COĞRAFYANIN BÖLÜMLERİ VE İLKELERİ1. COĞRAFYA NEDİR?

En basit tanımı ile coğrafya insan ile doğa arasındaki karşılıklı etkileşimi nedensellik, dağılış ve karşılıklı ilgi prensiplerine bağlı olarak inceleyen bir bilimler topluluğudur.

Coğrafyanın konusu bütün yeryüzüdür. Bitkiler, hayvanlar, insanlar, sular, kayaçlar vs. her şey coğrafyanın inceleme alanı içerisine girer. Coğrafya ele aldığı konularda özellikle yaşanan değişimleri ve bunların etkilerini irdeler.

Coğrafya bir bilim olarak eski yunan kaynaklarında geçmektedir. Coğrafya kavramı ilk kez, Yunan kültüründe milattan önceki dönemlerde kullanılmaya başlanmıştır. Yunanca gaia (yer) ve graphein (betimlemek) sözcüklerinden türemiş ve yerin tasviri yani anlatımı şeklinde karşımıza çıkmıştır. İlk çağlarda coğrafya genellikle matematik, astronomi, felsefe ve tarih gibi alanlardaki düşünürlerin (Tales, Herodotos, Aristoteles, Batlamyus, Eratosthenes) yürüttükleri çalışmalardan oluşmaktadır. Coğrafyayı bir bilim olarak disipline eden ilk kişi Strabon olmuş ve bu sebeple ilk coğrafyacı olarak kabul edilmiştir.

2. COĞRAFYANIN BÖLÜMLERİ

Coğrafyanın bölümleri 2 ana başlık altında ele alınır. Bunlar: Genel Coğrafya ve Bölgesel (Yerel) Coğrafyadır.

A. GENEL COĞRAFYA

Fiziki Coğrafya ve Beşeri-Ekonomik Coğrafya olmak üzere ikiye ayrılır.

1. FİZİKİ COĞRAFYA (DOĞAL COĞRAFYA)

Coğrafyanın doğal unsurlarıyla ilgilenen alanına fiziki coğrafya denir.  Fiziki coğrafya, yeryüzünde doğal ortamı oluşturan bitki, hayvan, yer şekilleri, sular, iklim, toprak gibi öğeleri ve bunlar arasındaki ilişkiyi inceler. 

Jeomorfoloji (Yeryüzü Şekli Bilimi)

Dağ, ova, plato ve diğer yüzey şekillerini inceler ve oluşumunda etkili olan iç ve dış kuvvetlerin etkilerini açıklar. Litosfer bu bilimin araştırma sahasına girer. Jeomorfoloji çalışmalarını yaparken, Jeoloji, Jeofizik, Pedoloji (Toprak Bilimi) ve Litoloji ve Petrografi (Taş Bilimi) gibi bilimlerden yararlanır.

Yeryüzü Şekilleri

Yardımcı Bilimleri Jeoloji (Yer Bilimi): Yer kabuğunun oluşumunu ve yapısını inceler. Jeofizik: Yer kürenin fiziksel özelliklerini inceler. Pedoloji (Toprak Bilimi): Toprak ve oluşumunu inceler. Litoloji-Petrografi (Taş Bilimi): Taşları inceleyen bilim dalıdır.

Pedoloji (Toprak Bilimi) Litoloji-Petrografi (Taş Bilimi) Jeoloji-Jeofizik

Klimatoloji (İklim Bilimi)

İklim özelliklerinin (sıcaklık, nem, basınç, yağış vb) oluşmasını sağlayan doğal ortam şartlarını, iklim tiplerini ve bunların yeryüzündeki dağılışlarını inceler. Atmosfer bu dalın ilgi alanına girer. Klimatoloji bilimi, Meteoroloji ve Fizik gibi bilim dallarından yararlanır.

Yardımcı Bilimleri Meteoroloji: Kısa süreli atmosfer olaylarını (yağışlı, bulutlu, rüzgarlı, sıcaklık değeri) inceler. Fizik: Atmosfer olayları ile güneş ve evren arasındaki ilişkiyi inceleyerek yardım eder.

Fizik MeteorolojiHidrografya (Sular Bilimi)Okyanus ve denizlerdeki su hareketlerini, karalardaki yer altı ve yer üstü sularının

dolaşımını ve özelliklerini inceler. Bu bilim dalının yararlandığı başlıca bilimler su bilimi (hidroloji), akarsu bilimi (potamoloji), göl bilimi (limnoloji), okyanus bilimi (oseonografya) ve yer altı suları bilimidir (hidrojeoloji).

Yardımcı Bilimleri Hidroloji: Suların kimyasal ve fiziksel özelliklerini inceler. Hidrojeoloji: Yer altı sularını ve özelliklerini inceler. Potamoloji (Akarsu Bilimi): Akarsuların özelliklerini inceler. Limnoloji (Göl Bilimi): Göllerin özelliklerini inceler. Oseonagrafya (Okyanus Bilimi): Okyanusların özelliklerini inceler.

