Mikro İktisat – II∗

HazırlayanÖmer Limanlı†

13 Şubat 2020

∗Bu ders notu Koutsoyiannis (1979), Varian (2014) ve Perloff (2017) kullanılarak herhangi bir ticari kaygı güdülmedenhazırlanmıştır. Dolayısıyla, bu ders notu adı geçen eserlerin ikamesi değildir. Daha fazla detay isteyen okuyucularınilgili eserleri edinmesi gerekmektedir. Ders notunun yapılandırılmasında, gidişatında ve içeriğinde çoğunlukla Varian(2014) kullanılmıştır.

†Düzce Üniversitesi, Akçakoca Bey Siyasal Bilgiler Fakültesi, İktisat Bölümü, B: omerlimanli@duzce.edu.tr.

omerlimanli@duzce.edu.tr

İçindekiler

Giriş 1

1 Teknoloji 21.1 Girdiler ve Çıktılar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21.2 Üretim Fonksyonları ve Eş Ürün Eğrileri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21.3 Teknolojinin Özellikleri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31.4 Marjinal Ürün . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31.5 Uzun ve Kısa Dönem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3

2 Kâr Maksimizasyonu 52.1 Kısa Dönem Kâr Maksimizasyonu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52.2 Karşılaştırmalı Durağanlık . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 62.3 Uzun Dönemde Kâr Maksimizasyonu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 62.4 Açıklanmış Kârlılık . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7

3 Üretim 83.1 Robinson Crusoe Ekonomisi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83.2 Firma . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83.3 Farklı Teknolojiler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93.4 Üretim Olanakları . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 103.5 Pareto Etkinliği . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10

4 Maliyet Minimizasyonu 124.1 Maliyet Minimizasyonu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 124.2 Açıklanmış Maliyet Minimizasyonu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 134.3 Ölçeğe Göre Getiri ve Maliyet Fonksiyonu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 134.4 Uzun ve Kısa Dönem Maliyetler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 134.5 Sabit, Yarı Sabit ve Batık Maliyet . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14

5 Maliyet Eğrileri 155.1 Ortalama Maliyet . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 155.2 Marjinal Maliyet . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 155.3 Uzun Dönemde Maliyetler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16

6 Firma Arzı 186.1 Piyasa Koşulları . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 186.2 Tam Rekabet . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 186.3 Rekabetçi Firmanın Arz Kararı . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 186.4 İstisnalar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 196.5 Kâr ve Üretici Rantı . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 206.6 Uzun Dönem Arz Eğrisi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 206.7 Uzun Dönemde Ortalama Sabit Maliyet . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21

7 Endüstri Arzı 227.1 Kısa Dönem Endüstri Arzı . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 227.2 Kısa Dönemde Endüstri Dengesi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 227.3 Uzun Dönem Endüstri Dengesi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 227.4 Uzun Dönem Arz Eğrisi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23

ii

İçindekiler

7.5 İktisadi Rant . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24

8 Tekel 258.1 Kâr Maksimizasyonu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 258.2 Doğrusal Talep Eğrisi ve Tekel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 268.3 Maliyete Dayalı Fiyatlandırma . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 268.4 Verginin Tekelci Üzerindeki Etkisi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 268.5 Tekelcinin Etkinsizliği . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 278.6 Tekelin Neden Olduğu Toplumsal Kayıp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 278.7 Doğal Tekel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27

9 Tekel Davranışı 299.1 Fiyat Farklılaştırması . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 299.2 Birinci Derece Fiyat Farklılaştırması . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 299.3 İkinci Derece Fiyat Farklılaştırması . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 309.4 Üçüncü Derece Fiyat Farklılaştırması . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 309.5 Tekelci Rekabet . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31

10 Oligopol 3210.1 Strateji Seçimi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3210.2 Miktar Liderliği . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3210.3 Fiyat Liderliği . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3410.4 Eş Anlı Miktar Ayarlaması . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3410.5 Cournot Dengesi: İkiden Fazla Firma Durumu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3510.6 Gizli Anlaşma . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3510.7 Cezalandırma Stratejileri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36

11 Oyun Teorisi 3711.1 Ödül Matrisi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3711.2 Nash Dengesi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3711.3 Karma Stratejiler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3711.4 Mahkûm Açmazı . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3811.5 Ardışık Oyunlar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38

12 Oyun Teorisi Uygulamaları 3912.1 En İyi Tepki Eğrileri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3912.2 Karma Stratejiler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3912.3 İş Birliği Oyunları . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4012.4 Rekabetçi Oyunlar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4112.5 Birlikte Var Olma Oyunları . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4212.6 Taahhüt Oyunları . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43

13 Dışsallıklar 4613.1 Sigara İçenler ve İçmeyenler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4613.2 Yarı-doğrusal Tercihler ve Coase Teoremi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4613.3 Üretim Dışsallıkları . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4713.4 Koşulların Yorumu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4713.5 Kamusal Mülkiyet Trajedisi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48

Kaynakça 50

iii

Şekil Listesi

1.1 Üretim kümesi. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2

2.1 Kâr maksimizasyonu. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52.2 Karşılaştırmalı durağanlık. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 62.3 Muhtemel üretim teknolojisi. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7

3.1 Robinson Crusoe ekonomisi. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83.2 Kâr maksimizasyonu. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83.3 Robinson’un maksimizasyon problemi. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93.4 Tüketim ve üretim dengesi. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93.5 Ölçeğe göre getiri ve üretim dengesi. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93.6 Üretim olanakları kümesi. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 103.7 Üretim ve Edgeworth Diyagramı. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 103.8 Kâr Maksimizasyonu. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10

4.1 Maliyet minimizasyonu. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12

5.1 Ortalama maliyet fonksiyonları. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 155.2 c(y) = y2 + 1’e ait maliyet eğrileri. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 165.3 İki tesiste üretim ve marjinal maliyet. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 165.4 Kısa ve uzun dönem ortalama maliyetler. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17

6.1 Rekabetçi firmanın karşılaştığı talep doğrusu. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 186.2 Marjinal maliyet ve arz. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 196.3 Kâr. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 206.4 Kısa ve uzun dönem arz eğrileri. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 206.5 Uzun dönem ortalama sabit maliyet. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21

7.1 Endüstri arz eğrisi. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 227.2 Girişlerin serbest olması durumunda endüstri arz eğrileri. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 237.3 Uzun dönem arz eğrisi. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 237.4 Kısa ve uzun dönemde vergilendirme. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 237.5 Toprağın iktisadi rantı. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24

8.1 Doğrusal talebe sahip tekelci. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 268.2 Doğrusal talebe sahip tekelci. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 268.3 Tekelcinin etkinsizliği. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 278.4 Tekelin neden olduğu toplumsal kayıp. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 278.5 Doğal tekel. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28

9.1 Birinci derece fiyat farklılaştırması. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 299.2 İkinci derece fiyat farklılaştırması. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30

10.1 Tepki fonksiyonunun türetimi. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3310.2 Stackelberg dengesi. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3310.3 Fiyat lideri. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3410.4 Coutnot dengesi. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3410.5 Kartel. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35

iv

Şekil Listesi

12.1 En iyi tepki eğrileri. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4012.2 Oyuncunun ve kalecinin stratejileri. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4212.3 Rekabetçi oyunda tepki fonksiyonları. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4212.4 Saldırgan-uysal oyununda ödüller. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4312.5 Kurbağa ve akrep. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4412.6 Fidye oyunu. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4412.7 Kandırma problemi. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45

13.1 Para ve sigara tercihleri. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4613.2 Sosyal ve özel maliyet. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4713.3 Kamusal mülkiyet trajedisi. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49

v

Tablo Listesi

11.1 Ödül matrisi. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3711.2 Nash dengesi. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3711.3 Nash dengesinin olmadığı bir oyun (saf strateji durumunda). . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3811.4 Mahkûm açmazı. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3811.5 Ardışık oyuna ait ödül matrisi. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38

12.1 Cinsiyetlerin savaşı. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4012.2 Silahlanma yarışı. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4112.3 Cesaret oyunu. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4112.4 Penaltı oyunu. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4112.5 Saldırgan-uysal oyunu. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4312.6 Kaldıraça basan domuzlar. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4412.7 Tasarruf üzerine nesiller arası çatışma. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45

vi

Giriş

Mikro ikyisat II dersi için hazırlanan bu ders notunda mikro iktisat I dersinde tüketici teorisi incelenirken öğ-renilen temel yöntem ve teknikleri kullanarak üretici teorisinin incelenmesiyle başlanacaktır. Ders notunun ilkyarısı diyebileceğimiz kısmında firma davranışlarına odaklanılacaktır. Bu bağlamda, sırasıyla firma kar ana-lizi, maliyetler, firma ve endüstri arzı incelencektir. Ders notunun ikinci yarısı diyebileceğimiz bölümde iseyoğun bir biçimde eksik rekabet piyasaları incelenecektir. Tekel, tekelci rekabet, oligopol, oyun teorisi ve uy-gulamaları, rekabetçi piyasa kurallarının işlerliğini yitirdiği bir ortamda iktisadi birimlerin nasıl davrandığınınanlaşılmasını sağlanacaktır. Son bölümde bir piyasada alınıp satılmayan veyahut standart piyasa kurallarınınişletilemediği kamusal mallar ile iktisadi birimlerin davranışlarının birbirleri üzerindeki etkileri anlamında yo-rumlanabilecek dışsallıklar incelenecektir.

Ders notunun rahatlıkla takip edilebilmesi için bu dersin ilk kısmı olan mikro iktisat I dersindeki konularınbelirli bir düzeyde anlaşılmış olması gerekmektedir. Ayrıca, yine, tek ve çok değişkenli kalkülüs konularınınbilinmesi, ya da tekrar edilmesi, gerekmektedir.

1

1 Teknoloji

Bu bölümden itibaren firma davranışlarını incelemeye başlayacağız. Tıpkı tüketiciler gibi firmalarda belirlitercihler yaparlar. Bu tercihleri de yine tıpkı tüketicilerde olduğu gibi belirli bir kısıt altında gerçekleştirilir. Herne kadar bu kısıtlar çeşitli formlarda olsa da burada teknoloji üzerindeki kısıtlara ağırlık verilecektir. Üretimdekullanılan girdiler teknoloji üzerindeki kısıtlar nedeniyle istendiği gibi birleştirilememektedir.

1.1 Girdiler ve Çıktılar

İktisada giriş dersinizden hatırlayacağınız üzere girdiler üretim faktörü olarak tanımlanmıştı. Üretim faktör-leri de sermaye, emek ve toprak şeklinde sınıflandırılmıştı. Sermayenin fiziksel ve finansal sermaye şeklinde ikiparçadan oluştuğunu hatırlayınız. Bu girdiler keyfi bir şekilde birleştirilemeyeceğinden dolayı firmalar tekno-lojik kısıt altındadırlar. Farklı girdi kombinasyonları farklı çıktı miktarı verecektir. Teknolojiknin izin verdiğitüm bu kombinasyonlar ve çıktılar üretim kümesi olarak isimlendirilir.

y

x0

y = f(x)

üretim kümesi.

Şekil 1.1: Üretim kümesi.

