockmans & Hoppenbrouwers, Eeuwen des Onderscheids, 221. 

‐ 36‐  

de laatste pausen die de ambities van de Heilige Stoel, de pauselijke plenitudo potestatis – de volheid van de macht –,   tot het uiterste nastreefde. De morele macht van de paus gold al over de hele wereld, maar Bonifatius breidde die uit tot het directe gezag over zowel wereld‐lijke als geestelijke macht. 101 Een reactie van de vorsten kon niet uitblijven. Koning Edward hief de bescherming op voor geestelijken die geen belasting betaalden, waardoor ze feitelijk onverdedigd achterbleven. Filips verbood de export van geld uit Frankrijk en beroofde daar‐mee de Heilige Stoel van een enorme bron van  inkomsten. Het nationale bewustzijn  in de landskerk bleek  in Frankrijk, waar de bisdommen en abdijen  in meerderheid eigenlijk hele‐maal geen bezwaren tegen deze belasting hadden. Het betrof immers een zaak van nationaal belang. Desondanks herhaalde Bonifatius nogmaals de belastingmaatregelen en stelde daar‐na,  in zijn bul Unam Sanctam van 1302, voor de goede orde nog eens de pauselijke  ideeën over wereldlijke macht en haar dienstbaarheid aan de Kerk. Bondgenoten van Filips de Scho‐ne zetten daarop  in 1303 de paus gevangen maar moesten hem door  Italiaans verzet weer vrijlaten. De gevangenschap had het gestel van de bejaarde paus echter zo aangetast dat hij binnen drie weken stierf.102 Na de dood van Bonifatius VIII  leek het even of de Heilige Stoel het conflict met Frankrijk nog kon winnen. Zijn opvolger stierf echter te snel waarna de Fran‐se  vorst een  Fransman op de Heilige  Stoel  kon  laten benoemen. Onder Clemens V  (1305‐1314) trad een verval op in de uitoefening van de plenitudo potestatis en raakte de paus op‐nieuw ondergeschikt aan de wereldlijke macht, zij het nu de Franse.  In 1309 verhuisde Cle‐mens de Heilige Stoel van Rome naar Avignon; nominaal een zelfstandige stad in het Heilige Roomse Rijk, maar in de praktijk ondergeschikt aan de Franse troon. Clemens draaide de be‐lastingmaatregelen van zijn voorgangers terug en wist in ruil voor de veroordeling en verket‐tering van de Tempeliersorde op het concilie van Vienne  (1311‐1313)  in 1312 het postume proces tegen Bonifatius in Avignon te staken.103 

Met de vestiging van de Heilige Stoel  in Avignon begon een periode die door de  Italiaanse humanist Francesco Petrarca (1304‐1372) de  ‘Babylonische ballingschap’ werd gedoopt. Pe‐trarca aanschouwde met lede ogen de verregaande centralisering van de Kerk. Door het ver‐laten van Rome had de Heilige Stoel de inkomsten uit het Patrimonium Petri verloren en de nieuwe bureaucratie  richtte zich primair op de  inning van kerkelijke belastingen en de uit‐breiding  van  inkomsten  voor  uitspraken  van  rechtbanken,  pauselijke  dispensaties,  benoe‐mingen  in  geestelijke posities etc. Uiteindelijk  kwam het onder  Johannes XXII  (1316‐1334) zelfs tot veroordeling en verkettering van een deel van de Franciscaner orde. De paus keerde zich hiermee af van de Vita Apostolica die deze groepering nastreefde: het  in dezelfde ar‐moede  nastreven  van  het  leven  van  Christus. Dit  heeft  de  paus  prestige  gekost.  Petrarca schreef aan een vriend het volgende: “Nu woon ik in Frankrijk, het Babylonië van het westen. Op zijn reis ziet de zon niets verschrikkelijkers dan deze plaats aan de oever van de wilde Rho‐ne, die me herinnert aan de helse stromen van Cocytus en Acheron. Hier heersen de opvolgers van de arme vissers uit Galilea; het is vreemd hoe zij hun afkomst hebben vergeten. Ik sta ver‐steld, als ik me hun voorgangers herinner, en zie dat deze mannen beladen zijn met goud en gehuld in purper, opscheppend over hun, ten koste van prinsen en naties, gewonnen inkomen. Om hun luxueuze weldadige paleizen en heuvels bekroond met forten; in plaats van een om‐

                                                            101 De Jong, Handboek der kerkgeschiedenis, 220. 102 Jansen, Geschiedenis van de Middeleeuwen, 424‐425. 103 De Jong, Handboek der kerkgeschiedenis, 229. 

‐ 37‐  

gedraaide boot om onder te schuilen.”104 De weelderige hofhouding van de pausen bereikte onder Clemens VI (1342‐1352) een absoluut hoogtepunt. Toen hij op zijn rijkdom werd aan‐gesproken,  zou het  legendarische  antwoord hebben  geluid:  “Mijn  voorgangers wisten niet hoe ze paus moesten zijn”.105 Het imago van de Kerk werd nog verder aangetast door het uit‐breken van de eerste pestgolf in de jaren veertig en vijftig van de 14de eeuw. Een derde, en in sommige streken de helft, van de Europese bevolking kwam hierbij om het leven. Men zag dit als een door God opgelegde straf voor een zondige maatschappij.106 De blik werd daarbij al snel op de rijkdom van de Kerk gericht. Het is belangrijk om te realiseren dat het hier om een imagoprobleem ging. Feitelijk vormde Clemens VI een uitzondering op de regel. Om de pau‐sen  van Avignon  te bestempelen  tot  “stuk  voor  stuk  vrome, hardwerkende bureaucraten”, zoals H.P.H.  Jansen doet  in  zijn  standaardwerk Geschiedenis  van de Middeleeuwen,  is mis‐schien  iets teveel van het goede.107 Toch kan niet worden beweerd dat de grote problemen in de Kerk en de groeiende onverschilligheid van de bevolking volledig aan hen zijn toe te re‐kenen. Ook de financiële problemen waren maar ten dele te wijten aan de extravagante  le‐venswijze van één of twee pausen. De anderen hadden een aantoonbaar ander karakter of het ontbrak hun  simpelweg aan de middelen om er een  luxueus hof op na  te houden. De pauselijke  schatkist was  het  grootste  deel  van  de  ballingschap  nagenoeg  leeg. Niet  alleen door de ontbrekende inkomsten uit het Patrimonium maar ook door de militaire campagnes, die de pausen voerden om de domeinen weer in handen te krijgen.108 

Er was  in  de  pauselijke  politiek  in  de  periode‐Avignon  sprake  van  een  omschakeling.  De machtsambitie was  tot dan  toe altijd gericht geweest op het verwerven en beheersen van wereldlijke macht. Nu dit door toedoen van de Franse vorst onmogelijk was geworden, richt‐te de paus zich volledig op zijn gezag over de geestelijkheid. Dit, gecombineerd met het ver‐lies aan imago en prestige, leidde binnen de Kerk tot een sterke nieuwe roep om hervorming. Geleerden als Willem van Ockham (ca. 1280 ‐ ca. 1347) en Marsilius van Padua (ca. 1275 ‐ ca. 1342) stelden zich op het standpunt, dat alleen de staat de Kerk nog kon redden en verde‐digden de stelling dat de vorst de door God gezonden verdediger van het geloof was. De vre‐de was volgens Marsilius verstoord door het streven van de paus zich boven alle bisschoppen te plaatsen.109 Beiden streefden naar een terugkeer van de vroege Kerk, waarin de discipelen en apostelen in armoede en gelijkheid een eenvoudig leven leidden. Verschillen tussen gees‐telijkheid en  leken moesten  in die opvatting  zo  klein mogelijk  zijn. De hele  christelijke  ge‐meenschap zou zich moeten kunnen uitspreken in zaken van geloofsdoctrine en gezamenlijk de paus kunnen kiezen. De paus stond daarbij niet boven de gelovigen. Beiden ontkenden de speciale macht die hij dankzij  zijn positie zou hebben ontvangen. De paus,  stelden ze, was niet minder gevoelig voor zonde en machtsmisbruik dan andere mensen. Het mag duidelijk zijn dat deze  ideeën niet populair waren aan het pauselijke hof. Marsilius van Padua werd 

                                                            104 Mijn vertaling uit het Engels van Petrarca’s brief zoals die op 23 februari stond op:  http://www.fordham.edu/halsall/source/14cpetrarch‐pope.html 105 De Jong, Handboek der kerkgeschiedenis, 361. 106 M. Miles, The Word made Flesh. A History of Christian Thought (Oxford, 2005) 187. 107 Jansen, Geschiedenis van de Middeleeuwen, 425. 108 Oakley, Conciliarist Tradition, 28‐30. 109 De Jong, Handboek der kerkgeschiedenis, 358. 

‐ 38‐  

geëxcommuniceerd en Ockham moest vluchten en vond bescherming bij de keizer. Beiden stierven ironisch genoeg in de jaren veertig van de 14de eeuw aan de gevolgen van de pest.110 

Een begin van het herstel van het pauselijke imago was alleen mogelijk door terugkeer naar Rome. Dit stond hoog op de agenda van vrijwel alle Avignonse pausen. Verschillende legaten en kardinalen zijn tevergeefs met troepen naar het Patrimonium gezonden om de macht van de Romeinse adel te breken.111 In 1367 was het uiteindelijk paus Urbanus V (1362‐1370) die op veler verzoek de stap zette om naar Rome terug te keren. De stad bleek totaal in anarchie en verval te zijn geraakt en het aantal inwoners was sterk afgenomen. Na drie jaar keerde hij naar Avignon terug waar hij stierf. Gregorius XI (1370‐1378) deed  in 1376 opnieuw een po‐ging het pauselijke domein definitief in handen te krijgen. In Rome belandde hij midden in de burgeroorlog  tussen  kardinaal  Robert  van  Genève  (1342‐1394)  en  opstandige  facties,  ge‐steund door Florence. De paus overleed er in 1378. Even leek, omdat besloten werd het con‐claaf toch in Rome te organiseren, de ballingschap ten einde te zijn gekomen.112 De ontwikke‐lingen op het conclaaf zijn grotendeels in nevelen gehuld. De precieze gang van zaken is dan ook vrijwel niet meer  te  reconstrueren. Het  college van kardinalen was  in  ieder geval niet compleet, een deel van hen bevond zich nog in Avignon. Rellen en opstandjes in Rome waren aan de orde van de dag en eenmaal onderbraken de relschoppers zelfs het conclaaf. Er werd grote druk uitgeoefend om een Romein op de Heilige Stoel te krijgen en zo een garantie af te dwingen, dat de pausen zich weer  in de stad vestigden. Alleen dat kon voor een  terugkeer van de  inkomsten  zorgen en de wederopbouw van Rome mogelijk maken. Uiteindelijk be‐sloot het conclaaf tot een compromis. Voor het eerst sinds lange tijd was het geen Fransman, maar óók geen Romein, die tot paus werd aangewezen. Urbanus VI (1378‐1389) was een Ita‐liaan afkomstig uit Napels en als zodanig acceptabel voor de Romeinen. Uit zijn carrière tot dan toe zou ook hebben gebleken, dat hij gevoelig was voor de wensen van het overwegend Franse  kardinaalscollege. Dit  bleek  een  vergissing.  Zijn  gedrag was  onvoorspelbaar  en  ge‐welddadig en de paus bedreigde het college verschillende keren.  In de zomer van 1378 wa‐ren  vrijwel  alle  kardinalen  uit  Rome  vertrokken  en  verzamelden  zich  in Anagni, waar  een nieuw conclaaf werd belegd. Dit conclaaf koos Robert van Genève als tegenpaus Clemens VII (1378‐1394) in de plaats van Urbanus VI. De kardinalen claimden de ongeldigheid van de be‐slissing  in Rome, omdat het onder ernstige bedreiging tot stand zou zijn gekomen. Clemens VII probeerde in eerste instantie Rome met geweld in te nemen, maar moest deze campagne in de zomer van 1379 staken, waarna hij terugkeerde naar het hof in Avignon. Geen van bei‐den legde zich neer en vanaf 1379 kende de christelijke wereld twee pausen.113 In tegenstel‐ling tot eerdere schisma’s en tegenpausen was het voor het eerst dat beide pausen  in con‐claaf gekozen waren en niet naar voren geschoven door een wereldlijk vorst. De katholieke wereld moest  dus  de  keuze  van  obediëntie  gaan maken. De  problemen werden  vergroot door het ontstaan van  twee kardinaalscolleges en uiteindelijk  zelfs  twee pauselijke hoven. Met de dood van eerst Urbanus in 1389 en vervolgens Clemens in 1394 koos ieder college in 

                                                            110 Miles, Word made Flesh, 210. 111 Blockmans & Hoppenbrouwers, Eeuwen des Onderscheids, 425. 112 De Jong, Handboek der kerkgeschiedenis, 364‐365. 113 Oakley, Conciliarist tradition, 32‐33. 

‐ 39‐  

eigen conclaaf opvolgers. De twee lijnen van Rome en Avignon begonnen daarmee ernstig uit elkaar te groeien.114 

§ 4.3 De conciliaire beweging De vraag hoe het schisma moest worden beëindigd, heeft sinds het begin een centrale rol ge‐speeld. Daarbij zag men vier mogelijkheden: de via facti, de via compromissi, de via concilii en de via cessionis.115 De via facti betekende het oplossen van het schisma met een succesvol militair offensief. Dit  is verschillende keren geprobeerd maar  leidde nooit  tot een bevredi‐gend resultaat. Daarnaast faalde ook de via compromissi. Beide pausen claimden de plenitu‐do potestatis en weigerden arbitrage in hun zaak. De Heilige Stoel had zich immers al sinds de Gregoriaanse  hervormingen  op  het  standpunt  gesteld  dat  geen menselijke  autoriteit  haar kon berechten of veroordelen. Voor de via concilii als oplossing was al vroeg steun vanuit in‐tellectuele kringen in Parijs. Behalve de kardinalen Giordano Orsini (? ‐ 1438) en Pierre d’Ailly (1350‐1420) hadden een groep Duitse  theologen dit al  in 1379 als oplossing aangedragen. Ook de conciliaire weg botste met de canonieke ideeën over plenitudo potestatis en veel we‐tenschappers  hebben  zich  dan  ook  beziggehouden met  het  zoeken  naar  een  rechtmatige theologische uitweg voor dit conflict.116 Voor de via cessionis bleek  internationaal echter de meeste steun. Ook de vorsten ondervonden last van de administratieve en spirituele chaos in de Kerk. Frankrijk zette druk op de Avignonse  lijn en de Roomse keizer op de Romeinse  lijn om toch vooral af te treden, zodat een nieuwe algemeen aanvaarde paus kon worden geko‐zen. De via concilii en via cessionis kwamen uiteindelijk in 1408 samen na een opnieuw mis‐lukt diplomatiek offensief. Kardinalen uit beide  kampen braken met de pausen en ook de Franse clerus gaf zijn steun aan de Avignonse lijn op. Dit resulteerde in de lente van 1409 tot het concilie van Pisa waar meer dan ooit de clerus van het hele westerse christendom zich verzamelde. Het concilie voerde een uitgebreid juridisch proces en zette uiteindelijk zowel de Avignonse als de Romeinse paus af. Daarna kwamen de kardinalen in conclaaf samen en ko‐zen unaniem Alexander V (1409‐1410) tot paus.117 Alexander wist het grootste deel van het christendom achter zich te verzamelen en hoewel hij geconfronteerd werd met twee pausen die weigerden op te stappen, ging men er algemeen vanuit dat het schisma was beëindigd. Voordat de Pisaanse paus echter in Rome aankwam, stierf hij en werd Johannes XXIII tot paus gekozen. Dit was een man die door kardinaal de Jong in zijn Handboek der Kerkgeschiedenis beschouwd wordt als sluw en eerzuchtig: “Voor het heil der Kerk was van hem niets te ver‐wachten”.118 De consequentie van deze keuze was dat er vanaf 1409 feitelijk drie pausen  in het katholieke christendom streden om de Heilige Stoel. 