Akarsu Göl

Okyanus

Biyocoğrafya (Canlılar Coğrafyası)

Bitki ve hayvan topluluklarının yeryüzündeki dağılışını ve dağılışına etki eden faktörleri inceler. Biyocoğrafya biyoloji, botanik, zooloji ve tıp  bilimlerinden yararlanmaktadır.

Yardımcı Bilimleri Biyoloji: Canlıları inceleyen bilim dalıdır. Botanik (Bitki Bilimi): Bitkileri inceleyen bilim dalıdır. Zooloji (Hayvan Bilimi): Hayvanları inceleyen bilim dalıdır. Tıp: İnsanların yapısını inceleyen bilim dalıdır.

Botanik (Bitki Bilimi) Zooloji (Hayvan Bilimi)

Toprak Coğrafyası

Yeryüzündeki toprakların dağılışını ve özelliklerini inceler. Pedoloji (toprak bilimi), toprak coğrafyasının yararlandığı bilim dalıdır.

Doğal Afetler Coğrafyası

Yeryüzünde meydana gelen afetlerin nedenlerini, dağılışını ve özelliklerini inceler. Bu bilim dalı jeoloji, jeofizik, klimatoloji, fizik ve kimya gibi bilim dallarından yararlanmaktadır.

Doğal Afetler

Matematik Coğrafya

Matematik Coğrafya, yerkürenin biçimini, boyutlarını, hareketlerini ve bu hareketlerin sonuçları ile coğrafi koordinatlarını inceler.

Matematik Coğrafya

B. BEŞERİ VE EKONOMİK COĞRAFYA

Coğrafyanın bölümleri arasında yer alan bir diğer Genel Coğrafya alanı ise Beşeri Coğrafyadır. Beşerî coğrafya insan toplulukları ve doğal çevre arasındaki ilişkiler; nüfus ve yerleşme özellikleri ile ekonomik coğrafya konularını inceler.

Nüfus Coğrafyası: Bu bilim dalı nüfusun özelliklerini, dağılışını, göçleri ve bunları etkileyen etmenleri inceler. Nüfus coğrafyası demografi ve sosyoloji bilimlerinden yararlanmaktadır.

Yerleşme Coğrafyası: Yerleşmenin oluşumunu, gelişimini, özelliklerini ve bunları etkileyen etmenleri inceleyen bilim dalıdır. Arkeoloji ve tarih, yerleşme coğrafyasının yararlandığı bilim dallarıdır.

Kültürel Coğrafya: Yeryüzündeki kültürleri, coğrafi bakış açısıyla inceleyen bilim dalıdır. Etnografya, paleantoloji ve arkeoloji bu bilim dalının yararlandığı başlıca bilimlerdir.Siyasi Coğrafya: Siyasi olayların nedenlerini, meydana geldikleri yerlerle bağlantılarını ve bu olayların dağılışını inceleyen bilim dalıdır. Jeopolitik ve tarih, bu bilim dalının yararlandığı başlıca bilimlerdir.

Tarihî Coğrafya: Geçmişe ait belge ve bilgilerden yararlanarak bir alanın geçmiş zaman dilimindeki coğrafi özelliklerini araştıran bilim dalıdır. Bu bilim dalının yararlandığı başlıca bilim dalı arkeolojidir.

Tarım Coğrafyası: Tarım ürünlerinin ekim ve dikimini, hayvan yetiştiriciliğini, balıkçılığı ve ormancılığı; neden, dağılış ve etkileşim ilkelerine göre inceleyen bilim dalıdır. Zooloji ve botanik bu bilim dalının yararlandığı başlıca bilim alanlarıdır.

Sanayi Coğrafyası: İnsan faaliyetleri sonucunda ham ya da yarı işlenmiş maddelerin işlenerek mamul madde hâline gelmesi etkinliğiyle ilgili kolları, bu kuruluşların dağılışı ve bu dağılışta etkili olan faktörleri inceler.

Ulaşım Coğrafyası: Kara, hava, demir ve deniz ulaşımını etkileyen faktörler ile bunların gelişimini ve dağılışını inceleyen bilim dalıdır.

Enerji Coğrafyası: Enerji kaynaklarının oluşumunu, özelliklerini ve dağılışını inceleyen bilim dalıdır.

Maden Coğrafyası: Madenlerin oluşumunu, özelliklerini ve dağılışını inceleyen bilim dalıdır.

Ticaret Coğrafyası: Ticaretin ortaya çıkmasının nedenlerini, ticarete konu olan ürünlerin özelliklerini ve dağılışını inceleyen bilim dalıdır.

Turizm Coğrafyası: Turizmin türlerine göre sınıflandırılması, dağılışı ve mekânla etkileşimini inceleyen bilim dalıdır.