Tek bir girdinin kullanıldığı basit bir durum için üretim kü-mesini ve üretim fonksiyonunu inceleyelim. x girdi, y de çıktı ol-sun. Şekil 1.1’de (x, y) ikilisi teknolojinin izin verdiği girdi-çıktıbirleşiminin sınırlarını vermektedir. Bu sınırın altında kalan hernokta üretilmesi mümkün noktaları göstermektedir. Bu yüzden,üretim kümesi dediğimiz bölgenin sınırını belirlyen y = f(x)fonksiyouna üretim fonksiyonu denir. Tek bir girdi hiç ger-çekçi bir senaryo değildir. Birden fazla girdinin söz konusu ol-duğu durum için de üretim fonksiyonu benzer şekilde yazılabilir;y = f(x1, x2) gibi. Fakat bu durumda Şekil 1.1’deki gösterimyeterli gelmeyecektir. Bu durumda eş ürün eğrileri kullanılır.Eş ürün eğrileri, aynı çıktı düzeyini sağlayan farklı girdi kombi-nasyonlarını gösteren eğrilerdir. Bu eğriler tüketici mikro iktisatI dersi boyunca sürekli kullandığımız farksızlık eğrilerine çokbenzerler. Tekrara düşmemek için aynı özelliklerden bir dahabahsedilmeyecektir. Gelgelelim, şuna dikkat edilmelidir; farksızlık eğrileri tüketicinin elde ettiği faydayı gös-terirken eş ürün eğrileri üreticilerin elde edilen çıktıyı gösterir.

1.2 Üretim Fonksyonları ve Eş Ürün Eğrileri

Eğer girdiler belirli bir oranda birleşerek üretime girmesi gerekiyorsa, yani, girdiler arasında belirli bir tamam-layıcılık ilişkisi varsa eş ürün eğrisi doksan derecelik açı yaparak L şeklinde olacaktır. Bu durumda kullanılacaküretim fonksiyonu f(x1, x2) = min{x1, x2} şeklnide olacaktır. Bu üretim fonksiyonunun tüketici teorisindetam tamamlayıcı mallar için kullanılan Leontief üretim fonksiyonu olduğuna dikkat ediniz.

Tüketici teorisinden hatırlayacağımız bir diğer üretim fonksiyonu şekli tam ikame girdiler için kullanılanf(x1, x2) = x1 +x2 şeklindeki üretim fonksiyonudur. Tıpkı farksızlık eğrilerinde olduğu gibi bu fonksiyondantüretilen eş ürün eğrileri negatif eğimli doğru şeklinde olacaktır. Yani, üretici girdilerden yalnızca birini tercihetmektedir, çünkü bir girdi kusursuz bir biçimde diğerinin yerine geçebilmektedir.

Fayda teorisi incelenirken özellikle üzerinde durduğumuz f(x1, x2) = Axα1xβ2 şeklindeki Cobb-Douglas

üretim fonksiyonu fayda teorisinde olduğu gibi üretim teorisinde de kullanılan en uygun fonksiyonlardan biri-dir. A, α ve β’nın hangi değerleri alabileceği ve ne anlama geldiği ileride detaylı bir şekilde ele alınacaktır.

2

1 Teknoloji

1.3 Teknolojinin Özellikleri

Farksızlık eğrileri gibi eş ürün eğrileri de bazı özelliklere sahiptir. Bu açıdan da iki eğri birbirine benzemektedir.Öncelikle, üretim fonksiyonunun monoton olması beklenir. Bu özellik daha fazla girdi kullanıldığında çıktınınen az girdi artışı öncesi kadar olması gerektiği anlamına gelmektedir. İkinci olarak, üretim fonksiyonunun dadış bükey olması beklenir. Her ne kadar bir önceki kısımda dış bükey olmayan üretim fonksiyonlarından bahse-dilse de dış bükey üretim fonksiyonları çok daha kullanışlıdır. Bunun nedeni dış bükeyliğin aslında ikame edi-lebilirliğin bir sonucu olmasıdır. Leontief üretim fonksiyonunda girdiler sabit bir oranda üretime koşulmalıdır.Dolayısıyla, birinden vazgeçip diğerini arttırmak mümkün değildir. Tam ikame üretim fonksiyonu ise girdilerinbirbirlerinin yerini tam olarak alabildiğini söyler. Bu iki üretim fonksiyonu ististani durumlar için geçerlidir.Çoğunlukla karşılaşılan durum girdilerin, en azından bir noktaya kadar, birbirlerini ikame edebildikleridir.

1.4 Marjinal Ürün

Kullanılan girdiler değiştiğinde çıktı nasıl değişir? Bu soruya cevap vermek için öncelikle girdi değişmesi kar-şısında çıktıdaki değişimin ölçülmesi gerekemtkedir. Ancak daha sonra bu değişim devam ettiğinde çıktınınizlediği seyir hakkında yorum yapılabilir. İki girdi kullanılsın, (x1, x2). İkinci girdinin kullanım miktarı sabitkalsın. Bu durumda, ilk girdeki değişimin çıktıda neden olduğu değişimi ∆y/∆x ile ölçebiliriz. Buradan eldeedilen değere marjinal ürün denir. Çıktıdaki değişimin nedeni birinci girdideki değişim olduğundan marjinalürün (MP) MP1 ile gösterilir. Benzer şekilde, ilk girdi sabit kalırken ikinci girdinin değiştirilmesi neticesindehesaplanan marjinal ürün MP2 ile gösterilir. MP’nin tüketici teorisindeki marjinal fayda kavramına benzedi-ğine dikkat ediniz.

Üreticinin belirli kısıt altında girdileri bir araya getirdiği hatırlanırsa girdilerden birinin kullanım miktarınıdeğiştirdiğinde diğerini sabit tutması mümkün olmayacaktır. Birinci girdinin kullanımını arttıran üretici diğergirdinin kullanım miktarını azaltacaktır. Peki ne oranda? Girdilerden birinin kullanım miktarı arttırıldığındadiğer girdiden ne oranda vazgeçilmesi gerektiğini söyleyen kavram teknik ikame oranıdır. Teknik ikame oranı(TRS) aşağıdaki eşitlikler kullanılarak hesaplanabilir;

TRS(x1, x2) =∆x2∆x1

= −MP1(x1, x2)MP2(x1, x2)

.

TRS azalan bir seyir izler. Bunun nedeni, bir girdinin kullanım miktarı arttırıldıkça bu girdinin marjinal ürününazalmasıdır. Bu durum azalan marjinal ürün ilkesi denir. Birinci malın kullanım miktarı arttırılınca marjinalürünü azalacağından TRS de azalacaktır, çünkü payda sabitken pay azalmıştır. TRS’nin azal seyir izlemesineazalan teknik ikame oranı ilkesi denir.

1.5 Uzun ve Kısa Dönem

Firmaların üretim favranışı incelenirken kısa ve uzun dönem ayrımı yapılmaktadır. Kısa dönemde firmanıngirdilerinden en az bir tanesini değiştiremediği, uzun dönemde ise tüm girdilerin değiştirilebilir olduğu kabuledilir. Dolayısıyla, kısa ve uzun dönem üretim fonksiyonlarının davranışı da farklı olacaktır. Şekil 1.1’de gös-terilen üretim fonksiyonu tek bir girdinin kullanılmasıyla çizilmiştir. Bu şekil aynı zamanda kısa dönem üretimfonksiyonudur. Çünkü, iki girdili durum göz önüne alınırsa, girdilerden birinin sabit olması nedeniyle aslındayalnızca tek bir girdi ile üretim yapılıyormuş gibi olacaktır. O halde, ikinci girdinin sabit olduğu kısa dönemüretim fonksiyonu y = f(x1, x2) şeklinde olacaktır. Burada üst çizgiyi sabitliği göstermek için kullanıyoruz.Kısa dönemdeki girdilerden en az birinin sabit olması gerçeği değiştirilebilir girdilerin marjinal verimliliğininazalan olduğu anlamına da gelmektedir.

Uzun dönemde tüm girdiler değiştirilebilir olduğundan azalan marjinal ürün ilkesi ortadan kalkacaktır. Üre-tim ölçeğinin topyekün değişmesi nedeniyle gündeme ölçeğe göre getiri gelecektir. Üç tür ölçeğe göre getirisöz konusudur:t > 1 için;

• Ölçeğe göre sabit getiri: tf(x1, x2) = f(tx1, tx2).

3

1 Teknoloji

• Ölçeğe göre artan getiri: tf(x1, x2) < f(tx1, tx2).

• Ölçeğe göre azalan getiri: tf(x1, x2) > f(tx1, tx2).

4

2 Kâr Maksimizasyonu

Firmaların ulaşmaya çalıştığı çeşitli hedefler olsa da hiç şüphesiz ki karı en yüksek düzeye çıkarmak diğerhedefler arasında öne çıkan bir hedef olacaktır. Bu bölümde, bir önceki bölümde ele alınan firma üretim dav-ranışı ve üretim yöntem seçimi bilgilerini kullanarak firmanın karını en yüksek düzeye çıkarmak için ne kadarüretmesi gerektiği incelenecektir. Analiz, tüketici teorisinde olduğu gibi rekabetçi piyasa koşulları altında ger-çekleştirilecektir.

Hasılat ve maliyet arasındaki farka kâr denir. m tane (x1, x2, . . . , xm) girdi ile n tane (y1, y2, . . . , yn) çıktıüretilsin. Çıktı fiyatı p, (p1, p2, . . . , pn), girdi fiyatı w, (w1, w2, . . . , wm), olsun. O halde kâr aşağıdaki şekildehesaplanabilir;

π =

n∑i=1

piyi −m∑i=1

wixi.

Kar analizidenkleminde kullanılan girdilerin bazıları sabit bazıları değişkendir. En azından belirli bir süre içinçıktıdan bağımsız olarak sabit miktarda kullanılan girdilere sabit girdiler, çıktıyla birlikte değişen girdilere dedeğişken girdiler denir. Dolayısıyla, çıktı sıfır bile olsa bazı girdilerin kullanılması nedeniyle kâr bazın negatifolabilir. Bazı girdiler de yarı-sabit girdi olarak tanımlanır. Bu girdiler çıktı pozitif olduğu müddetçe çıktıdanbağımsızdır. Firmanın üretim davranışlarının inceledindiği önceki bölümde kısa dönemde en az bir girdininsabit kalacağı söylenmiş, kısa ve uzun dönem ayrımı yapılmıştı. Bu nedenle, kâr analizi de kısa ve uzun dönemayrımı dikkate alınarak yapılacaktır.

2.1 Kısa Dönem Kâr Maksimizasyonu

İki girdinin kullanılsın ve bunlardan ikincisi sabit olsun, x2. Üretim fonksiyonu f(x1, x2), çıktı fiyatı p, girdifiyatları da w1 ve w2 olsun. Firmanın çözmesi gereken kar denklemi

maxx1

pf(x1, x2)− w1x1 − w2x2,

şeklinde olacaktır. Karı en yüksek düzeye çıkan x∗1 miktarında

pMP1f(x∗1, x2) = w1,

eşitliği sağlanacaktır.

y

x10

y = f(x1, x2)

πp +

w2x2p

→ eğim = w1/p

y∗

x∗

Şekil 2.1: Kâr maksimizasyonu.

Kâr fonksiyonunu π = py − w1x1 − w2x2 şeklindeyazıp, bu eşitliği de yeniden düzenleyip çıktıya göre ya-zalım,

y =π

p+w2px2 +

w1px1. (2.1)

Denklem 2.1 bize eş kâr doğrularını verecektir. Eş kârdoğrusu, aynı kar düzeyini veren girdi ve çıktı kombinas-yonlarının geometrik yeridir. Eşitliğin sağındaki ilk ifadekârı, ikinci ifade sabit maliyeti vermektedir. eş kâr doğ-rusu ve kar maksimizasyonu Şekil 2.1’de gösterilmekte-dir. Daha yukarıda olan eş kâr doğrusu daha yüksek kârdüzeyini göstermektedir. eş kâr doğrusunun üretim fonk-siyonuna teğet olduğu noktaya karşılık gelen girdi miktarıkârı maksimum yapan girdi miktarı olacaktır. Eş kâr doğrusunun düşey ekseni kestiği noktalar hiç değişken girdikullanılmadığında elde edilecek kâr düzeyini göstermektedir. Bu nedenle, girdi ve çıktı fiyatları sabitken, daha

5

2 Kâr Maksimizasyonu

yüksek kâr düzeyine ulaşmanın tek yolu daha düşük sabit maliyete sahip olmaktır. Son olarak, eş kâr fonk-siyonunun eğimi w1p , üretim fonksiyonunun eğimi MP1 olduğundan, iki fonksiyonun birbirine teğet olduğunoktada eğimleri birbirine eşit olacaktır. Dolayısıyla, kâr maksimizason koşulu

MP1 =w1p

olacaktır.

