warszawskie nowe brÓdno 1940 wydobyte z mgŁy...

WARSZAWSKIE NOWE BRÓDNO 1940

WYDOBYTE Z MGŁY ZAPOMNIENIA

MOTTO

Ponad dziesięć wieków liczy Stare Bródno,

Zaczątkiem stolicy jest prastare gródno.

Zamierzchłej przeszłości ślady odkrywamy

Dziś – o Nowym Bródnie – album przedstawiamy.

Nowe Bródno było ziemią kolejarzy,

Zaszczytna historia tylko tu się zdarzy!

Wiele różnych nacji w wielkiej zgodzie żyło,

Integracja, prawość – były wielką siłą.

Kolejarze z Bródna na hołd zasłużyli,

Z hitlerowskim wrogiem ofiarnie walczyli!

Dzięki kolejarzom Bródno rozkwitało,

Wiekopomne dzieło – okryte jest chwałą.

Regina Głuchowska

Zygmunt Kupniewski

urodził się 27 XI 1929 r. w Warszawie na Nowym Bród-

nie, przy ul. Poborzańskiej, jako trzecie z kolei dziecko

(miał starszego brata i siostrę). Ojciec prowadził pie-

karnię. Ukończył Szkołę Powszechną nr 65, a następnie

rozpoczął naukę w tajnym Gimnazjum im. Władysła-

wa IV. W tym okresie wstąpił do Zawiszaków, naj-

młodszej grupy harcerzy Szarych Szeregów, zrzeszającej

chłopców wieku od 12 do14 lat. Tam też przygotowywał

się do pełnienia służby pomocniczej. Był jednym z naj-

młodszych uczestników ruchu oporu w ośmioosobo-

wym patrolu, zajmował się akcjami rozpoznawczo-sa-

botażowymi. Po Powstaniu Warszawskim jego rodzina

przeniosła się do Mińska Mazowieckiego. W 1955 roku

ukończył studia wyższe na Wydziale Architektury Poli-

techniki Warszawskiej. Mieszka w Warszawie.

WARSZAWSKIEWARSZAWSKIENOWE BRÓDNO NOWE BRÓDNO ll940...940...

Niniejsze opracowanie autorstwa architekta ZYGMUNTA KUPNIEWSKIEGO powstało w wyniku merytorycznej współpracy z REGINĄ GŁUCHOWSKĄ, Prezesem Oddziału Bródno Towarzystwa Przyjaciół Warszawy

Na okładce: ilustracja architekta ZYGMUNTA KUPNIEWSKIEGO

Rysunki izometryczne: architekt ZYGMUNT KUPNIEWSKI

Opisy rysunków: architekt ZYGMUNT KUPNIEWSKI

Zdjęcia pochodzą ze zbiorów prywatnych autora oraz zbiorów ODDZIAŁU BRÓDNO TOWARZYSTWA PRZYJACIÓŁ WARSZAWY

Autorzy tekstu: ZYGMUNT KUPNIEWSKI i REGINA GŁUCHOWSKA

Układ treści: REGINA GŁUCHOWSKA i ZYGMUNT KUPNIEWSKI

Korekta: REGINA GŁUCHOWSKA i KATARZYNA SPOCZYŃSKA-KRÓL

Przygotowanie do druku: KATARZYNA SPOCZYŃSKA-KRÓL

Redakcja: RAFAŁ E. STOLARSKI

Koncepcja i projekt grafi czny: ROBERT T. MĄCZYŃSKI, TOMASZ SNOPEK

Skład, łamanie i druk:

© Copyright by MIASTO STOŁECZNE WARSZAWA – DZIELNICA TARGÓWEK

Publikacja została zrealizowana ze środków DZIELNICY TARGÓWEK M.ST. WARSZAWY z inicjatywy ODDZIAŁU BRÓDNO TOWARZYSTWA PRZYJACIÓŁ WARSZAWY

ISBN: 978-83-60508-46-6

Warszawa 2009

DzielnicaTargówekm.st. Warszawy

Studio DesignEXpressul. Krępowieckiego 11/21601-456 Warszawatel. +48 22 699 72 41

Burmistrz Dzielnicy Targówek

m.st.Warszawy

Szanowni Czytelnicy,

Przypadł mi w udziale niewątpliwy zaszczyt i przyjemność

opatrzenia przedmową książki autorstwa inżyniera architekta

Zygmunta Kupniewskiego „Warszawskie Nowe Bródno 1940

wydobyte z mgły zapomnienia”, której edycję sfinansował

w całości Urząd Dzielnicy Targówek m.st. Warszawy.

Album to niecodzienny, jak niecodzienna jest postać jej Au-

tora. Zygmunt Kupniewski urodził się w roku 1929 na Nowym

Bródnie, przy ul. Poborzańskiej i mieszkał w naszej Dzielnicy

przez kolejnych 10 lat Niepodległej II Rzeczypospolitej oraz

przez okres całej niemieckiej okupacji – aż po Powstanie War-

szawskie. Wysiedlony z Warszawy, nigdy już tu nie powrócił,

lecz wielkie przywiązanie do rodzinnych stron, zmysł obserwa-

cji i niewątpliwe zdolności plastyczne sprawiły, iż doskonale

zapamiętał topografię przedwojennego i okupacyjnego Bródna,

wielu z jego ówczesnych mieszkańców, funkcjonujące tu nie-

gdyś instytucje, firmy czy sklepy oraz dużo wydarzeń z ówcze-

snej, tak odległej już, rzeczywistości.

Te pasjonujące wspomnienia, doświadczenia i refleksje

Autor postanowił spisać i, co może najcenniejsze, zilustrować

własnymi szkicami nieistniejących już miejsc, budynków i ulic

Bródna z około roku 1940 oraz licznymi fotografiami prezentują-

cymi opisywane miejsca w dniu dzisiejszym. Należy tu dodać,

że w tej zaiste benedyktyńskiej pracy pomocą służyła Autorowi

Pani Regina Głuchowska – Prezes Oddziału Bródno Towarzy-

stwa Przyjaciół Warszawy.

Książka, którą trzymają Państwo w rękach, to nie tylko

nieocenionej wartości przyczynek do historii Warszawy i Tar-

gówka – ważny dla naukowców, cenny w edukacji młodzieży

czy pasjonująca lektura dla wszystkich zainteresowanych dzie-

jami naszej Stolicy. To przede wszystkim przelany na papier,

znakomity przykład przywiązania do miejsca swego pochodze-

nia, do swych rodzinnych korzeni i stron. Przykład raz jeszcze

udowadniający, szczególnie w czasach powszechnej globaliza-

cji i odwrotu od pielęgnowania tradycji, jak ważna jest w ży-

ciu każdego z nas tzw. „mała ojczyzna” – miejsce urodzenia,

wychowania, pierwszych doświadczeń życiowych, pierwszych

sukcesów i porażek. Utrwalone dzieje tych „małych ojczyzn”

pozwalają nam w pełni pojąć i opisać losy naszego narodu

i państwa.

7

I Przedmowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9

II Od autora . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11

III Wstęp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13

IV Krótki rys historyczny powstania i rozwoju Bródna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .14

1. Początki Bródna, pochodzenie nazwy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14

2. Położenie średniowiecznego Bródna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14

3. Wybudowanie Kolei Nadwiślańskiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14

4. Powstanie Nowego Bródna pod koniec XIX w. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15

5. Rola specyficznej społeczności kolejarskiej Nowego Bródna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15

6. Mapa Nowego Bródna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16

V Losy Nowego Bródna w czasie II Wojny Światowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .18

1. Plan Nowego Bródna i jego otoczenia w 1939 r. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19

2. Przedwojenne Nowe Bródno na mapach lotniczych – mała i duża skala . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20

3. Wojna w 1939 r. – spalenie części Nowego Bródna i dalsze zniszczenie dzielnicy w 1944 r. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22

4. Odbudowa zniszczeń wojennych – likwidacja dawnego Nowego Bródna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24

VI Kolejarskie Nowe Bródno – widok ogólny od południa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26

VII Kolejarskie Nowe Bródno – rysunki szczegółowe od południa z opisem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30

1. Stacja kolejowa Warszawa–Praga . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31

2. „Dom Dozorców” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32

Spis treści

WARSZAWSKIE NOWE BRÓDNO 1940 WYDOBYTE Z MGŁY ZAPOMNIENIA

8

3. Pętla linii tramwajowej „12” i wejście na cmentarz rzymsko-katolicki od ul. Odrowąża . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34

4. Główne wejście do Warsztatów Kolejowych od ul. Palestyńskiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35

5. Od ul. Julianowskiej do ul. Nadwiślańskiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37

6. Od ul. Nadwiślańskiej do kina „Klub” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37

7. Kościół Matki Boskiej Różańcowej i zespół szkół przy ul. Bartniczej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39

8. Ulice: Poborzańska – Zagraniczna – Kurpiowska – Baryczków – Myszyniecka

(między ul. Poborzańską a ul. Oliwską) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41

9. Ulice: Krakusa – Liwska – Majowa – Bazyliańska (między ul. Wysockiego a ul. Oliwską) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .44

10. Pętla tramwajowa linii „21” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45

11. Szkoła Kolejowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .46

12. Ulice: Poborzańska – Białołęcka – Myszyniecka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47

13. Ulice: Kurpiowska – Białołęcka – Myszyniecka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .48

14. Ulice: Poborzańska – Bolesławicka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .49

15. Wylot ul. Majowej do ul. Białołęckiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50

16. Ulice: Majowa – Białołęcka – Kondratowicza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51

VIII Rysunek ogólnego widoku Nowego Bródna od północy i rysunki szczegółowe – bez opisu . . . . . . . . . . . . . . . . . . .52

1. Pętla tramwajowa linii „21” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56

2. Rozwidlenie ulic Wysockiego i Oliwskiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57

3. Ulice: Myszyniecka – Wysockiego – Poborzańska – Białołęcka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58

4. Ulice: Myszyniecka – Baryczków – Kurpiowska – Zagraniczna – Poborzańska

(między ul. Wysockiego a ul. Oliwską) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59

5. Kościół M.B. Różańcowej i zespół szkół przy ul. Bartniczej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .60

6. Rozwidlenie ulic: Białołęckiej i Wysockiego – Kiejstuta – Nadwiślańska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61

7. Ulice: Kiejstuta – Nadwiślańska – Syrokomli – Julianowska (między ul. Oliwską a ul. Białołęcką) . . . . . . . . . . . . . . . . 62

8. Ulice: Julianowska – Palestyńska (między ul. Oliwską a ul. Białołęcką) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 63

IX Dawne Nowe Bródno na starej i współczesnej fotografii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64

X Zakończenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .107

Wykaz źródeł . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .108

9

PRZEDMOWA

Wejście Polski do Unii Europejskiej – tej wspólnoty naro-

dów i kultur – obliguje nas do szczególnej dbałości o zachowa-

nie naszej polskości, odrębności historycznej i kulturowej. Mie-

dzy innymi chodzi o ocalenie od zapomnienia tych elementów

tradycji, historii, zabytków, zdarzeń i ludzkiej działalności, któ-

re wniosły znaczący wkład w rozwój kultury danego regionu.

Chodzi o zachowanie tych dóbr kultury i przekazanie następ-

nym pokoleniom.

Stąd w niniejszym opracowaniu będzie mowa o jednej

z najstarszych dzielnic Warszawy – Targówku (dawniej Bród-

no). Problematyka ta znajduje się w centrum zainteresowania

i działania obecnych władz Dzielnicy Targówek.

Oto kilka przykładów inicjatyw przez nie podejmowanych:

październik 2007 r.

organizacja sympozjum naukowego dla mieszkańców i mło-

dzieży szkolnej pt. „Targówka spotkania z historią – ludzie,

miejsca, czas”;

listopad 2007 r.

realizacja inicjatywy Oddziału Bródno Towarzystwa Przy-

jaciół Warszawy (OB TPW) – ufundowanie obelisku ku

czci kolejarzy węzła kolejowego Warszawa–Praga;

styczeń 2008 r.

organizacja i sfinansowanie obchodów jubileuszu 25-lecia

Przedmowa

OB TPW – ufundowanie cennych nagród dla zasłużonych

działaczy oraz nagrody dla OB TPW;

marzec 2008 r.

organizacja uroczystej promocji pierwszego wydania mono-

grafii „Cmentarz Bródnowski” (dzieło powstało z inicjaty-

wy i przy merytorycznej pomocy OB TPW);

czerwiec 2008 r.

otwarcie wystawy archeologicznej na terenie średniowiecz-

nego grodziszcza z X wieku w Lasku Bródnowskim pt. „Tu

zaczyna się Warszawa” oraz wydanie informatora;

październik 2008 r.

wydanie przewodnika po Miejscach Pamięci Walk i Mę-

czeństwa na Bródnie pt. „Na Targówku kamienie mówią”;

odsłonięcie w Urzędzie Dzielnicy unikalnej planszy z izo-

metrycznym widokiem na ulice i drewniane domy Nowego

Bródna z 1940 r. autorstwa architekta Zygmunta Kupniew-

skiego.

Z powyższego zestawienia widać, że władze samorządowe

doceniają chlubną, historyczną przeszłość Dzielnicy Targówek.

Działalność władz dzielnicy w tym zakresie doskonale kore-

sponduje ze statutowym działaniem Oddziału Bródno Towa-

rzystwa Przyjaciół Warszawy, które jako organizacja pożytku

publicznego, od 25 lat zajmuje się wydobywaniem z mroków


10

przeszłości Targówka elementów o doniosłym, historycznym

znaczeniu.

Powstałe w 1982 r. Koło Miłośników Bródna skupiło grupę

najstarszych mieszkańców, społeczników i pasjonatów, przed-

stawicieli różnych zawodów, którzy w ciągu 20 lat – współ-

działając z Towarzystwem Opieki Nad Zabytkami – odre-

staurowali ponad 150 pomników i sarkofagów na Cmentarzu

Bródnowskim oraz ustawili wiele pomników i tablic w Miej-

scach Pamięci Walk i Męczeństwa na Bródnie. Działaniem

swym starali się ocalić od zapomnienia ślady historycznej,

chlubnej przeszłości swej „małej ojczyzny”. Byli inicjatorami

i współautorami wydanych w latach 1995 i 2002 dwóch tomów

wspomnień mieszkańców Bródna pt. „Bródno i okolice w pa-

miętnikach mieszkańców”.