De enige macht  in het christendom die nog voor een oplossing  in deze onmogelijke situatie kon zorgen, was de keizer van het Heilige Roomse Rijk. Ook al viel zijn rol als beschermheer van de Kerk – na eeuwen van conflict met de paus – bijna traditioneel te noemen, individuele keizers konden nog steeds een flinke invloed uitoefenen op de internationale politiek. Zo ook keizer  Sigismund  (1368‐1437),  koning  van Hongarije  en Bohemen. Hij  zette  Johannes XXIII dusdanig onder druk dat deze weinig meer mogelijkheden had dan een nieuw concilie bijeen 

                                                            114 H.P.H. Jansen, Geschiedenis van de Middeleeuwen (17de geheel herziene druk, Utrecht 1988) 427. 115 Oakley, Conciliarist tradition, 36. 116 Blockmans & Hoppenbrouwers, Eeuwen des Onderscheids, 426. 117 Oakley, Conciliarist tradition, 37‐38. 118 De Jong, Handboek der kerkgeschiedenis, 396. 

‐ 40‐  

te  roepen. Hij  stemde waarschijnlijk  toe  in de veronderstelling dat degene die het concilie bijeenriep, ook de besluiten zou ratificeren en daarmee de gang van zaken kon beïnvloeden. Daarnaast had hij nog een enorme aanhang onder de Italiaanse bisschoppen die – indien no‐dig – de stemronden volledig konden beheersen. Sigismund en de conciliaristen zagen dit ge‐vaar in en gingen over tot een revolutionair kiessysteem. Het concilie werd opgedeeld in na‐ties die  ieder, ongeacht het aantal geestelijken dat deel uitmaakte van de natie, één  stem hadden  in de algemene vergadering.119 Deze naties hadden weinig van doen met moderne staten maar werden ingericht naar de invloedssferen van de grote universiteiten. Zo bestond de Duitse natie uit het Heilige Roomse Rijk, Polen, de katholieke territoria op de Balkan maar ook Scandinavië. Naast de Duitse natie waren de Engelse,  Italiaanse, Franse en Spaanse na‐ties aanwezig.120 De grote meerderheid van Italiaanse geestelijken werd zo geneutraliseerd.  

Het concilie kwam uiteindelijk in 1414 bijeen en om buiten de invloed van alle pausen te blij‐ven werd voor de rijksstad Konstanz gekozen, ten noorden van de Alpen, onder bescherming van de keizer. Konstanz groeide uit tot de grootste vergadering tot dan toe. Talloze geestelij‐ken van hoge en  lage rang, geleerden, diplomaten en vorsten verzamelden zich  in de stad. Johannes XXIII begon zich te realiseren dat hij nooit het concilie onder controle kon blijven houden en begon tijd te rekken. Hij stelde de vergadering gerust met het bericht dat hij be‐reid was om voor de eenheid van de Kerk af te treden. In plaats daarvan vluchtte hij in 1415 weg van het concilie en stortte het daarmee in grote verwarring. Door daadkrachtig optreden van keizer Sigismund en de vooraanstaande geleerde Jean Gerson werd voorkomen dat het concilie uiteen brak. Met het ontbreken van de paus konden besluiten immers niet meer ge‐ratificeerd worden. Troepen van Sigismund wisten  Johannes XXIII  te arresteren en  terug  te brengen naar Konstanz.121 Gerson kwam  tegelijkertijd met de  conciliaire  theorie die  stelde dat het christendom, het mystieke  lichaam van Christus, gevormd door de gelovigen, boven de pauselijke plenitudo potestatis stond.122 Dat mystieke lichaam werd in Konstanz door   de verzamelde deelnemers van het concilie gerepresenteerd. Het concilie ging over tot het aan‐nemen van het decreet Haec Sancta, waarin werd gesteld dat het concilie, zonder de paus aan het hoofd, legitiem was en de autoriteit over de Kerk direct van Christus had ontvangen. De zaken  raakten daarna  in een stroomversnelling. Binnen  twee weken was  Johannes XXIII berecht  en  door  het  concilie  veroordeeld  voor  ketterij  en  afgezet  als  paus.  Gregorius  XII (1406‐1415), de Romeinse paus, kreeg van het concilie de gelegenheid om zelf af te treden en daarmee zijn claim nog enige validiteit  te geven. Hij gaf daar binnen twee maanden ge‐hoor aan. Benedictus XIII (1394‐1417) uit Avignon weigerde op eigen gelegenheid te vertrek‐ken, maar had ondertussen de steun van Frankrijk en de Spaanse koninkrijken verloren. Het concilie zette hem  in 1417 af. Hoewel hij tot zijn dood zijn rol bleef volhouden, was zijn  in‐vloed totaal gemarginaliseerd. In 1417 kozen op St. Maarten de kardinalen in conclaaf Marti‐nus V (1417‐1431) tot nieuwe paus, waarmee het schisma definitief werd beëindigd.123 

                                                            119 Oakley, Conciliarist tradition, 38. 120 H. Jedin, Bischöfliches Konzil oder Kirchenparlement? Ein Beitrag zur Ekklesiologie der Konzilien von Konstanz und Basel (Basel 1965) 18‐19. 121 Oakley, Conciliarist tradition, 39‐40. 122 Nederman, Conciliarism and constitutionalism, 197. 123 Oakley, Conciliarist tradition, 41. 

‐ 41‐  

Het einde van het schisma betekende niet het einde van de conciliaire beweging. De verga‐dering claimde voor zichzelf binnen de Kerk een eigen vertegenwoordigende  rol  tegenover de paus. De druk was echter van de ketel. Figgis merkt daar terecht over op: “The circums‐tances which made  it possible to make the attempt [conciliaire medezeggenschap] were the scandal of the great schism, and the spectacle of a divided church. But the moment the Coun‐cil had put an  end  to  the  schism  its  real hold on  public opinion was  lost.”  124 Het  concilie poogde maatregelen te nemen tegen misbruik van de pauselijke plenitudo potestatis, verde‐re centralisatie en absolutisme.  In het decreet Frequens werd de paus verplicht om met re‐gelmatige  intervallen nieuwe concilies bijeen te roepen. De eerste na vijf, de tweede na ze‐ven en  ieder volgende concilie om de tien  jaar. Het concilie zelf bepaalde de  locatie en het tijdstip  en  alleen onder  zeer  strikte  regels  kon de paus daarvan  afwijken.  Ingeval  van een nieuw schisma moest binnen een  jaar een concilie worden bijeengeroepen. Een tweede ge‐volg van de conciliaire ambitie was de verklaring dat tegen ieder pauselijk oordeel of decreet beroep mocht worden aangetekend op het volgende concilie. Het concilie van Konstanz werd op 22 april 1418  in gezamenlijke zitting afgesloten door de paus.125 Geheel volgens schema riep Martinus  in 1423 een nieuw concilie samen  in Pavia. De verhoudingen  tussen paus en concilie begonnen  tegen die  tijd  sterk  te bekoelen. Martinus V had  zijn  residentie weer  in Rome  gevestigd en  trad  stevig op om het Patrimonium weer  geheel onder  zijn bewind  te brengen. Vanwege een uitbraak van pest werd het concilie van Pavia verplaatst naar Siena en uiteindelijk door de zeer lage opkomst van geestelijkheid opgeheven.126  

Vlak voor zijn dood riep de paus  in 1430 het volgende concilie bijeen. Ditmaal  in Basel, op‐nieuw onder bescherming van de keizer ten noorden van de Alpen. Als pauselijke vertegen‐woordiger en  voorzitter wees hij  kardinaal Giuliano Cesarini  (1398‐1444)  aan. Kort daarna stierf Martinus. In Rome werd in conclaaf Eugenius IV (1431‐1447) gekozen die in tegenstel‐ling tot Martinus weigerde samen te werken met het concilie en het al in januari 1432 sloot. Tot dan toe was de opkomst voor ook dit concilie zeer matig,127 maar door de opheffing was de verontwaardiging zo groot, dat het aantal deelnemers snel toenam. Cesarini omarmde het conciliarisme waardoor de  relatie  tussen concilie en paus een centraal  thema werd.  In een poging de macht van de hogere geestelijkheid te breken werd de stemprocedure in Basel op‐nieuw gewijzigd. Alle aanwezigen met een geestelijke rang verkregen op eigen verzoek een stem in de algemene vergadering, waardoor machtsbalans verschoof van de ongeveer twin‐tig bisschoppen naar de vijf/zeshonderd lagere geestelijken en wetenschappers die aanwezig waren.128 Gevolg van deze machtsverschuiving in Basel was een serie decreten die de macht van de pauselijke rechtbanken inperkte en de jurisdictie bij het bisschoppelijke gerecht neer‐legde. Daarnaast werd een aantal maatregelen genomen die de centralisatiepolitiek van de Avignonse pausen terugdraaide. Hierdoor kwamen niet alleen meer verantwoordelijkheden bij de regionale kerken te  liggen, maar het concilie ontnam de paus hiermee een significant deel van zijn inkomsten.129 Het concilie van Basel verliep daarna steeds stroever. De vergade‐ring  verzandde  vaker  in  ellenlange  discussies  tussen  de  verschillende  partijen waarbij  de 

                                                            124 Figgis, Studies of political thought, 38. 125 Oakley, Conciliarist tradition, 42‐43. 126 De Jong, Handboek der Kerkgeschiedenis, 402. 127 Ibidem 404. 128 Ibidem 404‐405 129 Oakley, Conciliarist tradition, 45. 

‐ 42‐  

dreiging van een nieuw schisma steeds in het verschiet lag. Hierdoor verloor het concilie veel van zijn oorspronkelijke populariteit. Eugenius begon halverwege de jaren dertig van de 15de eeuw een campagne om het concilie te verhuizen naar Italië en daar de kiesprocedure weer te beperken tot de bisschoppen. Deze opzet slaagde in 1439. Het officiële concilie verhuisde naar Ferrara en uiteindelijk, door de pest, naar Florence. Een minderheid – van vooral  Itali‐aanse  bisschoppen  –  verliet  Basel  en  vertrok  naar  Florence.  Bij  hen  voegden  zich  enkele hooggeleerde geestelijken waaronder Cesarini. Blockmans en Hoppenbrouwer stellen dat  in Basel slechts een “rompgroep van radicalen” achterbleven.130 Zowel Oakley als kardinaal De Jong menen echter dat de meerderheid van geestelijken in Basel bleef en dat het concilie van Ferrara‐Florence maar matig werd bezocht.131 Afgezien van een kortstondige aansluiting met de Grieks‐orthodoxe Kerk en een verkettering van de stelling van Basel dat de Haec Sancta tot de  katholieke  geloofsdoctrine behoorde, heeft het op hervormingsgebied weinig bete‐kend en stierf Ferrara‐Florence een stille dood. 

Het concilie te Basel beging later dat jaar een grote blunder, die het einde betekende van de steun die het tot dan toe had genoten. Men ging over tot de berechting en veroordeling van Eugenius IV en de verkiezing van Felix V (1440‐1449) als nieuwe paus. Zelfs bondgenoten als Frankrijk en het Keizerrijk stelden zich buitengewoon neutraal op tegenover deze ontwikke‐ling. Langzaam maar zeker begon radicalisme de vergadering in Basel te domineren. In 1447 stierf Eugenius  IV en onder zijn opvolger Nicolaas V  (1447‐1455) gingen zowel Frankrijk als het Keizerrijk over tot erkenning van de positie van de paus in Rome. Dit betekende het einde van de conciliaire beweging als effectieve kracht in de Kerk. Felix V trad af en het concilie van Basel hief  zichzelf op. De macht van de paus wist  zich  in de periode daarna  te herstellen, waardoor het met hervormingen binnen de Kerk was gedaan.132 De volgende ronde zou zes‐tig jaar later in het Duitse Wittenberg beginnen en een tot op heden definitieve scheuring in het christendom betekenen. 

                                                            130 Blockmans & Hoppenbrouwers, Eeuwen des Onderscheids, 427. 131 Oakley, Conciliarist tradition, 48 en De Jong, Handboek der Kerkgeschiedenis, 406. 132 Oakley, Conciliarist tradition, 50‐51 

‐ 43‐  

Hoofdstuk 5 Representatie in de conciliaire beweging 

§ 5.1 Inleiding “Jezus riep hen bij zich en zei: ‘Jullie weten dat heersers hun volken onderdrukken en dat leiders hun macht misbruiken. Zo zal het bij jullie niet mogen gaan. Wie van jullie de belangrijkste wil zijn, zal de anderen moeten dienen, en wie van jullie de eerste wil zijn, zal jullie dienaar moeten zijn.’” 

‐ Matt. 20:25‐27 

Jezus  stelt  in dit  citaat uit Matteüs een ander  leiderschapsmodel  tegenover de wereldlijke macht. De macht van vorsten die zich boven hun onderdanen plaatsen en gezag over hen af‐dwingen, waarbij de relatie wordt gekenmerkt door afstand. In het nieuwe model wordt ge‐streefd naar het reduceren van die afstand. Een leider – die dan eigenlijk geen heerser meer is – geeft het goede voorbeeld in de overtuiging dat zijn gezag daarna uit vrije beweging ge‐volgd wordt. De ziel kan in de christelijke optiek immers alleen uit geloofsovertuiging verlost worden. Tussen deze  twee verschillende visies op  leiderschap bestaat een grote  spanning. Aan de ene kant zien we een papalistische tendens naar de absolute macht van de kerkvorst: de paus aan de plaats van Christus als ‘Hoogste Heer en Koning’. Dit botst met de ideeën die in Matteüs worden beschreven. Beide visies zijn even diep geworteld in het christendom en in het spanningsveld tussen de twee zien we steeds opnieuw hervormingen tot stand komen. De conciliaire beweging  in de tweede helft van de 14de en eerste helft van de 15de eeuw  is wat dat betreft niet anders: we zien een machtsverschuiving optreden van de paus naar het concilie. Een verschuiving die na het concilie van Vienne in 1312 begint en in ruim een eeuw tot wasdom komt. De conciliaire ideeën worden voor het eerst in 1414 in de praktijk getoetst op het concilie van Konstanz. Na dit eerste  ‘conciliaire’ concilie volgt het concilie van Basel waarna de beweging in 1447 als macht van betekenis in de Kerk verdwijnt.  In dit hoofdstuk zal ik het uit de concilies resulterende veranderingsproces bestuderen. De veranderingen zul‐len aan de  institutionele en constitutionele kenmerken van democratie en corporatisme uit hoofdstuk 2 worden gekoppeld. Net als in hoofdstuk 3 wil ik antwoord geven op de vraag of deze verschuiving van macht ‘democratisering’ genoemd mag worden, en zo ja, waar ligt dan de basis van dit proces? 