2.2 Karşılaştırmalı Durağanlık

Bir önceki şekilde eş kâr doğruları birbirine paralel çizilmişti. Bunun nedeni eş kâr doğrularının eğimini be-lirleyen girdi ve çıktı fiyatının sabit tutulmasıdır. Şimdi, girdi veya çıktı fiyatı değişince üretici kâr dengesindenasıl bir değişim olacağı grafik yardımıyla incelenecektir. Şekil 2.2’de girdi ve çıktı fiyatlarındaki yükselişindoğruduğu sonuçlar gösterilmektedir. Şeklin (a) panelinde çıktı fiyatı sabitken girdi fiyatı artmıştır. w artıncaeğim artacaktır. Eş kâr eğrisi daha dik hale gelmiştir. Aynı kâr miktarını sağlayan x1 miktarı azalmıştır. Bununnedeni fiyatı artan faktörün daha az kullanılması, bunun sonucunda da üretimin azalmasıdır. O halde, faktörtalep doğrusu ile faktör fiyatı arasında ters yönlü bir ilişki olacaktır.

Şeklin (b) panelinde ise çıktı fiyatı azalmıştır. Fiyat düşüşü, girdi fiyatı sabitken, eş kâr doğrusunu dikleşti-recektir. Firmaya aynı kâr miktarını sağlayan x1 miktarı yine zalmıştır. Bunun nedeni çıktı fiyatının düşmesinedeniyle kârın azalması, kâr düzeyini aynı tutmak için girdi miktarının azaltılmasıdır. Girdi miktarı azaltı-lınca da üretim azalmıştır. Fiyat düşüşü sonucunda üretimin azalması arz eden açıcından mal fiyatı ile üretimmiktarının doğru yönlü hareket etmesi gerektiği anlamına gelmektedir.

f(x1)

x10

yüksek w1düşük w1

(a)

f(x1)

x10

düşük pyüksek p

(b)

Şekil 2.2: Karşılaştırmalı durağanlık.

2.3 Uzun Dönemde Kâr Maksimizasyonu

Uzun dönemde artık tüm girdiler değişebildiğinden kısa dönem kar analizine başlarken yazılan kâr fonksiyonuküçük bir değişikliğe uğrar;

maxx1,x2

pf(x1, x2)− w1x1 − w2x2.

Yeni kâr fonksiyonunda artık sabit girdi yoktur. Bu nedenle karı maksimum yapan çıktı düzeyi için yazılaneşitlik artık iki girdi için de sağlanmalıdır;

pMP1(x∗1, x∗2) = w1,

pMP2(x∗1, x∗2) = w2.

Bu iki eşitliğin sağlanıp sağlanamadığını bilmek için iki bilinmeyenin belirlenmesi gerekmektedir: x∗1, x∗2. Eğer

ilgili girdiler hakkında bilgimiz yoksa bu ürünlerin bir fonksiyonu olan marjinal ürünlerin nasıl bir seyir izledi-ğine bakarak ilgili büyüklükleri tespit edebiliriz. Böylece girdi miktarı ile girdi fiyatı arasındaki ilişki de ortaya

6

2 Kâr Maksimizasyonu

konacaktır. Bu da bize faktör talep eğrilerini verecektir. Faktör talep eğrisi bir firmanın kârını maksimumyapan girdi miktarı ile bu girdinin fiyatı arasındaki ilişkiyi göstermektedir. (p, w1, w2) fiyatları biliniyorsan(x∗1, x

∗2) miktarlarını bulmamız gerekmektedir. Tıpkı bir mala yönelik olan talep eğrisinde olduğu gibi burada

da faktör talep eğrisinin tersinden bahsedilebilir.

2.4 Açıklanmış Kârlılık

Tüketici teorisinde incelenen açıklanmış tercihler bölümünde tüketicinin faydasını maksimum yapan mal de-metinin olanaklı mal demetleri kümesi içinden geçildiğini, seçilen bu mal demetinin dışında başka mal demet-lerinin de seçilebilecekken bu mal demetini seçtiği söylenmişti. Benzer yaklaşımı kârını maksimum yapmakisteyen firma için de söyleyebiliriz. t ve s iki zaman noktası olsun, t 6= s. t ve s zamanındaki fiyatlar, sırasıyla,(pt, wt1, w

t2) ve (p

s, ws1, ws2) olsun. Bu fiyatlar karşılığında ilgili zaman dilimlerinde seçilen girdi ve elde edi-

len çıkatılar da, (yt, xt1, xt2) ve (y

s, xs1, xs2) olsun. Üretim fonksiyonunun sabit ve firmanın amacının hala kâr

maksimizasyonu ise aşağıdaki eşitsizliklerin sağlanması gerekmektedir;

ptyt − wt1xt1 − wt2xt2 ≥ ptys − wt1xs1 − wt2xs2, (2.2)psys − ws1xs1 − ws2xs2 ≥ psyt − ws1xt1 − ws2xt2. (2.3)

Bu eşitisizlikler sağlanmadı takdirde firma iki zaman noktasından en azından bir tanesinde kârını maksimizeetmiyordur. Bu eşitliklerin sağlanması gerektiğini ifade eden aksiyoma Zayıf Kâr Maksimizasyon Aksiyomu(ZKMA) denir. Bu eşitsizliklerin kârı maksimum yapan girdi miktarı ile girdi ve çıktı fiyatlarının tespitiylesağlandığı gerçeği izleyen şekilde ispatlanabilir.

2.3’deki eşitsizliğin her iki tarafını −1 ile çarpalım;

−psyt + ws1xt1 + ws2xt2 ≥ −psys + ws1xs1 + ws2xs2. (2.4)Elde edilen yeni eşitsizliği 2.2 ile toplayalım;

(pt − ps)yt − (wt1 − ws1)xt1 − (wt2 − ws2)xt2 ≥ (pt − ps)ys − (wt1 − ws1)xs1 − (wt2 − ws2)xs2. (2.5)

2.5 yeniden düzenlenirse;

(pt − ps)(yt − ys)− (wt1 − ws1)(xt1 − xs1)− (wt2 − ws2)(xt2 − xs2) ≥ 0. (2.6)Son eşitsizlikte fark operatörü olarak ∆ kullanılırsa,

∆p∆y −∆w1∆x1 −∆w2∆x2 ≥ 0. (2.7)ZKMA’yı sağlayan fiyatlar, girdiler ve çıktı düzeylerinin bilinmesi firmanın üretim teknolojisinin de tespit

edilebilmesini sağlayacaktır. Yani, üretim teknolojisini bilindiğinde firmanın kârını en yükseğe çıkaran bileşen-ler tespit edilebildiği gibi, tam tersi durum da mümkündür.

y

x10

πs/ps

πt/pt(ys,xs1)

(yt,xt1)

Şekil 2.3: Muhtemel üretim teknolojisi.

Tek bir girdi ve iki dönem söz konusu olsun. Firamınt ve s zamanındaki tercihleri, sırasıyla, (pt, wt1, y

t, xt1) ve(ps, ws1, y

s, xs1) olsun. Her bönemdeki kâr da, πt = pty − wt1x1

ve πs = psy − ws1x1 olsun. İki tane kâr fonksiyonu olduğundaniki tane eş kâr doğrusu çizilecektir. İlgili eş kâr doğruları ve muh-temel üretim teknolojisi Şekil 2.3’de gösterilmektedir. İlgili dö-nemlere ait eş kâr doğrularının üzerindeki bölgeler o dönemdekikârdan daha yüksek kâr düzeylerini göstermektedir. ZKMA’yagöre t dönemindeki terciher s dönemindeki tercihlerin, s döne-mindeki tercihlerin de t dönemindeki tercihlerin altında kalmasıgerekmektedir. Dolayısıyla, ZKMA’yı sağlayan eş kâr doğrusu-nun altında kalan bölge firma içim üretimin olanaklı olduğu nok-taları gösterecektir. Dolayısıyla, eş kâr doğrularına aşağıdan te-ğet olacak şekilde çizilecek eğri bize üretim fonksiyonunu vere-cektir.

7

3 Üretim

Mikro iktisat I dersinin son bölümünde mübadele konusu incelenirken piyasaya gelen tüketicilerin elindekimal miktarı sabitti. Bu bölümde, mübadele bölümünde incelenen genel denge modeline üretim de eklenecektir.Böylece mal miktarı değişebilecektir. Analiz bir tüketici, bir üretici ve iki mal varsayımı altında yapılacaktır.Bu şekilde oluşturulan iktisadi modele Robinson Crusoe ekonomisi denir.

3.1 Robinson Crusoe Ekonomisihindistan cevizi

emek0

C∗

L∗

Şekil 3.1: Robinson Crusoe ekonomisi.

Yaşadığı talihsizlik sonucu adada mahsur kalan Robinson hemüretici hem de tüketicidir. Vaktini sahilde dinlenerek ya da hin-distan cevizi toplayarak harcayabilir. Üretim fonksiyonu Robin-son’un topladığı hindistan cevizi sayısının zamanla azaldığınıgöstermektedir. Böyle olması son derece doğaldır, çünkü emeğinmarjinal verimliliği zamanla azalmaktadır. Robinson kendisineen yüksek faydayı sağlayan farksızlık eğrisini arayacaktır. Fakatüretim kısıtı göz önüne alındığında aranan farksızlık eğrisi, ençok çıktıyı sağlayan üretim fonksiyonuna teğet olacak kadar yu-karıda olacaktır. Yani Robinson, farksızlık eğrisinin üretim fonk-siyonuna teğet olduğu noktada zamanının ne kadarını çalışmaya,ne kadarını tüketime ayırması gerektiğini tespit etmiş olacaktır.

3.2 Firma

hindistan cevizi

emek0

π∗

eş kâr doğrusu

C∗

L∗

Şekil 3.2: Kâr maksimizasyonu.

Üretici Robinson’un ne kada rişgücü istihdam edeceğine ve nekadar hindistan cevizi üreteceğine karar vermesi gerekmektedir.Robinson’un topladığı hindistan cevizlerinin birim fiyatı 1 olsun.O halde kâr denklemi

π = C − wL

olacaktır. Bu eşitliği C’ye göre yazarsak

C = π + wL

eşitliği elde edilir. Son eşitliğin daha önce incelenen eş kâr doğ-rusunun formülü olduğuna dikkat ediniz. Robinson kendisine enyüksek kârı veren tüketim ve emek bileşenini seçecektir. Bu bi-leşen üretim fonksiyonu ve eş kâr doğrusunun birbirine teğet ol-duğu noktada gerçeklşecektir. Bu noktada eğimler birinie eşit olduğundan, eş kâr foksiyonunun eğimi olan∂C/∂L = w, üretim fonksiyonunun eğimi olan marjinal ürüne eşittir. Eş kâr doğrusunun düşey ekseni kestiğinokta hindistan cevizi başına düşen en yüksek kârı gösterecektir.

Tüketici olan Robinson’un problemi ise faydasını en yüksek düzeye çıkarmaktır. Bunu yaparken ne kadardinlenip ne kadar çalışacağına karar vermesi gerekmektedir. π∗ kadar kârını π∗ tane hindistancevizi için, ha-lihazırda elinde bulunan boş zamanının da dinlenmeye harcayabilir. Robison’un problemi bütçe kısıtı altındakendisine en yüksek faydayı sağlayan boş zaman ve hindistan cevizi bileşimini bulmaktadır.

8

3 Üretim

hindistan cevizi

emek0

π∗

I

L

u

C∗

L∗

Şekil 3.3: Robinson’un maksimizasyon problemi.