Dzieła te stały się dokumentem historycznym okresu zabo-

rów, 20-lecia międzywojennego, czasu II wojny światowej oraz

lat powojennych. Autorzy wspomnień prostymi słowami dali

prawdziwe świadectwo życia ludzi mieszkających i działają-

cych na Bródnie. To właśnie z kart tych wspomnień dowiadu-

jemy się o początkach zaistnienia na polach i ugorach Bródna

– pod koniec XIX wieku – osady zwanej „Nowym Bródnem”,

którą zamieszkiwali głównie pracownicy związani z wybudo-

waną w latach 1887–1889 Koleją Nadwiślańską.

Lektura wspomnień zawartych w I i II tomie „Bródno i oko-

lice w pamiętnikach mieszkańców” – zainspirowała architekta

Zygmunta Kupniewskiego (urodzonego na Bródnie) do stworze-

nia dzieła pt. „Izometryczny widok Nowego Bródna z 1940 r.”.

Autor chciał pokazać potomnym wierny obraz opisanego

w książkach Bródna drewnianego, którego dziś już nie ma. Dla-

tego też w 2006 r. Zygmunt Kupniewski przekazał Oddziałowi

Bródno Towarzystwa Przyjaciół Warszawy kserokopię swego

dzieła – do wykorzystania w dzielnicy.

W 2008 r. władze Dzielnicy Targówek (z inicjatywy OB

TPW), na podstawie tej kserokopii, wykonały dwie tabli-

ce z izometrycznym widokiem ulic i domów Nowego Bródna

z 1940 r., które zostały udostępnione mieszkańcom na terenie

Ratusza.

Wielkie zainteresowanie oglądających zdopingowało nas do

sporządzenia niniejszego opracowania. W ten sposób chcemy

przekazać następnym pokoleniom prawdziwą, historyczną wie-

dzę o tym nieistniejącej dziś fragmencie Warszawy.

Regina Głuchowska

Prezes OB TPW

11

OD AUTORA

Urodziłem się na Nowym Bródnie w 1929 r. w „drewniaku”

przy ul. Poborzańskiej 17 i przeżyłem w mojej dzielnicy nieprze-

rwanie swoje dzieciństwo i okres chłopięcy, zamieszkując także

na ulicach Majowej, Krakusa i w końcu na Kurpiowskiej – aż

do Powstania w 1944 r., kiedy spłonęło nasze domostwo i los

wygnał mnie poza Warszawę. Nigdy już na Nowe Bródno

nie powróciłem, ale obrazy miejsc i znaczące doznania, które

mnie ukształtowały, trwale zapadły w najgłębsze pokłady mej

świadomości, a wspomnienia tego okresu mojego życia wracały

uparcie i coraz częściej, wraz z upływem lat.

Moje młodzieńcze, pamięciowe obrazy Nowego Bródna

wspomożone nabytym architektonicznym wykształceniem oraz

dostępną ikonografią i opisami, pozwoliły mi na próbę przenie-

sienia na papier jego widoków z około 1940 r. Przyjąłem tę datę,

ponieważ w tym okresie południowa część dzielnicy, której wi-

doki niedostatecznie utrwaliły mi się w pamięci, była już znisz-

czona podczas działań wojennych w 1939 r. (dotyczy rejonu

ulic: Białołęckiej, Budowlanej, Ogińskiego i Syrokomli), a nie

rozpoczęło się dalsze niszczenie przez okupanta pozostałej za-

budowy Warsztatów Kolejowych w rejonie ulic: Białołęckiej,

Budowlanej, Oliwskiej i Nadwiślańskiej.

Obraz ten przedstawiłem w dwóch ogólnych izometrycz-

nych rysunkach z lotu ptaka, od południowej i północnej stro-

Od autora

ny, wzdłuż głównych ulic dzielnicy: Białołęckiej i Wysockiego,

z pominięciem skrajnej, rozproszonej zabudowy. Wykonane zo-

stały w skali 1:3300.

Warsztaty i tereny kolejowe przedstawiłem w szkicowej po-

staci z nawiązaniem do obsługujących je ulic Nowego Bródna.

Rysunki posiadają dawne nazwy ulic oraz otaczających osad,

po których zaginął ślad1.

Dla ułatwienia ogólnego zapoznania się z obrazem daw-

nej dzielnicy i umożliwienia dokonania analizy porównawczej

z obecnym zagospodarowaniem, na rysunkach ogólnego widoku

naniosłem:

a) wizualizację obecnego przebiegu głównych ulic, uproszczo-

nego układu wielokondygnacyjnych budynków i przebiegu

torów pociągów pasażerskich (ułatwiającą rozeznanie wza-

jemnego topograficznego usytuowania dawnej i nowej za-

budowy),

b) barwne oznaczenie reliktów dotychczas zachowanej dawnej

zabudowy,

1 Oryginały obu izometrycznych rysunków Nowego Bródna z 1940 r. – wzdłuż

ul. Białołęckiej i ul. Wysockiego (w skali 1:1000) wraz z opisami od 2006 r.

stanowią własność Muzeum Historycznego m.st. Warszawy i znajdują się

w jego zasobach.


12

c) numerowane prostokątne ramki określające usytuowanie

fragmentarycznych rysunków szczegółowych w skali 1:1000.

Przy każdym rysunku szczegółowym znajduje się opis cha-

rakterystycznych obiektów oznaczonych identyfikacyjnym nu-

merem, zapamiętanych ludzi i zdarzeń. Jak zwykle bywa, cha-

rakterystykę miast najczęściej określają znajdujące się w nich

sklepy, lokale gastronomiczne, szkoły, budynki użyteczności

publicznej, parki, pomniki oraz zapamiętani, znani mieszkańcy.

Przy niektórych opisach zamieszczone zostały także posiadane

lub użyczone zdjęcia ludzi i obiektów, które urealnią i przybliżą

oglądane obrazy.

Niech te wspomnieniowe rysunki staną się cząstką tradycji

współczesnego Nowego Bródna!

Zygmunt Kupniewski

13

WSTĘP

Tytuł opracowania zachęca do odbycia wyprawy „w głąb

czasu” odległego o blisko 70 lat od dnia dzisiejszego.

Powrót w przeszłość umożliwił architekt – inż. Zygmunt

Kupniewski, który urodził się i mieszkał na Bródnie.

Artysta dokonał rzeczy niebywałej – rozrysował plan-

sze przedstawiające izometryczny widok zapamiętanych ulic

i drewnianych domów Bródna z 1940 r., zanim okupant hitle-

rowski nie zrównał go z ziemią w czasie II wojny światowej.

Wykonane z fotograficzną dokładnością plansze dały obraz

układu ulic i drewnianych obiektów Bródna z tamtych lat. Przy

tworzeniu dzieła autor korzystał ze starych map, zdjęć lotni-

czych oraz różnych przedwojennych materiałów.

Wszystko to pozwoliło na próbę odtworzenia obrazu histo-

rycznego dawnego Bródna, którego dziś już nie ma, ale może-

my tam na chwilę powrócić w czasie proponowanej wyprawy

w przeszłość.

Aby ułatwić Czytelnikom lepsze poznanie oglądanych

fragmentów ulic i obiektów, celowe jest połączenie obrazu z opi-

sem i wyjaśnienie – co i gdzie się znajduje. W niniejszej publi-

kacji źródłem opisów i komentarzy są:

a) przypisy autora plansz Zygmunta Kupniewskiego, który

z wielką dokładnością poczynił zapiski o zapamiętanych

ulicach, budynkach, mieszkańcach, wydarzeniach z okresu

Wstęp

lat II wojny światowej, gdyż był wówczas mieszkańcem

Bródna,

b) wypowiedzi mieszkańców Bródna zawarte w I i II tomie

książki pt. „Bródno i okolice w pamiętnikach mieszkań-

ców”, wydanej przez Oddział Bródno Towarzystwa Przyja-

ciół Warszawy w latach 1995 i 2002. Dzieło to jest kopalnią

wiedzy i szczegółowych informacji o mieszkańcach, zdarze-

niach, o codziennym życiu obywateli, o historii powstania

i rozwoju Bródna na przestrzeni dziesiątków lat. Źródłowe

materiały były gromadzone i przechowywane przez preze-

sów Oddziału Bródno TPW.

Tak opracowany materiał – w formie albumu – stanowić

może dla przyszłych pokoleń zasób bezcennej wiedzy o przeszło-

ści naszej „małej ojczyzny”. Jest to utrwalenie historycznej prze-

szłości Bródna – m.in. do wykorzystania w pracy w szkołach.

Architekt Zygmunt Kupniewski zilustrował na planszach

tylko część Bródna – tak zwane „Nowe Bródno”, które powsta-

ło na pustych piaszczystych polach pod koniec XIX w. w rejo-

nie ulic Wysockiego, Oliwskiej, Toruńskiej i dawnej Białołęckiej

– po wybudowaniu Kolei Nadwiślańskiej. Powstała osada była

zamieszkała głównie przez pracowników zatrudnionych na kolei.

Regina Głuchowska


14

1. Początki Bródna, pochodzenie nazwy

Pod koniec IX wieku po prawej stronie Wisły, w jej staro-

rzeczu, w sąsiedztwie przeprawy przez nią brodem, wokół śre-

dniowiecznego grodu, powstała osada nazwana Bródnem. Osa-

dzona była na piaszczystej wydmie nad rzeką Brodnią (stąd

nazwa), wśród bagien i lasów, z małym obszarem gruntu do

upraw rolnych.

Gród obronny wraz z osadą Bródno wielokrotnie był palony

i niszczony przez Szwedów oraz przez Rosjan. Nigdy nie zo-

stał odbudowany, natomiast osada Bródno rozwijała się, gdyż

leżała na ważnym szlaku handlowym z Rusi Kijowskiej na za-

chód.

2. Położenie średniowiecznego Bródna

Średniowieczne Bródno obejmowało rozległe pola i ugory:

– na zachodzie – nad Wisłą – graniczyło z Golędzinowem;

– na południu – ze wsią Targowe Wielkie – w rejonie dzisiej-

szej ul. Targowej i Targówka;

– na wschodzie – wieś Bródno – graniczyła ze wsią Marki

i Ząbki;

– na północy – Bródno obejmowało Pelcowiznę i graniczyło

z Białołęką i Choszczówką, dochodząc aż do Nieporętu.

Krótki rys historyczny powstania

i rozwoju Bródna

Według zapisków historyków z 1414 r. Bródno obejmowało

teren kilkuset hektarów, w tym wiele lasów i nieużytków z roz-

rzuconymi osadami i wioskami. W latach późniejszych było

majątkiem książąt z rodziny Piastów, z niewielką liczbą miesz-

kańców – poddanych. Ziemie te często były nadawane na wła-

sność rycerstwu lub Kościołowi.

W latach 60-tych XIX w. na mocy ukazu carskiego wieś

Bródno weszła w skład gminy Bródno. W latach 1905–1915

do gminy Bródno weszły następujące miejscowości: Biało-

łęka, Brzeziny, Grodzisk, Pustelnik, Marki, Stare Bródno,

Targówek, Zacisze, Aleksandrów, Elsnerów, Żerań, Pel-

cowizna, Golędzinów. Były to rejony podmiejskie, biedne,

zaniedbane, o niskiej, drewnianej zabudowie, gdyż po wy-

budowaniu Cytadeli władze carskie zabraniały ludności

stawiania, po praskiej stronie Wisły, budynków wysokich

i trwałych.

3. Wybudowanie Kolei Nadwiślańskiej

Okres wieloletniej stagnacji i zastoju w rozwoju na tych

terenach przerwało po 1862 r. doprowadzenie do prawobrzeżnej

Warszawy linii kolejowych:

– z Petersburga do Dworca Wileńskiego;

15

KRÓTKI RYS HISTORYCZNY POWSTANIA I ROZWOJU BRÓDNA

– z Kijowa i Moskwy – Kolej Terespolska do Dworca

Wschodniego.

Po wzniesieniu w 1875 r. mostu kolejowego łączącego oba

brzegi Wisły wybudowana została w 1877 r. prawobrzeżna Kolej

Nadwiślańska – łącząca Dęblin z Mławą i z pruską granicą.

Powstanie stacji kolejowej Warszawa–Praga (na tyłach

obecnego Domu Kultury „Świt” przy ul. Wysockiego) wraz

z ogromną siecią rozrządową torów przeładunkowych i postojo-

wych przyczyniło się do gwałtownej rozbudowy Pragi, Nowe-

go Bródna, Targówka i Pelcowizny oraz spowodowało rozwój

gospodarczy i cywilizacyjny tych terenów, zwłaszcza po odzy-

skaniu niepodległości w 1918 r.

4. Powstanie Nowego Bródna pod koniec XIX w.

W 1916 r. włączono w granice miasta stołecznego Warsza-

wy dawną gminę Bródno z Pelcowizną i Golędzinowem. Roz-

budowana i zabudowana zachodnia część rozległych pól wsi

Bródno, pod wpływem bliskości węzła Kolei Nadwiślańskiej,

przybrała nazwę Nowe Bródno; reszta wsi i osad nazywana

była Starym Bródnem. Stare i Nowe Bródno oddzielone były

cmentarzami – katolickim i żydowskim. Nowe Bródno z po-

czątków XX w. położone było wzdłuż torów Kolei Nadwi-

ślańskiej.

Rozbudowa Kolei Nadwiślańskiej przyczyniła się także do

rozbudowy peryferyjnych terenów Nowego Bródna – Śliwic,

Targówka i Pelcowizny. Wybudowano duża stację rozrządo-

wą na Bródnie, wiele magazynów i składów, np. składy opału,

zbiorniki nafty „Nobel” na Pelcowiźnie, Towarzystwo Budowy

Wagonów Sypialnych na Śliwicach.

W 1877 r. uruchomiona została parowozownia, a w 1879 r.

powstały na Bródnie słynne Warsztaty Wagonowe, które ode-

grały istotną rolę w utworzeniu i zintegrowaniu środowiska ko-

lejarzy węzła kolejowego Warszawa–Praga.

5. Rola specyficznej społeczności kolejarskiej Nowego Bródna

Rozwój węzła kolejowego wymagał zatrudnienia wielu spe-

cjalistów z różnych dziedzin kolejnictwa. Na Nowym Bródnie

osiedlali się rozmaici fachowcy, zarówno z kraju jak i z zagrani-

cy. Trzeba było zatrudnić wielu maszynistów, pomocników ma-

szynistów, pracowników ruchu kolejowego, taboru, warsztatów

naprawczych.