§ 5.2 Corporatisme in de conciliaire beweging 

§ 5.2.1 Drie visies Als we de plaats willen bepalen die de conciliaire beweging inneemt tussen het corporatisme en democratie, dan stuiten we direct al op een punt van aandacht. We gaan er dan eigenlijk al bij voorbaat van uit dat de conciliaristen zichzelf zagen als deel van een vertegenwoordi‐gend orgaan. Van de vijf Utrechtse kapittels kan dat inderdaad aannemelijk gemaakt worden op basis van organisatorische en economische gronden. Maar voor de conciliaire beweging ligt dat niet zo eenvoudig. Waar lagen de ambities? Wat poogde men te bereiken? In het de‐creet Haec Sancta, uitgegeven op het concilie van Konstanz op 15 april 1415 stelde men: “In the name of the holy and undivided Trinity, Father and Son and holy Spirit. Amen. This holy synod of Constance, which is a general council, for the eradication of the present schism and for bringing unity and reform to God's church  in head and members,  legitimately assembled in  the holy Spirit  to  the praise of almighty God, ordains, defines, decrees, discerns and de‐

‐ 44‐  

clares as  follows,  in order  that  this union and  reform of God's church may be obtained  the more easily, securely, fruitfully and freely”.133 Het doel dat men het concilie van Konstanz gaf, was  in eerste plaats gericht op de oplossing van het schisma dat het westerse christendom teisterde. Daarnaast streefde men naar de hervorming van de Kerk in zowel hoofd als leden. Hier viel dus ook de plaats van de paus  in de Kerk onder. Het concilie van Basel werd door paus Martinus V bijeengeroepen in 1431 met als primaire taken: hervorming van de clerus en de kerkelijke organisatie, de terugkeer van de orthodoxe Kerk in de katholieke Kerk, het be‐schermen van kerkelijke vrijheden – ten opzichte van de wereldlijke macht – , het bevorde‐ren van vrede tussen christelijke naties en het bestrijden van ketterijen in Bohemen en Enge‐land.134 Beide concilies hadden hervorming hoog  in het vaandel staan. Alleen  is hervorming een nogal algemeen begrip en valt het op veel verschillende manieren te interpreteren. Oak‐ley maakt daarom onderscheid tussen drie stromingen  in de conciliaire beweging, die  ieder voor zich ‘hervorming’ op een andere manier uitleggen. De eerste stroming wordt gezien als de algemene hervormers. Zij waren veruit de grootste groep en streefden naar een reorgani‐satie  van de  pauselijke Curie  en  een  sterke  inperking  van de papalistische macht over de Kerk. Om  dit  te  bewerkstelligen  zagen  zij  een  rol weggelegd  voor  vaste  periodieke  conci‐lies.135 Daarnaast stond een groep intellectuelen die, behalve deze doelstelling, ook streefden naar de  vestiging  van een  institutioneel  vertegenwoordigend orgaan. De  kardinalen Pierre d’Ailly en Francesco Zabarella (1360‐1417) stelden dat de hervormingen tot doel hadden om de macht tussen de paus en het college van kardinalen te delen, waarbij de laatste de verte‐genwoordiging van de Kerk claimde. Op basis van de ideeën van Hostiensis wilden zij een si‐tuatie creëren die direct  te vergelijken was met de verhouding  tussen een bisschop en zijn kapittel. Feitelijk onderscheidde deze groep, die Oakley  ‘quasi‐oligarchen’ noemt, twee cor‐poraties: die van de Heilige stoel, bestaande uit kardinalen en paus, en daarnaast de grote christelijke corporatie waar de Heilige Stoel het hoofd van was en het concilie de  leden. De manier waarop deze groep het papalisme met het conciliarisme verbond, werd gedurende de 15de eeuw steeds populairder.136 Tot slot stond er in de schaduw van de eerste twee stromin‐gen een nogal gemêleerde groep fundamentalisten die met elkaar gemeen hadden dat zij de paus, ondanks zijn door God uitverkoren positie, niet alleen weigerden te erkennen als abso‐luut kerkvorst maar hem ook zijn dogmatische onfeilbaarheid afnamen.  In die visie bleef er van de paus slechts een constitutioneel vorst over die gecorrigeerd kon worden door de ver‐tegenwoordiging van het gehele congregatio fidelium waarover hij als pastor diende te wa‐ken. Zij dichtten alleen de hele gemeenschap gezamenlijk dogmatische onfeilbaarheid toe en stonden daarmee  in een Aristoteliaanse  traditie. De  controlerende macht van de gemeen‐schap bestond  in die optiek uit het representatieve concilie en niet uit een groep machtige kardinalen. Oakley noemt  in dat verband de naam van de Spaanse wetenschapper  Juan de Segovia, die ik in hoofdstuk 2 al in verband bracht met het werk van Aristoteles. 

Er  leven dus zeer uiteenlopende belangen bij deelnemers aan de conciliaire vergaderingen. De vraag is dan ook of het corporatisme de meest geschikte vorm van organisatie was. In de 

                                                            133 De volledige uit het Latijn naar het Engels vertaalde tekst ‘Haec Sancta’ was op 18 mei 2008 beschikbaar op: http://www.ewtn.com/library/COUNCILS/CONSTANC.HTM#4 134 J.W. Stieber, Pope Eugenius IV, The Council of Basel and the secular and ecclesiastical authorities in the Em‐pire (Leiden, 1978) 10‐11. 135 Oakley, Conciliarist tradition, 66‐67. 136 Ibidem 68‐71. 

‐ 45‐  

eerste plaats was dit toch ontstaan uit de behartiging van gemeenschappelijke belangen en die waren in dit verband wel heel erg algemeen. Het enige wat de drie stromingen verbond, was hun aversie tegen de eenzijdige, centralistische macht van de paus. Men was het erover eens dat het – met een drievoudig schisma en toenemende fiscale en organisatorische druk op de Kerk – tijd werd om nieuwe betekenis te geven aan de rol van de Heilige Stoel. Afge‐zien  van dit  gezamenlijke doel was  er weinig wat  op  een  eenheid onder de  conciliaristen  duidde. De kapittels hadden nog gezamenlijke eigendommen, deelden een zelfde sociale po‐sitie, waren afkomstig uit dezelfde streek en spraken in veel gevallen dezelfde taal. Deze ver‐bindende factoren waren in de conciliaire beweging vrijwel afwezig. Een ander probleem was de schaal van de conciliaire beweging. Deze overtrof de tot dan toe gebruikelijke corporatis‐tische organisaties vele malen. Oorspronkelijk ging het om kleine homogene groepen zoals gilden,  republikeinse  stadstaten, universiteiten, kloosters of kapittels die elkaar  regelmatig troffen en van beperkte omvang waren. De Kerk als geheel bleef, ondanks de pauselijke cen‐tralisatiepolitiek, een optelsom van semi‐autonome leden. Leden die zelf ook weer uit talrijke corporaties bestonden. Zo bestond een  landskerk uit bisdommen, bisdommen uit aartsdia‐conaten en op pastoraal niveau had de  lokale bevolking  in bepaalde gevallen zelfs een be‐perkte corporatistische macht over de priester.137 De conciliaristen pasten het corporatisme toe op deze universele Kerk waardoor er een heel nieuw  spanningsveld ontstond met be‐hoefte aan nieuwe mechanismen. Er bleek geen theologisch/juridisch kader te zijn dat hierin voorzag. In die leemte stapten in de 15de eeuw conciliaire scholastici als Jean Gerson en Juan de  Segovia. Als de gedachtegang  van Acton,  Figgis maar ook  van Oakley en Black gevolgd wordt, dan zien we op basis van het werk dat deze scholastici verrichtten, de veranderingen uiteindelijk in de 18de en 19de eeuw realiteit worden.138  

§ 5.2.2 Verschillen tussen kapitulair en conciliair corporatisme Eén van de grootste verschillen tussen de conciliaire beweging en de kapittels als corporatis‐tisch lichaam was de natuurlijke wijze waarop het corporatisme in de kapittels groeide terwijl het een kunstmatige organisatievorm was die de conciliaire beweging vanuit een scholastie‐ke theorie in de 12de en 13de eeuw was ‘opgelegd’. Dit is niet al te verbazingwekkend; voor de wetenschappers,  juristen  en  theologen was  corporatisme  de  dagelijkse  praktijk waarin  zij leefden en werkten. Vrijwel alle universiteiten en kloosters waren op deze wijze georgani‐seerd. Desondanks stelt Brian Tierney dat er voor het totale corporatisme wel degelijk een al‐ternatief bestond.  In de 13de eeuw was een hiërarchisch/juridisch  idee ontstaan dat er niet van uitging dat de congregatio  fidelium als geheel een corporatie was. Deze  theorie kwam voort uit de behoefte van canonieke juristen – zoals Huguccio van Pisa ( ‐ 1210) en Bernardus Parmensis ( ‐ 1263) – om uit het theologische dogma dat rond het corpus mysticum van Pau‐lus was ontstaan, wetten  te distilleren die  toepasbaar waren  in het aardse  leven. Daartoe maakte men onderscheid  tussen de geestelijkheid en de  leken. De  leken waren onderdeel van de congregatie en deelden  in Christus’  liefde voor alle gelovigen, maar zij vormden niet de Kerk. De Kerk was beperkt tot een klein aantal hoge geestelijken die gezamenlijk een cor‐poratie vormden waarvan de paus het hoofd was.  In deze gedachtegang  stelde Bernardus Parmensis dat een bisschop  immers ook een corporatie vormde met zijn kanunniken maar niet met de  lagere geestelijkheid. Deze theorie stond  lijnrecht tegenover de oud‐christelijke 

                                                            137 Tierney, Foundations of the Conciliar Theory, 90. 138 Black, Council and Commune, 187. 

‐ 46‐  

idee – dat op het Concordaat van Worms nog eens bevestigd was – dat de bisschop en zijn geestelijken door clerus et populus gekozen werden. Alle gelovigen hadden volgens dat beeld gezamenlijke rechten die uitgeoefend en behartigd werden door het hoofd van de corpora‐tie. Bij een beschikbare bisschopszetel vervulden de koorheren van het kapittel die taak. Er was dus nogal wat aan te merken op Parmensis’ ideeën die echter wel verwoordden wat er binnen de hoge geestelijkheid leefde.  

Uit deze twee conflicterende visies ontwikkelde zich de schimmige praktijk. Gierke zag die in de 19de eeuw als volgt: de Kerk was enerzijds een dogmatisch corporatistische eenheid, een genootschap met een gemeenschappelijk belang – het zielenheil van de mensheid – waarvan de  leden broeders waren. Maar over deze dogmatische Kerk projecteerde hij een  juridische realiteit die bestond uit de hiërarchische visie van Parmensis. Een visie waarin het hoogste kader van de geestelijkheid streefde naar een  institutionele ordening van macht. Een  insti‐tuut  zoals we  dat  in  hoofdstuk  2  hebben  gedefinieerd, met  een  in  God  gelegen  externe machtsbron. De autoriteit van de Kerk was volgens Gierke dus tegelijkertijd georganiseerd als genootschap en als  instituut;  tegelijkertijd een Germaanse en een Romeinse organisatie.139 Deze dubbele visie op macht vormde de kerkelijke praktijk voor de conciliaire beweging die een eeuw later opkwam. Zij zal zich zeer waarschijnlijk nooit zo bewust zijn geweest van deze twee  lagen.  Tegen  dit  complexe  karakter  van  de  Kerk  hebben  de  verschillende  conciliaire stromingen  hun  eigen  ideeën  gevormd. De  grootste  groep,  de  hervormers,  zal  zich  prima hebben kunnen vinden  in de dubbele structuur. Hen was het  immers  in eerste  instantie  te doen om hervorming van de pauselijke Curie. Deze groep was pragmatisch ingesteld en zocht naar toepasbare oplossingen en niet naar een grootschalige reorganisatie van Gods Kerk. De tweede stroming, de quasi‐oligarchen, streefde naar verdere institutionalisering van een ver‐tegenwoordigend orgaan en volgde wat dat betreft Parmensis’ visie. Het college van kardina‐len  behoorde  immers  tot  de  hoogste  geestelijkheid  die  door  een meer  institutionele  rol macht van de paus naar zich  toe kon  trekken. Daarmee deed men dan wel afstand van de dogmatische christelijke eenheid. De fundamentalistische stroming tot slot, streefde het oud‐christelijke idee na en keerde zich daarmee af van het college van kardinalen. Voor hen lag de nadruk op het corpus mysticum van Paulus wat zij vertaalden als een concilie dat allen verte‐genwoordigde. Zo zien we dus dat er onder de deelnemers van de concilies heel verschillen‐de visies bestonden op de organisatorische basis en de oorsprong van autoriteit. Die funda‐mentele discussie speelde nauwelijks in de kapittels. 

Een tweede verschil tussen de kapittels en de conciliaire beweging was de acceptatie van de twee  organen.  Kapittels waren  een  vanzelfsprekend  corporatistisch  gemeengoed waarvan het bestaansrecht op geen enkele manier verantwoord hoefde te worden. De conciliaire be‐weging was  lang zo gelukkig niet. Terwijl de kapittels  in de 14de en 15de eeuw een sterk de‐mocratiseringsproces doormaakten, werd het bestaansrecht van de concilies die een zelfde proces nastreefden, steevast door de paus ter discussie gesteld. Het concilie van Basel ont‐wikkelde  zich bijvoorbeeld al van meet af aan  tot een alternatief hof waar men  tegen uit‐spraken van de paus in beroep kon gaan. Eén van de eerste zaken speelde in december 1431. Paus Martinus V was drie weken na de inauguratie van het concilie overleden en Eugenius IV was  hem  opgevolgd.  Zijn  legitieme  verkiezing  werd  door  kardinaal  Domenico  Capranica 

                                                            139 Tierney, Foundations of the Conciliar Theory, 124‐125. 

‐ 47‐  

(1400‐1458) bestreden waarop bondgenoten van Eugenius  in het college van kardinalen de validiteit van Capranica’s kardinaalschap  in twijfel trokken. Daarop ging de kardinaal bij het concilie in beroep. Voor Eugenius IV was dit de aanleiding om eind 1431 het concilie al te be‐eindigen en een nieuw concilie in Bologna voor de zomer van 1433 bijeen te roepen. Bologna lag direct in de pauselijke invloedssfeer. Als doelstelling gaf Eugenius het concilie alleen nog de hereniging van de Griekse en Romeinse Kerken;140 aan de hervormingen moest een einde komen. Juist door deze grove ingreep van de paus in een concilie waar tot dan toe nog niet veel aandacht voor was geweest, groeide de  steun voor Basel. Kardinaal Giuliano Cesarini, die nog door Martinus V als pauselijke  legaat en voorzitter van het concilie was benoemd, weigerde de opheffing van de vergadering te accepteren en in een openbare verklaring op 15 februari 1432 verdedigde het concilie het grote belang van de hervormingen. Daarna kwam paus Eugenius IV herhaaldelijk opnieuw in conflict met het concilie. Vooral over de conciliaire decreten die het de paus verboden om kerkelijke zetels voor zichzelf te reserveren en daarin geestelijken te benoemen die daarvoor wilden betalen. Zo kon de paus – op zowel canoniek‐rechtelijke gronden als op basis van de plenitudo potestatis – het kapitulair kiescollege passe‐ren en werd het mogelijk om in Rome al bij voorbaat een bisschoppelijke zetel te kopen zon‐der daarvoor  te  zijn verkozen.141 Een ander heikel punt was de  inning van de annaten. De Heilige Stoel had besloten dat de inkomsten van vacante kerkelijke lenen in een bisdom aan de  lokale bisschop vervielen. Het gevolg daarvan was dat de  inkomsten van vacante episco‐pale zetels automatisch aan de paus vervielen.142 Het verzet tegen deze belastingen leidde in Basel tot de formele afschaffing. Eugenius IV reageerde hierop verontwaardigd door opnieuw het bestaansrecht van het concilie  in  twijfel  te  trekken. Hij vaardigde daarvoor het  libellus apologeticum van 1436 uit. Daarin zocht hij steun bij de wereldlijke machthebbers en stelde dat het  concilie een  revolutionair karakter had dat  zich verzette  tegen de  legitieme macht van haar heer, de paus. Hij trok daarmee een parallel tussen het concilie en de onderdanen van de vorsten. Zij konden mogelijk wel eens de ideeën van de conciliaire beweging overne‐men. De  conciliaristen verdedigden  zich  tegen deze argumentatie door hun  ideeën  slechts van toepassing te achten op de Kerk als corpus mysticum. Slechts de Kerk als politiekwereld‐lijke organisatie, als corpus politicum, was volgens hen te vergelijken met de seculiere vors‐ten en op die hoedanigheid was het democratiseringsproces niet van toepassing. Oakley zal ten dele gelijk hebben als hij stelt, dat dit een puur politiek onderscheid was om de bescher‐ming van de wereldlijke macht niet te verliezen.143 De concilies leunden immers zwaar op de welwillendheid van de keizer. Toch ontkom ik er niet aan om hier meer in te zien. De Kerk als corpus mysticum wordt neergezet als een fysiek andere en hogere entiteit dan de wereldlijke macht die geregeerd wordt naar menselijke maatstaven en oordelen. Ondanks het  feit dat deze argumentatie politiek noodzakelijk was, is het denk ik ook een bevestiging van de beel‐den die ik al in de introductie van hoofdstuk 1 noemde. Het beeld dat Acton omschrijft als hij zegt: “The political produce of the Middle Ages was a system of states in which authority was restricted by the representation of powerful classes by privileged associations, and by the ac‐

                                                            140 Stieber, Eugenius IV, 12‐13. 141 Kuys, Kerkelijke organisatie, 95‐96. 142 Ibidem 194. 143 Oakley, Conciliarist tradition, 67‐76 

‐ 48‐  

knowledgement of duties superior to those which are imposed by man”.144 Men was zich sterk bewust van een hogere dan menselijke macht die verplichtingen met zich meebracht.  