Yandaki Şekil 3.3’te farksızlık eğrisinin bütçe doğrusunateğet olduğu nokta Robinson için denge noktasıdır. Bu nok-tada farksızlık eğrisinin eğimi olan marjinal ikame oranı ilebütçe dğrusunun eğimi olan ücret birbirine eşittir. L mak-simum emek miktarını göstermektedir. Dolayısıyla, dengenoktasına karşılık gelen L∗ ve L arası Robinson’un dinlen-ceye ayırdığı süreyi gösterecektir. Bütçe doğrusunun düşeyekseni kestiği nokta, π∗, Robinson’un hiç çalışmadı du-rumda elindeki hindistan cevizi miktarını göstermektedir:piyasada işlem yapmadan hemen önce elinde halihazırdabulunan mal miktarı. Tüketici ve üreti Robinson için ayrıayrı yapılan analiz bir araya getilirse Robinson’un ayrı ayrıalmış olduğu kararların aynı anda almış olduğu karar ilebenzer sonuçlar doğurduğu görülecektir.

hindistan cevizi

emek0

π∗

L

u

C∗

L∗

Şekil 3.4: Tüketim ve üretim dengesi.

Şekil 3.4’te gösterildiği üzere, Robison’un farksızlık eğ-risi, üretim fonksiyonu ve eş kâr doğrusu birbirine teğettir.Bu durumda izleyen eşitlikler yazılabilir;

MRS = w,

MP = w.

dolayısıyla,MRS = MP.

3.3 Farklı Teknolojiler

Şu ana kadar Robinson için gerçekleştirilen analizde azalanverimler yasasının geçerli olduğu söylendi. Şu noktadan itibaren daha önce de sözü geçen diğer ihtimallereodaklanalım. Önce ölçeğe göre sabit getiriden, sonrasında ise ölçeğe göre artan getiriden bahsedilecektir. Şekil3.5’in (a) panelinde ölçeğe göre sabit getiri durumundaki üretici fonksiyonu ve üretici dengesi gösterilmektedir.Görüldüğü üzere üretim fonksiyonu daha önce bahsedilenden farklı olarak pozitif eğimli bir doğru şeklindedir.Robison’un bütçe doğru ile üretim fonksiyonu çakışmıştır; I = y = f(L). ölçeğe göre sabit getiri olmasınedeniyle tam rekabetçi firma için mantıklı faaliyet noktası kârın sıfır olduğu noktadır. Şeklin (b) panelinde iseölçeğe göre artan getiri durumu gösterilmektedir. Ölçeğe göre artan getiri durumunda üretim fonksiyonununartık dış bükey olmadığı görülmektedir. Bu, farksızlık eğrisinin üretim fonksiyonuna teğet olan noktanın tercihedilen noktaları mümkün noktalardan ayırt edemediği anlamına gelmektedir. Bu noktada tüketicinin faydasınıüreticinin ise kârını maksimum yapan bir fiyat bulunmamaktadır.

hindistan cevizi

emek0

I = y = f(L)

L

u

C∗

L∗

(a) Ölçeğe göre sabit getiri.

hindistan cevizi

emek0

y = f(L)

L

u

C∗

L∗

(b) Ölçeğe göre artan getiri.

Şekil 3.5: Ölçeğe göre getiri ve üretim dengesi.

9

3 Üretim

3.4 Üretim Olanaklarıhindistan cevizi

balık0

C∗ → eğim = marinal dönüşüm oranı

F ∗

Şekil 3.6: Üretim olanakları kümesi.

Şu ana kadar üretim teorisi yalnızca tek bir girdinin kul-lanıldığı ve bu girdinin de tek bir çıktı ürettiği çerçevedeincelendi. Şu andan itibaren girdi ve çıktı sayısının birdenfazla olduğu durum ele alınacaktır. Robinson şimdi vaktiniiki şey için harcasın: eskisi gibi hindistan cevizi toplamakve balık tutmak. Şekil 3.6’da Robinson’un farklı miktar-larda topladığı handistan cevizi ve tuttuğu balık miktarlarıgösterilmektedir. Bu farklı mal ikililerinin oluşturuğu kü-meye üretim imkânları kümesi denir. Bu kümenin sınır-larını belirleyen eğriye de üretim imkânları sınırı denir.bu sınırın altında kalan bölgedeki mal ikilileri Robinsoniçin üretimi olanakları ikilileri göstermektedir. Üretim im-kanları eğrisinin eğimi marjinal dönüşüm oranını (MRT)verecektir. Bu oran, mallardan birinin üretimi azaltıldığında diğerinin üretiminin ne oranda artacağı bilgisinivermektedir.

3.5 Pareto Etkinliğihindistan cevizi

balık0

C∗ → eğim = marinal dönüşüm oranı

F ∗

Şekil 3.7: Üretim ve Edgeworth Diyagramı.

Daha önce incelenen Pareto etkinliği kavramını üretim te-orisi bağlamında ele alalım. Şekil 3.7’de de gösterildiğiüzere, Pareto etkin noktalar bir tüketicinin farksızlık eğrisi-nin diğer tüketicinin farksızlık eğrisine teğet olduğu nokta-larda gerçekleşiyordu. Bu analizde tüketilen malların veriliolduğu varsayılmıştır. Yani, üretim göz ardı edilmişti. Üre-timin olduğu bir ekonomide bu mallar ancak mümkün üre-tim bileşenlerinin gerçeleştiği noktada, yani, üretim imakn-ları eğrsinin altında gerçekleşecektir. Pareto etkin nokta-larda MRS=MRT eşitliği sağlanacaktır. Daha önce reka-betçi bir ekonomide tüketici için fayda maksimizasyonu-nun üretici için ise kâr maksimizasoyunun sağlandığı nok-taların Pareto etkin noktalar olduğu ifade edilmişti. Şimdibunun neden böyle olduğunu inceleyelim.

hindistan cevizi

balık0

π+L∗

pc

→ eğim = −pfpc = MRT

a

Şekil 3.8: Kâr Maksimizasyonu.

Ekonomide ikinci bir kişi daha bulunsun. Bu kişi de Fri-day olsun. Robinson ve Friday bir şirketin ortaklarıdır. Buşirketin kâr maksimizasyon problemini ele alalım. Şirketiki girdi, Crusoe’nun emeği (LC) ve Friday’in emeği (LF ),kullanarak iki çıktı, hindistan cevizi (C) ve balık (F), üret-mektedir. Hindistan cevizi ve balığın fiyatları, sırasıyla, pCve pF , olsun. Crusoe ve Friday’in ücretleri ise, sırasıyla,wC ve wF olsun. O halde şirketin maksimum yapmaya ça-lışacağı kâr fonksiyonu

maxC,F,LC ,LF

pCC + pFF − wCLC − wFLF ,

olacaktır. Firmanın her bir emek miktarından ne kadar is-tihdam etmesi gerektiğini bulduğnuu varsayalım. Bu emek miktarlarını da L∗F ve L

∗C ile gösterelim. O halde,

firmanın toplam maliyetini L∗ = wFL∗F + wCL∗C ile gösterirsek, firma kâr fonksiyonu

π = pCC + pFF − L∗,

şeklinde yazılabilir. Kâr denklemini C’ye göre yeniden düzenlenirse

C =π + L∗

pC− pFF

pC,

10

3 Üretim

olacaktır. Bu son eşitlik firmanın eş kâr doğrusunu verecektir. Eş kâr doğrusu Şekil 3.8’de gösterilmektedir.L∗ın sabit olması nedeniyle en yüksek kâr eş kâr doğrusunun düşey ekseni kestiği nokta ile ilişkili olacaktır.Eş kâr doğrusu en fazla üretim imkânları eğrisine teğet olduğu noktaya kadar sağa kayabilir. Çünkü üretimimkânları eğrisinin dışındaki bölgeler mümkün olmayan bölgelerdir. Buradan çıkan sonuca kadar, firma

MRT = −pFpC

eşitliği sağlanınca kârını maksimum yapmaktadır.

11

4 Maliyet Minimizasyonu

Kâr maksimizasyonu bölümünde rekabetçi piyasada faaliyet gösteren firmanın kârını en yüksek düzeye çıkançıktı miktarını tespit etmiştik. Kâr maksimizasyonu problemi bu şekilde doğrudan ele alınabileceği gibi maliyetminimizasyonu şeklinde dolaylı şekilde de ele alınabilir. Bu bölümde ikinci adım ele alınacaktır.

4.1 Maliyet Minimizasyonu

Firma iki girdi kullansın; x1 ve x2. Bu girdilerin fiyatları da, sırasıyla, w1 ve w2 olsun. Problem, belirli bir çıktıdüzeyinin, y, en ucuz nasıl elde edilebileceğidir. Üretim fonksiyonu f(x1, x2) ile gösterilirse firmanın problemi

minx1,x2

w1x1 + w2x2

y = f(x1, x2)

şeklinde ifade edilebilir.Maliyet minimizasyonu problemi w1, w2 ve y’ye bağlı olduğundan problemi c(w1, w2, y) şeklinde ifade

edebiliriz. Bu fonksiyona maliyet fonksiyonu denir. Problemi çözmek için teknoloji kısıtını ve maliyeti aynıgrafik üzerinde gösterelim. Teknoloji kısıtını eş ürün eğrileri ile göstermiştik. Burada yine bu eğrileri kulla-nalım. Maliyet kısıtını ise eş maliyet doğrusu ile gösterebiliriz. Eş maliyet doğrusunu türetmek için önceliklemaliyet fonksiyonunu

C = w1x1 + w2x2

şeklinde yazalım. Maliyet fonksiyonunu x2’ye göre yazarsak

x2 =C

w2− w1w2x1

eşitliğini elde ederiz. Bu eşitlik bize eş maliyet doğrusunu verecektir. Görüldüğü üzere, eş maliyet doğrusununeğimi girdi fiyatları oranına bağlıdır: w1/w2. x2

x10

y = f(x1, x2)

x∗2

x∗1

Şekil 4.1: Maliyet minimizasyonu.

Maliyet minimizasyon noktası eş ürün eğrisinin eş ma-liyet doğrusuna teğet olduğu noktada gerçekleşecektir. Bunoktaya karşılık gelen girdi miktarları belirli bir çıktıyı enucuz üretmek için ihtiyaç duyulan girdi miktarlarıdır. Şe-kil 4.1’de x∗1 ve x

∗2 miktarları sözü edilen girdi miktarlarını

göstermektedir. Eş ürün eğrisinin eş maliyet doğrusuna te-ğet olduğu noktada iki fonksiyonunun eğimleri birbirineeşit olduğundan

−MP1(x∗1, x∗2)

MP2(x∗1, x∗2)

= TRS(x∗1, x∗2) = −

w1w2

(4.1)

eşitliği yazılabilir. Dikkat edilirse maliyet minimizasyonnoktası bulma süreci tüketici denge noktası bulma sürecinebenzemektedir. Seçilen girdi miktarları girdi fiyatlarına ve çıktı miktarına bağlıdır. Bu nedenle girdi miktarıseçimini x1(w1, w2, y) ve x2(w1, w2, y) şeklinde yazabiliriz. Bu fonksiyonlara koşullu faktör talep fonksi-yonları ya da türetilmiş faktör talebi denir.