Dla nich i dla ich rodzin kolej organizowała budownictwo

mieszkaniowe, umożliwiała zakup działek budowlanych zloka-

lizowanych w pobliżu stacji Warszawa–Praga, udzielała kre-

dytów i fachowej pomocy. Dobrze zarabiający kolejarze szyb-

ko osiągali stabilizację życiową. Ambicją każdego pracownika

kolejnictwa było staranne wychowanie i wykształcenie dzieci.

Pomocą służyły i były kuźnią kadr szkoły kolejowe – w rejonie

ul. Wysockiego i ul. Bartniczej. Wielu kolejarzy w początkach

XX w. kończyło studia wyższe.

Warsztaty Kolejowe w trosce o zapewnienie pracownikom

wysokiego poziomu kultury organizowały kluby sportowe, kina,

domy ludowe, biblioteki, ochronki dla dzieci, przychodnie lekar-

skie oraz inne udogodnienia życia codziennego.

Nowe Bródno zamieszkiwali przedstawiciele różnych naro-

dowości i wyznań. Na ul. Białołęckiej i jej przecznicach (patrz

mapka Nowego Bródna) sąsiadowali ze sobą i żyli w najlepszej

zgodzie Polacy, Żydzi, Niemcy, Rosjanie – np. Tomasz Gra-

bowski sąsiadował z Jankelem Gurfinklem, Fiodor Derewonko

mieszkał obok Wilhelma Kirscha. Na ulicy Toruńskiej Adam

Szatkowski osiedlił się obok Abrama Goldszteina. I tu cieka-


16

wostka. Prawnuczka p. Goldszteina – Jadwiga Goldsztein – nie-

dawno napisała pracę magisterską pt. „Kulturotwórcza działal-

ność Oddziału Bródno Towarzystwa Przyjaciół Warszawy”.

Różnice narodowościowe nie były przeszkodą w prawdzi-

wym zintegrowaniu środowiska kolejarzy na Nowym Bródnie.

O patriotycznej postawie kolejarzy w okresie II wojny świa-

towej świadczyła ich współpraca z księdzem Józefem Woźnia-

kiem – kapelanem Armii Krajowej i Szarych Szeregów (organiza-

torem Szarych Szeregów na Bródnie był m.in. Leon Skórzewski

– dziś zasłużony kombatant). Młodzi chłopcy z rodzin kolejar-

skich zgrupowani w kole ministrantów przy kościele M.B. Ró-

żańcowej na Bródnie, organizowali skuteczne sabotaże – jak np.

wysadzanie i zderzanie pociągów towarowych poprzez manipu-

lowanie składami. Celem było zdobycie broni dla żołnierzy pod-

ziemia, żywności, materiałów sanitarnych. Ratowano transporty

dzieci z Zamojszczyzny wywożone w bydlęcych wagonach do

Niemiec. Rodziny kolejarskie ofiarnie się nimi opiekowały.

Wszystko to sprzyjało ukształtowaniu się specyficznej spo-

łeczności kolejarskiej na Nowym Bródnie, o wysokim morale

oraz ambicjach zawodowych i życiowych. Ciężka, odpowiedzial-

na praca kolejarzy, szlachetna obyczajowość zawodowa i spo-

łeczna, silne, pełne życzliwości, niemalże rodzinne więzi sąsiedz-

kie, określony kanon etyki i zachowań współżycia codziennego,

wywarły na przestrzeni wielu lat zasadniczy wpływ na rozwój

cywilizacyjny i gospodarczy Nowego Bródna i okolic.

I tu aktualne są słowa fragmentu „Hymnu Miłośników

Bródna”:

„[…] Kolejarze z Bródna na hołd zasłużyli,

z hitlerowskim wrogiem ofiarnie walczyli!

Dzięki kolejarzom Bródno rozkwitało,

wiekopomne dzieło okryte jest chwałą”.

6. Mapa Nowego Bródna

Oddział Bródno TPWOpracowała Regina Głuchowska

17

KRÓTKI RYS HISTORYCZNY POWSTANIA I ROZWOJU BRÓDNA


18

1. Plan Nowego Bródna i jego otoczenia w 1939 r.

2. Przedwojenne Nowe Bródno na mapach lotniczych – mała i duża skala

3. Wojna w 1939 r. – spalenie części Nowego Bródna i dalsze zniszczenia dzielnicy w 1944 r.

4. Odbudowa zniszczeń wojennych – likwidacja dawnego Nowego Bródna

Losy Nowego Bródna w czasie

II Wojny Światowej

19

LOSY NOWEGO BRÓDNA W CZASIE II WOJNY ŚWIATOWEJ

1. Plan Nowego Bródna i jego otoczenia w 1939 r.


20

2. Przedwojenne Nowe Bródno na mapach lotniczych

MAŁA SKALA

Oto rzeczywisty ogólny obraz przed-

wojennego Nowego Bródna na zdjęciu

lotniczym z 1935 r. Ulica Odrowąża,

która wzdłuż cmentarza żydowskiego

i rzymsko-katolickiego wchodzi w za-

budowę Nowego Bródna, tam od bra-

my cmentarnej zmienia nazwę na „ulica

Białołęcka”. Dobiega ona do gmachów

szkół i kościoła M.B. Różańcowej, tu

skręca w prawo i dąży ku skrzyżowaniu

z graniczną ulicą Kondratowicza; dalej

już jako gminna droga wiedzie do wsi

Białołęka. Sąsiednia prosta ulica – to

ulica Wysockiego, która zaczyna bieg

od ulicy Poborzańskiej ku Szkole Kole-

jowej i kończy zbiegiem ulic: Toruńskiej,

Marywilskiej i Kondratowicza. Ulica

Poborzańska łączyła wtedy Białołęcką

z Wysockiego; przebicie Wysockiego

do Białołęckiej nastąpiło później. Przy

Szkole Kolejowej ulica Toruńska prze-

chodziła przez tory kolejowe i łączyła

Nowe Bródno z sąsiadem – Pelcowizną

i z szosą modlińską, a także z kolejką

wąskotorową Karczew – Most – Jabłon-

na.

Na zdjęciu zaznaczony został ramką fragment obszaru, którego dokładniejsze

zdjęcie lotnicze obejrzymy na następnej stronie.

Obniżając lot nad ulicą Białołęcką na odcinku od ulicy Budowlanej do ulicy Kiej-

stuta, widzimy już dokładnie dachy domów, zacienione ulice, drzewa, tramwaj jadą-

cy do Śródmieścia, samochody, furmanki… Z lewej strony widać główne wejście do

Warsztatów Kolejowych, obok wrzecionowaty kształt parku Warsztatów, z boku hale

warsztatowe. Obraz dzielnicy tętniący życiem własnym i miasta.

21


DU

ŻA

SK

AL

A


22

3. Wojna w 1939 r. – spalenie części Nowego Bródna oraz dalsze zniszczenie dzielnicy w 1944 r.

Wybuch II Wojny Świato-

wej przyniósł tragiczne skutki

dla Warszawy i dla Nowe-

go Bródna. Podczas nalotów

w dniach 6 i 7 IX 1939 r. spłonął

duży południowy obszar dziel-

nicy w rejonie ulic: Białołęckiej,

Budowlanej, Ogińskiego i Sy-

rokomli, przeważnie drewnia-

nej zabudowy mieszkalnej oraz

zniszczona została część nawy

bocznej kościoła M.B. Różań-

cowej.

23


Opis zniszczenia dzielnicy w 1944 r.

14 IX 1944 r. Nowe Bródno zostało

wyzwolone z okupacji niemieckiej. Woj-

ska hitlerowskie umocniły się na linii

Kanału Żerańskiego i stamtąd raziły

ogniem artyleryjskim Bródno i Pelco wiz-

nę. W efekcie pożary strawiły przeważnie

drewniane zabudowania, a mieszkańcy

rozpierzchli się w poszukiwaniu schronie-

nia.

Na zdjęciu lotniczym wykonanym

w początku 1945 r. widać ogrom zniszcze-

nia dokonanego na pokazanym fragmencie

obszaru Nowego Bródna. Oto rozwidlenie

ulic: Białołęckiej i Wysockiego. Z prawej

strony jaśnieje plama pogorzeliska drew-

nianego kościoła M.B. Różańcowej i ota-

czających domostw, aż do ulicy Zagranicz-

nej. Ocalały jedynie murowana kamienica

i piekarnia Derewońki oraz dom Olszew-

skich. Wzdłuż ulicy Wysockiego ostało się

tylko kilka murowanych budynków, niczym

wyspy w morzu pogorzelisk, m.in. Sulicha,

DALSZE ZNISZCZENIE DZIELNICY W 1944 R. – ZDJĘCIE LOTNICZE


24

Kazimierczaka, Wyrwickich, Kędziorka i Klotza z sąsiadami. Po

nieparzystej stronie ulicy Kiejstuta widać ocalony zespół kilku bu-

dynków, m.in. murowany „Dom Strażaka”, który po kilku dniach

został zrównany z ziemią pociskiem z działa kolejowego. Powyżej

niego czernieje ogromny oczodół wypalonej sali kina „Klub” oraz

ruiny części wachlarzowej parowozowni.

Po dawnej, miłej sercu dzielnicy pozostało tylko pogorzeli-

sko…

4. Odbudowa zniszczeń wojennych – likwidacja dawnego Nowego Bródna

Nowe Bródno czekało na swoje nowe przeznaczenie w od-

budowującej się Warszawie. Po dwudziestu latach zmieniła się

trakcja kolejowa na elektryczną i spalinową, powstały w nieda-

lekim Mińsku Mazowieckim i w Pruszkowie ogromne Zakłady

Naprawcze Taboru Kolejowego, a warsztaty i parowozownie

stały się nieużyteczne. Po drugiej stronie torów, na obszarze

także zniszczonej Pelcowizny, powstała potężna Fabryka Sa-

mochodów Osobowych, a na piaskach Annopola, po zlikwido-

waniu tandetnych baraków, wyrosła Żerańska Dzielnica Prze-

mysłowo-Składowa. Przeznaczeniem Nowego Bródna było

stanie się zapleczem mieszkaniowym dla pracowników tych

zakładów. Pozostały tylko ślady dawnych ulic, resztki zabudo-

wań, nieliczni dawni i nowo przybyli mieszkańcy wierzący, że

Nowe Bródno odrodzi się jak feniks z popiołów.

Stało się to dopiero w 1961 r., kiedy rozpisano konkurs ar-

chitektoniczny na projekt nowej sześćdziesięciotysięcznej dziel-

nicy. Wygrał go zespół w składzie: Jerzy Stanisławski, Janina

Szulecka, Tadeusz Szulecki. Przesunięto w tym rejonie grani-

ce miasta poza Stare Bródno oraz Kanał Żerański i na części

tego obszaru o powierzchni 410 ha zaprojektowano i zrealizo-

wano socrealistyczną dzielnicę mieszkaniową o dużej skali,

ograniczoną od północy terenami przemysłowymi Żerania, od

zachodu – szlakiem kolejowym, od południa – cmentarzem, zaś

od wschodu – ogólnomiejskimi terenami rekreacyjnymi Lasku

Bródnowskiego. Obszar ten opasano trasami szybkiego ruchu

(Toruńska, Wysockiego, Budowlana, Św. Wincentego), włącza-

jącymi Nowe Bródno w organizm całego miasta. Podstawową

realizację zakończono w 1975 r. Powstała dzielnica posiadająca

wówczas 68 tysięcy izb mieszkalnych.

Wśród tej ogromnej zabudowy znikła dawna gęsta sieć uli-

czek przedwojennego Bródna, zaś te, które pozostały, przeważ-

nie zmieniły nazwy, długość lub kierunek. Nowo powstały tor

dla pasażerskich pociągów wjechał w dawny obszar mieszkalnej

zabudowy między ulicami Wysockiego a Oliwską. Dwurzędo-

wa, szeroka arteria Wysockiego o długości 2 km oraz rozległe ob-

szary międzyblokowej zieleni połknęły uliczki i ogródki dawnej

zabudowy. Białołęcka, dawna główna ulica dzielnicy, przebiega

krótkim odcinkiem poza Trasą Toruńską. Trudno odnaleźć śla-

dy dawnego kolejarskiego Nowego Bródna. Pozostało zaledwie

kilka drewniaków, kilkadziesiąt murowanych budynków, zespół

szkół przy ulicy Bartniczej, które są świadkami dawnych lat.

Obraz i atmosfera dawnej dzielnicy pozostał także w pa-

mięci i sercach jego ówczesnych mieszkańców, którzy serdecz-

nie wspominają ją w swych pamiętnikach opisujących życie

codzienne, zwyczaje i tradycje mieszkańców, wspomaganych

nielicznymi, ocalonymi z pożogi zdjęciami. Słowo utrwaliło

i przekazało to wszystko, lecz obraz pozostał tylko w ulotnej

pamięci niewielu już sędziwych bródnowian. Brakowało prze-

kazu ikonograficznego, który by to unaocznił, pozwolił utrwalić

i przekazać następnym pokoleniom.

Obraz dawnego Nowego Bródna ginął we mgle zapomnie-

nia… Lecz w tym opracowaniu jak feniks z popiołów powraca!

25


Spróbujmy rozwiać tę mgłę zapomnienia. Zacznijmy od

ogólnego zapoznania się z widokiem całej dzielnicy, przebie-

giem głównych ulic i powiązania ich z otaczającymi terenami

i sąsiadami, od znalezienia jej centrum. Nadlatujemy najpierw

od strony południowej, od Pragi. Widzimy, jak potok tram-

wajów, samochodów, wozów konnych przeciska się jedynym

wiaduktem pod torami (w obniżeniu terenu często zalewanym

wodami opadowymi) i następnie rozdziela się: na prawo w ul.

Św. Wincentego, na Targówek i ku Staremu Bródnu i w lewo

w ul. Odrowąża, w kierunku Nowego Bródna, dokąd kierujemy

nasz lot. Przed nami rozległa, otwarta przestrzeń ograniczona

od zachodu nasypami kolejowymi, szerokim pasem kolejowych

torowisk rozrządowych i pasażerskich w kierunku Modlina. Za

torami widać stację Warszawa–Praga, do której można doje-

chać tylko od ul. Modlińskiej; pasażerowie z Nowego Bródna

musieli przechodzić przez torowiska.