Sağlık Coğrafyası: Mekândan kaynaklanan sağlık sorunlarının nedenlerini ve dağılışını inceleyerek sentezleyen bilim dalıdır. Bu bilim dalı tıp biliminden yararlanmaktadır.

Coğrafyanın Bölümleri

C. BÖLGESEL (YEREL) COĞRAFYA

Kıtalar Coğrafyası, Ülkeler Coğrafyası ve Bölgeler Coğrafyası olarak alt bilim dallarına ayrılır. Fiziki, Beşeri ve Ekonomik her türlü özelliği ile bir sahayı ele alır ve inceler. Örneğin; Asya Coğrafyası yada Almanya’nın özellikleri gibi konular bu bölümde ele alınır.

3. COĞRAFYANIN İLKELERİ

Her bilim dalında olduğu gibi coğrafya biliminde de belli başlı metodlar vardır. Coğrafi bir olay ele alınırken belirli ilkelere göre ele alınır. Bunlar: Nedensellik, dağılış ve karşılıklı ilgi (bağlantı) ilkeleridir.

3.1. NEDENSELLİK İLKESİ

Coğrafya bilimi olayların nedenleri ve sonuçları üzerinde durur. Coğrafi olaylar neden sonuç içerisinde incelenir. Bilimsel olarak olayların nedenlerini ve sonuçlarını ortaya koymak önemlidir. Bütün bilimlerde olduğu gibi coğrafyada da “neden” sorusu sorulur.

-Neden böyle olmuştu?-Ne zaman böyle olmuştu?-Sonuçta neler ortaya çıkmıştı?-Sorunlar karşısında çözümler neler olabilir?

Örneğin:

-Dolu nasıl yağar?-Heyelan neden oluşur?-Küresel ısınmanın nedenleri nelerdir?-Depremin etkilerine karşı çözüm önerileri nelerdir?

2004 yılında aşırı yağıs nedeniyle ortaya çıkan çamur akıntısı sonucu 100 kişi yaşamını yitirmiştir.

Çöllerdeki dinamik yüksek basınç kuraklığa neden olur. Peri Bacaları’nın oluşmasının nedeni volkanik arazilerin bulunması ve yüzey sularının

etkili olmasıdır. Dış kuvvetler kayaçların parçalanarak ufalanmasına ve toprak oluşumuna neden olur.

3.2. DAĞILIŞ İLKESİ

Sadece coğrafya bilimine has olan özel bir ilkedir. Coğrafi bir olayın zamanda ve alandaki yayılışı hakkında bilgi verir.

-Nerede çoktur?-Nerede azdır?-Nerede yer almaktadır?-Zaman içerisinde nasıl değişmiştir?

Örneğin:

Türkiye’de deprem sahaları nerelerdir? Akdeniz iklimi nerelerde etkilidir? Avrupa’da nüfusun yoğun olduğu yerler nerelerdir? Asya kıtasında yerleşmenin zaman içerisinde seyrekleştiği ve sıklaştığı yerler

nerelerdir?

3.3. KARŞILIKLI İLGİ (BAĞLANTI) İLKESİ

Coğrafi olayların birbirleriyle karşılıklı ilişkilerini araştırır. Bu nedenle coğrafi olaylar incelenirken aralarındaki karşılıklı ilişki yani bağlantıları da ortaya konur.  

Örneğin: Akdeniz ikliminin olduğu yerlerde Maki bitki örtüsünün olması. Basınç farklarının yüksek olduğu yerlerde rüzgarın hızlı esmesi. Nemin fazla olduğu yerlerde yağış oluşma ihtimalinin artması. Nevşehir’de turizmin gelişmesi ile peri bacalarının arasında bir bağın olması. Yer şekillerinin dağlık olduğu yerlerde insanların yerleşmeyi tercih etmemesi. Su kaynaklarının bol olduğu yerlerde tarımın gelişmesi.

ÇIKMIŞ SORU:

(I) Oba, göçebe aileler tarafından kullanılan kırsal yerleşme türüdür. (II) Oba yerleşmeleri,

Orta Karadeniz ve Adana bölümlerinde yaygındır. (III) Türkiye’deki oba yerleşmelerinin

yarısından fazlası bu iki bölümde yer almaktadır. (IV) Asıl ekonomik fonksiyonu hayvancılık

olan bu yerleşme şeklinde barınma gereksinimini genellikle çadırlar karşılamaktadır. (V)

Sürüleri daha çok küçükbaş hayvanlardan oluşan obalarda çadırların yanı sıra ağıl da

bulunmaktadır.

Bu parçadaki numaralanmış cümlelerin hangilerinde coğrafyanın dağılış ilkesi kullanılmıştır?A) I ve II

B) I ve IV

C) II ve III

D) III ve V

E) IV ve V

Cevap C ÖSS-2008

Konuyu MEB EBA üzerinden araştırmak için tıklayınız…

Doğa ve İnsan konusu kapsamlı konu anlatımı için tıklayınız…