12

4 Maliyet Minimizasyonu

4.2 Açıklanmış Maliyet Minimizasyonu

Şimdi de maliyet minimizasyonunu sağlayan girdi fiyatlarının değişmesi sonucunda firma girdi seçiminin bun-dan nasıl etkileneceğini inceleyelim. Farklı dönemlere ait girdi fiyatları (wt1, w

t2) ve (w

s1, w

s2) olsun. Bu dö-

nemlere ait gitdiler de (xt1, xt2) ve (x

s1, x

s2) olsun. Her iki dönemdeki girdi ve fiyat ikilileri aynı üretim miktarı

olan y çıktısını vermektedir. Her bir dönemdeki girdi seçimleri maliyet minimizasyonunu sağlayan seçimler iseaşağıdaki eşitsizlikler geçerli olmalıdır. Bu eşitsizlikler Zayıf Maliyet Minimizasyonu Aksiyomu (ZMMA)olarak isimlendirilir;

wt1xt1 + w

t2xt2 ≤ wt1xs1 + wt2xs2,

ws1xs1 + w

s2xs2 ≤ ws1xt1 + ws2xt2.

İkinci eşitsizliği−ws1xt1 − ws2xt2 ≤ −ws1xs1 − ws2xs2

şeklinde yazıp ilk eşitsizlik ile toplayalım;

(wt1 − ws1)xt1 + (wt2 − ws2)xt2 ≤ (wt1 − ws1)xs1 + (wt2 − ws2)xs2.

Son eşitsizliği düzenlersek;

(wt1 − ws1)(xt1 − xs1) + (wt2 − ws2)(xt2 − xs2) ≤ 0.

Farkları değişim sembolünün kullanarak son eşitsizliği

∆w1∆x1 + ∆w2∆x2 ≤ 0

şeklinde yazabiliriz.

4.3 Ölçeğe Göre Getiri ve Maliyet Fonksiyonu

İlk olarak firmanın ölçeğe göre sabit getirili üretim fonksiyonuna sahip olduğunu ve girdi fiyatlarının sabit ol-duğunu varsayalım. Firmanın bir birim çıktı için maliyet minimizasyonu problemini çözdüğümüzü düşünelim;c(w1, w2, 1). Bu fonksiyona birim maliyet fonksiyonu denir. y birim mal en düşük maliyetle nasıl üretilebilir?Üretici, bir birim mal üretmek için kullandığı girdiden y tane kullanırsa sorunun cevabını bulmuş olacaktır;c(w1, w2, 1)y. Görüldüğü üzere maliyet çıktının doğrusal bir fonksiyonudur.

Ölçeğe göre artan getiri durumunda ise maliyet çıktı artışından daha az artacaktır. Benzer şekilde, ölçeğe göreazalan getirinin söz konusu olduğu durumda maliyetler çıktıdaki artış oranından daha fazla artacaktır. Ölçeğegöre getiri ile maliyetler arasındaki ilişki ortalama maliyet kavramı ile daha net bir biçimde açıklanabilir.Ortalama maliyet (AC) üretim birimi başına düşen maliyettir;

AC(y) =c(w1, w2, y)

y.

Ölçeğe göre sabit getiriden bahsederken maliyet fonksiyonunun c(w1, w2, 1) şeklinde olduğunu söylemiştik. Ohalde,

AC(y) =c(w1, w2, 1)y

y= c(w1, w2, 1),

olacaktır.

4.4 Uzun ve Kısa Dönem Maliyetler

Kısa dönem maliyet fonksiyonu yalnızca değişken üretim faktörleri üzerinde değişiklik yaparak belirli birçıktı düzeyi için en az maliyet şeklinde tanımlanır. Uzun dönem maliyet fonksiyonu ise tüm üretim faktörleriüzerinde değişiklik yaparak belirli bir çıktı düzeyi için en az maliyet şeklinde tanımlanır. İkinci üretim faktörübelirli bir düzeyde sabit olsun. O halde, kısa dönem maliyet fonksiyonu

cs(y, x2) = minx1

w1x1 + w2x2,

13

4 Maliyet Minimizasyonu

f(x1, x2) = y.

şeklinde tanımlanır. İkinci faktörün sabit olması nedeniyle birinci faktöre yönelik talep;

x1 = xs1(w1, w2, x2, y),

x2 = x2.

şeklinde yazılabilir. O halde, maliyet fonksiyonu da

cs(y, x2) = w1xs1(w1, w2, x2, y) + w2x2

olacaktır. Uzun dönem maliyet fonksiyonu ise

c(y) = minx1,x2

w1x1 + w2x2,

f(x1, x2) = y.

şeklinde tanımlanabilir. Uzun dönemde faktör talep fonksiyonları ise

x1 = x1(w1, w2, y),

x2 = x2(w1, w2, y).

şeklinde olacaktır. Dolayısıyla, uzun dönem maliyet fonksiyonu

c(y) = w1x1(w1, w2, y) + w2x2(w1, w2, y),

şeklinde olacaktır.

4.5 Sabit, Yarı Sabit ve Batık Maliyet

Sabit maliyetler sabit girdilerden kaynaklanan maliyetlerdir. Bu maliyetler üretimden bağımsızıdr; firma üre-tim yapsa da yapmasa da bu maliyetlere katlanmak zorundadır. Yarı sabit maliyetler ise yalnızca üretim mikta-rının pozitif olduğu zamanlarda yapılan harcamalardan oluşan maliyetlerdir. Yarı sabit maliyetler de üretimdenbağımsızdır. Değinilmesi gereken bir diğer maliyet ise batık maliyettir. Batık maliyet telafisi mümkün olmayanharcamalar için kullanılır. Örneğin, bir fotokopi odası hazırlamanız gerekiyor. Fotokopi makinasını satın aldı-nız. Üretim yapsanız da yapmasanız da cihazın bedeli ödenmek zorundadır. Dolayısıyla bu bir sabit maliyettir.Fotokopi odası duvarlarının kirli olduğunu gördünüz ve boya yaptınız. Boya gideri de sabit maliyettir. Fakat,fotokopi cihazını satabilirsiniz. Yapmış olduğunuz boyayı artık satamazsınız.

14

5 Maliyet Eğrileri

5.1 Ortalama Maliyet

Daha önce kullanılan c(w1, w2, y) maliyet fonksiyonunu ele alalım. Bu fonksiyonda (w1, w2) faktör fiyatla-rıdır. Basitlik olması amacıyla faktör fiyatlarının sabit olduğunu varsayalım. Dolayısıyla, maliyetler yalnızcaçıktı miktarının bir fonksiyonu olacaktır; c(y). Daha önce de ifade edildiği üzere, firma maliyetlerinin bazılarıüretimden bağımsızdır. Bunlara sabit maliyetler denmişti. Diğer maliyetler ise üretimle birlikte değişir. Bunlarada değişken maliyetler denmiştir. O halde, firmanın toplam maliyeti sabit (F) ve değişken (cv(y)) maliyetlerintoplamı şeklinde yazılabilir;

c(y) = cv(y) + F.

Ortalama maliyet fonksiyonu çıktı birimi başına düşen maliyeti göstermektedir. Benzer şekilde, ortalama sabitmaliyet fonksiyonu çıktı birimi başına düşen sabit maliyeti, ortalama değişken maliyet fonksiyonu ise çıktıbirimi başına düşen değişken maliyet miktarını göstermektedir. Yukarıda verilen maliyet fonksiyonunu çıktımiktarına bölersek ortalama maliyet fonksiyonuna ulaşırız;

AC(y) =c(y)

y=cv(y)

y+F

y= AV C(y) +AFC(y).

Bu eşitlikte AV C(y) ortalama değişken maliyeti, AFC(y) ortalama sabit maliyeti göstermektedir. İlgili mali-yetlerin grafiği Şekil 5.1’de verilmiştir.

AC

y0

AFC

(a)

AC

y0

AVC

(b)

AC

y0

AC

(c)

Şekil 5.1: Ortalama maliyet fonksiyonları.

5.2 Marjinal Maliyet

Marjinal maliyet, çıktıdaki değişim karşısında maliyetteki değişimi göstermektedir;

MC(y) =∆c(y)

∆y=c(y + ∆y)− c(y)

∆y.

Çıktı değiştiğinde sabit maliyet değişmediğinden marjinal maliyeti değişken maliyet cinsinden ifade edebiliriz:

MC(y) =∆cv(y)

∆y=cv(y + ∆y)− cv(y)

∆y.

Marjinal maliyet değişken maliyetteki değişimlerin bir sonucu olarak ortaya çıktığına göre marjinal maliyerle-rin toplamı değişken maliyeti verecektir. Dolayısıyla, marjinal maliyet eğrisi altında belirli bir noktaya kadarolan kısım bu noktaya kadarki değişken maliyeti verecektir.

15

5 Maliyet Eğrileri

AC, MC, AVC

y0

AVC

2

1

MCAC

Şekil 5.2: c(y) = y2 + 1’e ait maliyet eğrileri.

Şu ana kadar incelenen maliyet fonksiyonlarını c(y) =y2 +1 fonksiyonunu kullanarak yeniden inceleyelim. İlgilimaliyetler aşağıda verilmiştir;

• değişken maliyet: cv(y) = y2

• sabit maliyet: cf (y) = 1

• ortalama değişken maliyet: AV C(y) = y2/y = y

• ortalama sabit maliyet: AFC(y) = 1/y

• ortalama maliyet: AC(y) = y2+1y = y +

1y

• marjinal maliyet: MC(y) = 2y

Şimdi de malın birden fazla yerde üretildiğini varsayalım. Her bir üretim tesisindeki maliyet fonksiyonlarıc1(y) ve c2(y) olsun. Toplam üretim miktarının bir kısmını birinci, geri kalan kısmını ise diğer tesiste üretmekistiyoruz. Toplam üretimi toplam maliyetin minimum olmasını sağlayacak şekilde her bir tesise nasıl paylaştır-malıyız? Bu bir minimizasyon problemidir ve aşağıdaki şekilde gösterilebilir;

miny1,y2

c1(y1) + c2(y2),

y1 + y2 = y.

Her bir tesiste ne kadar üretilmesi gerektiğini belirlemenin yolu her bir tesiste üretilen çıktı miktarına karşılıkgelen marjinal maliyetlerin birbirine eşit olmasından geçmektedir. Bunun anlamı şudur; üretimin bir tesistenalınıp diğer tesise aktarılması maliyetleri düşürmeyecektir. Bu durum Şekil 5.3’te gösterilmektedir.

MC

y10

MC1

y∗1

(a)

MC

y20

MC2

y∗2

(b)

MC

y1 + y20

MC

y∗1 + y∗2

(c)

Şekil 5.3: İki tesiste üretim ve marjinal maliyet.

5.3 Uzun Dönemde Maliyetler

Kısa dönemde bazı maliyetlerin üretimden bağımsız olduğundan bahsedilmişti. Böyle olmasının nedeni bu gi-derlere neden olan faktörlerin kolay kolay değiştirilemez olmasıydı. Uzun dönemde artık her şey değişebilir.En azından her şeyin değişmesi için yeteri kadar zaman geçmiştir. Bu nedenle, uzun dönemde sabit maliyetlersöz konusu olmaz. Burada dönemin uzunluğu işin doğasına ve ele alınan faktöre göre değişebilir. Eğer btesisbüyüklüğünden bahsediyorsak uzun dönem tesis büyüklüğünün değişimine kadar geçen süredir. Eğer çalışan-lara ödenen aile yardımından bahsediyorsak uzun dönem istihdam edilen personel sayısının değişimesine kadargeçen süredir. Burada açıklamalara örnek olması amacıyla tesis büyüklüğü kullanılacaktır.

Tesis büyüklüğünü k ile gösterelim. k metre kare alana sahip olan firmanın kısa dönem maliyet fonksiyonucs(y, k) olacaktır. Her çıktı düzeyine karşılık opmimum bir tesis ölçeği olacaktır. Bu ölçeği k(y) ile gösterelim.

16

5 Maliyet Eğrileri

Bu fonksiyon firmanın tesis ölçeğine yönelik koşullu faktör talebidir. Bu durumda firmanın uzun dönem maliyetfonksiyonu cs(y, k(y)) olacaktır. Yani, firmanın uzun dönem maliyet fonksiyonu, optimum sabit faktör seçiminoktasındaki kısa dönem maliyet fonksiyonudur:

c(y) = cs(y, k(y)).