Ondanks de conciliaire verdediging tegen de argumentatie van Eugenius IV hield de paus vast aan zijn strategie om de vorsten van het concilie te vervreemden. Stieber vertaalde de vol‐gende passage uit de  libellus apologeticum: “why do they hasten to bring down this monar‐chy [de Heilige Stoel], which God established by his own word, to a popular state and a de‐mocracy?”.145 De libellus apologeticum was daarmee het begin van een nieuw politiek offen‐sief om de hervormingsangel uit het  concilie  te  trekken door het  te  verhuizen naar  Italië. Slechts een minderheid steunde de paus hierin. Het concilie bood aan om naar Avignon of Savoy  te verhuizen;  regio’s die beter bereisbaar waren vanuit Rome en Bologna, maar nog steeds buiten de pauselijke invloedssfeer lagen. In 1437 vervalste de pauselijke ambassadeur een conciliair decreet waarin zou zijn besloten om het concilie toch naar Ferrara te verplaat‐sen. Eugenius ratificeerde dit decreet en weigerde vanaf dat moment om de geestelijken  in Basel nog als een  legitiem algemeen concilie te erkennen.146 Het mag duidelijk zijn dat door deze continue aantasting van het conciliaire gezag, het concilie steeds opnieuw haar verte‐genwoordigende  legitimiteit diende te verdedigen. Dit opgeteld bij de  interne verdeeldheid en de zeer verschillende visies op het corporatistische karakter, maakten het de conciliaire beweging nagenoeg onmogelijk om een effectief democratiserend hervormingsproces te vol‐gen. Een proces waarin de kapittels wat dat betreft de Kerk ver vooruit waren. 

§ 5.3 Representatie en verdeling van macht De chaos waarin het concilie van Konstanz werd gestort na de plotselinge vlucht van paus Jo‐hannes XXIII  in 1415, toonde de op dat moment nog zeer grote macht van de paus over de vergadering. Het concilie dankte zijn bestaansrecht direct aan de Heilige Stoel en kon alleen functioneren onder voorzitterschap van de paus.  Ieder besluit moest geratificeerd worden. Dankzij het doortastende  ingrijpen  van  Jean Gerson  in  april 1415 waren de hervormingen voor het moment gered. Hij zorgde daarmee ook dat de conciliaire beweging een stap deed richting de fundamentalistische stroming. In Konstanz was de meerderheid van de geestelij‐ken nog  aanhanger  van Oakley’s  eerste  gematigde hervormingsstroming.  Johannes’  vlucht dwong  hen  om  een  nieuwe  rol  voor  het  concilie  in  het  kerkelijke  bestel  te  definiëren  en daarbij greep men terug op de  ideeën van Aristoteles. Het concilie ging zichzelf zien als re‐presentatie van het corpus mysticum. Als representatie van de  totale Kerk claimde het een onfeilbare  kennis  van  het  algemene  belang. Gerson  stelde  dat  een  individu  of  een  kleine groep – en zelfs de paus – door zondige gedachten en eigenbelang verleid konden worden. Het geheel kon daarentegen als collectief nooit een verkeerde keuze maken. De collectieve Kerk,  vertegenwoordigd  door  het  concilie,  beschikte  over  wat  hij  de  ‘perfecte  wijsheid’ noemde. Deze  onfeilbaarheid  plaatste  hij  tegenover  de  pauselijke  plenitudo  potestatis  en trok daaruit de conclusie dat de paus als kerkvorst kon regeren, omdat hij door de collectieve Kerk en dus door het concilie geaccepteerd was. Daarmee plaatste Gerson het concilie boven de paus en verkreeg het een  intrinsieke  institutionele macht. Op basis van deze macht kon‐den de hervormingen ook zonder pauselijk voorzitterschap doorgaan. Nederman verwoordt 

                                                            144 Lord Acton, Essays on Freedom and Power, 91. 145 Stieber, Eugenius IV, 28. 146 Ibidem 37. 

‐ 49‐  

de ideeën van Gerson als volgt: “The General Council is thoroughly and invariably representa‐tive of the entire church. The Council may thus be conceived as the sole and incontrovertible voice of  the corporate mystical body of  the church. When  the Council speaks,  its proclama‐tions do not reflect the private concerns of its membership but the true needs and purposes of the total ecclesiastical corporation. The General Council does not have a will of its own; rather it expresses the genuine and singular will of the church community … The Council  is not be‐holden to particular interests within the church in the manner of an elected representative in a modern republic who is bound to be responsible and responsive to his constituency. For the Council  is under the direct guidance of the Holy Spirit, and the church  itself has only one ge‐nuine interest to be served: the perpetuation of a unified orthodoxy about which there could be no legitimate difference of opinion … In this the faithful at large were effectively treated as mere subjects rather than full citizens; their actual participation as individual members of the church was not essential or important”.147 Hieruit blijkt dat Gerson dus wel een stap maakte richting fundamenteel conciliarisme maar dat niet geheel overnam. Dit  is tekenend voor de dubbele visie op macht  in de Kerk die Gierke onderscheidde. Het concilie  is  representatief voor de dogmatische corporatie van de gelovigen, maar  tegelijkertijd geen verantwoording aan  de  congregatie  schuldig. Gods ware macht was  immers  voorbehouden  aan  Zijn  Kerk. Gerson voegde daaraan ‘slechts’ een nieuw instituut toe. De vrije en eerlijke verkiezingen die ik als breekpunt zie voor een echt democratisch systeem, zijn in deze gedachtegang dus niet alleen nog niet aan de orde maar ze worden er zelfs volledig door uitgesloten. Tijdens het concilie van Basel nam men deze theologie over. De ideeën van Juan de Segovia sluiten hier naadloos op aan. Ook hij deed geen enkele poging om de wijze waarop de gelovigen verte‐genwoordigd werden te onderbouwen. Segovia ziet net als Gerson de onafhankelijke, vrijwel soevereine, macht van het concilie altijd  in zijn relatie tot de paus en niet tot de gelovigen. Black maakt daarbij de opmerking dat de 16de eeuwse calvinistische protestanten die slag wel maakten.  In  deze  christelijke  beweging werden  voorgangers wél  door  de  gelovigen  geko‐zen.148 Hij verbindt daar verder geen directe conclusies aan maar de suggestie wordt gewekt dat mogelijk de reformatie voorkomen was als de katholieke Kerk meer aandacht aan de ver‐kiezing van de clerus besteed had. Hoewel er mogelijk een kern van waarheid in zit, lijkt mij dat de suggestie op zichzelf wel erg kort door de bocht is. 

Met Gerson’s vestiging van het concilie als onafhankelijk  instituut veranderde ook de aard van de vergadering. Waar het tot het concilie van Vienne om een algemene synode van bis‐schoppen ging, was het nieuwe concilie veel meer een vergadering van afgevaardigden, ge‐zanten en representanten van alle onderdelen van de Kerk. Daarmee ontstonden er feitelijk twee representatieve organen. Enerzijds was de paus de belichaming van de Kerk als plaats‐vervanger van Christus op aarde  in de  lijn van Petrus. Niet  langer naast, maar nu tegenover de paus claimde daarnaast het concilie de vertegenwoordiging van de Kerk. Niet enkel als ge‐zant namens God maar als representatie van het totale congregatio fidelium. De canonieke scholastici uit de 12de en 13de eeuw konden niet langer als voorbeeld dienen in deze situatie. Zij theoretiseerden wel over de relatie tussen paus en concilie, maar gingen er daarbij altijd van uit dat de twee één corporatie vormden. Die corporatie had meer macht dan de paus al‐

                                                            147 Nederman, Conciliarism and constitutionalism, 198‐199 148 Black, Council and Commune, 186. 

‐ 50‐  

leen.149 In de twee volgende paragrafen zal ik een visie geven op respectievelijk de canonieke plaats van de paus en het concilie als representatieve macht van het christendom. Daarna zal ik de democratiserende effecten onder de loep nemen die het gevolg waren van de omscha‐keling van paus‐en‐concilie naar paus‐versus‐concilie.  

§ 5.3.1 De canoniek­rechtelijke plaats van de paus In de problematiek rondom de representatieve rol die de paus als opvolger van Petrus in de Kerk speelt, is het canonieke recht van groot belang. De relevante wetteksten zijn ontstaan in de periode vanaf de 10de eeuw door de steeds verdergaande bureaucratisering en verjuridi‐sering van de Kerk. De kerkelijke rechtspraak – het canonieke recht – regelde de organisatie van de Kerk en bepaalde het gedrag van haar leden. In tegenstelling tot de wereldlijke recht‐spraak was het canonieke  recht op  schrift gesteld en niet gebaseerd op het Germaans ge‐woonterecht maar op het Romeinse rechtssysteem. Het dacht dus  in termen van  instituten en intrinsieke macht. Vanaf de twaalfde eeuw begon men onderscheid te maken tussen het canonieke recht (jus canonicum) en het burgerlijk recht (jus civile). Het canonieke recht kon op verschillende manieren conflicteren met het wereldlijke gezag en het burgerlijk recht. In grote lijnen ging de Kerk ervan uit dat het canonieke – van God gegeven – recht prioriteit had boven het civiele recht. Het mag duidelijk zijn dat de vorsten het hiermee lang niet altijd eens waren.  

De hoogste bron voor het canonieke recht is God. Het goddelijke recht is volgens de Kerk op twee manieren zichtbaar. Ten eerste de natuurlijke wet die werkzaam is in de schepping; zij vloeit voort uit Gods wil en zou gedeeltelijk uitgelegd zijn door Christus. De natuurlijke wet bepaalt hoe de dingen werken en waarom ze er zijn. Het schept orde, geeft functie en bete‐kenis – wellicht zelfs zin – aan het bestaan van de schepping. Daarnaast openbaarde God een deel van de goddelijke wet – het deel dat niet op natuurlijke wijze in de schepping zichtbaar was – via profeten. Beide soorten goddelijk recht zijn grotendeels opgetekend in de Bijbel.150 Om de Kerk haar rol in de schepping te kunnen laten vervullen, zou Christus aan Petrus een wetgevende macht hebben gegeven: “al wat je op aarde bindend verklaart zal ook in de he‐mel bindend zijn, en al wat je op aarde ontbindt zal ook in de hemel ontbonden zijn”.151 Deze opdracht resulteerde in de juridische macht die aan de paus werd toegekend. Hij was immers de  erfgenaam  van  Petrus. De  pauselijke  decreten  vormden  dan  ook  naast  het  goddelijke recht het grootste deel van het canonieke recht.152  In de steeds verder uitdijende verzame‐ling van bepalingen en uitspraken van pausen werd door de wetgeleerde Gratianus ( ? ‐ ca. 1160) in de jaren veertig van de 12de eeuw aan de universiteit van Bologna orde gebracht. Hij verzamelde de decreten, voorzag ze van commentaar en bracht er een min of meer logische ordening  in aan. Het werk – het Decretum Gratiani – diende daarna  lange  tijd als de stan‐daardverzameling van het canonieke recht. Uit het Decretum ontstond een wetenschappelij‐ke stroming van geleerden die zich tot de bestudering van dit werk beperkten en het op zich‐zelf weer van commentaar begonnen te voorzien. Zij zijn als de ‘decretisten’ de geschiedenis 

                                                            149 Tierney, Foundations of the Conciliar Theory, 43‐46. 150 ‘Canon Law’ in: New Advent Catholic Encyclopedia, http://www.newadvent.org/cathen/09056a.htm (versie 28 februari 2008) 151 Matteüs 16:19, NBV. 152 ‘Canon Law’ in: New Advent Catholic Encyclopedia, http://www.newadvent.org/cathen/09056a.htm (versie 28 februari 2008) 

‐ 51‐  

ingegaan.153 Paus Gregorius  IX  (1227‐1241) nam het  initiatief om de grote verzameling van commentaren op het Decretum  te bundelen, aan  te vullen en met elkaar  in overeenstem‐ming  te brengen. Dit werk  staat  bekend  als de  ‘Decretalen  van Gregorius’  en werd  vanaf 1234 over de universiteiten verspreid. Deze decretalen  leidden op hun beurt weer  tot een nieuwe stroming wetenschappers die men ‘decretalisten’ heeft genoemd.  

Hoewel decretisten en decretalisten uit dezelfde bronnen werkten waren de analyserende commentaren  lang niet altijd met elkaar  in overeenstemming. Zeer relevant voor dit onder‐zoek zijn de verschillende interpretaties die men gaf aan de rol van de paus. Beide theoreti‐seerden over een situatie waarin er sprake was van een paus die afweek van de bestaande geloofsdogma’s.  Iets wat  in  de  eeuwen  daarvoor  al was  voorgekomen:  paus Marcellinus (296‐304), paus Anastatius  II  (496‐498)  en uiteraard ook Petrus  zelf, die  volgens de Bijbel Christus driemaal verloochende. De decretisten ontnamen de paus  in deze situatie zijn on‐feilbaarheid in geloof en legden die bij de universele Kerk. Gratianus schreef al in zijn Decre‐tum dat een paus door geen enkel mens berecht kon worden, behalve als hij afweek  in de regel van het geloof. Hoewel men de concrete uitwerking van dit theoretische scenario in het midden liet, stelden de decretisten dat zodra de paus tot ketterij verviel, hij als vanzelf geen paus meer was, geen paus kon zijn en wellicht zelfs nooit paus was geweest. Zij onderscheid‐den hooguit een orgaan dat de ‘niet‐paus’ op de nieuwe realiteit zou moeten wijzen. In hun optiek was dat een rol die bij het college van kardinalen kon passen. De decretalistische visie op dezelfde zaak lag fundamenteel anders. Deze groep stelde dat de paus zijn stoel niet au‐tomatisch kon verliezen, maar dat hij daartoe eerst berecht en veroordeeld moest worden. De paus was  immers door een corporatief college en de Heilige Geest met ceremonie aan‐gewezen en voor zijn aftreden was dus ook een juridisch/rituele handeling nodig. Voor de rol van gerechtshof kwam, volgens de decretalisten, alleen het concilie in aanmerking omdat dit gezien kon worden als vertegenwoordiging van de algemene Kerk. En bij die Kerk lag immers de ware onfeilbaarheid  in geloof.154 De pauselijke plenitudo potestatis werd  in dat opzicht niet meer gedefinieerd als absolute en  totale macht maar als een uitvoerende, administra‐tieve macht: de paus als hoogste beheerder van de Kerk. Hij kon niet naar eigen inzicht over de  eigendommen  van  de  Kerk  beschikken,  ze  vervreemden  of  verpanden.  De  pauselijke macht was een macht die alleen ingezet kon worden tot meerdere glorie van de Kerk.155 Kar‐dinaal D’Ailly onderstreepte dit tijdens het concilie van Konstanz. De paus had zijn macht ge‐kregen tot opbouw van de Kerk en niet voor haar destructie. Daar verbond hij vervolgens de conclusie aan dat de geestelijkheid van de verplichting tot trouw aan de paus was ontslagen, als die de plenitudo potestatis inzette voor zijn eigenbelang boven dat van de Kerk. We zien hier een poging  tot democratisering die vergelijkbaar  is met  charters als de Stichtse  Land‐brief. D’Ailly is aanhanger van de decretalistische visie en acht een door het concilie gevoer‐de  rechtszaak noodzakelijk om de paus daadwerkelijk af  te  zetten. Dat  is op  zich niet ver‐wonderlijk,  D’Ailly werd  in  Konstanz  geconfronteerd met  een  situatie waarin  dat  precies speelde. Paus Johannes XXIII was na zijn vlucht gearresteerd en teruggebracht naar Konstanz, waarna de vergadering hem had berecht, veroordeeld en afgezet. D’Ailly stelde ter verdedi‐

                                                            153 ‘Canon Law’ in: New Advent Catholic Encyclopedia, http://www.newadvent.org/cathen/09056a.htm (versie 28 februari 2008) 154 Oakley, Conciliarist tradition, 50‐51 155 Tierney, Foundations of the Conciliar Theory, 153. 