Od wschodu ul. Odrowąża graniczyła z bezdrzewnymi

pagórkami cmentarza żydowskiego, a następnie z ceglanym

murem cmentarza rzymsko-katolickiego; łączna długość uli-

cy wynosiła około 2 kilometrów. Między terenami kolejowymi

a ul. Odrowąża rozciągał się pas częściowo podmokłych nie-

użytków, na którym przed wojną kolejarze wybudowali boisko

piłkarsko-lekkoatletyczne, z drewnianą trybuną oraz boiska do

Kolejarskie Nowe Bródno

– widok ogólny od południa

piłki ręcznej. Wzdłuż wybrukowanej ul. Odrowąża biegło toro-

wisko tramwajowe linii „21” i „12”,a rangę tej arterii podnosiły

trzy rzędy dorodnych topoli. Perspektywę zamykał, niby twier-

dza obronna, wspaniały gmach „Domu Dozorców” (mieszczą-

cy Liceum im. płk. Leopolda Lisa-Kuli), z zagospodarowanymi

dla celów sportowych oczkami wodnymi.

Tu zaczyna się zabudowany obszar Nowego Bródna, usy-

tuowane jest zachodnie główne wejście na cmentarz rzym-

sko-katolicki i pętla tramwajowa linii „12”, a ul. Odrowąża

kończy swój bieg i oddaje pałeczkę ul. Białołęckiej. Ulica ta

o nawierzchni brukowej, z rozstawionymi po skrajach torami

tramwajowymi linii „21”, przebiegała około 600 m w linii pro-

stej, a następnie, od ul. Bartniczej, skręcała w prawo, w kierun-

ku wsi Białołęka, zaś dalszym przedłużeniem tej ulicy oraz linii

tramwajowej w linii prostej była ul. Wysockiego, która docho-

dziła czołowo do ul. Toruńskiej. Tam też linia tramwajowa „21”

miała swoją pętlę. Obok rozlokował się gmach Szkoły Kolejo-

wej. Ul. Toruńska łączyła Nowe Bródno przejazdem przez tory

z dzielnicą Pelcowizna, zaś w kierunku wschodnim, już jako ul.

Kondratowicza, prowadziła do Starego Bródna. Tereny kolejo-

we na całej długości Nowego Bródna oddzielał od zabudowy

szeroki, nieurządzony pas ul. Oliwskiej. Od ul. Białołęckiej i ul.

Wysockiego odchodziły prostopadle ulice: szersze, brukowa-


26

ne – z chodnikami, które stanowiły dojazd do terenów kolejo-

wych, do szkół i obiektów użyteczności publicznej oraz węższe

– mieszkaniowe, zwykle nieutwardzone. Główne wejście na

teren Warsztatów Kolejowych znajdowało się od ul. Palestyń-

skiej, do Depot – od ul. Kiejstuta, zaś do składu opału – od ul.

Zagranicznej. Rozwidlenie ul. Wysockiego i ul. Białołęckiej

stanowiło niezorganizowane centrum dzielnicy, gdyż przy nim

skupiał się zespół ogólnych obiektów, jak: kościół, zespół szkół,

kino, dom strażaka, poczta, sklepy itp.

27



28

29



30

1. Stacja kolejowa Warszawa–Praga

2. „Dom Dozorców”

3. Pętla linii tramwajowej „12” i wejście na cmentarz rzymsko-katolicki od ul. Odrowąża

4. Główne wejście do Warsztatów Kolejowych od ul. Palestyńskiej

5. Od ul. Julianowskiej do ul. Nadwiślańskiej

6. Od ul. Nadwiślańskiej do kina „Klub”

7. Kościół Matki Boskiej Różańcowej i zespół szkół przy ul. Bartniczej

8. Ulice: Poborzańska – Zagraniczna – Kurpiowska – Baryczków – Myszyniecka (między ul. Poborzańską a ul. Oliwską)

9. Ulice: Krakusa – Liwska – Majowa – Bazyliańska (między ul. Wysockiego a ul. Oliwską)

10. Pętla tramwajowa linii „21”

11. Szkoła Kolejowa

Kolejarskie Nowe Bródno z 1940 r.

– rysunki szczegółowe od południa

z opisem

31

KOLEJARSKIE NOWE BRÓDNO Z 1940 R.. – RYSUNKI SZCZEGÓŁOWE OD POŁUDNIA Z OPISEM

12. Ulice: Poborzańska – Białołęcka – Myszyniecka

13. Ulice: Kurpiowska – Białołęcka – Myszyniecka

14. Ulice: Poborzańska – Bolesławicka

15. Wylot ul. Majowej do ul. Białołęckiej

16. Ulice: Majowa – Białołęcka – Kondratowicza

Po dokonaniu rozpoznawczego lotu, gdy mamy przed ocza-

mi ogólny obraz dawnego Nowego Bródna z lat czterdziestych,

pora ponowić przelot, lecz na małej wysokości, tak, aby można

było przyjrzeć się szczegółowo budynkom, ulicom, przejeżdża-

jącym tramwajom i furmankom, śpieszącym się ludziom…

Chciałbym, aby pomocne były załączone do każdego ob-

razu moje opisy ograniczone subiektywnym rozeznaniem i za-

wodną pamięcią. Jednocześnie pragnąłbym, by stanowiły za-

chętę do wzbogacenia ich nowymi wiadomościami i obrazami

świadków tamtych lat.

1. Stacja kolejowa Warszawa–Praga

Oto wspomniany budynek stacji Warszawa–Praga (2) usy-

tuowany w pobliżu „Domu Dozorców”. Wybudowany w 1887 r.

w czasie ogromnej rozbudowy praskiego i wolskiego węzła ko-

lejowego, a bezpośrednio związany z obsługą nowo wybudowa-

nej linii do Mławy oraz dla załogi powstałych Warsztatów Ko-

lejowych na Nowym Bródnie, a także okolicznych zakładów na

Pelcowiźnie, Żeraniu, Golędzinowie. Stąd podróżowano wów-

czas także do lewobrzeżnej Warszawy – przez most kolejowy

pod Cytadelą. Stacja była oczywiście wykonana w konstruk-

cji drewnianej, gdyż usytuowana był w esplanadzie twierdzy

i umocnień śliwickich. Przylegała swą 60-metrową długością

do zadaszonego peronu, w środku posiadała wysoki, przelotowy

hall kasowy i poczekalnię. Budynek oflankowany był dwiema

ozdobnymi wieżyczkami z iglicami. Całość oszalowana profilo-

wanymi deskami z ozdobnym wykończeniem naroży i obramo-

wań otworów, stwarzała wrażenie uzdrowiskowej architektury

Nałęczowa, ale także podobnych obiektów w dalekiej Rosji.

Obiekt stał w otoczeniu wysokich drzew. Dojazd do niego pro-

wadził jedynie z szosy modlińskiej; mieszkańcy Nowego Bród-

na dostawali się „dzikim” dojściem przy „Domu Dozorców”,

po uciążliwym pokonaniu licznych torowisk. Budynek obecnie

nie istnieje.

W rejonie ul. Staniewickiej istniał teren dawnego klu-

bu sportowego Kolejarskiego Przysposobienia Wojskowego

„Orzeł” (3), mieszczący boisko piłkarsko-lekkoatletyczne, drew-

nianą trybunę i pomieszczenia dla zawodników, skocznie oraz

boiska dla piłki ręcznej.


32

2. „Dom Dozorców”

Gdy tramwaj linii „12” lub „21” wy-

ruszał z przystanku przy ul. Św. Win-

centego w ul. Odrowąża, miał przed

sobą niezabudowany dwukilometrowy

odcinek torowiska wzdłuż muru cmen-

tarza żydowskiego, potem rzymsko-ka-

tolickiego (4), bez ulic poprzecznych, aż

do widniejącego w perspektywie „Domu

Dozorców”. Wtedy zwykle motorniczy

włączał korbą „dziewiątkę”, a pojazd

ku uciesze pasażerów mknął, konwul-

syjnie miotając się na szynach w prawo

i w lewo. Obsadzona potrójnym rzędem

topoli ul. Odrowąża, przyjaźnie nazywa-

na – „Alejki”, kończyła się wraz z drze-

wami przy zachodniej bramie cmentarza

i dalej przechodziła w ul. Białołęcką.

W pobliżu, usytuowany bezpośred-

nio przy ulicy, stał największy w dziel-

nicy, miły sercu gmach Związku Za-

wodowego Dozorców Domowych (1).

Tu zaczynało Nowe Bródno. Powstał

gmach czterokondygnacyjny, murowa-

ny, z elewacjami licowanymi cegłą ce-

mentową, zrealizowany w 1929 r. Od

1932 r. parter i I piętro było wynajęte

przez VI Męskie Ogólnokształcące

Gimnazjum. Na III piętrze znajdowały

się mieszkania. 36. pułk piechoty „Legii

Akademickiej” podarował szkole 8 ha

33


przyległego terenu wraz ze stawem pod

urządzenie terenów sportowych. W 1937

r. Miejskie Gimnazjum Męskie nr 8 na-

zwano imieniem płk. Leopolda Lisa-Ku-

li. W dniu 5 V 1937 r. na szkolnym placu

marszałek Edward Śmigły-Rydz uroczy-

ście wręczył gimnazjum szkolny sztan-

dar. W szkole działała 48 Warszawska

Drużyna Harcerska im. P. Wysockiego.

W piętrowej sali gimnastycznej, miesz-

czącej się na parterze północnego skrzy-

dła budynku (obecnie przedzielonej stro-

pem na dwie kondygnacje), wyświetlano

w soboty i niedziele atrakcyjne filmy dla

dzieci i młodzieży (disneyowskie, kow-

bojskie, z Tarzanem, Flipem i Flapem,

Patem i Patachonem itp). Ze względu na

niskie ceny biletów (10 gr.) oraz siedzenie

na ławkach gimnastycznych młodzież

swojsko nazwała kino – „Dziadówka”.

Przy głównym wejściu czynna była bi-

blioteka publiczna. W czasie okupacji,

po zajęciu przez Niemców zespołu szkół

przy ul. Bartniczej, do 1941 r. w budynku

odbywały się lekcje szkół powszechnych.

W sąsiedztwie zachodniej bramy

cmentarnej przytuliły się do muru ogro-

dzenia liczne zakłady kamieniarstwa

nagrobnego (5), budki z wieńcami z kwia-

tów żywych i blaszanych, zniczami oraz

stragany z obwarzankami i „pańską

skórką”.


34

3. Pętla linii tramwajowej „12” i wejście na cmentarz rzymsko-katolickiego od ul. Odrowąża

Tu kończy się ul. Odrowąża (zwana

sympatycznie „Alejki”) i zaczyna swój bieg

ul. Białołęcka. Tu posiada swą pętlę (6) linia

tramwajowa „12”, której trasa wiodła z da-

lekiego Służewia ul. Puławską, przez plac

Unii Lubelskiej, Marszałkowską, Alejami

Jerozolimskimi, mostem Poniatowskiego,

Zieleniecką, Targową, Wileńską, Konopac-

ką, 11. Listopada i Odrowąża. Tu także znaj-

duje się zachodnia brama cmentarza rzym-

sko-katolickiego (4), jednego z największych

w Europie. Nekropolia została poświęcona

20 XI 1887 r. przez abp. Wincentego Popie-

la Chościaka. Posiada powierzchnię 113 ha

i jest ogrodzona licowym murem ceglanym

długości ok. 5000 m. Gości cmentarnych

i spacerowiczów obsługiwały dwa bary

przytulone do głównego wejścia: „Bar pod

dwójką” w zapadłym drewniaku (7) przy mu-

rze ogrodzenia – Białołęcka 2 oraz po prze-

ciwnej stronie ulicy bar „Rzym” (8), który

w czwartki wydawał słynne flaki na gorąco.

Obecnie nieco rozbudował się i zmienił ele-

wację. Ze względu na usytuowanie lokale

nazywane były miło: „Bar pod Trupkiem”.

W pierwszej poprzecznej ul. Budowlanej

urodził się mieszkał znany podróżnik i var-

sawianista – Olgierd Budrewicz.

35


U góry rysunku na terenie Warsztatów

Kolejowych (WK), obok budynku Ambulato-

rium (9) widać obiekt Kolejowego Domu Kul-

tury (10); mieścił kino „Kolejowe” oraz zespół

pomieszczeń oświatowych. Kino czynne było

w soboty i niedziele, wyświetlało filmy dla

młodzieży i dorosłych, nie premierowe, lecz

z tańszymi biletami. Strop sali wsparty był na

dwu rzędach słupów, które trochę ograniczały

widoczność.

4. Główne wejście do warsztatów kolejowych od ul. Palestyńskiej

Między torowiskami szlaku kolejowego

a gruntową ul. Oliwską rozciągały się potęż-

ne hale naprawcze i magazyny Warsztatów

Kolejowych (WK), nanizanych wzajemnie na

nitki torów zakładowych. Od ul. Białołęckiej

do głównego wejścia prowadziła brukowana

ul. Palestyńska. Główne wejście znajdowało

się w poszerzeniu ul. Oliwskiej, na wlocie ul.

Palestyńskiej. Strzeżone ono było portiernią

w małym parterowym budynku (11), z elewacją

z licowej czerwonej cegły; po przeciwnej stro-

nie usytuowano podobny budynek mieszczą-

cy Ambulatorium Kolejowe (9). Oba obiekty

zachowały się. Od wjazdu, w kierunku pół-

nocnym rozciągał się aż do ul. Kiejstuta za-

drzewiony pas zieleni, w którym znajdował

się drewniany piętrowy budynek mieszkalny


36

dyrektorów (12), w pobliżu murowany, z ozdob-

nym detalem, parterowy dom dla ogrodnika

i pracowników gospodarczych (13), opodal sad,

piwniczka gospodarcza i sadzawka. Przy por-

tierni w zieleni znajdował się ozdobny wodo-

trysk i miejsce dla różnych ekspozycji.