Doğrudan uzun dönem maliyet fonksiyonunun grafiğini çizmeden önce kısa ve uzun dönem maliyet arasın-daki ilişkiyi matematiksel olarak ele alalım. Herhangi bir çıktı düzeyini ele alalım. Bu çıktı düzeyini y∗ ilegösterelim. k∗ da bu çıktı düzeyine karşılık gelen optimum tesis ölçeği olsun; k∗ = k(y∗). k∗ ölçeğine karşılıkgelen kısa dönem maliyet fonksiyonu cs(y, k∗), uzun dönem maliyet fonksiyonu ise c(y) = cs(y, k(y)) olsun.Firmanın uzun dönem maliyeti en fazla kısa dönem maliyeti kadar olacaktır. Yani;

c(y) ≤ cs(y, k∗).

Kısa dönem optimum üretim noktasında ise iki maliyet birbirine eşit olacaktır;

c(y∗) = cs(y∗, k∗).

Kısa ve uzun dönem maliyet arasındaki bu ilişki ortalama maliyetler için de geçerli olacaktır: AC(y) ≤ACs(y, k

∗) ve AC(y∗) = ACs(y∗, k∗). Dolayısıyla, kısa dönem ortalama maliyet (LSAC) uzun dönem or-talama maliyet (LAC) eğrisinin üstünde yer alacaktır. Bir noktada ise iki eğri birbirine teğet olacaktır. Uzu vekısa dönem maliyetler ve bunlar arasındaki ilişki Şekil 5.4’te gösterilmektedir.

AC

y0

LAC = c(y)y

SAC = c(y,k∗)

y

y∗

Şekil 5.4: Kısa ve uzun dönem ortalama maliyetler.

17

6 Firma Arzı

Bu bölümde bir firmanın maliyet fonksiyonlarından arz fonksiyonunun nasıl türetildiğini göstereceğiz. Bunuyapmadan önce firmanın faaliyette bulunduğu piyasadan bahsedeceğiz.

6.1 Piyasa Koşulları

Her firma ne kadar üretmesi ve bu ürettiklerini kaça satması gerektiğine karar vermek zorundadır. Bu kararlarrasgele verilmezler. Karar sürecinde firmalar iki kısıtla karşılaşırlar.

İlk kısıt üretim fonksiyonu ile gösterdiğimiz teknoloji kısıdır. Girdi ve çıktı bileşenlerinden yalnızca müm-kün olanların gerçekleştirilebileceğini görmüştük. Bu kısıtlar da bazı iktisadi kısıtlara neden olmuştu.

Firmanın karşı karşıya kaldığı bir diğer kısıt piyasa kısıtıdır. Firma mümkün olduğu ölçüde üretim yaparve ürettikleri için istediği fiyatı belirlieyebilir, fakat ancak insanların satın almak istediği kadarını satabilir. xkadar malı p fiyatından satabilir. Bu durumda, firmanın satmak istediği mal miktarı ve belirlediği fiyat arasın-daki ilişkiye firmanın karşı karşıya kaldığı talep eğrisi denir. Eğer piyasada tek bir firma varsa bu durumdafirmanın karşı karşıya kaldığı kısıt piyasa için de geçerli olacaktır. Piyasada birden fazla firma bulunuyorsafirmanın karşı karşıya kısıt farklı olacaktır. Bu durumda firma diğer firmaların nasıl davrandığını göz önündebulundurarak fiyat ve miktar belirlemeye gidecektir.

Bu bölümde yalnızca tam rekabet koşullarının geçerli olduğu piyasa incelenecektir.

6.2 Tam Rekabet

Eğer bir piyasada piyasa fiyatı firmanın çıktısından bağımsız ise bu piyasaya tam rekabet piyasası denir. Do-layısıyla, bu piyasada firmalar yalnızca çıktı miktarını belirleme problemiyle karşı karşıya kalacaktır. Ne kadarüretirlerse üretsizler yalnızca tek bir fiyattan satabilirler. Bu fiyata da piyasa fiyatı denir. Tam rekabet piyasa-dındaki fiyat-miktar ilişkisi Şekil 6.1’de gösterilmektedir.

p

y0

p∗

piyasa talebi

firma talebi

Şekil 6.1: Rekabetçi firmanın karşılaştığı talep doğrusu.

6.3 Rekabetçi Firmanın Arz Kararı

Rekabetçi firmanın karşı karşıya kalacağı maksimizasyon problemi aşağıdaki gibi yazılabilir;

maxypy − c(y).

18

6 Firma Arzı

Firma, marjinal hasılatının marjinal maliyetine eşit olduğu noktadaki kadar çıktı üretmeyi tercih edecektir.Malın fiyatı sabit olduğundan firmanın marjinal hasılatı fiyata eşit oalcaktır. Bunun böyle olma nedeni şu şekildegösterilebilir;

∆R = p∆y → ∆R∆y

= p.

Son eşitliğin sol tarafındaki kesrin marjinal hasılata eşit olduğunu hatırlayınız. Buradan şu sonuca varılabilir;firma, fiyatın marjinal maliyete eşit olduğu noktadaki kadar çıktı üretecektir. O halde,

p = MC(y).

Bunun anlamı, fiyatın marjinal maliyetten büyük olduğu bölgelerde firmanın kârını arttırmak için üretimi art-tırması gerektiğidir. Bu gerçek şu şekilde gösterilebilir; fiyar marjinal maliyetten büyük ise

p− ∆c∆y

> 0

olur. Firmanın üretimi ∆y kadar arttırdığını varsayalım. Yukarıdaki eşitliğin her iki tarafını ∆y ile çarpalım;

p∆y − ∆c∆y

∆y > 0,

p∆y −∆c > 0.

Son eşitsizlik üretim artışı sonucunda hasılatın maliyetteki değişimi aşacağını, yani, kârın artacağını göster-mektedir. Sonuç olarak, optimal çıktı düzeyinde fiyat marjinal maliyete eşit olmaktadır. Dolayısıyla, marjinalmaliyet eğrisi firmanın arz eğrisi olmaktadır.

6.4 İstisnalar

AC,MC,AVC

y0

AC

AVC

MC

p

y2y1

Şekil 6.2: Marjinal maliyet ve arz.

Bir önceki kısımda fiyatın marjinal maliyete eşit olduğunoktadaki çıktı miktarının optimum çıktı olduğunu söyle-miştik. Fakat Şekil 6.2’den de görüldüğü gibi fiyat ve mar-jinal maliyet iki çıktı noktasında birbirine eşit olmaktadır;y1 ve y2. Bu çıktı düzeylerinden hangisi seçilmelidir? y1’eodaklanalım. Görüldüğü üzere, bu noktada marjinal mali-yet doğrusu negatif eğimlidir. Bu da bize şunu söylemek-tedir; üretim arttıkça marjinal maliyet azalmakta ve dola-yısıyla kâr artmaktadır. O halde, kâr hala artabilyiorsa isemarjinal maliyetin azalan olduğu bölgede durmak hiç ras-yonel değildir. Buna göre, y2 noktasını tercih etmelidir. So-nuç olarak, firmanın arz eğrisi marjinal maliyet eğrisinintamamına değil, marjinal maliyet eğrisinin pozitif eğimliolan kısmına eşit olacaktır. Fiyat ve marjinal maliyet ara-sındaki eşitlik kâr maksimizasyonu için gerekli, fakat ye-terli bir koşul değildir. Az önce de görüldüğü gibi, fiyatın marjinal maliyete eşit olduğu noktada kâr en yüksekseviyesine çıkmamış olabilir. Ne var ki kârın en yüksek düzeye çıktığı nokta biliniyorsa bu noktada fiyat vemarjinal maliyet birbirine eşit olacaktır.

Şu ana kadar firmanın herhangi bir şey üretmesinin her zaman kârlı olacağı varsayıldı. Şimdi, hiçbir şeyüretmeme durumu ile kâr maksimizasyon kararını karşılaştıracağız. Firma hiçbir şey üretmediğinde hala belirligiderlere katlanmak zorunda kalacaktır. Bu giderlere sabit maliyetler dendiğini hatırlayınız. Sabit maliyeti File gösterelim. O halde, hiçbir şey üretmeyen firmanın kârı −F olacaktır. y kadar üretim yapmanın sonucundaelde edilen kâr ise py− cv(y)−F olacaktır. Eğer −F > py− cv(y)−F ise firmanın üretimi durdurması dahaiyidir. Bu eşitsizliği düzenlersek

AV C(y) =cv(y)

y> p,

19

6 Firma Arzı

eşitsizliğini elde ederiz ki bu bize şunu söylemektedir; eğer firmanın ortalama değişken maliyeti satış fiyatın-dan büyükse firmanın üretimi durdurması kendisi için daha iyidir. Bu durumda, firmanın belirleyeceği fiyatortalam değişken maliyetin üzerinde olmak zorundadır. Şekil 6.2’de marjinal maliyet eğrisinin pozitif eğimkazanmaya başladığı bölgenin p = MC eşitliğinin aranacağı bölge olduğunu söylemiştik. Fakat y2 noktasınakadar AV C > p olduğundan marjinal maliyet eğrisinin minimum noktası ile y2 arasındaki kısmı ideal bölgedışında kalacaktır. Sonuç olarak, firma p > AV C koşulunun sağlandığı noktalardaki p = MC eşitliği araya-caktır. Bu da bize marjinal maliyet eğrisinin tamamının değil, ortalama değişken maliyet eğrisinin üstüne kalankısmının firma arz eğrisine tekabül ettiğini söylemektedir.

6.5 Kâr ve Üretici Rantı

AC,MC,AVC

y0

AC

AVC

MC

p∗

y∗

Şekil 6.3: Kâr.

Optimum nokta tespit edildikten sonra firma kârı hesap-lanabilir. Şekil 6.3’te p∗y∗ toplam hasılatı, y∗AC(y∗) isetoplam maliyeti vermektedir. Çünkü

yAC(y) = yc(y)

y= c(y).

Kâr ise bu iki bölgesinin arasındaki kalan alandır. Bu alanda şekilde taralı bölgeye karşılık gelmektedir. Kâr ve üretirantı ilişkilidir. Şöyle ki; üreti rantı arzın solunda kalanbir bölge ile gösterilmiştir. Firma arz eğrisinin marjinalmaliyet eğrisiyle özdeş olduğunu hatırlayınız. Kâr bölgeside marjinal maliyet eğrisinin solunda kaldığına göre kârve üretici artığı arasında bir ilişki vardır. Üretici rantı ha-sılat ile toplam değişken maliyet arasındaki farka eşittir:py − cv(y). Kâr ise toplam hasılat ile toplam maliyet ara-sındaki farka eşittir: py − cv(y)− F .

6.6 Uzun Dönem Arz Eğrisi

Bilindiği üzere, uzun dönemde firma tesis büyüklüğünü değiştirebiliyordu. Dolayısıyla, uzun dönemde prob-lem firma tesis ölçeğini değiştirebiliyorken firmanın optimal üzeritim miktarını tespit etmektir. Firmanın uzundönem arz eğrisi aşağıdaki şekilde gösterilebilir;

p = MCl(y) = MC(y, k(y)).

Kısa dönem arz eğrisi ise sabit bir k değerine karşılık fiyat marjinal maliyet eşitliği ile gösterilir;

p = MC(y, k).

Her iki gösterimde de k değişkeni yer aldığına göre kısa ve uzun dönem arz eğrileri belirli bir k∗ değerindeçakışacaktır. Bu durum Şekil 6.4’te gösterilmektedir.

p

y0

kısa dönem

uzun dönem

y∗

Şekil 6.4: Kısa ve uzun dönem arz eğrileri.

Uzun dönemde firma üretimi durdurarak sıfır kâr eldeedebileceğinden uzun dönemde kâr en az sıfır olmalıdır:

py − c(y) ≥ 0,

p ≥ c(y)y.