‐ 52‐  

ging van deze procedures dat het canonieke recht inderdaad bepaalde dat de paus door geen enkele geestelijke – ab omni clero – berecht kon worden. Maar, zo zei hij, dit gold alleen voor individuen. Het concilie was de collectieve geestelijkheid en die beschikte wél over dat recht. De paus was immers hoofd van de corporatie en ontleende zijn macht, net als een vorst, aan de acceptatie van zijn heerschappij door de geestelijkheid.156 

Voor de canonieke scholastici in de 12de en 13de eeuw bleven zowel de decretistische als de decretalistische  visie  theorie. De  ideeën waren dan ook niet  in  al hun  finesses doordacht. Daarnaast was de achtergrond van waaruit zij werkten, fundamenteel anders dan de prakti‐sche  realiteit  waarin  de  conciliaire  beweging  opereerde.  De  decretisten  en  decretalisten hadden zich tot doel gesteld om de juridische basis van de paus te versterken in zijn conflic‐ten met de keizer. Zij streefden  juist naar een meer centralistische Kerk. Het mag duidelijk zijn dat de conciliaristen niet op die manier naar de Heilige Stoel keken. Volgens de canonie‐ke wetenschap uit  de  13de  eeuw was  een  concilie de  vergadering  van hoofd‐én‐leden,  de paus maakte er onherroepelijk deel van uit. De paus was  in die visie dus niet de soevereine macht van de Kerk, omdat hij haar als  individu niet vertegenwoordigde. Maar als hoofd van de Kerk had hij wel de absolute wetgevende autoriteit. De combinatie van paus en concilie droeg dus zowel het één als het ander in zich: de ultieme representatie van Gods Kerk die de absolute waarheid kent en spreekt. D’Ailly ontnam de paus dat deel van zijn macht ook niet, het doel van Konstanz was immers om de eenheid in het christendom onder één paus te her‐stellen. Tierney citeert hem in zijn artikel Divided Sovereignty: “It is not true that the pope is greater and higher than a general council although he is greater and higher within the coun‐cil, since he is the head of all the members… every whole is greater than its part… the pope is a part of the council as the head is a part of the body … therefore the authority of the whole council  is greater  than  the authority of  the pope”.157 De analogie met de Bijbelse visie van Paulus op de kerkelijke corporatie uit 1 Corintiërs 12, die  ik  in hoofdstuk 2.2 al aanhaalde, spreekt hier boekdelen.  

§ 5.3.2 Het concilie als representatieve macht in het christendom Tot zover  is duidelijk gebleken dat de conciliaire beweging uit was op een deel van de be‐stuurlijke macht van de paus in de Kerk. Het delen van macht is eeuwenlang een fundamen‐teel politiek probleem geweest. De  titel  van Tierney’s artikel Divided  Sovereignty  geeft dit uitstekend weer. Hoe kan soevereine macht gedeeld worden  tussen vorst en onderdanen? Hij haalt daarbij Jean Bodin (1530‐1596) aan die aan de basis stond van de politieke theorie achter de absolute macht van de vroeg‐moderne Franse vorsten. Bodin stelde dat ieder sys‐teem waarin macht gedeeld was, inherent tegenstrijdig moest zijn. Als een soevereine vorst zijn macht deelde met een ander dan kon die ander deze macht altijd tegen zijn vorst gebrui‐ken: “This is an opinion not only absurd but treasonable” citeert Tierney hem, en verderop “if sovereignty  is  indivisible as we have  shown, how could  it be  shared by a prince,  lords, and  people at the same time? The first mark of sovereignty is to give law to subjects, but who will be the subjects who obey if they themselves also have the power to make law? And who will be the one who can give law if he himself is compelled to take it from those to whom he gives 

                                                            156 B. Tierney, ‘"Divided Sovereignty" at Constance. A Problem of Medieval and Early Modern Political Theory’, Annuarium Historiae Conciliorum 7 (1975) 246. 157 Tierney, Divided Sovereignty, 246. 

‐ 53‐  

it?”. Voor Bodin kon iedere vorm van gedeelde macht alleen maar leiden tot anarchie.158 De canonieke scholastici uit de hoge middeleeuwen die hiervoor al ter sprake kwamen, dachten in principe op dezelfde manier over macht. Dat blijkt uit het  idee paus‐en‐concilie waarin beiden gezamenlijk over de ongedeelde  soevereine macht  in de Kerk beschikten. Door het voortdurende schisma werd het concilie gedwongen te oordelen over een paus. Dit zette de deur  open  voor  een  fundamenteel  juridisch/politiek  probleem  waar  het  canonieke  recht maar in beperkte mate in voorzag. De enige manier waarop het concilie een deel van de on‐gedeelde macht voor zichzelf kon claimen, was door zich op hetzelfde – en uiteindelijk zelfs op een hoger – niveau te stellen dan de paus. Dit was alleen mogelijk door de vertegenwoor‐digende macht  in de Kerk op te eisen. Zonder die claim op representatie had de conciliaire beweging eigenlijk geen recht van bestaan, want op geen enkele andere basis kon zij het con‐flict met de paus aangaan. Hierbij  laat  ik de discussie of dit een vertegenwoordiging van de clerus of van de congregatie is voor het moment in het midden.  

Als  de  historiografische  stromingen,  die  in  hoofdstuk  1.2  genoemd  zijn,  uit  bovenstaande standpunt nog eens worden bekeken, dan kan onmogelijk de  conclusie van  Lord Acton en Figgis worden getrokken. Hoewel zij stelden dat de conciliaire beweging geen middeleeuwse basis had en dat het een totale breuk was met het verleden, kan aangetoond worden dat de canoniek‐juridische visie op de plaats van de paus steeds de bron is geweest waaruit de con‐ciliaristen hun theorieën opbouwden. Aan de andere kant, de stelling dat er géén sprake  is van een breuk zoals Tierney in basis stelt, is ook niet vol te houden. In de periode tussen de vergadering in Pisa (1409) en het begin van het concilie van Konstanz (1415) is er sprake van een duidelijke cesuur. De beweging moest ineens een vertegenwoordiging zijn om überhaupt het schisma te kunnen beëindigen. Zoals ik hiervoor al aangaf, is de omschakeling van paus‐en‐concilie naar paus‐versus‐concilie cruciaal. De vlucht, berechting en veroordeling van Jo‐hannes XXIII vormde  in die ommekeer het breekpunt. Het  is dus niet  juist om de conciliaire beweging alleen als een pragmatische te zien die maar in beperkte mate de oorsprong vormt van de opkomende democratisering  in de eeuwen daarna. Máár, op dit punt doet zich een paradox voor. Als we de praktijk van de conciliaire dag bekijken dan vallen er voor pragma‐tisme en het ontbreken van een echte langetermijnvisie uitstekende argumenten aan te dra‐gen. Eigenlijk zien we dat, hoewel het één het ander uit zou moeten sluiten,  feitelijk beide stromingen gelijk hebben. Typerend daarvoor  is de visie van Erich Meuthen die  in zijn voor‐dracht  voor de Rheinisch‐Westfälische Akademie der Wissenschaften    in 1985  stelt dat de conciliaire beweging als kerkvergadering nooit een echte representatie is geweest.159 Zoals ik hierboven al aangaf, moet  in mijn optiek de beweging  juist een vertegenwoordigende  zijn geweest. En toch heeft ook Meuthen gelijk als hij op basis van tal van argumenten zijn con‐clusie trekt. Meuthen stelt bijvoorbeeld dat een bisschop nooit een vertegenwoordiger kan zijn  omdat  hij  ondanks  zijn  verkiezing  –  ongeacht  hoe  democratisch wij  die  vinden  –,  zijn macht niet totaal aan zijn onderdanen dankt. Een bisschop dient uiteindelijk gewijd te wor‐den door de paus. Zonder die wijding is de bisschop – in theorie althans – vrijwel machteloos. Het  concilie  bestond  in  de  basis  uit  een  vergadering  van  gewijde  bisschoppen  en  volgens Meuthen is het dan ook van oorsprong een vergadering van individuele gezagdragers en niet van gevolmachtigden. Het opkomende corporatisme in de 15de eeuw veranderde dit; slechts 

                                                            158 Tierney, Divided Sovereignty, 239‐240. 159 Meuthen, Das Basler Konzil als Forschungsproblem, 20‐21. 

‐ 54‐  

tussen de vijf en vijftien procent van de stemgerechtigden in Basel had nog een bisschoppe‐lijke wijding. Alle anderen behoorden tot het klerikale wetenschappelijke middenkader of de hoogste geestelijkheid die bovenal politiek actief was. Als Basel dus al een representatief or‐gaan was, dan was het een representatie van de universitaire wereld en de seculiere invloed op de landskerken, maar niet van de universele Kerk. Daarover zegt Meuthen: “In dieser Situ‐ation [de grote aantallen geestelijken op het concilie en de wijze waarop zij gemanipuleerd werden door de politiek] die genannte Begriffsbestimmung Segovias, die vom  repräsentati‐ven Mandat absieht. Es handelt sich so denn auch bei den übrigen Basler Konzilstheoretikern immer mehr um  eine  symbolische Repräsentation mit der  einzigen  rationalen Begründung, die dem Konstanzer Dekret Frequens entsprang: Gleichgültig, wieviele als Konzil versammelt sind, welchen Standes, welchen Amtes, kraft welchen Auftrags: Nur jene Versammlung ist die Repräsentanz der Universalkirche, die sie als nächstes Konzil bestimmen; sie sind allgemeines Konzil, indem sie da sind, und so fort in alle Zukunft.”160 Meuthen leest het decreet Frequens, dat op het concilie van Konstanz werd afgekondigd, als het bewijs dat het representatieprin‐cipe slechts alleen nog symbolisch was. Feitelijk was, in zijn optiek, het enige wat nog telde, het aantal stemmen dat de conciliaristen konden bemachtigen in hun politiek tegen de paus. Daarbij dacht men niet aan hoe die stemmen teruggevoerd werden op de gelovigen. Met die conclusie onderstreept Meuthen mijn stelling dat het breekpunt tussen corporatisme en de‐mocratie vrije en eerlijke verkiezingen  zijn. Op de  concilies was daar duidelijk geen  sprake van en daarom ziet Meuthen ze als slechts een symbolische vertegenwoordiging. Black gaat op dat punt met hem mee en stelt dat Segovia en de andere conciliaristen de Kerk en het concilie  op  spiritueel  niveau  aan  elkaar  gelijk  stelden. De  theorie  achter  de  relatie  tussen concilie en gelovigen noemt ook hij ‘symbolisch’.161 Meuthen richt zich op de praktische uit‐werkingen van de conciliaire praktijk en in die hoedanigheid kan ik zijn conclusie van pragma‐tisme en gebrek aan langetermijnvisie volledig onderschrijven. Dat de vertegenwoordigende vergadering een symbool was, ben ik ook volledig met hem eens. Ik denk alleen dat de waar‐de van dit symbool veel groter is dan Meuthen, maar ook Tierney en, zoals we hierna zullen zien, Brandmüller en Jedin menen. Het  ideaal van vertegenwoordiging was de basis waarop de conciliaire beweging het conflict met de paus aankon. Black erkent het belang van dat re‐presentatieve symbool wel als hij zegt dat: “There was one major gap in the thinking of Sego‐via and  the  fifteenth‐century conciliarists. Their  theory of ecclesial‐popular  sovereignty was not  supported  by  any  adequate  analysis  of  the  relationship  between  the  council  and  the Church at  large. This was partly glossed over by their promiscuous   use of the organic anal‐ogy. This hiatus was due to the fact that they were appealing to the ultimate authority of the Church primarily, often solely, in order to bolster conciliar claims against the papacy”.162  

Meuthen gebruikt daarnaast dit gebrek aan lekeninvloed als argument tegen het democrati‐sche niveau van de conciliaire beweging. Hij heeft een punt als hij stelt, dat  lekeninvloed  in de  15de  eeuw  een  andere  betekenis  had  dan wat we  daar  nu  onder  verstaan.  Als  Black spreekt over ecclesial‐popular sovereignty, dan hebben we het over de  invloed van vorsten op de Kerk, niet het belang van de gelovigen. Meuthen meent dat deze massa niet te verge‐lijken valt met een soeverein volk en vertaalt lekeninvloed in de conciliaire beweging met de 

                                                            160 Meuthen, Das Basler Konzil als Forschungsproblem, 22‐23. 161 Black, Council and Commune, 184‐185. 162 Ibidem 184. 

‐ 55‐  

invloed van de opkomende  landskerken. Hij hanteert dit als argument waarom het concilie geen vertegenwoordiging is van de Kerk, omdat er geen echte representatie van de leken is. Aan de andere kant stelt hij wel hoe nauw de landskerk met de vorsten verweven is en dat de Franse bisschoppen de belangen van Frankrijk en haar vorst sterk in hun stem laten meewe‐gen.163 Het  lijkt mij dat hij hier zichzelf dus tegenspreekt. Enerzijds zou er geen  lekenverte‐genwoordiging zijn, omdat dit eigenlijk de invloed van de landskerk is, terwijl aan de andere kant die  landskerk  juist de wereldlijke macht  zou vertegenwoordigen. Het enige wat Meu‐then hier in mijn optiek mee aantoont, is dat in tegenstelling tot de vorsten de massa gelovi‐gen geen directe vertegenwoordiging hebben. Dit valt eigenlijk alleen op  te  lossen door de invoering van democratische verkiezingen onder het volk, maar  ik had al eerder opgemerkt dat dit in de visie van Gerson volkomen uitgesloten was.  

§ 5.4 ‘Democratiserende’ ontwikkelingen in de conciliaire beweging Waar in de periode tussen ongeveer 1300 en 1400 voor de kapittels talrijke concrete demo‐cratiserende ontwikkelingen zijn aan te wijzen, is dat voor de conciliaire beweging veel moei‐lijker. Veel van de democratiseringsargumenten zijn in het historische debat tussen de twee stromingen onder druk komen te staan. Enigszins gechargeerd zien we dat wat Acton en Fig‐gis uitleggen als een stap naar democratie, door Tierney wordt weerlegd als een pragmati‐sche maatregel genomen in het vuur van de strijd tussen paus en concilie. In hoofdstuk 5.3.2 stelde ik dat ik van mening ben dat de fundamentele basis van de conciliaire beweging gele‐gen is in de claim op de vertegenwoordiging van de Kerk. In dat opzicht zal ik de ontwikkelin‐gen uitleggen. Want hoewel ze veelal direct aanwijsbare politieke oorzaken hebben, zullen alle stappen wel in lijn moeten zijn met die basisgedachte. Als het immers de representatieve gedachte niet meer ondersteunt of zelfs daarmee  in  strijd  is, dan geeft dat de paus alleen maar een extra argument  in het conflict. Men zal daarvoor dus zeer op de hoede geweest zijn. Bijkomend argument is ook dat de vertegenwoordigingsclaim de conciliaristen verbond: ongeacht of men de geestelijkheid meende te vertegenwoordigen of alle gelovigen. De deel‐nemers aan de vergaderingen waren in basis eensgezind in de stelling dat het concilie net zo – of zelfs meer – representatief was voor de Kerk als de paus.  