Na rogu ul. Białołęckiej stał parterowy

drewniak p. Całki (14) z doskonałym sklepem

delikatesowym i paszteciarnią; przy nim zaś

zawsze umajony drewniany krzyż. Dalej, aż

do ul. Julianowskiej, zagościł bazar p. Edwar-

da Kobuszewskiego (15), wyposażony w otwar-

te kramy, postój furmanek ogrodników, zaś od

ul. Białołęckiej – w zamknięty pawilon miesz-

czący m.in. kawiarenkę, pracownię kapeluszy,

jatkę koszerną dla żydowskiej klienteli. Na

rogu ulic Julianowskiej i Oliwskiej wyróżniał

się swą kolorystyką piętrowy dom: miał białe

tynki ścian i bardzo niebieską stolarkę okienną

(16). Obok, na pustym placu często rozwijały

swe dwumasztowe namioty wędrowne cyrki.

W dole rysunku stoi samotnie dwupiętro-

wa kamienica mieszkalna (17); sąsiednia za-

budowa została spalona we wrześniu 1939 r.

W budynku tym zamieszkiwała i prowadziła

sklep z materiałami piśmiennymi (i laurkami

jej autorstwa) malarka p. Janina Strzeszew-

ska, autorka obrazu przedstawiającego M.B.

Różańcową nad płonącym Nowym Bródnem

w 1944 r.

37


5. Od ul. Julianowskiej do ul. Nadwiślańskiej

Po wschodniej stronie ul. Białołęckiej ciągnie się pas rzad-

ko zabudowanego terenu – jest to pozostałość po wojennej po-

żodze z września 1939 r. A był to wzdłuż Białołęckiej zwarty

ciąg drewnianych, przeważnie piętrowych domów, których

partery mieściły rozmaitej branży sklepy i zakłady usługowe.

Na skrzyżowaniu z ul. Julianowską była cukiernia Pawlaka,

Koprowa sprzedawała patefony, działał sklep bławatny Kat-

zowej i tętnił życiem bazar Kobuszewskiego. Na następnym,

z ul. Syrokomli, usadowił się sklep firmowy „Agril” ze Starego

Bródna, naprzeciw papeteria Różyckiej, po przeciwnej – apteka

Rościszewskich i skład drewna „Zorza”. We wschodniej po-

łaci ulicznej ku Nadwiślańskiej, na posesji Manchajmerowej,

był sklep spożywczy „Jutrzenka”, bławatny Hermanki i zakład

fotograficzny Minakierowej. Ślad po nich zaginął, pozostały

chaszcze na zgliszczach.

Po zachodniej stronie odcinka ul. Białołęckiej ostały się

dwa murowane domy (17), (18) oraz znana restauracja z bilar-

dem Popielarskiej (19). Obok budynku (17), na pustym placu,

często rozwijały swe dwumasztowe namioty wędrowne cyrki.

W zakończeniu ul. Nadwiślańskiej, gdzie dochodziła ona do ul.

Oliwskiej, istniało duże zbiorowisko drewnianych domów: po

stronie południowej – długi, parterowy szeregowiec (20) z okna-

mi poddasznymi, prześwitami i gankami, a po przeciwnej, na

posesji ciągnącej się aż do ul. Kiejstuta, rozlokował się duży

kompleks zróżnicowanej zabudowy mieszkaniowej, której wła-

ścicielami byli Alina i Edward Kobuszewscy. Zamieszkiwali tu

do 1935 r. na piętrze frontowego budynku (21) wraz córkami: Ma-

rią i Hanną oraz synem Janem (przyszłym aktorem); później

przenieśli się do Śródmieścia. Na sąsiedniej posesji usadowi-

ła się gmina żydowska (22); bezpośrednio przy ulicy stał dwu-

piętrowy budynek zamieszkały przez Żydów, w głębi obiekty

mieszczące m.in. Żydowską Niższą Szkołę Ogólnokształcącą

Religijną oraz Dom Modlitwy. Perspektywę ul. Nadwiślań-

skiej zamykała potężna bryła hali Warsztatów Kolejowych,

w obramowaniu drzew kolejowego ogrodu. W górnym narożu

rysunku u wylotu ul. Kiejstuta do ul. Oliwskiej widać portiernię

(23) do Depot kolejowego.

6. Od ul. Nadwiślańskiej do kina „Klub”

Ul. Białołęcka wkracza w swój centralny odcinek, ku roz-

widleniu z ul. Wysockiego przy ul. Bartniczej. Kończy się pusty

obszar pogorzeliska z 1939 r. Na skrzyżowaniu z ul. Nadwi-

ślańską zgromadziły się budynki z licznymi sklepami i usługa-

mi. Oto przy małym skwerku z kioskiem rozsiadła się znana re-

stauracja Olszewskiego (24), zwana pieszczotliwie „Pod Kocim

Łbem”, gdzie m.in. można było za drobniaki posłuchać cymba-

łowych dźwięków grającej szafy i zagrać na bilardowym stole.

W końcu budynku była maleńka owocarnia, którą obsługiwał

ugrzeczniony Żyd Emer. Obok bezpośrednio przylegał partero-

wy, murowany budynek braci Matkowskich (25). Wincenty pro-

wadził dobrze zaopatrzony sklep spożywczo-kolonialny (dziś

można by go nazwać delikatesowy), którego wnętrze pachniało

egzotycznie i korzennie. Jan obsługiwał skład apteczny, z prze-

szklonymi regałami i kontuarami, przyjemnie woniejący steryl-

nością i perfumami. Po drugiej stronie Nadwiślańskiej stał dłu-

gi, piętrowy drewniak rzeźnika Cyrana (26), którego parter był

całkowicie nafaszerowany różnymi sklepikami, m.in. Mikul-

skiej, Filipkowej, Karaszewskiej, Krzyżanowskiego, warsztat

szewski Gromczyńskiego. W sąsiednim piętrowym domu od ul.

Białołęckiej (27) ulokowały się dwie kolektury Monopolu Lote-

ryjnego i przejściowo sklep księgarsko-papierniczy „Promień”


38

Wacławy i Aleksandra Mazurkiewiczów; pan

Aleksander imponował obowiązkowym czar-

nym fartuchem z ołówkiem kopiowym w kie-

szonce i bordową muszką. Na zachodnim naro-

żu miał swą piekarnię ze sklepem Greulich (28),

obok był sklep tekstylny i cezura mistrza Cel-

mera.

Po przeciwnej stronie, na placu pozostałym

po narożnym domu Drzewieckiego i zlikwido-

wanym składzie opału powstał pawilon usłu-

gowo-handlowy (29), mieszczący szeregowo

8 punktów, m.in.: sklep księgarsko-papierniczy

Mazurkiewiczów, zakład fotograficzny Sto-

larczyka, a także zakład pogrzebowy Łachnia-

ka. Dalej, po lewej stronie, otwiera się krótka

i brukowana ul. Kiejstuta, prowadząca do ko-

lejowego Depot przy ul. Oliwskiej. W naroż-

nym piętrowym drewniaku (30) egzystuje sklep

masarski Kamińskiego. Wśród drewnianych

domów, obok piętrusa Osińskich (31), usytu-

owany został Dom Straży Ochotniczej (32),

zwany Domem Ludowym (ul. Kiejstuta 7).

Murowany, piętrowy. Na piętrze mieścił salę

zebrań, występów i potańcówek. Na działce

urządzono plac ćwiczeń dla strażaków, z dwu-

piętrową wieżą do ćwiczeń i suszenia węży

oraz wybudowano garaże wraz z pomiesz-

czeniami gospodarczymi. W czasie okupacji

Dom Strażaka był miejscem tajnych zbiórek

harcerzy Szarych Szeregów – Zawisza, także

zajęć świetlicowych dla dzieci. Został zburzo-

ny w 1944 r. pociskami z tzw. „krowy”. Sąsia-

39


dujący z nim dom Osińskiej zniósł ten wybuch bez większego

uszczerbku – co świadczy o solidności konstrukcji bródnow-

skich drewniaków. Na sąsiedniej narożnej działce (33) Jomin

handlował tarcicą, zaś w sezonie zimowym urządzał lodowisko

i sprzedawał choinki.

Po przeciwległej, wschodniej stronie ul. Białołęckiej rozpo-

czyna się duży obszar kompleksu gmachów szkół powszech-

nych, a rozpoczyna go piętrowy budynek mieszkalny dla na-

uczycieli (34). Na piętrze mieszkali Janina i Jan Poziomkowie,

zasłużeni bródnowscy nauczyciele, wraz z synami: Tadeuszem

i Jerzym (członek Szarych Szeregów – Zawisza). Od wylotu

ul. Bartniczej ul. Białołęcka skręca w prawo i biegnie prosto

w kierunku wsi Białołęka. Z tego miejsca rozpoczyna też swój

bieg ul. Wysockiego. Przy tym rozwidleniu, naprzeciw kościoła,

wybudowano nowoczesny gmach codziennego kina „Klub” (35)

z dużą salą, sceną i balkonem. Budynek mieścił także bibliote-

kę oraz sklep spożywczy „Społem”. We wschodnim odcinku ul.

Nadwiślańskiej pozostał duży plac po dawnym targowisku Ko-

buszewskich (36) i komisariacie Policji, a dalej budynek Łaźni

Miejskiej (37), a naprzeciw niej wielokondygnacyjny, murowa-

ny budynek adaptowany na odlewnię Warsztatów Kolejowych

(38). Na górze rysunku, za ul. Oliwską, na terenie Warsztatów

Kolejowych (WK) widać charakterystyczną, półkolistą halę wa-

chlarzowej parowozowni wraz z nastawnią (39).

7. Kościół Matki Boskiej Różańcowej i zespół szkół przy ul. Bartniczej

Na dużym terenie po zburzonej fabryce naczyń kuchennych

„Cyklop”, po włączeniu Nowego Bródna w granice Warszawy,

wybudowano w 1916 r. tymczasowy budynek Szkoły Powszech-

nej nr 65 im. króla Jana III Sobieskiego, tzw. „barak” (40),

mieszczący wokół centralnej sali rekreacyjno-gimnastycznej ze-

spół sal lekcyjnych. Nauczycielami byli w niej m.in.: kierownik

Władysław Łaciak, Cecylia Lewandowska, Janina Jaczewska,

Maria Dukalska, ks. pref. Józef Wożniak, Feliks Przasnek, Jan

Wilczyński. Do tej szkoły autor rysunków uczęszczał w latach

1936–1943. W pobliżu powstał budynek mieszkalny dla kierow-

nika szkoły i woźnego (41). W ramach akcji budowy warszaw-

skich szkół magistrackich na terenie wzdłuż ul. Bartniczej wy-

budowano ok.1923 r. zespół szkół powszechnych, wg projektu

wybitnego architekta, prof. Zdzisława Mączeńskiego. Kom-

pleks zawierał: trzykondygnacyjne skrzydło mieszczące Szkołę

nr 88 im. Orląt Lwowskich i nr 128 im. Stanisława Staszica (42),

salę gimnastyczną z zapleczem sanitarnym i kotłownią CO (43)

i trzykondygnacyjne skrzydło mieszczące szkoły nr 55 i nr 105 (44)

oraz dom dla nauczycieli (34). Piękny obiekt w stylu „komu-

nalnym” (modernizm z elementami baroku) miał swych „krew-

niaków” w ówcześnie powstałych szkołach w innych rejonach

miasta (przy ulicach Narbutta, Grójeckiej, Bema, Czerniakow-

skiej); podnosił prestiż nowopowstałej dzielnicy.

Przy ul. Nadwiślańskiej 23, obok boiska szkolnego i łaźni

miejskiej, staraniem hrabiego Leopolda Kronenberga zbudowa-

no piętrowy drewniany zespół dwóch budynków (45), najpierw

przeznaczony dla potrzeb Warsztatów Kolejowych, potem

przekazany Zgromadzeniu Sióstr Loretanek, które prowadziły

w nich przedszkole. Po zrealizowaniu przy ul. Poborzańskiej

siedziby „Caritasu”, siostry przeniosły się tam i drewniak za-

siedlili lokatorzy. W latach 1941–1943 budynek gościł tułające

się klasy szkół powszechnych. Obiekt nazywany był „Domem

Zakonnic”. Obok zamieszkiwali m.in.: Kowalski, stryj autora –

Lucjan Kupniewski, Denisowie, Rudniccy.

Na parafialnej posesji przy ul. Białołęckiej 33 dominowała

bryła kościoła (46), sąsiadował z nim budynek kancelarii para-


40

fialnej (47) i mała kaplica przedpogrzebowa

(48). Zza prezbiterium wyłoniły się funda-

menty przyszłego kościoła (49). Przy bramie

stał pomnik Sokołów (50). Kościół rzym-

sko-katolicki pod wezwaniem Matki Boskiej

Różańcowej, zgodnie z carskim ukazem,

w konstrukcji drewnianej ryglowej, był jedno

wieżową świątynią bazylikową, trójnawo-

wą, z pięciobocznym prezbiterium, bez nawy

poprzecznej. Posiadał chór z organami, dwie

boczne kaplice, wieżę zegarową z dzwona-

mi (zabranymi przez okupanta), szalowany

obustronnie profilowanymi deskami, poma-

lowanymi na zewnątrz olejno w kolorze brą-

zowym, zaś wewnątrz na biało. Posiadał od

frontu podcieniowe wejście z trzema wrota-

mi. Zakrystia, jak zwykle, przy prezbiterium.

Wewnątrz było pięć ołtarzy: ołtarz główny

w prezbiterium ozdobiony był obrazem M.B.

Różańcowej adorowanej przez Św. Dominika

i błogosławioną Salomeę i obustronnie wy-

dzielony piętrowymi galeriami.

Kościół był ufundowany w 1906 r. przez

księżnę Marię Radziwiłłową i konsekrowany

w 1913 r. jako kościół parafialny przez ks. kard.

Aleksandra Kakowskiego. Proboszczami byli

m.in. ks. Stefan Roguski, ks. Andrzej Kubiak.

Prefektem ks. Józef Wożniak – bohaterski ka-

pelan Armii Krajowej i Szarych Szeregów.