Dolayısıyla, uzun dönemde firma arz doğrusu ortalamamaliyetin üstünde kalan marjinal maliyet doğrusuna eşitolacaktır. Çünkü firma ancak bu durumda pozitif kâr eldeedebilecektir.

20

6 Firma Arzı

6.7 Uzun Dönemde Ortalama Sabit Maliyet AC, MC, p

y0

CminLMC=uzun dönemde arz

Şekil 6.5: Uzun dönem ortalama sabit maliyet.

Uzun dönemde ölçeğe göre sabit getiri söz konusu iseuzun dönem arz eğrisi uzun dönem marjinal maliyet eğ-risi ile aynı olacaktır. Şekil 6.5’te gösterildiği üzere, firmap = Cmin olması durumunda herhangi bir miktarda ürünarz etmeyi kabul etmektedir. p > Cmin olması durumundaçok büyük miktarda, p < Cmin olması durumunda ise hiçürün arz etmemektedir.

21

7 Endüstri Arzı

Bir önceki bölümde tek bir firmaya ait arz eğrisini firma marjinal maliyet eğrisinden türettik. Rekabetçi piyasadabirden fazla firma bulunmaktadır. Her bir firmanın bireyler arz eğrilerinin toplanması suretiyle tüm endüstriyitemsil eden endüstri arz eğrisi elde edilebilir. Bu bölümde endüstri arz eğrisini azaliz edeceğiz.

7.1 Kısa Dönem Endüstri Arzıp

y0

S2

S1

S1 + S2

Şekil 7.1: Endüstri arz eğrisi.

Endüstride n tane firma, Si(p) de i. firmanın arzı olsun.Bu durumda, endüstri arz eğrisi veya piyasa arz eğrisiaşağıdaki şekilde yazılabilir;

S(p) =

n∑i=1

Si(p).

Her firmanın her bir fiyat karşılığında arz ettiği miktarlarınyatay toplamı endüstri arzını verecektir. Şekil 7.1 endüstriarzını göstermektedir.

7.2 Kısa Dönemde Endüstri Dengesi

Endüstri dengesi piyasa talep eğrisi ile piyasa arz eğrisinin birbirini kestiği noktada gerçekleşecektir. Bu nok-tada oluşan fiyqat p∗ olsun. Endüstride oluşan bu fiyatı gösterge alarak firmaların kâr durumları hakkında yorumyapılabilir. Üç firma ele alalım; A, B, C. A firması ortalama maliyetinin endüstri fiyatına eşit olduğu noktadafaaliyette bulunsun;

p =c(y)

y.

Bu eşitlik düzenlenirse;py − c(y) = 0,

A firmasının kârının sıfır olduğu görülür.B firması ise fiyatın ortalama maliyetten büyük olduğu bir noktada faaliyette bulunsun; p > c(y)/y. Bu

durumda B firması kısa dönemde pozitif kâr elde etmektedir. C firması ise fiyatın ortalama maliyetinden küçükolduğu bölgede faaliyette bulunduğu varsayılsın. Bu durumda C firması negatif kâr elde etmektedir. Eğer fiyatC firmasının ortalama değişken maliyetinin üstünde ise üretimi sürdürmeye devam etmesi kendisi için dahaiyidir.

7.3 Uzun Dönem Endüstri Dengesi

Bilindiği üzere firmalar uzun dönemde sabit girdilerini de değiştirebilirler. Uzun döneme dair değinilen ilkönemli durum buydu. Denge söz konusu olduğunda ise uzun döneme dair ilave önemli noktalar ortaya çıkacak-tır. Öncelikle, uzun dönemde negatif kâr elde eden firma, bir de fiyat ortalama değişken maliyetinin altında ise,endüstriden çıkma kararı alacaktır. Çünkü faaliyette bulunmamak mevcut durumdan daha az zararlıdır. Tersine,eğer uzun dönemde firmalar pozitif kâr elde edebiliyorsa endüstri dışındaki diğer firmalar da endüstrideki kâr-dan pay almak isteyebilirler. Bu, endüstriye girişleri teşvik edecektir. Rekabetçi firmaların pek çoğunda endüst-riye girişte engel bulunmaz. Bazılarında ise giriş engelleri bulunur. Şu ana kadar uzun döneme dair bahsedilensabit faktörlerdeki değişim ve endüstriye giriş-çıkış kavramları aslında birbiriyle ilişkilidir. Mevcut firmalardan

22

7 Endüstri Arzı

biri yeni bir tesis edinebilir ya da yeni bir satış noktası kurabilir. Endüstriye yeni giren bir firma da bunlarıyapabilir. Aradaki tek fark bunu kimin yaptığıdır.

Endüstriye giriş ve çıkışlar üretim miktarını ve fiyatı etkilecektir. Bu da kârı ve yeni giriş çıkışları etkile-yecektir. Firmaların özdeş uzun dönem maliyet fonksiyonlarına sahip olduğunu varsayalım, c(y). Ortalamamaliyeti minimize eden çıktı da y∗ olsun. Dolayısıyla, minimum ortalama amliyet p∗ = c(y∗)/y∗ olur.

p

y0

S1S2

S3

S4

p∗p′

D D′′

A

Şekil 7.2: Girişlerin serbest olması durumunda endüstri arz eğrileri.

7.4 Uzun Dönem Arz Eğrisi

p

y0

S1S2

S3

S4

p∗

Şekil 7.3: Uzun dönem arz eğrisi.

Bir önceki kısımda dört firmanın bulunduğu endüstride herbir firmanın kendisine ait arz eğrileri çizilmişti. Buradaamaç tüm endüstriyi temsi leden tek bir arz eğrisi elde et-mektir. Bunun için Şekil 7.2’den faydalanalım. Öncelikle,p∗ fiyatının altındaki fiyatlar negatif kâr ile sonuçlanaca-ğından o fiyatın altını yok sayalım. Dahası, bu fiyatın üs-tündeki arz eğrilerinin belirli bölgelerini de yok saymakzorunda kalacağız. Şöyle ki; Şekil 7.2’de üç firmanın sözkonusu olduğu durumda denge p′ fiyatında kurulmuştur. Anoktasına karşılık gelen bir denge D talebi için gözlem-lenemez, çünkü bunun için yeteri kadar talep yoktur. D′′

talebinin oluşması durumda ise endüstriye dördüncü firmagirmektedir. Bu durumda, her birma için geçerli olan dengenoktasınun ötesindeki arz doğruları da geçersiz olacaktır.Firmaların arz doğruları alttan p∗, üstten denge fiyatları ilesınırlanacaktır. Üst sınırın sağında kalan arz eğrileri silindikten sonra endüstri arz eğrisi elde edilebilir. Eldeedilen uzun dönem arz eğrisi Şekil 7.3’te verilmiştir.

p

q0

p′′s = ps = pD S1l

p′′D S2l

D

S1s

S2s

p′D

p′s

vergi

Şekil 7.4: Kısa ve uzun dönemde vergilendirme.

Şimdi, vergilerin kısa ve uzun dönemdeki et-kilerini inceleyelim. Endüstriye giriş ve çıkışserbesttir. Kısa dönemde endüstri arz eğrisi po-zitif eğimli iken uzun dönemde yataydır. Ver-giden sonra arz eğrisi vergi miktarı kadar solakaymıştır. Bu durumda üreticinin eline p′s =p′D − t lira geçecektir. Endüstriye giriş ve çı-kışlar serbest olduğundan uzun dönemde firma-lar ps = pD = ortalama maliyet düzeyinde fa-aliyette bulunacağından uzun dönemde verginintamamı tüketicilere ödetilecektir.

23

7 Endüstri Arzı

7.5 İktisadi Rant

İktisadi rant, bir üretim faktörüne yapılan ödemenin, bu üretim faktörünün ortaya koyduğu çıktıyı elde etmekiçin ödenmesi gereken en az tutarı aşan kısmıdır. Örneğin, doğal gaz çıkarmak için kullanılan tüm girdiler için1 TL ödensin. Çıkarılan doğalgazın metre küpü 1 TL’den fazla satılırsa bu fazlalık kısım iktisadi rant olacaktır.İktisadi rantı Şekil 7.5 yardımıyla açıklayalım.

AC, AVC, MC

y0

AC

AVC

MC

p∗

y∗

Şekil 7.5: Toprağın iktisadi rantı.

AV C, ortalama maliyeti göstermektedir ve toprak ha-riç diğer tüm faktörleri kapsamaktadır. Bu toprakta üreti-len tarım ürününü fiyatı p∗ ise, toprahın iktisadi rantı taralıalan kadar olacaktır.AC, ortalama maliyeti göstermektedirve toprağın maliyetini içermektedir. Eğer toprağın değeridoğru bir biçimde hesaplanabilirse firmanın iktisadi kârısıfır olacaktır. Denge noktasında iktisadi kâr sıfır olacağın-dan

p∗y∗ − cv(y∗)− rant = 0,

ya darant = p∗y∗ − cv(y∗).

24

8 Tekel

Önceki bölümlerde çok sayıda firmanın bulunduğu rekabetçi piyasa yapısını inceledik. Bu bölümde tek birfirmanın bulunduğu tekel piyasası incelenecektir. Rekabetçi piyasada firmalar piyasa oluşmuş fiyatı kabul edi-yordu. Tek bir firmanın bulunduğu piyasa ise firma aynı zamanda piyasayı temsil ettiğinden fiyat kabullenicideğil fiyat belirleyici olacaktır. Bu noktada dikkat edilmesi gereken tekelci firmanın fiyat ve miktarı birbirindenbağımsız belirleyemeyeceğidir. Yani, tekelci firma istediği gibi fiyat belirleyemeyecektir. Firmanın belirlediğifiyat yükseldikçe satacağı miktar da azalacaktır. Rekabetçi piyasadaki firma gibi tekelci firmanın da amacıkârını en yüksek düzeye çıkarmaktır. Bu nedenle tekelci firmanın kâr davranışını inceleyerek başlayalım.

8.1 Kâr Maksimizasyonu

p(y) ters talep fonksiyonu, c(y) de maliyet fonksiyonu olsun. r(y) = p(y)y de tekelci firmanın hasıla fonksi-yonu olsun. Tekelci firmanın kâr problemi

maxyr(y)− c(y)

şeklinde olacaktır. Bu fonksiyonun y’ye göre türevinin sıfıra eşitlenmesi

MR = MC veya∆r

∆y=

∆c

∆y

ile sonuçlanacaktır. Yani, tekelci firmanın marjinal hasılatını marjinal maliyetine eşitleyen çıktı düzeyi kârımaksimum yapan çıktıyı verecektir. Tam rekabet piyasasında marjinal hasılat malın satış fiyatına eşittir. Te-kelci firma için bu geçerli değildir. Bunun böyle olmasının nedeni tekelci firmanın çıktı düzeyini değiştirmesineticesinde iki etkinin ortaya çıkmasıdır. Öncelikle, tekelci firma çıktı düzeyini ∆y kadar arttırdığında p∆y ka-dar belir hasılat alde eder. Fakat, üretim artışı neticesinde fiyatı ∆p kadar azaltır. Bu da daha önce daha yüksekfiyattan sattığı malları daha düşük fiyattan satacağı anlamına gelir. Nihayetinde, marjinal hasılat bu iki etkinintoplamı olarak

∆r = p∆y + y∆p

şeklinde yazılabilir. Son eşitlikte yer alan ∆r eşitliğini yukarıda yerine yazarsak

∆r

∆y= p+

∆p

∆yy

eşitliğini elde ederiz.Marjinal hasılatı esnekliği kullanarak da ifade edebiliriz;

MR(y) = p(y)

[1 +

1

�(y)

].

Kâr maksimizasyon noktasında marjinal hasılat marjinal maliyete eşit olduğundan

p(y)

[1 +

1

�(y)

]= MC(y), (8.1)

p(y)

[1− 1|�(y)|

]= MC(y).