Een  goed  voorbeeld  van het bovenstaande  zijn de  verschillende  kiesprocedures die op de concilies werden gehanteerd. Daar zijn zeer politieke en pragmatische oorzaken voor aan te wijzen. Men was erop uit om de macht van de Italiaanse bisschoppen te breken. Zij waren in het westerse christendom veruit in de meerderheid en verleenden in groten getale steun aan de paus. Daarom ging men in Konstanz over tot de in hoofdstuk 4.3 genoemde verdeling van stemgerechtigde deelnemers naar natie. Jedin stelt dat hierdoor een brede basis kon worden gecreëerd  voor  de  hervorming  van  de  inning  van  de  annaten  en  het  reserveren  van  bis‐schopszetels door de paus.164 Hij richt zich  in zijn voordracht voor de universiteit van Basel met name op de vraag of deze hervormingen echte veranderingen  in de bestaande situatie waren of  slechts aanpassingen. Maar  in dit verband  is  zijn opmerking over de brede basis veel  interessanter. Hij  stapt hier vrij gemakkelijk overheen  terwijl  juist daar volgens mij de aard van de conciliaire beweging wordt geraakt. Het streven naar brede steun voor de her‐vormingen  toont het besef van een meerderheid die daadwerkelijk de hele Kerk wil  repre‐

                                                            163 Meuthen, Das Basler Konzil als Forschungsproblem, 26‐27. 164 Jedin, Konzil oder Kirchenparlement?, 19. 

‐ 56‐  

senteren.  Een  numerieke meerderheid  van  Italianen  zou  niet  alleen  de  concrete  hervor‐mingsdoelstellingen  dwarsbomen maar  óók  de  vertegenwoordigingsclaim.  Het mes  sneed hier dus aan twee kanten.  

§ 5.4.1 Institutionalisering Net als in het Utrechtse kapittel‐generaal is de eerste echte democratische ontwikkeling  de vestiging van het concilie als instituut. Na het concilie van Konstanz liet men de verdeling van stemgerechtigden naar natie  los. Er  is op het concilie van Basel een duidelijke beweging  te zien naar een parlementair aandoende vergadering waarop de gedelegeerden het reilen en zeilen van de Kerk bespraken en beoordeelden. Het concilie bestond in basis uit een plenaire vergadering waar  iedereen met  een  geestelijke wijding  aan  kon  deelnemen waarbij men geen onderscheid maakte naar hoge of  lage geestelijkheid;  iedereen had dezelfde stem en spreekrechten. Naast de plenaire vergadering waren er vier commissies die zich bezighielden met  geloofsdogma’s,  hervormingen,  vrede  en  algemene  zaken.  De  coördinatie  over  deze commissies  rustte  bij  de  ‘Commissie  van  Twaalf’. Deze  commissie  verdeelde  het werk  en bood de voorstellen – die in de commissies met meerderheid van stemmen waren aangeno‐men – ter goedkeuring aan op de plenaire vergadering. De twaalf leden van deze commissie werden maandelijks  uit  de  gedeputeerden  in  de  algemene  vergadering  gekozen.  Aan  het hoofd  van  de  Commissie  van  Twaalf  stond  een  verkozen  president  die  ook  de  algemene voorzitter was  van  het  concilie.165  Kardinaal  Cesarini  bekleedde  deze  positie  van  1431  tot 1438 en kardinaal Louis Aleman (ca. 1380‐1450) van 1438 tot 1449. 

De organisatie van het concilie van Basel vertoont opvallende gelijkenis met de werking van moderne westerse parlementen. Wat dat betreft zien we dat er tussen 1418 en 1431 een op‐vallende  stap  is  gemaakt naar een meer democratisch orgaan. De  gehanteerde procedure week wel af van de normale gang van zaken  in ons parlement. Een voorstel dat met meer‐derheid van stemmen  in een commissie was goedgekeurd, werd vervolgens aan de andere commissies  aangeboden.  Pas  als  twee  commissies  hun  goedkeuring  verleenden, werd  het door de Commissie van Twaalf ter stemming voor de plenaire vergadering gebracht waar een tweederde meerderheid noodzakelijk was om het voorstel te laten passeren. Hoewel het ge‐heel resulteerde  in een complex en bureaucratisch systeem bleek het uitstekend te functio‐neren. Talrijke voorstellen, klachten en beroepszaken werden behandeld en aangenomen of verworpen. De problemen waar het concilie mee te maken kreeg, waren dan ook niet proce‐dureel van aard, maar puur een kwestie van implementatie. Voor de uitvoering van maatre‐gelen was het concilie afhankelijk van wereldlijke vorsten. Hun steun wist men te verwerven door beroepsprocedures mogelijk  te maken  tegen oordelen en beleid van de paus. Om de beslissingen uit Rome opnieuw te beoordelen ontwikkelde zich geleidelijk een kopie van de Curie;  ieder Rooms  instituut had een concurrent  in Basel. Black ziet hierin een verregaande parlementaire ontwikkeling. Helemaal omdat in 1434 de conflicten met de paus wel gestaakt werden maar deze organisatie gewoon bleef bestaan. Een duidelijk teken dat de werkwijze van de conciliaire instituten in Basel wortel begon te schieten en de acceptatie – wellicht dan toch met uitzondering van Rome – min of meer gemeengoed werd.166 

                                                            165 Black, Council and Commune, 28‐29. 166 Ibidem 30‐31. 

‐ 57‐  

Voor de implementatie van maatregelen en besluiten had het concilie – naast de praktische steun  van de wereldlijke macht  –  volgens het  canonieke  recht  de  ratificatie nodig  van de paus. Dit was al bijna een millennium, sinds het concilie van Chalcedon in 451, gebruikelijk.167 De aantasting van die verplichting door Gerson op het concilie van Konstanz was dan ook re‐volutionair en, zoals ik in hoofdstuk 5.3.2 stelde, kan in mijn optiek het concilie als zelfstandig instituut tegenover de paus daarop worden teruggevoerd. Vooral de eerste passage van de Haec Sancta is daarvoor zeer illustratief: “First it declares that, legitimately assembled in the holy Spirit, constituting a general council and representing the catholic church militant, it has power immediately from Christ; and that everyone of whatever state or dignity, even papal, is bound  to  obey  it  in  those matters which  pertain  to  the  faith,  the  eradication  of  the  said schism and the general reform of the said church of God in head and members.” Op 15 april 1415 geeft Gerson daarmee naar Romeins model het concilie een eigen afgeleide macht, di‐rect afkomstig van Christus . Hij vestigt daarmee het concilie als instituut. Ook hier speelt de discussie of Haec Sancta een pragmatische oorsprong heeft of dat er politiek‐filosofische re‐denen zijn aan te wijzen. Het tweede conciliaire document waarin we de institutionalisering van het concilie versterkt zien worden, is Frequens dat op 9 oktober 1417 werd aangenomen: “For  this  reason we establish, enact, decree and ordain, by a perpetual edict,  that general councils shall be held henceforth  in the following way. The first shall follow  in five years  im‐mediately after the end of this council, the second in seven years immediately after the end of the next council, and thereafter they are to be held every ten years for ever. They are to be held in places which the supreme pontiff is bound to nominate and assign within a month be‐fore  the  end  of  each  preceding  council, with  the  approval  and  consent  of  the  council,  or which,  in his default,  the  council  itself  is bound  to nominate. Thus, by a  certain  continuity, there will always be either a council in existence or one expected within a given time. If per‐chance emergencies arise, the time may be shortened by the supreme pontiff, acting on the advice of his brothers,  the  cardinals of  the Roman  church, but  it may never be prolonged. Moreover, he may not change the place assigned for the next council without evident neces‐sity.” Frequens dwong de paus om met zekere regelmaat opnieuw concilies samen te roepen. Niet langer is het concilie daarmee aan zijn willekeur overgeleverd. De institutionalisering die ik  in  beide  documenten  lees, wordt  echter  betwist.  Jedin  stelt  dat  het  universele  concilie zonder de steun van één van de drie pausen niet in staat zou zijn om het schisma op te lossen waardoor het zich  door de vlucht van Johannes XXIII gedwongen zag deze maatregel te ne‐men. 168 Haec Sancta is op veel weerstand gestuit, met name uit de quasi‐oligarchische hoek van het college van kardinalen. Kardinaal Zabarella weigerde het decreet voor te lezen. In de ogen van de kardinalen was de Kerk immers de corporatie tussen paus en kardinalen.169 Ger‐son plaatste met Haec Sancta daar het concilie boven. Juist gezien het revolutionaire karak‐ter was voor  tijdgenoten Frequens van veel groter belang. Daar komt volgens  Jedin nog bij dat  er  grote  onduidelijkheid  bestond  over  de  validiteit  van Haec  Sancta. Het  decreet  zou nooit door paus Martinus V geratificeerd zijn. Frequens was dat  in  ieder geval wel. Het  feit dat Martinus zich aan de bepalingen in Frequens gehouden heeft en in 1423 het concilie van Pavia‐Siena samenriep en  in 1431 dat van Basel,  toont volgens  Jedin aan dat het helemaal niet ging om een  institutioneel  controlerend orgaan boven de paus. De paus  is er  immers 

                                                            167 Jedin, Konzil oder Kirchenparlement?, 15. 168 Ibidem 11. 169 Ibidem 15. 

‐ 58‐  

mee akkoord gegaan. Het doel dat hij aan het concilie geeft, is bovenal het hervormen van de Kerk, anders had men wel een college in het leven geroepen met meer permanente controle bevoegdheden.170  

Waar Jedin Haec Sancta als een noodoplossing ziet, doet Brandmüller dat voor Frequens. Hij stelt dat ook dit document  in een crisissituatie  is geschreven. Binnen de vijf naties  in Kon‐stanz bestond grote onenigheid over de prioriteiten van het concilie. Het college van kardina‐len wilde zo snel mogelijk de verkiezing van een nieuwe paus, terwijl keizer Sigismund eerst de hervormingen van de Kerk doorgevoerd wilde zien. De delegaties van Navarra en Castilië en de Franse en Italiaanse naties kozen de kant van het college terwijl de delegaties van Ara‐gon en Portugal met de Duitse en Engelse naties de keizer steunden. We zien hier direct de invloed van de wereldlijke vorsten op de landskerk. Het concilie valt geheel langs de politieke 15de eeuwse realiteit uiteen. Onder druk van een nieuw schisma ontstaat het compromis dat men eerst tot de verkiezing van een paus overgaat, daarna de hervormingsmaatregelen be‐spreekt waarna de pauselijke kroning zal volgen.171 Brandmüller ziet Frequens dus niet als re‐sultaat van een  conciliaire  ideologie maar als een pragmatische voorbereiding op het  con‐claaf waarin Martinus V gekozen  zou worden. Noch Frequens noch Haec Sancta  is volgens Brandmüller en Jedin een poging om een democratisch instituut in de Kerk op te richten. An‐ders had men bijvoorbeeld in Frequens de gevolgen wel opgenomen, als de paus het concilie niet bijeenriep.172  In hun optiek  is de regelmaat waarin de volgende concilies samenkomen, ook helemaal niet geschikt om als vertegenwoordigend orgaan te dienen. Kortom Brandmül‐ler en Jedin stellen dat de concilies niet als parlementair orgaan zijn bedoeld. Zij vinden dit anachronistisch denken. Zowel Jedin als Brandmüller stellen wel dat aan beide documenten later politiek‐filosofische theorie werd gekoppeld. Ze krijgen dan een andere, grotere, inhoud dan waar ze oorspronkelijk voor bedoeld waren.173 

Ik deel de visie van Brandmüller en Jedin niet. Naar mijn idee heeft Gerson in 1415 van een politieke situatie gebruik gemaakt om  ideeën die al  langer op de universiteiten werden ver‐kondigd, in de praktijk te brengen. Ik volg wat dat betreft Oakley die in Haec Sancta een do‐cument ziet met een dogmatische geloofswaarheid dat een democratische basis probeerde te leggen onder de Kerk. Hij keert zich in zijn boek The Conciliarist Tradition rechtstreeks te‐gen Jedin en Brandmüller. In de tweede passage in Haec Sancta leest hij het volgende: “Next, it declares  that anyone of whatever  condition,  state or dignity, even papal, who  contuma‐ciously refuses to obey the past or future mandates, statutes, ordinances or precepts of this sacred council or of any other legitimately assembled general council, regarding the afore‐said things or matters pertaining to them, shall be subjected to well‐deserved penance, unless he repents, and shall be duly punished, even by having recourse,  if necessary,  to other sup‐ports of  the  law.” Hiermee plaatst het  concilie  van Konstanz niet  alleen  zichzelf boven de paus maar ook alle volgende concilies. Niet alleen de directe noodmaatregelen van Konstanz dienen door de hele Kerk,  inclusief paus,  te worden gehoorzaamd maar ook alle komende decreten. Dit strookt volgens Oakley totaal niet met de tijdelijke noodmaatregelen die Jedin 

                                                            170 Jedin, Konzil oder Kirchenparlement?, 21. 171 W. Brandmüller, ‘Das Konzil, demokratisches Kontrollorgan über den Papst? Zum Verständnis des Konstan‐zer Dekrets "Frequens" vom 9. Oktober 1417’, Annuarium Historiae Conciliorum 16 (1984) 334‐335. 172 Brandmüller, Das Konzil, demokratisches Kontrollorgan über den Papst?, 344. 173 Ibidem 347. 

‐ 59‐  

en Brandmüller lezen. Het is juist deze verwoording die Haec Sancta haar waarde geeft in de vestiging van het concilie als instituut.174 Een ander punt dat Oakley bestrijdt, is de argumen‐tatie van Jedin dat Haec Sancta ontstaan is als de noodoplossing van een concilie dat gecon‐fronteerd werd met drie onrechtmatige pausen. Volgens Oakley  is de aard van de crisis  in 1415 totaal anders. Het probleem was Johannes XXIII die door de meerderheid op het conci‐lie als legitiem erkend werd.  Dat blijkt wel uit het feit dat men in Konstanz consequent sprak over Johannes XXIII, terwijl Gregorius XII met zijn eigennaam Angelo Correr en Benedictus XIII als Peter de Luna bekend stonden.175 Konstanz plaatste zich in de lijn van het concilie van Pisa waar Alexander V gekozen was als oplossing voor het schisma; daardoor was het gedwongen om ook  Johannes XXIII  te erkennen. Haec Sancta  is  in die visie dus niet een pragmatische noodoplossing bij gebrek aan een rechtmatige paus maar de uitvoering van een decretalisti‐sche visie op het canonieke recht. Men stelde dat het concilie het recht had om de paus te berechten en te veroordelen, indien hij tot ketterij verviel. Dat is precies wat er daarna met Johannes XXIII gebeurde.176 Een laatste argument tegen Jedin en Brandmüller is de continuï‐teit van Konstanz in Basel. De voorzitter van het concilie was bij aanvang paus Martinus V die daarvoor zijn legaat kardinaal Cesarini naar Basel zond. De kardinaal nam met het aantreden van Eugenius IV en diens pogingen het concilie te staken, stelling tegen de paus. Hij maakte het voorzitterschap dus onafhankelijk van de Heilige Stoel en plaatste het daarmee buiten de invloed van Eugenius. Hiermee herbevestigde hij Haec Sancta dat in het decreet Sacrosancta in 1439 nog eens tot drie hoofdzaken werd teruggebracht: het concilie staat boven de paus, de paus kan het niet opheffen zonder goedkeuring van het concilie en iedereen die zich niet aan deze bepalingen houdt, wordt verketterd.177 Het concilie van Basel achtte dit een wezen‐lijk deel van de katholieke geloofsdogma’s. Hoewel ook hier een politieke oorzaak voor valt aan te wijzen – het is een poging om paus Eugenius IV te verketteren en vervolgens legitiem af  te zetten –, maakte deze herbevestiging van Haec Sancta het concilie  tot een vast  insti‐tuut. 