Świątynia w 1939 r. została uszkodzona pod-

czas bombardowania, spłonęła w czasie dzia-

łań wojennych we wrześniu 1944 r. Od strony

41


ul. Bartniczej stał zgrabny, piętrowy drewniany budynek kance-

larii parafialnej (47), z dwiema werandami, mieszczący na par-

terze pomieszczenie kancelarii (będące także miejscem zebrań

Związku Ministrantów i harcerzy Szarych Szeregów), miesz-

kanie organisty, kościelnego i kuchnię, zaś na piętrze mieszka-

nia księży. Przy bramie wzniesiono pomnik Sokołów (50). Obec-

nie linia frontowego ogrodzenia zbliżyła się bezpośrednio do

pomnika i wtłoczyła go w ciasną niszę. Obiekt ufundowany był

w 1925 r. Na cokole z łamanego kamienia umieszczono tablicę

ze staliwa z napisem: „Pamięci Druhów Sokołów oraz miesz-

kańców N. Bródna i Pelcowizny, którzy ofiarnie życie swe od-

dali za Polskę w czasie wojny wszechświatowej – cześć składa-

ją Sokoli i współmieszkańcy”. Cokół wieńczył staliwny orzeł

rwący zniewalające łańcuchy z kulą. Z obu stron znajdowały

się ozdobne staliwne latarnie.

Od strony ul. Żytomierskiej usadowiła się niewielka, mu-

rowana kaplica przedpogrzebowa z półkolistą absydą (48). Za

zakrystią kościoła wychodziły z ziemi fundamenty (49) z łama-

nego kamienia nowobudowanego neogotyckiego murowanego

kościoła, realizowanego od 1936 r., gdy proboszczem był ks. Ste-

fan Roguski, wg projektu prof. arch. Zdzisława Mączeńskiego.

Po wyzwoleniu na tych fundamentach wg tego projektu wznie-

siono obecną świątynię, poświęconą w 1964 r.przez kard. Stefa-

na Wyszyńskiego.

Wśród zabudowy ul. Żytomierskiej wyróżnia się duży

dziedziniec (51), w którego obudowie mieściła się piekarnia

mechaniczna „Żytomierska”, którą prowadził ze wspólnikami

Tadeusz Kupniewski (ojciec autora rysunków), a także firma

przewozowa Samulewskiego i sklep spożywczy małżeństwa

Śniegów. W rozwidleniu ulic Białołęckiej i Wysockiego istniał

duży, nieurządzony trójkątny plac (52), przy którym przypadko-

wo zgromadziły się najważniejsze obiekty publiczne: kościół,

kino, zespół szkół, a także przejeżdżał tramwaj „21”. W pobli-

żu, w nowo wzniesionym murowanym domku (53) otworzyła

sklep spożywczy Jóźwiakowa, obok (54) zamieszkiwali Adam-

czykowie, a w poczciwym drewniaku mieszkała i miała sklep

piśmienniczy Cichocka, która często dodawała do zakupów

małe prezenty.

8. Ulice: Poborzańska – Zagraniczna – Kurpiowska – Baryczków – Myszyniecka (między ul. Poborzańską a ul. Oliwską)

Pierwotnie tramwaj linii „21” od wylotu ul. Bartniczej je-

chał dalej ul. Białołęcką i pod ostrym kątem skręcał ze zgrzy-

tem w lewo w ul. Poborzańską, a następnie w prawo wjeżdżał

w ul. Wysockiego, która w tym miejscu dobijała czołowo do ul.

Poborzańskiej. Tuż przed wojną przebito przedłużenie ul. Wy-

sockiego przez istniejącą zabudowę, połączono z ul. Białołęcką

u wylotu ul. Bartniczej i przeniesiono torowisko tramwajowe

z ul. Poborzańskiej. Ale opuszczone przez tramwaj odcinki ulic

nadal były ciągiem intensywnego życia. Na rogu ul. Żytomier-

skiej (56) Walczakowa sprzedawała najlepsze owoce i słodycze,

w sąsiedztwie (57) była pracownia kapeluszy, dalej (58) działał

bogato zaopatrzony sklep mięsno-wędliniarski Kujawskiej. Na

rogu ul. Jastrzębskiej (59) – sklep spożywczy i dobrze prosperu-

jący sklep papierniczy Żyda Lewina, który potem przeniósł się

do nowoczesnego lokalu w kamienicy Derewońki (60) i na sa-

mym końcu cukiernia Sosnowskiego z lodami, których wyborny

smak ciągle pamiętam.

Po przeciwnej stronie ul. Białołęckiej, na rogu z ul. Pobo-

rzańską, w parterowym drewniaku (61), działała rodzina Haze.

Zofia prowadziła sklep papierniczy, a kuzyn – sklep monopo-

lowy z wyszynkiem. W dużym piętrowym drewniaku na rogu


42

ul. Jastrzębskiej (62) był doskonale zaopatrzony sklep spo-

żywczo-kolonialny, obsługiwany przez Żyda Bursztyna i jego

dwóch przystojnych synów, a w drugim szczycie strzygł klien-

tów fryzjer Michalski. Po sąsiedzku miał dobrze prosperują-

cą piekarnię Franciszek Derewońko, a w lokalu od frontu jego

córka sprzedawała dewocjonalia (63). Za zarobione fundusze

wybudował po sąsiedzku nowoczesną, dwupiętrową, przeszklo-

ną kamienicę z modnymi wykuszami (60), w której parterze,

do czasu wysiedlenia do getta, miał sklep papierniczy Lewin;

później w tym lokalu była apteka Doroty i Witolda Rościszew-

skich. W sąsiednim lokalu zagospodarował się Urząd Poczto-

wy Warszawa 9. Na piętrze działało ambulatorium lekarskie.

Przy ul. Poborzańskiej, koło krzyża wotywnego, w budynku

(64) działała ochronka, a w narożniku był przyjemnie pachnący

skład apteczny Szwedowskiej, której jedynego syna zgładzi-

li w obozie koncentracyjnym Niemcy. Obok stał najwyższy

w otoczeniu murowaniec Olszewskich (65), których syn Jan

wyrósł na premiera; wówczas był ministrantem i harcerzem

Szarych Szeregów – Zawisza. Za domem Szlichtów (66) roz-

siadł się parterowy drewniak (67), w którym w 1929 r. urodził się

autor rysunków. W głębi posesji w oficynce mieszkała rodzina

Rysińskich, których syn Jan śpiewał bródnowianom na ślubach,

w końcu koncertował w znanym chórze rewelersów Czejanda.

Dalej otwierało się rozległe podwórze z ogrodem pań Ostrow-

skich, gdzie zamieszkiwali Piorunkiewicze (siostra autora ry-

sunków), Kaczorowscy, Pijarowscy (68). Na samym narożu

– oficynka Porębskich (69) z warsztatem szewskim Popiołka

i kolisty kiosk ze słodyczami. Po przeciwnej, parzystej stronie

ul. Poborzańskiej, w okazałym piętrowym drewniaku z płaskim

dachem (70), był także warsztat szewski Głowackiego, a po

rozbiórce pawilonu na rogu ul. Nadwiślańskiej osiadł tu zakład

fotograficzny Stolarczyka i wypożyczalnia książek Mazurkie-

wiczów. Obok w drewnianym domu (71) zamieszkiwali Matry-

bowie i Remiszewscy; były tam ciekawe piętrowe komórki.

Ul. Zagraniczna od ul. Wysockiego do ul. Oliwskiej była

brukowana, ponieważ prowadziła do składowisk węgla (SO)

na terenie kolejowym. Panował na niej duży ruch i turkot po-

jazdów konnych rozwożących węgiel do klientów. Wokoło roz-

łożyły się domy i ogrody pełne drzew owocowych, bzów, jaśmi-

nów, klombów kwiatowych i grządek warzywnych. Za bujnym

ogrodem stał dom Modzelewskich (76); on zginął w KL Ausch-

witz, ona wspomagała rodaków „organizowanymi” kartkami

żywnościowymi. Obok w drewniaku (77) zamieszkiwali Barto-

szewscy, naprzeciw stał najwyższy, dwupiętrowy murowaniec

(78). Następna ulica – Kurpiowska – była już gruntowa, przy-

jazna dzieciakom do gonitw „na bosaka”. Za narożnym sadem

stał piętrowy drewniak z weneckimi oknami (79) należący do

rodziny Ludwisiaków, zamieszkały również m.in. przez Ko-

złowskich i Mazurkiewiczów. Dalej posesja Świderskich (80),

gdzie w piętrowym drewniaku żyli także Jezierscy, Jadwiga

i Tadeusz małżonkowie Kupniewscy z synami: Zbigniewem

Markowskim i Zygmuntem (autorem rysunków). Dalej dom

zwany „wiatrak” (81) z Dębskimi i Popławskimi, dom Mro-

zów (82), naprzeciw (83) zamieszkiwali Kabatowie (punkt taj-

nego nauczania), Podsiadłowie i p. Mrozowa, następnie (84)

Sołtysiakowie, (85) Soliwodowie i Bochenkowie (przy tym

domu był duży, pusty plac – miejsce zabaw dzieciarni) i na

rogu drewniak Jabłońskich (86) pod ogromną nadwiślańską

topolą oraz kiosk fryzjera Ziemińskiego (87). W tym miejscu

12 IX 1943 r. zastrzelono okrutnego bahnschutza „Gucia”. Na

sąsiedniej, też gruntowej, ulicy Baryczków zamieszkiwali m.in.

Rysińscy (88), Turkowie, Malikowie, Wojdalowie (89), a na

rogu mieścił się kiosk (91) sprzedający wodę z miejskiego wodo-

ciągu. Na rogu gruntowej Myszynieckiej w drewnianej budce

43


(92) z warzywami i owocami z powodzeniem

handlowała tęga Midakowa.

Po przeciwnej stronie ul. Wysockiego, mię-

dzy ul. Zagraniczną a ul. Kurpiowską, w solid-

nym piętrowym murowańcu (97) oddalonym od

jezdni była mydlarnia, obok zaś ulubiony sklep

spożywczy Karola Midaka (98) i pożyteczny

warsztat szewski Ładysława Kabata. U wy-

lotu ul. Baryczków, pod ogromną topolą, usa-

dowili się ze swoimi sklepami: spożywczym

– Remiszewski (100) i cukierniczym – Felicyt

Południkiewicz (99).

Po zachodniej stronie ul. Wysockiego ulice:

Poborzańska i Jastrzębska miały nawierzchnie

gruntowe. W narożnym murowanym domu

działał zakład fryzjerski (90), a w dużym pię-

trowym drewniaku Trzaskomów (90a) żyli

m.in. Woźniakowie i Kopciowie. Po nieparzy-

stej stronie na rogu, w maleńkim domku (72)

mieszkał i zelował buty szewc Atłasiński,

a obok w parterowej murowance (73) miał sklep

spożywczy Wacław Sulich. Dalej, w rozbudo-

wanym, piętrowym budynku (74) działał słyn-

ny sklep mięsno-wędliniarski Rozalii i Alek-

sandra Kazimierczaków; w podwórzu mieścił

się ich zakład masarski. W budynku przytulił

się firmowy salon obuwniczy „Bata”. Ten ciąg

handlowy kończył duży, dwupiętrowy budy-

nek (75), a w nim znany zakąskowy „Bar pod

Gwiazdą” Frania Zajkowskiego. Na samym

zaś rogu mieścił się przeniesiony z Białołęckiej

sklep Zofii Hase.


44

9. Ulice: Krakusa – Liwska – Majowa – Bazyliańska (między ul. Wysockiego a ul. Oliwską)

Przy zatoczce wzdłuż ul. Wysockiego, przy

przystanku tramwajowym, usadowiły się dwie

kamienice: piętrowa (95), w której miała sklep

spożywczy Wyrwicka oraz rozbudowana wzdłuż

i wzwyż o dwa piętra (96), w której Kędziorek

również prowadził sklep spożywczy. W drewnia-

ku (93) mieścił się ręczny magiel, zaś po sąsiedz-

ku dom Marianny i Zenona małżonków Dolin-

do-Dolindowskich (94), w którym się odbywały

lekcje tajnego Gimnazjum im. Władysława IV,

którego autor był uczniem, razem z ich synem,

Januszem (patrolowym Szarych Szeregów – Za-

wisza). Po przeciwnej stronie ul. Wysockiego wy-

rósł także wysoki murowany dwupiętrowy dom

(103), w którego narożu rozsiadła się duża apteka,

a z boku mały sklepik spożywczy Bociańskiego,

który podczas rozmowy zatykał sobie palcem

rurkę w gardle. W murowańcu piętrowym (102)

był zakład fryzjerski, w (101) wytwórnia wód ga-

zowanych, w (104) mieszkał wozak Kamionek,

a w (105) – Kruszewscy. W kierunku północnym

obszar zabudowany zwężał się, a powiększał się

piaszczysty, wydmowy rozłóg, przez który pro-

wadziło dojście do położonego na terenie kole-

jowym budynku noclegowni dla załóg pociągów

(106), a potem stał się siedzibą bahnschutzów,

którzy z okien urządzali sobie polowanie na ludzi

podbierających węgiel ze składu opału.

45



U zbiegu ulic Wysockiego i Oliwskiej

wznosi się skromny krzyż ze staliwnym ogro-

dzeniem (106) dla uczczenia „Cudu nad Wi-

słą”, ufundowany w 1925 r., zrekonstruowany

w 1995 r., z tablicą z napisem: „W 5-tą rocz-

nicę <Cudu nad Wisłą> i zwycięstwa nad

nawałą bolszewicką w dn. 15. sierpnia 1920

r. pomnik ten fundują mieszkańcy Nowego

Bródna. 15. sierpnia 1925 r.” W zakończeniu

rozłogów ul. Oliwskiej, przed Szkołą Kolejo-

wą usadowiła się końcowa pętla tramwaju li-

nii „21”, zbudowana w 1924 r. Trasa linii biegła

ulicami: Wysockiego (przedtem Poborzańską

do Białołęckiej), Białołęcką, Odrowąża, 11. Li-

stopada, Konopacką, Wileńską, Zygmuntow-

ską, mostem Kierbedzia, Nowym Zjazdem,

Krakowskim Przedmieściem, Trębacką, Focha,

Placem Teatralnym, Senatorską, placem Ban-

kowym, Przechodnią, Chłodną, Wolską do

wolskiego Cmentarza Katolickiego.

W pobliżu pomnika „Cudu nad Wisłą”

z inicjatywy Oddziału Bródno Towarzystwa

Przyjaciół Warszawy zrekonstruowano odci-

nek zabytkowego torowiska, sieci trakcyjnej

oraz słupek przystankowy. Przy ul. Bazy-

liańskiej, tuż przy ul. Wysockiego, w małym

drewniaku (109) mieszkali Wrzoskowie, któ-

rych syn Mieczysław był „Zawiszakiem”.