25

8 Tekel

8.2 Doğrusal Talep Eğrisi ve Tekel

p

y0

ACMCa

D (eğim = -b)MR(eğim = -2b)

p∗

y∗

Şekil 8.1: Doğrusal talebe sahip tekelci.

Tekelci firmanın p(y) = a−by şeklinde talep fonksiyonunasahip olduğunu varsayalım. Hasılat fonksiyonu

r(y) = p(y)y = ay − by2,

olacaktır. Marjinal hasılat fonksiyonu ise

MR(y) = a− 2by,

olacaktır. Marjinal hasılat eğrisi talep eğrisi ile aynı nok-tadan başlayacaktır. Fakat, marjinal hasılat eğrisi daha dikolacaktır. Bu eğri yatay ekseni talep eğrisinin yatay eksenikestiği noktanın orijine olan uzaklığının yarısında kesecek-tir. Optimum çıktı düzeyi marjinal maliyetin marjinal hası-lata eşit olduğu y∗ noktasında gerçekleşmektedir. Bununsonucunda, firmanın kâr alanı taralı bölgeye eşit olacaktır.

8.3 Maliyete Dayalı Fiyatlandırma

p

y0

MCMC

1−1/|�|

D

p∗

y∗

Şekil 8.2: Doğrusal talebe sahip tekelci.

Tekelci firma için optimal fiyatı esnekliği kullanarak farklıbir şekilde de gösterebiliriz. Denklem 8.1’i düzenlersek,

p(y) =MC(y∗)

1− 1/|�(y)|

şeklinde yazabiliriz. Bu eşitlik piyasa fiyatının marjinalmaliyete göre belirlendini göstermektedir. Marjinal mali-yetin ne kadar üstünde olacağına ise esneklik karar ver-mektedir. Eşitlikte maliyet üstü kısmını

1

1− 1/|�(y)|

temsil etmektedir.

8.4 Verginin Tekelci Üzerindeki Etkisi

Marjinal maliyet sabit olsun ve miktar üzerinden vergi alın-sın. Bu durumda marjinal maliyet alınan vergi artacaktır. Fiyata ne olacağına bakalım. Vergiden sonra kârmaksimizasyon noktası için aranan eşitlik a − 2by = c + t olacaktır. Bu eşitliği y’ye göre yeniden yazarsaky = a−c−t2b eşitliğini elde ederiz. Talep sonksiyonunun da p(y) = a−by olduğunu hatırlayınız. Verginin fiyatlarüzerindeki etkisini merak ettiğimize göre, aslında ∂p∂y işleminin işaretini/sonucunu merak edşyoruz demektir. Butürevi,

∂p

∂t=∂p

∂y

∂y

∂t

şeklinde yazabildiğimize göre, verginin fiyat üzerindeki etkisi;

−b×− 12b

=1

2

olacaktır. Yani, fiyatlar verginin yarısı kadar artacaktır. Peki bu hep böyle mi olacaktır? Cevap hayırdır. Bununneden böyle olduğunu görmek için sabit sabit talep esnekliğine sahip bir tekelciyi ele alalım.

Bu tekelci için,

p =c+ t

1− 1/|�|

26

8 Tekel

geçerlidir. Bu nedenle,∂p

∂t=

1

1− 1/|�|olacaktır. Tekelci firma talebin esnek olduğu bölgede kâr maksimizasyonuna ulaştığından son eşitlik birdenbüyük olacaktır. Bu da tekelcinin verginin büyük kısmını tüketiciye yansıttığı anlamına gelmektedir.

8.5 Tekelcinin Etkinsizliğip

y0

DMR

MCpm

ym

pc

yc

Şekil 8.3: Tekelcinin etkinsizliği.

Tekelci firmanın etkinsizliğini Şekil 8.3 yardımıyla inceleyelim.Tekelci firma rekabetçi bir firma gibi davranırsa fiyat ve çıktı(pc, yc) olacaktır. Tekel gücünün farkına vardığında ise ilgili de-ğerler (pm, ym) olacaktır. Tekelcinin etkinliğini Pareto etkinliğibağlamında değerlendirelim. Bilindiği üzere, eğer kimseyi dahakötü hale getirmeden kimseyi daha hale getiremiyorsak Paretoetkinliği sağlanmış demektir. ym ve yc arasındaki çıktı düzeyle-rinde fiyatın marjinal maliyetten büyük olduğuna dikkat ediniz.Bu bize şunu söylemektedir; eğer fiyat rekabetçi fiyata doğru dü-şürülürse kimsenin durumu kötükeşmeden en az bir kişinin du-rumuş iyileştirilebilir. Bu Pareto anlamda iyileşme demektir.

8.6 Tekelin Neden Olduğu ToplumsalKayıp

Daha önce tekelin etkinsiz olduğunu söylemiştik. Tekelden kaynaklanan etkinlik kaybını ölçenin bir yolu varmıdır? En basit mantıkla, tüketici tekel piyasasında rekabetçi piyasaya göre daha çok öder. Tüketicinin bunedenle uğramış olduğu kaybı göstermek için tüketici artığına odaklanmıştık. Bezner şekilde, tekelcinin fiyatdeğişimi karşısında elde ettiği kârdan bahsetmiştik. Bu kâr da aslında üretici artığıyla ilişkiliydi. Dolayısıyla,bu iki kavrama odaklanarak tekelin neden olduğu etkinlik kaybını hesaplayabiliriz.

p

y0

MC

DMR

p∗

y∗

pcA B

C

Şekil 8.4: Tekelin neden olduğu toplumsal kayıp.

Tekel çıktı düzeyinden rekabetçi çıktı düzeyine geçildi-ğinde üretici ve tüketici artığında yaşanan değişimi Şekil8.4 yardımıyla inceleyelim. Öncelikle, tekelcinin elde et-tiği artık A alanı kadar azalacaktır. Çünkü öncesinde dahayüksek fiyattan sattığı malları artık daha ucuza satmaktadır.Aynı zamandai fiyat düşüşü nedeniyle artan satışlar kârı et-kilemiş, sonuçta tekel artığı C kadar artmıştır. Tüketici içinise şunlar söylenebilir; öncesinde daha yüksek fiyattan sa-tın aldığı ürünleri artık daha düşük fiyattan aldıklarındantüketici artığı öncelikle A kadar artmıştır. Dahası, fiyat dü-şüşü neticesinde satın alınan ilave mallar sayesinde tüke-tici artığı B kadar da artmıştır. A alanı tekelciden tüketiciyeolan transferi temsil etmektedir. Bu transfer neticesinde birtaraf daha iyi duruma gelirken bir tarafın durumu kötüleş-miştir. Ancak toplam artık değişmemiştir. Artıktaki gerçekdeğişim B+C alanından ibarettir. İşte bu iki alanın toplamı tekelcinin neden olduğu toplumsal kayıptır.

8.7 Doğal Tekel

Pareto etkinliğin sağlandığı noktada fiyat ve marjinal maliyetin birbirine eşit olduğunu görmüştük. Tekelcifirma marjinal hasılatın marjinal maliyete eşit olduğu noktada üretim yapmakta ve bu miktar rekabetçi firmanınüretim miktarından azdır. Tekelcinin neden olduğu etkinsizliği ortadan kaldırmak adına fiyat marjinal mali-yete eşitlenebilir. Fakar bu durumda tekelci firma belirlenen bu fiyat düzeyinde negatif kâr elde edecektir. Busistemin nasıl işlediğini Şekil 8.5 yardımıyla inceleyelim.

27

8 Tekel

p

y0

ACMC

D

pac

yac ymc

pmc

Şekil 8.5: Doğal tekel.

Şekilden de görüldüğü üzere, ortalama maliyetin mini-mum olduğu nokta talep doğrusunun sağında kalmaktadır.Dahası, talep doğrusu ve marjinal maliyet eğrisi birbiriniortalama maliyetin altında bir yerde kesmektedir. ymc mik-tarı etkin bir çıktı düzeyini gösterse de kârlı bir çıktı de-ğildir. Eğer tekel firmasının çıktısı düzenleyici tarafındanbu şekilde belirlenirse pozitif kâr söz konusu olmadığın-dan tekelci dükkanı kapatacaktır. Şekilde yaşanan durumunardındaki gerekçe çok yüksek sabit maliyetin ve aynı za-manda çok düşük marjinal maliyetin olmasıdır. Bu şekildeoluşan tekele doğal tekel denir. Doğal tekeller genelliklekamunun işlettiği kuruluşlarda görülür. Fakat özel işletme-lerde de karşımıza çıkabilir.

28

9 Tekel Davranışı

Rekabetçi piyasada firmaların birbirine özdeş ürünler sattığını, bu yüzden fiyat artışı karşısında müşterileri-nin tamamını kaybettiğini gözlemlemiştik. Tekel piyasasında ise tek bir firma olması nedeniyle tekelci firmamüşterilerinin tamamını değil, bir kısmını kaybetmektedir. Firmanın tekelci gücü ne kadar artarsa kaybedecimüşteri sayısı da o kadar az olacaktır. Bunun arkasında yatan temel mantık tekelci firmanın sattığı ürünü rakip-lerinin ürününden farklı kılması veya sattığı ürünleri farklı fiyatlardan satmasıdır. İşte bu bölümde tekel gücükazanmaya çalışan firmaların stratejileri incelenecektir.

9.1 Fiyat Farklılaştırması

Önceki bölümde tekelci firmanın etkin olmayan üretim düzeyinde faaliyette bulunduğundan bahsetmiştik. Budüzeyde tüketiciler maliyetin çok üstünde bir fiyatı ödemek zorunda kalıyordu. Tekelcinin daha fazla üret-mek istememesinin nedeni de daha fazla üretmenin bu fiyatı düşereceği gerçeğiydi. Eğer tekelci firma ürününüfarklı fiyatlardan satabilirse mevcut üretim miktarında değişikliğe gidebilecektir. Farklı ürün miktarlarını farklıfiyattan satma şeklindeki bu uygulamaya fiyat farklılaştırma denir. Burada üç tür fiyat farklılaştırmadan bah-sedilecektir.

Birinci derece fiyat farklılaştırması; bu uygulamada tekelci farklı ürün miktarlarını her bir müşteriye farklıfiyattan satmaktadır.

İkinci derece fiyat farklılaştırması; bu uygulamada tekelci yine farklı miktarda ürünü farklı fiyata satmak-tadır, fakat aynı miktarda ürün alan bireyler aynı fiyatı ödemektedir (toptan alımlarda uygulanan indirim gibi).

Üçüncü derece fiyat farklılaştırması; en yaygın uygulanan fiyat farklılaştırması türüdür. Burada tekelciürünü farklı tüketici veya tüketici grubuna farklı fiyattan satmaktadır, fakat aynı gruba ait tüketiciler aynı fiyatıödemektedir (öğrenci indirimi gibi).

9.2 Birinci Derece Fiyat Farklılaştırması

Bu fiyat uygulamasında her bir ürün bireylere ödemeye razı olacakları en yüksek fiyattan satılmaktadır. Şekil9.1’de birinci derece fiyat farklılaştırması gösterilmektedir. Şekilden de görüldüğü üzere, tam rekabet piya-sasında tüketiciye ait olan tüketici rantının tamamı artık üreticiye geçmektedir. Üretici mevcut durumda eldeedebileceği en yüksek kârı elde etmiştir. Mevcut durumda daha fazla kazanabilmesi mümkün değildir. Do-layısıyla, tüketicinin ya da üreticinin durumunu kötüleştirmeden kârı daha fazla arttıramayacağı bize mevcutdurumun Pareto etkin olduğunu söylemektedir.

P

q0

MC

A

p

q0

MCB

Şekil 9.1: Birinci derece fiyat farklılaştırması.

2