§ 5.4.2 Constitutionalisering De decreten Haec Sancta en Frequens leggen een constitutionele basis onder de Kerk. In deze teksten ligt de nadruk op het instellen van institutionele organen die in staat zijn zich te ver‐weren tegen de paus. De conciliaristen zijn bezig met het opbouwen van een organisatie  in plaats van het uitoefenen van  rechten.  In  tegenstelling  tot de kapittels heeft de conciliaire beweging  ook  nauwelijks  concrete  constitutionele  rechten  verworven. De  beweging  heeft immers vrijwel geen onderhandelingspositie ten opzichte van de paus. Waar de kapittels hun financiële vermogen konden inzetten om bij de bisschop  rechten af te dwingen, was de con‐ciliaire beweging alleen in Konstanz in staat om eisen aan paus Martinus V te stellen voordat hij gekroond werd. Het  is ook niet verwonderlijk dat Martinus dan ook gezien wordt als de paus die nog het beste met de  conciliaire beweging om wist  te gaan. Hoewel hij opkwam voor de belangen van de Heilige Stoel was hij bereid om over hervormingen  te praten en zelfs het initiatief te nemen om met de conciliaristen tot een compromis te komen.178 Daar‐

                                                            174 Oakley, Conciliarist tradition, 93. 175 Ibidem 86. 176 Ibidem 92. 177 Jedin, Konzil oder Kirchenparlement?, 13. 178 P.H. Stump, ‘The Reform of Papal Taxation at the Council of Constance (1414‐1418)’, Speculum 64:1 (1989) 71. 

‐ 60‐  

naast verwierf de conciliaire beweging enkele  rechten als gevolg van hervormingen die ge‐steund werden door de wereldlijke macht. Deze waren  in de praktijk zeer  lastig te handha‐ven. Gezien het bovenstaande kan de vraag gesteld worden of deze rechten eigenlijk consti‐tutioneel genoemd mogen worden. Over deze discussie wil  ik op dit moment alleen opmer‐ken dat deze rechten in aard het meeste lijken op de constitutionele rechten van de kapittels. De resultaten tot zover lijken de conclusie te rechtvaardigen dat de beweging eigenlijk nooit is  toegekomen aan het verwerven van op oorkonde gestelde  rechten geschonken door de paus. 

Eén van de rechten die het concilie claimt, was het directe gevolg van de uitweg die Gerson gekozen had  in Haec Sancta op het concilie van Konstanz. Kardinaal Pierre d’Ailly stelde dat een paus die de belangen van de Kerk schade berokkende, automatisch het vertrouwen ver‐loor. Hij claimde het recht om de gehoorzaamheid in de paus op te zeggen.179 Verschillen met de rechten bedongen door het kapittel‐generaal zijn legio. Ten eerste al het feit dat het een recht  bedongen was  door  de  kapittels  en  slechts  geclaimd  door  de  conciliaire  beweging. Daarnaast waren de  gevolgen van het verlies aan vertrouwen in de bisschop vastgelegd. Hier was bij de conciliaristen geen enkele sprake van. In de elfde sessie van het concilie van Basel waren wel  specifieke maatregelen vastgelegd  indien de decreten Haec Sancta of Frequens geschonden werden.180 Probleem voor de conciliaire beweging bleef toch altijd dat dit een‐zijdig vastgelegde ‘rechten’ waren. De twee keer dat men hiervan gebruik maakte,  leverden dan ook totaal verschillende situaties op. De beweging was  immers afhankelijk van de poli‐tieke situatie, de eigen  invloed en de steun van wereldlijke vorsten om een resultaat te be‐reiken. De eerste keer is al verschillende keren ter sprake gekomen. De afzetting, berechting en veroordeling van Johannes XXIII verliep succesvol en resulteerde in de beëindiging van het schisma en de  institutionalisering van conciliaire organen. De  tweede keer dat het concilie het vertrouwen in de paus opzegde, verliep lang niet zo geslaagd. Nadat paus Eugenius IV in 1437 de verhuizing van het concilie van Basel naar Italië had geratificeerd, begon men een ju‐ridische procedure die moest leiden tot zijn aftreden. Het concilie nam die stap pas – net als bij de veroordeling van Johannes XXIII – toen het directe voortbestaan van de vergadering in het geding kwam. Typerend voor deze rechtszaak was het gebrek aan directe steun van de keizer. Sigismund bedong twee maanden respijt om tot een verzoening tussen de twee par‐tijen te komen. Zijn dood op 9 december 1437 maakte daar een voortijdig einde aan. Volgens de maatregelen die het concilie zelf tijdens haar elfde sessie had vastgesteld, werd paus Eu‐genius IV op 24 januari 1438 eerst voor vier maanden geschorst. De geestelijken die namens Duitse keurvorsten aan het concilie deelnamen en de vertegenwoordigers van de koning van Castilië behoorden  tot de minderheid die  tegen de  schorsing had gestemd. Ook de Franse koning Karel VII (1422‐1461) was geen groot voorstander van wat steeds meer op een drei‐gend schisma ging lijken.181 De situatie sleepte zich voort tot de zomer van 1439. Op 25 juni werd Eugenius IV afgezet waarna op 5 november paus Felix V werd gekozen. Hiermee begon een moeizame periode waarin geen van beide kerkvorsten overtuigende internationale steun wist te verwerven. De seculiere macht stelde zich neutraal op tot de dood van Eugenius IV in 

                                                            179 Tierney, Divided Sovereignty, 246. 180 Stieber, Eugenius IV, 44‐45. 181 Ibidem 49‐50. 

‐ 61‐  

1447. Daarna spraken vrijwel alle wereldlijke heersers hun steun uit voor de nieuwe paus Ni‐colaas V. Het concilie trok aan het kortste eind en hief zichzelf in 1449 op.  

Tot slot wil ik nog een opmerking maken over een tweede ‘recht’ dat het concilie voor zich‐zelf claimde. Het recht op belastingen vloeide rechtstreeks voort uit de hervormingen die het oorspronkelijke doel waren van de conciliaire beweging. Kuys doet in zijn boek Kerkelijke Or‐ganisatie  in het Bisdom Utrecht verslag van de pauselijke belastingen. Hij zegt dat deze als gevolg van de groeiende wereldlijke macht  in de 15de eeuw geleidelijk terugliepen. De vors‐ten accepteerden maar moeilijk dat geld uit hun territoria door Rome werd afgeroomd. Hoe zwaar die pauselijke belastingen op de bisdommen hebben gedrukt,  is door een gebrek aan onderzoek niet duidelijk. R.R. Post stelt dat het eigenlijk wel meeviel terwijl Favier meent dat als alle pauselijke belasting bij elkaar opgeteld werd het geheel vrijwel ondragelijk was. De laatste  rekende echter de  situatie voor Frankrijk uit en niet voor Utrecht.182 De vraag blijft dus of de  resultaten met elkaar vergeleken mogen worden. Belangrijk  is  in  ieder geval dat niet alle belastingen waar Rome recht op meende te hebben, ook geïnd werden. Toch vorm‐den de pauselijke belastingen een essentieel onderdeel van de hervormingen die vrijwel alle deelnemers aan de concilies nastreefden. Voor een deel zal dit verklaard worden door het enorme aantal rechten dat de Heilige Stoel claimde. Behalve de tiende en de annaten zorg‐den de  spolia voor een grote mate van weerstand. Geestelijken beschikten  lang niet altijd over het  recht om eigendommen als boeken, voorraden, geld, wapens etc. na  te  laten aan erfgenamen. Na overlijden vervielen deze aan de paus.183 Hoewel de inkomsten uit de spolia gering waren, was geen enkele paus tijdens het schisma in staat om ze af te schaffen. Favier wijt dit aan de verdeling van kerkelijke inkomsten tussen eerst twee en vervolgens drie pau‐sen, gecombineerd met economische  stagnatie en ontvolking  in Europa  tijdens de pestepi‐demieën.184 Het verlangen naar afschaffing van dit soort belastingen zal dus behalve uit eco‐nomische ook uit emotionele overwegingen zijn ontstaan. Op het concilie van Konstanz werd het recht verworven om belastingen goed te keuren. Veelal volgde het constitutionele bud‐getrecht – waarover vrijwel alle moderne parlementen beschikken – uit het recht om belas‐tingen goed of af te keuren. Stump zegt daar echter over: “Requiring conciliar approval would have been more than a  limitation –  it would have virtually destroyed the tenth, rendering  it useless for either pope or prince as a ready source of capital, since the council was to meet only every ten years”. Hij stelt dan ook dat het verwerven van dit recht eigenlijk zeer onprak‐tisch was en komt dan tot de conclusie dat het concilie,  in  ieder geval  in Konstanz helemaal niet uit was om een constitutioneel budgetrecht te verwerven. Integendeel, volgens Stump is er sprake van het verwerven van een onderhandelingspositie tegenover de paus. Hij ziet het concilie van Konstanz en paus Martinus V beiden in een situatie waarin zij zojuist het schisma hebben weten te beëindigen. Het is aan beiden gelegen om de eenheid in de Kerk te herstel‐len. Stump meent dan ook dat Martinus V helemaal niet bezig was met een conservatieve agenda. Hij zag zich gesteld voor een lege schatkist die weer gevuld moest worden. Daarvoor was hij als pragmatisch man bereid om samen te werken met het concilie. 185 

                                                            182 Kuys, Kerkelijke organisatie, 190. 183 Stump, Reform of papal taxation, 79. 184 Ibidem 83. 185 Ibidem 77‐78. 

‐ 62‐  

§ 5.5 Conclusie Hervormingen vormden één van de kernpunten van de conciliaire beweging. Daarbij onder‐vond men verschillende hindernissen.  In de eerste plaats de samenstelling van de concilies zelf.  Behalve  een  zeer  algemene  gezamenlijke  aversie  tegen  de  eenzijdige,  centralistische macht van de paus was er weinig wat op een eenheid onder de conciliaristen  leek. Het doel dat men bijvoorbeeld het concilie van Konstanz  gaf, was in eerste plaats gericht op de oplos‐sing van het  schisma dat het westerse christendom  teisterde. Daarna hielden de gedeelde belangen op en was men zeer verdeeld over de vraag hoe hervorming van de Kerk  in zowel hoofd als  leden er uit zou moeten zien. Visies varieerden van een beperkte hervorming van de pauselijke Curie tot het aanwijzen van het college van kardinalen als vertegenwoordigend orgaan en zelfs het  inperken van de pauselijke plenitudo potestatis. De vraag dient zich dan ook aan of het  corporatisme wel de meest  geschikte organisatievorm was. Dit model was toch ontstaan uit de behartiging van de gemeenschappelijke belangen van een  relatief be‐perkte groep. Er bestond een Romeins alternatief dat in plaats van een samenwerking in een college de Kerk op hiërarchische en  juridische  lijnen organiseerde. Volgens Gierke werd de praktijk  gevormd door beide  systemen. Enerzijds de Kerk als dogmatische  corporatistische eenheid, het Germaanse  genootschap met het  zielenheil  als  gemeenschappelijk belang  en anderzijds een juridische realiteit waarbij het hoogste kader streefde naar een Romeinse or‐dening van macht  in  instituten. De conciliaire beweging stond precies  in het spanningsveld tussen de  twee visies en kon daardoor niet  terugvallen op canoniek‐juridische  ideeën. Het ontbrak de beweging aan kader en daarmee aan wortels. Pas in de 15de eeuw zien we scho‐lastici als Jean Gerson en Juan de Segovia de theoretische basis uitwerken. Een andere moei‐lijkheid die de concilies ondervonden, hangt hier nauw mee samen. Juist omdat de canonieke rechtvaardiging ontbrak, kon  steeds opnieuw het conciliaire gezag – en zelfs het bestaans‐recht –  ter discussie worden gesteld. De aantasting van de vertegenwoordigende autoriteit van het concilie, gecombineerd met de botsende visies op de organisatie van macht en de verdeeldheid maakten een effectief hervormingsproces nagenoeg onmogelijk.  

Dat betekent niet dat democratisering niet  tot de ambities behoorde. Men deed volop po‐gingen om een vergelijkbaar democratiseringsproces op gang te brengen zoals dat  in de ka‐pittels al gebruikelijk was. Opvallend is dat het daarbij vooral ging om institutionalisering van de concilies. Voor constitutionele rechten ontbrak het aan juridische basis, de mogelijkheden om rechten te verwerven – of af te dwingen – en ze te handhaven. We kunnen eigenlijk con‐cluderen dat het, zonder de acceptatie van het concilie als instituut door de kerkvorst, nage‐noeg onmogelijk was om constitutionele rechten te verwerven. Het opbouwen van een con‐ciliair machtsinstituut is dus een direct antwoord op de continue aantasting van haar legitimi‐teit door de paus en de voorwaarde voor het verkrijgen van constitutionele rechten. Het was vooral Gerson die – met name in Haec  Sancta – zich hier bewust van was. Hij leidde de conci‐liaire autoriteit af van de Heilige Geest en zag die niet  langer als een opdracht van de paus. Daarmee maakte Gerson een beweging richting een meer fundamentalistische  interpretatie van de hervormingsgedachte die het concilie tegenover de paus plaatste en niet naast hem. Deze ontwikkeling was typerend voor de dubbele machtsvisie van Gierke: enerzijds was in die visie het concilie representatief voor de hele christelijke congregatie maar tegelijkertijd was het  daar  geen  verantwoording  aan  schuldig. Gods ware macht was  immers  onfeilbaar  en voorbehouden aan Zijn Kerk. Uit deze ontwikkeling volgden bijna automatisch veranderingen 

‐ 63‐  

in de machtsrelaties. Ten eerste de  relatie  tussen concilie en paus. De plenitudo potestatis werd niet meer gedefinieerd als absolute en totale macht, maar werd  in de conciliaire visie een uitvoerende, administratieve macht. Kardinaal D’Ailly onderstreepte dit tijdens het con‐cilie van Konstanz. De paus had zijn macht gekregen  tot opbouw van de Kerk en niet voor haar destructie. Daar verbond hij vervolgens de conclusie aan dat de geestelijkheid van de verplichting tot trouw aan de paus was ontslagen, als die de plenitudo potestatis inzette voor zijn eigenbelang boven dat van de Kerk. Ook de  relatie  tussen concilie en gelovigen veran‐derde. Ook deze relatie werd gedomineerd door de vraag over de hoogste macht in de Kerk. Het concilie claimde die niet langer via de paus te verwerven maar via de gelovigen. Dit was het praktische gevolg van het voortdurende schisma waardoor het concilie werd gedwongen te oordelen over een paus. Dit zette de deur open voor een fundamenteel juridisch/politiek probleem waar  het  canonieke  recht maar  in  beperkte mate  in  voorzag. De  enige manier waarop het concilie een deel van de macht voor zichzelf kon claimen, was door zich op het‐zelfde – en uiteindelijk zelfs op een hoger – niveau te stellen dan de paus. De enige basis die men daarvoor had, was het opeisen van de vertegenwoordigende macht over de hele Kerk; daarbij bleken de verschillen weer tussen de conciliaristen. De één zag de Kerk als alle gelovi‐gen en de ander als alleen de clerus . Hoe dan ook, zonder die claim op representatie had de conciliaire beweging eigenlijk geen recht van bestaan. Het was de conciliaire fundering onder het conflict met de paus waarbij de  ‘onderdanen’  legitimiteit en de Heilige Geest autoriteit aan het concilie verschafte. Maar van een koppeling tussen autoriteit en legitimiteit was geen sprake en verantwoording was men daarom alleen aan God schuldig. De vrije en eerlijke ver‐kiezingen die ik als breekpunt zie voor een echt democratisch systeem, zijn in deze gedachte‐gang dus niet alleen nog niet aan de orde, ze worden er zelfs volledig door uitgesloten. Als we het conciliaire hervormingsproces een naam moeten geven, dan kies  ik toch, gezien alle karakteristieken en kenmerken waar het aan voldoet, voor ‘democratisering’. Met de opmer‐king dat het een niet‐afgerond proces was. Men is nooit op het punt beland waarbij er effec‐tief  rechten – en daarmee macht – over de paus kon worden uitgeoefend. Op het concilie van Basel struikelde men uiteindelijk over de hindernissen die een corporatie op deze schaal met zich meebracht. 