Obok, przy bardzo wąskiej uliczce Sitkow-

skiej stał dom Olkowiczów (108).


46

11. Szkoła Kolejowa

Za pętlą tramwajową linii „21”, wśród wy-

sokiej zieleni znajduje się duży obiekt Szkoły

Kolejowej (112). Budynek murowany, piętrowy

z parterowymi przybudówkami, główny korpus

ze środkowym ryzalitem zakończonym tym-

panonem, elewacje licowane cegłą ceramiczną

z podokiennymi tynkowanymi blendami. Powstał

w 1927 r. jako Państwowa Niższa Szkoła Tech-

niczna Kolejowa przy stacji Warszawa–Praga.

Od 1938 r. działa jako Gimnazjum Techniczne

Kolejowe Ślusarsko-Mechaniczne im. Marszałka

Józefa Piłsudskiego. W czasie okupacji otrzymał

nazwę: Gimnazjum Mechaniczne Kolejowe.

Przy ul. Wysockiego ulokował swój sklep

spożywczy Wiktor Chorzela (110), rozstrzelany

przez okupanta według obwieszczenia na plaka-

tach ulicznych, a w sąsiedztwie, przy ul. Ma-

riampolskiej (111) konkurował z nim w handlu

Białowąs. Obok domu adwokata NN (113), na

piaszczystym ugorze (114) 15 X 1942 r. okupant

powiesił publicznie dziesięciu mężczyzn, więź-

niów Pawiaka, a w pobliżu 1 VIII 1944 r. roz-

strzelano kolejnych dziesięciu Polaków.

Ul. Wysockiego zakończyła swój bieg, do-

bijając do ul. Toruńskiej, która w lewo, przez

tory łączy się z Pelcowizną, a w prawo zmie-

nia się w ul. Kondratowicza (dawną drogę for-

teczną) prowadzącą do wsi i folwarku Stare

Bródno. Odchodzi też od niej ul. Marywilska,

główna ulica Annopola.

47


12. Ulice: Poborzańska – Białołęcka – Myszyniecka

Ul. Białołęcka od ul. Poborzańskiej zmie-

nia swą brukowaną nawierzchnię na tłucznio-

wą (stąd nazwa: „czerwona droga”) i wkracza

w rejon luźnej zabudowy. Na rogu z ul. Po-

borzańską rozłożył się duży skład tarcicy Bi-

browskiego (150), po przeciwnej stronie skład

materiałów budowlanych Kozłowskiego (151),

a obok kuźnia NN (152), gdzie również podku-

wano konie. Po wschodniej stronie ulicy, aż do

wsi Stare Bródno ciągnęły się łany pól upraw-

nych, z gniazdem zabudowy mieszkaniowej

w rejonie ul. Majowej.

Po zachodniej stronie – wśród niskiej za-

budowy i sadów przydomowych wyróżnia się

kilka piętrowych murowańców mieszkalnych

(152), (153) i tzw. kamienica Klotza (154), w któ-

rej niskim parterze działał warsztat mecha-

niczny.


48

13. Ulice: Kurpiowska – Białołęcka – Myszyniecka

U wylotu brukowanej ul. Myszynieckiej

do ul. Białołęckiej znalazł się zespół piętro-

wych budynków mieszkalnych (155), (156), (157),

(158), (159), w których parterach były też loka-

le handlowe, lecz niewykorzystane. Mieścił

się tam warsztat szewski. W domku (160) był

sklep spożywczy i mieszkanie Pietrzaków. Po-

nieważ granice łanów przecinały Białołęcką

pod ostrym kątem, realizowane budynki miały

skośne ściany lub dochodziły skosem do ulicy,

tworząc schodkowy układ zabudowy, powodu-

jąc jej chaos i przypadkowość. Granica miasta

przebiegała przy ul. Bolesławickiej i dochodzi-

ła do ul. Majowej.

49


14. Ulice: Poborzańska – Bolesławicka

Tuż przy granicy z miastem wy-

budowano w rejonie ul. Bolesławickiej

aż do ul. Majowej kilka okazałych

murowańców. Przy ul. Poborzańskiej

tuż przed wojną powstał okazały

budynek „Caritas” (161), mieszczący

w trzykondygnacyjnej części zespół

pomieszczeń przychodni zdrowia

i mieszkań dla Sióstr Loretanek oraz

w prostopadłej do niej części salę wi-

dowiskową (obecnie przestropowaną).

Po spaleniu w 1944 r. drewnianego ko-

ścioła, budynek przejął jego funkcję

wraz z kancelarią parafialną. Polnym

odcinkiem ul. Kurpiowskiej, zwanym

„drogą Markiewicza”, można było

dostać się na posesję tegoż Markie-

wicza (162), gdzie na piętrze miesz-

kało małżeństwo Sułków; żona była

siostrą ks. kard. Stefana Wyszyńskie-

go, który często odwiedzał swą ro-

dzinę. Siostrzeniec Kardynała, Wło-

dzimierz, również został kapłanem.

W budynku mieszkalno-gospodar-

czym Kurka (163) w piwnicy działała

w czasie okupacji nielegalna piekarnia

białego pieczywa.


50

15. Wylot ul. Majowej do ul. Białołęckiej

U wylotu ul. Majowej do ul. Białołęckiej –

następne gniazdo budynków mieszkalnych i to

przeważnie murowanych, usytuowanych prosto-

padle i skośnie do granic. W budynku (164) za-

mieszkiwali Pawlikowscy, obok (165) dom Ka-

mionków, w (166) był sklep „Amerykanina”, który

jeszcze przed wojną wrócił z USA i zakład fry-

zjerski. Po przeciwnej stronie Białołęckiej również

sklep spożywczy „po schodkach” (167). Do dziś

pozostał jedynie piętrowy murowaniec mieszkal-

ny (168) i trzyma się dzielnie.

51


16. Ulice: Majowa – Białołęcka – Kondratowicza

Przy skrzyżowaniu ul. Białołęckiej

z ul. Kondratowicza było ostatnie gniazdo

budynków mieszkalnych przy ul. Majowej.

W domu Wrzosków (169) w czasie okupacji

Piorunkiewicz potajemnie piekł białe pieczy-

wo, obok (170) w mansardowym murowańcu

zamieszkiwali Mejerowie, Bogdańscy, Le-

chowie i mały autor tych rysunków. Tuż za

nim (171) Śliwińscy i Ćwiklińscy, a w piętro-

wym drewniaku Zienkiewiczowie (172).

Przy skrzyżowaniu ul. Białołęckiej

i ul. Kondratowicza w budynku (173) działał

sklep spożywczo-monopolowy Ziarków, a po

przeciwnej stronie (174) zakład i sklep mię-

sno-wędliniarski mistrza Brańskiego.

Na lewo od krzyża wotywnego rozciągał

się duży obszar podmokłych trawiastych roz-

łogów, w których w letnie wieczory dawały

koncerty żabie chóry.


52

Rysunek ogólnego widoku Nowego

Bródna od północy i rysunki

szczegółowe – bez opisu

Zawróćmy swój lot nad Nowym Bródnem z przeciwnym

kierunku – od Szkoły Kolejowej ku południowi i obejrzyjmy ob-

raz części dzielnicy z przeciwnej strony, pod słońce. Wzbogaci

on naszą pamięć o nowe widoki i wrażenia. Jak poprzednio, za-

cznijmy od ogólnego zapoznania się z widokiem dzielnicy, choć

w zmniejszonym zakresie, bez części peryferyjnych, a potem po-

nówmy przelot na małej wysokości, też w szczegółowych obra-

zach, lecz bez opisów.

53

RYSUNEK OGÓLNEGO WIDOKU NOWEGO BRÓDNA OD PÓŁNOCY I RYSUNKI SZCZEGÓŁOWE – BEZ OPISU


2. Rozwidlenie ulic Wysockiego i Oliwskiej

3. Ulice: Myszyniecka – Wysockiego – Poborzańska – Białołęcka

4. Ulice: Myszyniecka – Baryczków – Kurpiowska – Zagraniczna – Poborzańska (między ul. Wysockiego a ul. Oliwską)

5. Kościół M.B. Różańcowej i zespół szkół przy ul. Bartniczej

6. Rozwidlenie ulic: Białołęckiej i Wysockiego – Kiejstuta – Nadwiślańska

7. Ulice: Kiejstuta – Nadwiślańska – Syrokomli – Julianowska (między ul. Oliwską a ul. Wysockiego)

8. Ulice: Julianowska – Palestyńska (między ul. Oliwską a ul. Białołęcką)


54

55



56


57


2. Rozwidlenie ulic Wysockiego i Oliwskiej


58

3. Ulice: Myszyniecka – Wysockiego – Poborzańska – Białołęcka

59


4. Ulice: Myszyniecka – Baryczków – Kurpiowska – Zagraniczna – Poborzańska (między ul. Wysockiego a ul. Oliwską)


60

5. Kościół M.B. Różańcowej i zespół szkół przy ul. Bartniczej

61


6. Rozwidlenie ulic: Białołęckiej i Wysockiego – Kiejstuta – Nadwiślańska


62

7. Ulice: Kiejstuta – Nadwiślańska – Syrokomli – Julianowska (między ul. Oliwską a ul. Białołęcką)

63


8. Ulice: Julianowska – Palestyńska (między ul. Oliwską a ul. Białołęcką)


64

Dawne Nowe Bródno

na starej i współczesnej fotografii

Fot. 1. Tu kończy się ul. 11. Listopada i tereny

Pragi „przed wiaduktem”. Dalej, „za wiaduk-

tem” to obszar Nowego Bródna i Targówka

65

DAWNE NOWE BRÓDNO NA STAREJ I WSPÓŁCZESNEJ FOTOGRAFII

Fot. 2. Aby dotrzeć od wiaduktu do Nowego

Bródna trzeba było pokonać dwukilometrową

ul. Odrowąża, wzdłuż cmentarnych ogro-

dzeń. W głębi widnieje bryła „Domu Dozor-

ców”

Fot. 3. Gmach „Domu Dozorców” (widok

od ul. Odrowąża) wybudowany w 1929 r. (1)

stanowi potężny bastion strzegący wjazdu

do Nowego Bródna


66

Fot. 5. Białołęcka 2 (7). W tym drewniaku

działał „Bar pod Dwójką”

Fot. 4. Ul. Odrowąża – kończy się

murowane ogrodzenie cmentarza

katolickiego (4) i rozpoczyna się

zabudowa Nowego Bródna (stan

obecny)

67


Fot. 7. Ul. Budowlana – widok w kierunku dawnej

ul. Białołęckiej. Na pierwszym planie budynek miesz-

kalny, w głębi karczma „Rzym”

Fot. 6. Naprzeciw, na rogu dawnej ul. Biało-

łęckiej i ul. Budowlanej, w wielokrotnie prze-

budowywanym obiekcie mieściła się niegdyś

karczma „Rzym”


68

Fot. 8. Dawna ul. Białołęcka róg ul. Palestyńskiej.

Zachowane dwa dawne budynki mieszkalne (stan

obecny)

Fot. 9. Główne wejście do dawnych Warsztatów

Kolejowych od ul. Palestyńskiej (stan obecny); po

lewej były budynek portierni (11), po prawej były bu-

dynek ambulatorium (9). Obok funkcjonowało kino

„Kolejowe”

69


Fot. 10. Maszyniści kolejowi z parowozowni

Warszawa–Praga

Fot. 11. Dawne Warsztaty Kolejowe – jeden z pozo-

stałych budynków warsztatowych (9a)


70

Fot. 13. Dawna stacja kolejowa Warszawa–Praga

– widok z boku, od południa

Fot. 12. Dawna stacja kolejowa

Warszawa–Praga zbudowana w 1887 r.

– widok na peron (2)

71


Fot. 15. Dawne Warsztaty Kolejowe – była pa-

rowozownia wachlarzowa (39); widok pozostałej

części (stan obecny)

Fot. 14. Dawne Warsztaty Kolejowe – były

dom pracowników gospodarczych (13),

stan obecny


72

Fot. 17. Dawna ul. Białołęcka róg ul. Julianow-

skiej – stan obecny. Na pierwszym planie – daw-

ny bazar Kobuszewskich (15), w głębi budynki

mieszkalne (17), (18)

Fot. 16. Dawne Warsztaty Kolejowe – była

parowozownia wachlarzowa (39); widok

wnętrza pozostałej części (stan obecny)

73


Fot. 18. Ul. Julianowska – na pierwszym pla-

nie dawny budynek mieszkalny nr 25, za nim

drewniak nr 27

Fot. 19. Ul. Siedzibna – widok na dawny ko-

misariat Policji Państwowej


74

Fot. 20. Dawny drewniak – ul. Siedzibna 41

Fot. 21. Dawna ul. Krzywińska – widok obecny

75


Fot. 22. Dawna ul. Białołęcka w skrzyżo-

waniu z ul. Palestyńską – widok w kierunku

północnym. Pierwszy drewniak z lewej –

dom Całki (14) 1938 r.

Fot. 23. Dawna ul. Białołęcka w skrzyżowaniu z u. Nadwiślańską – 1934 r.

Widoczny pawilon handlowy (29) ze sklepem księgarsko-papierniczym

„Promień”, dalej drewniak Kamińskiego (30). W głębi widoczny kryty bla-

chą dach „Domu Strażaka” (32)


76

Fot.. 24. Dawna ul. Białołęcka róg ul. Nad-

wiślańskiej – dom Cyrana (26)

Fot. 25. Dawna ul. Białołęcka róg ul. Nadwi-

ślańskiej – dom z restauracją Olszewskiego

i owocarnią Emera (24), na prawo – fragment

domu Matkowskich (25). W głębi widoczny

dom Cyrana (26)

77


Fot. 26. Zespół dawnych szkół powszech-

nych (42), (43), (44) przy ul. Bartniczej wybu-

dowany w 1923 r.