Deze visie op democratische ontwikkeling van conciliaire instituten wordt niet alom gedeeld. Er is een tendens om de bepalingen in de conciliaire decreten veel pragmatischer in te schat‐ten en ze pas later van meer structurele waarde te voorzien. Ik ben het daar niet mee eens. In mijn optiek was er aan de universiteiten wel degelijk sprake van een – zij het theoretische – politieke filosofie. Gerson heeft  in 1415 de kans gegrepen om die  ideeën  in de praktijk te brengen. Als  oplossing  voor  de  problemen waar  het  concilie  van  Konstanz mee  te maken kreeg, koos hij voor een decretalistisch aandoende visie op het canonieke  recht. Hij  stelde dat het concilie het recht had om paus Johannes XXIII te berechten en wegens ketterij te ver‐oordelen. De enige wijze waarop hij dat kon verdedigen, was door het concilie een eigen in‐stitutionele waarde  te geven. Op het  concilie  van Basel heeft men dat herbevestigd. Toch kies ik met deze visie, in het debat tussen de stromingen Acton, Figgis en Oakley enerzijds en Tierney, Brandmüller, Jedin en Meuthen anderzijds, niet zonder meer de kant van Oakley.  In mijn optiek zijn er voor en tegen beide kanten uitstekende argumenten aan te dragen. Het is moeilijk  vol  te houden dat de  conciliaire beweging  radicaal breekt met het middeleeuwse verleden en daardoor de bron  is voor democratisering  in de nieuwe tijd. Net zo moeilijk als 

‐ 64‐  

de stelling te verdedigen valt, dat er géén sprake is van een cesuur en de beweging als prag‐matisch middeleeuws te bestempelen, zonder invloed op latere ontwikkelingen. In mijn visie is de conciliaire beweging beide. Er is namelijk een cesuur aan te wijzen die in de periode valt tussen de vergadering in Pisa (1409) en het concilie van Konstanz  (1415). Met de vlucht van Johannes XXIII moest de beweging ineens een vertegenwoordiging zijn om uit de impasse te komen. Gerson koos  in mijn visie een structurele oplossing voor een ad‐hoc probleem. Dat maakte de oplossing niet minder pragmatisch. Uiteindelijk bleef de hoogste prioriteit  inder‐daad liggen bij het aantal stemmen dat de conciliaristen konden bemachtigen in hun politiek tegenover de paus. Tot zover steun ik Tierney, Brandmüller, Jedin en Meuthen. Zij zien echter op die gronden de representatie als pure symboolpolitiek. Ik denk dat zij daarbij de waarde van dat symbool te  laag  inschatten. Het was  juist dat symbool, het  ideaal van de vertegen‐woordiging, dat de beweging zijn bestaansrecht gaf en er een structureel onafhankelijk insti‐tuut van kon maken. Een instituut dat heeft bijgedragen aan de visie op democratie en repre‐sentatie in de nieuwe tijd. 

 

‐ 65‐  

Hoofdstuk 6 Conclusie “Ik  zag dat de hemel geopend was, en dit  zag  ik: een wit paard met een  ruiter, die  ‘Trouw en be‐trouwbaar’ heet, die een rechtvaardig vonnis velt en een rechtvaardige strijd voert. Zijn ogen waren als een vlammend vuur en op zijn hoofd had hij veel kronen. Er stond een naam op hem geschreven die niemand kende, alleen hijzelf. Hij droeg met bloed doordrenkte kleren. Zijn naam  luidde  ‘Woord van God’. De hemelse legermacht, gekleed in zuiver, wit linnen, volgde hem op witte paarden. Uit zijn mond komt een scherp zwaard waarmee hij de volken zal slaan, en hij zal hen met een  ijzeren her‐dersstaf hoeden. Hij zal de wijnpers van de hevige woede van de almachtige God treden. Op zijn kle‐ding en op zijn dij staat de naam ‘Hoogste Heer en koning’.” 

‐ Openbaring 19:11‐16 

Uit de Openbaring blijkt de moeite die men heeft met de  interpretatie van Christus’ autori‐teit. De bovenstaande  verzen beschrijven de wederkomst; de naam  van de  geheimzinnige ruiter  luidt  immers ‘Woord van God’ en Johannes de Evangelist schrijft “Het Woord  is mens geworden en heeft bij ons gewoond, vol van goedheid en waarheid, en wij hebben zijn groot‐heid gezien, de grootheid van de enige Zoon van de Vader.”186 We  lezen over een Christus die, gezeten op een wit paard, een legermacht aanvoert, die recht zal spreken, straffen en de ‘Hoogste Heer en Koning’ wordt genoemd. Dit staat  in scherp contrast met de opdracht die wordt verwoord in Matteüs 20:25‐27 “Jezus riep hen bij zich en zei: ‘Jullie weten dat heersers hun volken onderdrukken en dat leiders hun macht misbruiken. Zo zal het bij jullie niet mogen gaan. Wie van jullie de belangrijkste wil zijn, zal de anderen moeten dienen, en wie van jullie de eerste wil zijn, zal jullie dienaar moeten zijn.’” In het christendom zien we in de 12de eeuw een verschuiving optreden van Christus als koning naar Christus als (lijdende) mens. De zoon van God komt in de kunst bijvoorbeeld dichterbij en wordt herkenbaarder. Van een zelfs aan het kruis nog rechtop staande nobele vorst op de romaanse crucifixen zien we Christus’ men‐selijke lijden in de gotiek. De figuur gaat steeds meer aan de armen hangen, de afbeeldingen worden levensechter, de kruiswonden worden toegevoegd en het hoofd zakt naar beneden. Het beeld van de koning wordt het beeld van een timmerman. We zien in die periode de be‐delorden opkomen van bijvoorbeeld Franciscus van Assisi. Er ontstaat een streven naar de vi‐ta apostolica:  in armoede reizen de monniken prekend  langs de steden om het geloof dich‐terbij de bevolking te brengen.  

In diezelfde traditie staan in mijn visie de hervormingen in de Kerk in de 14de en 15de eeuw. Ik heb me gericht op een onderzoek naar de historische en politiek‐filosofische  kant  van die ontwikkelingen. Daarbij heb ik de theologische verklaring van de twee verschillende visies op de autoriteit van Christus gelaten voor wat het is. Ik ben echter van mening dat zonder deze component het beeld niet compleet  is. Middeleeuwse politiek – vooral kerkelijke politiek – draait altijd om meer dan macht alleen. Dat  is  in onze moderne kijk op de wereld wellicht moeilijk voor te stellen. We hebben al gauw de neiging om religie af te doen als een middel om machtspolitiek te voeren.  Ik citeerde Figgis al eerder: “If the command  ‘Feed My Sheep’ may be interpreted as the gift of authority to starve them, it was not poverty, or disease, that would result, but the eternal destruction of the soul.” Het theologische aspect mag niet on‐derschat worden. Naast  alle  pragmatische  en machtspolitieke  ontwikkelingen  kwam  in  de 12de en 13de eeuw het christendom dichterbij. Op diocesaan niveau betekende dat een stre‐

                                                            186 Johannes 1:14, NBV. 

‐ 66‐  

ven naar meer invloed van de clerus over de bisschop. Dit streven kon wortel schieten in de reeds bestaande  verhouding  tussen  de  kapittels  en de bisschop. Het  verwierf daaruit  een groeiend aantal rechten die we nu als constitutioneel kunnen bestempelen. Een zelfde ten‐dens zien we  in de conciliaire beweging. Het grote verschil tussen beide  is echter dat  in de laatste een heel direct praktische oorzaak is aan te wijzen. Een probleem van  immense pro‐porties wat opgelost diende te worden. De oplossing die men daarvoor koos, was een struc‐turele visie op de machtsverhouding tussen paus en Kerk. Hoewel die visie wel een canoniek‐rechtelijke basis had, was het te nieuw om al levensvatbaar te zijn. De kapittels konden dank‐zij hun ouderdom en juridische basis min of meer weerstand bieden tegen de aantasting van hun macht door de bisschoppelijke vorst. Zij beschikten over een voorsprong  in de vorming van een institutioneel orgaan en verwierven op basis daarvan rechten die wij als constitutio‐neel kunnen gaan herkennen. De concilies beschikten niet over deze institutionele autoriteit en moesten dus steeds opnieuw hun legitimiteit bewijzen. Dit was wel de grootste handicap in het verwerven van een constitutionele macht over de kerkvorst. Daarnaast speelde nog de omvang van het concilie in vergelijking met het kapittel en haar zeer gemêleerde samenstel‐ling.  

Toch wil ik op basis van de kenmerken die ik in hoofdstuk 2 heb geschetst, stellen dat de her‐vormingen in de lokale kapittels en de algemene concilies democratisch kunnen worden ge‐noemd. Of beter: een herkenbaar democratische grondslag hadden.  Ik heb vier kenmerken  van elkaar onderscheiden: onpersoonlijkheid van het gezag door middel van ambten, collec‐tief beheerde instituten voor de controle van het gezag door middel van constitutioneel aan‐doende rechten, de respectering van individuele rechten door het gezag en de vrijwillige ac‐ceptatie door de onderdanen van het gezag en zijn daden. De eerste drie heb  ik  in meer of mindere mate in zowel de ontwikkeling van de kapittels als de concilies teruggevonden. Het laatste kenmerk is wat dat betreft veel moeilijker, hoe kan de acceptatie – laat staan vrijwillig – uit schriftelijke bronnen herleid worden? Wellicht dat –  ingeval van de algemene Kerk en de concilies – de opkomst van ketterijen in dezelfde periode daar iets over zou kunnen zeg‐gen. Dat is een punt waar denk ik meer onderzoek naar gedaan moet worden. 

De democratiseringsbeweging in de Kerk is met de renaissance en de reformatie tot stilstand gekomen. Sinds het tweede Vaticaanse concilie  in de  jaren zestig van de twintigste eeuw  is de officiële stelling van de katholieke Kerk dat de concilies van Konstanz en Basel buitenge‐wone  vergaderingen waren  en  niet  representatief  zijn  voor  de  normale  gang  van  zaken. Daarmee heeft de Kerk het standpunt ingenomen dat een concilie dat niet is bijeengeroepen door de paus en besluiten neemt die niet door hem geratificeerd zijn, onmogelijk rechtsgel‐dig kan zijn.187 Ook de bisschopsbenoemingen worden vanuit Rome geregeld. De machtsver‐houdingen in de moderne Kerk zijn daarmee minder democratisch dan ze daarvoor in de late‐middeleeuwen waren. Het  lijkt erop dat de schapen  in onze tijd met  Johannes’  ijzeren her‐dersstaf geweid moeten worden.   

                                                            187 Jedin, Konzil oder Kirchenparlement?, 20. 

‐ 67‐  

Bibliografie Acton, Lord J.E.E.D., Essays on Freedom and Power (Cleveland 1964) Black, A., Council and Commune. The Conciliar Movement and the Council of Basle (Londen 1979) Black, A., ‘The Conciliar Movement’ in: J.H. Burns ed., The Cambridge History of Medieval Political 

 Thought (Cambridge 1988) Blockmans, W. en P. Hoppenbrouwers, Eeuwen des Onderscheids. Een geschiedenis van middeleeuws    Europa (Amsterdam 2002) Brandmüller, W., ‘Das Konzil, demokratisches Kontrollorgan über den Papst? Zum Verständnis des 

 Konstanzer Dekrets "Frequens" vom 9. Oktober 1417’, Annuarium Historiae Conciliorum 16  (1984). 

Dekker, C., ‘Het kerkelijk bestuur’ in: C. Dekker ed., Geschiedenis van de provincie Utrecht (Utrecht    1997) Enklaar, Th., De Stichtse Landbrief van 1375 (Amsterdam 1950) Figgis, J.N., Studies of political thought. From Gerson to Grotius (1414‐1625) (Cambridge 1907) Hoven van Genderen, A.J. van den, De Heren van de Kerk. De kanunniken van Oudmunster te Utrecht    in de late middeleeuwen (Zutphen 1997) Hoven van Genderen, A.J. van den, ‘De mijter en de macht’ in: C. Dekker ed., Geschiedenis van de    provincie Utrecht (Utrecht 1997) Hoven van Genderen, A.J. van den, ‘De Staten’ in: C. Dekker ed., Geschiedenis van de provincie  

Utrecht (Utrecht 1997) Hoven van Genderen, A.J van den, Het kapittel‐generaal en de staten van het Nedersticht in de 15de    eeuw (Zutphen, 1987) Jansen, H.P.H., Geschiedenis van de Middeleeuwen (17de geheel herziene druk, Utrecht 1988) Jansen, H.P.H., Middeleeuwse geschiedenis der Nederlanden (Utrecht 1979) Jedin, H., Bischöfliches Konzil oder Kirchenparlement? Ein Beitrag zur Ekklesiologie der Konzilien von    Konstanz und Basel (Basel 1965) Jong, J. de, Handboek der kerkgeschiedenis. Tweede deel: de Middeleeuwen (692‐1517) (4de  

herziene druk, Utrecht 1947) Kuys, J., Kerkelijke organisatie in het middeleeuwse bisdom Utrecht (Nijmegen 2004) Leupen, P., Gods stad op aarde, eenheid van Kerk en Staat in de het eerste millennium na Christus  

(Amsterdam 1996) Logtenberg, H., en T. Peters, ‘De Vierde Macht’, Intermediair (21‐6‐2006) Meuthen, E., Das Basler Konzil als Forschungsproblem der europäische Geschichte (Düsseldorf 1987) Miles, M., The Word made Flesh. A History of Christian Thought (Oxford 2005) Nederman, C.J., ‘Conciliarism and constitutionalism: Jean Gerson and medieval political thought’,    History of European Ideas 12:2 (1990) Oakley, F., The conciliarist tradition: constitutionalism in the Catholic Church 1300‐1870 (Oxford    2003) Stieber, J.W., Pope Eugenius IV, The Council of Basel and the secular and ecclesiastical authorities in    the Empire (Leiden 1978) Stump, P.H., ‘The Reform of Papal Taxation at the Council of Constance (1414‐1418)’, Speculum 64:1    (1989) Taylor, C.C.W., ‘Politics’ in: J. Barnes ed., The Cambridge Companion to Aristotle (Cambridge 1995) Tierney, B., ‘"Divided Sovereignty" at Constance. A Problem of Medieval and Early Modern Political    Theory’, Annuarium Historiae Conciliorum 7 (1975) Tierney, B., Foundations of the conciliar theory: the contribution of the medieval canonists from Gra‐   tian to the great schism (enlarged new edition, Leiden 1998) Tongerloo, L. van, ‘Bisdom en geestelijkheid’ in: R.E.V. Stuip en C. Vellekoop eds., Utrecht tussen Kerk    en Staat (Hilversum 1991)   

‐ 68‐  

Internetbronnen: http://www.fordham.edu/halsall/ http://www.katholieknederland.nl http://www.newadvent.org