Fot. 27. Skrzyżowanie dawnej ul. Białołęckiej

z ul. Bartniczą – 1934 r. Widoczny dom dla na-

uczycieli (34) z zespołu szkół powszechnych

i charakterystyczny kondukt pogrzebowy


78

Fot. 28a. „Dom Zakonnic”

Fot. 28. Ul. Nadwiślańska – dawny „Dom

Zakonnic” S.S. Loretanek (45)

79


Fot. 30. Dawna ulica Nadwiślańska – ocalo-

ny budynek mieszkalny Rudnickich – obec-

nie rozebrany

Fot. 29. Ul. Nadwiślańska 27 – dawny budy-

nek mieszkalny


80

Fot. 31 Drewniany kościół parafialny M.B. Różańcowej

przy ul. Białołęckiej – wybudowany w 1906 r., spłonął

w 1944 r. (46)

Fot. 32. Kościół M.B. Różańcowej – widok wnętrza –

1943 r. (46)

81


Fot. 33. Wnętrze drewnianego kościoła M.B. Różańcowej

– 1940 r.

Fot. 34. Dawna ul. Białołęcka w 1933 r. – na załamaniu przy wylocie ul. Bartniczej. W głębi

po prawej stronie widać piętrowy drewniak (62) ze sklepem „Bursztyn i synowie” oraz za-

kład fryzjerski Michalskiego. Wówczas jeszcze nie przebito przedłużenia ul. Wysockiego do

ul. Białołęckiej i linia tramwajowa biegła przez ul. Poborzańską. Autorowi z matką zrobił

zdjęcie zawsze w tym miejscu „polujący” na klientów uliczny fotograf z „Leicą”.


82

Fot. 35. Ul. Poborzańska – 1937 r.

Fot. 36. Ul. Wysockiego róg ul. Poborzańskiej. Ocalona

enklawa starej zabudowy; na pierwszym planie dawny

dom i sklep Wacława Sulicha (73), za nim dawna ma-

sarnia A. Kazimierczaka (74), w głębi budynek miesz-

kalny (78)

83


Fot. 37. Dawna ul. Wysockiego róg ul. Zagra-

nicznej. W głębi ocalona kamienica mieszkal-

na (78). Po prawej – resztki ogrodu dawnej po-

sesji Modzelewskich (76)

Fot. 38. Dawna ul. Wysockiego róg ul. Kraku-

sa. Dwa ocalone murowańce: na pierwszym

planie – ze sklepem Wyrwickich (95), za nim –

Gąsiorków (96) (stan obecny)


84

Fot. 39. Dawna ul. Wysockiego przy ul. Kra-

kusa (102)

Fot. 40. Dawna ul. Wysockiego róg

ul. Bazyliańskiej. Dwa zachowane

budynki mieszkalne. W drugim (103),

w narożu była apteka, dalej – sklep

Bociańskich (stan obecny)

85


Fot. 41. Pomnik upamiętniający

„Cud nad Wisłą”, ufundowany

przez mieszkańców Nowego Bródna

w 1925 r. (106)

Fot. 42. Dawna ul. Białołęcka – widok z miejsca doj-

ścia ul. Myszynieckiej. Z lewej strony sklepik Pie-

trzakowej (160) i budynek piętrowy mieszkalny (156).

Po prawej dwa mieszkalne murowańce (164, 165).

Ocalałe budynki rozebrano, a krótki odcinek dawnej

ul. Białołęckiej przemianowano na ul. Ogińskiego


86

Fot. 44. Dawna ul. Białołęcka róg

ul. Myszynieckiej. Ocalały budynek

mieszkalny (157)

Fot. 43. Dawna ul. Białołęcka między

ul. Kurpiowską a ul. Myszyniecką.

Ocalałe budynki (155), (156)

87


Fot. 45. Dawna ul. Białołęcka róg

ul. Myszynieckiej. Widok na ocala-

łe budynki: sklep Pietrzakowej (160)

i mieszkalne (158) i (167)

Fot. 46. Budynek mieszkalny ze skle-

pem „po schodkach” między ul. Liw-

ską a ul. Majową (167)


88

Fot. 47. Warsztat K. Klotza przy ul. Myszyniec-

kiej 20 w budowie 1936 r.

Fot. 48. Dawna ul. Myszyniecka i jedyna pozo-

stała kamienica Klotza

89


Fot. 49. Dawna ul. Majowa

Fot. 50. Ostatni zachowany dom na dawnej

ul. Majowej (168)


90

Fot. 51. Dawna ul. Białołęcka miedzy ul. Liwską

a ul. Krakusa. Ocalony budynek (166)

Fot. 52. Dawna ul. Białołęcka między ul. Liwską

a ul. Krakusa. Ocalałe budynki (164) i (165)

91


Fot. 53. Dawna ul. Białołęcka. Po jej wschodniej

stronie uprawy rolne z przysiółkową zabudową.

Widoczny szczyt budynku (164)

Fot. 54. Ul. Poborzańska – ocalały budynek „Ca-

ritas” (161)


92

Fot. 55. Nowa zabudowa wchodzi na tereny dawnego Nowego Bródna. Widać na pierwszym planie skrzyżowanie ul. Białołęckiej z ul. Majową, zaś z tyłu nową

trasę tramwajową biegnącą w przedłużeniu małej uliczki Rembielińskiej. Także ul. Kondratowicza (dawna Szosa Fortowa) stała się wielkomiejską arterią, lecz

nie zdołała się jeszcze przebić do ul. Wysockiego. Na mokradle, gdzie kiedyś kumkały żaby, widać jasną plamę szkolnego boiska, a stojący nieopodal krzyż

wskazuje miejsce dawnego zbiegu ulic Białołęckiej i Kondratowicza. Dawna zabudowa i siatka ulic znikają bezpowrotnie

93


Fot. 57. Dom Markiewicza przy ul. Kurpiowskiej (162)

Fot. 56. Ocalałe dwa dawne budynki mieszkalne (na pierwszym

planie – z ul. Krakusa, za nim – kamienica Klotza przy dawnej

ul. Myszynieckiej) troskliwie otoczone współczesnymi punk-

towcami i samochodami


94

Fot. 58. Szkoła Powszechna nr 65 im. Króla Jana Sobieskiego – czerwiec 1939 r. Pamiątka Komunii Świętej (na trzy miesiące przed wybuchem II Wojny Świa-

towej): 1 – Ignacy Chmielewski, 2 – Stanisław Atłowski, 3 – Zygmunt Kupniewski, 4 – Stanisław Markowski, 5 – Stanisław Bartnik, 6 – Stefan Nowak,

7 – Stanisław Kubiak, 8 – Tadeusz Buczyński, 9 – Zdzisław Kamionek, 10 – Janusz Skowroński, 11 – Ireneusz Wołodkow, 12 – Zygmunt Majeran, 13 – Stanisław

Brzostowski, 14 – Ryszard Puterman, 15 – Witold Witkowski, 16 – Tadeusz Gniadek, 17 – Bogdan Bogdański, 18 – Janusz Ćwikliński, 19 – Tadeusz Choiński,

20 – Wiesław Zieliński, 21 – Janusz Załuski, 22 – Leczykiewicz, 23 – Ryszard Badowski, 24 – p. naucz. Cecylia Lewandowska, 25 – Elżbieta Zelek, 26 – Wie-

sława Młynarska, 27 – Teresa Żynde, 28 – Janina Płatek, 29 – Barbara Płochocka, 30 – Elżbieta Pietrusińska, 31 – p. katech. Pokorna, 32 – ks. Krasocki, 33 –

p. kier. Władysław Łaciak, 34 – Irena Zimińska, 35 – Krystyna Tyrańska, 36 – Czajka, 37 – Halina Weinberger, 38 – Madej, 39 – Wanda Walczak, 40 – Grzelak,

41 – Mieczysława Snopek, 42 – Danuta Buczyńska

95


Fot. 59. Szkoła Powszechna nr 65 – pani Janina Jaczewska z klasą


96

Fot. 60. Klasa I a Szkoły Powszechnej nr 65 im. Jana III Sobieskiego na Nowym Bródnie – 1937 r.: 1 – p. naucz. Cecylia Lewandowska, 2 – Zygmunt Majeran,

3 – Zdzisław Kamionek, 4 – Zygmunt Kupniewski, 5 – J. Major, 6 – Olęgowski, 7 – Jan Brański, 8 – Wiesław Zieliński, 9 – Stanisław Brzostowski, 10 – Witold

Witkowski, 11 – Stanisław Markowski, 12 – Ryszard Puterman, 13 – NN, 14 – Bogdan Bogdański, 15 – Jan Kacprzak, 16 – Tadeusz Bugalski, 17 – Sagański,

18 – Stefan Nowak, 19 – Budziński, 20 – NN, 21 – Zdzisław Bartnik, 22 – Ignacy Chmielewski, 23 – Krystyna Tyrańska, 24 – Irena Gierasimiuk, 25 – Danuta

Buczyńska, 26 – Barbara Michalska, 27 – Jadwiga Zimińska, 28 – Wojda, 29 – Barbara Płochocka, 30 – NN, 31 – NN, 32 – NN, 33 – Elżbieta Pietruszyńska,

34 – Wiesława Młynarska, 35 – Grzelak, 36 – Wanda Walczak, 37 – Urbańska, 38 – Kamińska, 39 – Halina Weinberger, 40 – Teresa Żynde, 41 – NN, 42 – Mie-

czysława Snopek, 43 – Madej, 44 – NN, 45 – Kuligowska, 46 – Czajka, 47 – Maria Królikowska, 48 – Jakubowska, 49 – NN, 50 – NN, 51 – Elżbieta Zenek

97


Fot. 61. Po występie w teatrze szkolnym 1938 r.

W stroju piekarza autor publikacji

Fot. 62. Związek Ministrantów przy para-

fii Matki Boskiej Różańcowej na Nowym

Bródnie – 1943 r. (pod pomnikiem „Soko-

ła”): 1 – ks. prob. Andrzej Kubiak, 2 – ks.

pref. Józef Woźniak, 3 – Wiesław Olko-

wicz, 4 – Zygmunt Bartoszewski, 5 – Jerzy

Dębniak, 6 – A. Tomczyński, 7 – Zbigniew

Szopliński, 8 – Wiesław Żbikowski, 9 –

NN, 10 – Włodzimierz Sułek, 11 – Wój-

cicki 1, 12 – NN, 13 – Marian Wawrzysz,

14 – J. Sitkowski, 15 – Głowacki, 16 –

Henryk Tyka, 17 – Zygmunt Kupniewski,

16a – Henryk Borowiec, 17a – NN, 18 –

Zygmunt Bochenek, 19 – Józef Miksa, 20

– Edmund Kłoszewski, 21 – NN, 22 – Jan

Wójcicki, 23 – Ryszard Kruszewski, 24 –

Tadeusz Olkowicz, 25 – Zdzisław Sułek,

26 – Ryszard Kaczorowski, 27 – Jan Miksa,

28 – Henryk Karkuzewicz, 29 – Zychowicz,

30 – Tadeusz Stuszewski


98

Fot. 63. Gwiazdka w Związku Ministrantów

i „Bielanek” na Nowym Bródnie 15 I 1942 r.:

1 – ks. prob. Andrzej Kubiak, 2 – ks. pref. Józef

Woźniak, 3 – Mirosław Kabat, 4 – Jan Wójcik,

5 – Zygmunt Kupniewski, 6 – Henryk Sołtysiak,

7 – Zygmunt Bartoszewski, 8 – Janusz Dolindo –

Dolindowski, 9 – Włodzimierz Sułek, 10 – Jerzy

Drąg, 11 – NN, 12 – Piotr Kandybowicz, 13 – J.

Sitkowski, 14 – Wiesław Olkowicz, 15 – Ryszard

Mróz

Fot. 64. Patrolowi Szarych Szeregów – Zawiszy

na zbiórce, od lewej: Janusz Dolindo-Dolindow-

ski, Janusz Zawadzki, Mirosław Kabat, Tadeusz

Gniadek, Jerzy Poziomek

99


Fot. 65. Ministranci („Zawiszacy”) przed przy-

kościelną kaplicą: 1 – NN, 2 – Franciszek He-

rok, 3 – Mirosław Kabat, 4 – Kazimierz Pietrzak,

5 – Henryk Borowiec, 6 – Piotr Kandybowicz,

7 – Alfred Herok, 8 – Jerzy Piłatowicz, 9 – NN,

10 – Janusz Dolindo-Dolindowski, 11 – Janusz

Zawadzki, 12 – Edward Zawadzki, 13 – Wiesław

Olkowicz, 14 – Zygmunt Kupniewski

Fot. 66. Zachowane dwa domy przy ul. Julianow-

skiej. W drewniaku w czasie okupacji hitlerow-

skiej, w mieszkaniu pp. Zawadzkich odbywały

się lekcje tajnego Gimnazjum im. Władysława

IV, w których autor uczestniczył. Wykładowca-

mi byli: ks. Kazimierz Głąb, Janina Jaczewska,

Władysław Łaciak, Jerzy Jabłoński


100

Fot. 67. Boże Narodzenie na Nowym Bródnie –

1933 r. (ul. Majowa, w domu Mejera)

Fot. 68. Święta Wielkanocne 1942 r. na Nowym

Bródnie (ul. Kurpiowska 10)

101


Fot. 69. Niedzielny spacer bródnowian wśród po-

bliskich łanów zbóż (1934 r.)

Fot. 70. Narodził się nowy bródnowianin – trzeba

to udokumentować wspólną fotografią lokatorów

domu (ul. Kurpiowska 10) – 1940 r.


102

Fot. 71. Na niedzielnym spacerze po ul. Biało-

łęckiej bródnowianie lubili wstąpić do zakładu

fotograficznego (Minakierki lub Stolarczyka) po

pamiątkową fotografię

Fot. 72. Wycieczka Związku Ministrantów do

lasu w Choszczówce

103


Fot. 73. Przekazanie wiernym wzniesionego na

przedwojennych fundamentach nowego kościoła

Matki Boskiej Różańcowej na Nowym Bródnie

Fot. 74. Uroczyste przekazanie społeczeń-

stwu Nowego Bródna zrekonstruowanego

z inicjatywy Oddziału Bródno Towarzystwa

Przyjaciół Warszawy pamiątkowego odcinka

tramwajowego torowiska wraz z siecią trak-

cyjną i słupkiem przystankowym (1994 r.)


104

Fot. 75. W rocznicę „Cudu nad Wisłą”.

Członkowie Oddziału Bródno Towarzy-

stwa Przyjaciół Warszawy przed pomnikiem

ufundowanym przez mieszkańców Nowego

Bródna

Fot. 76. Odsłonięcie w dniu 28 XI 2007 r.

obelisku ku czci kolejarzy węzła kolejowego

Warszawa–Praga

105


Fot. 77. 25-lecie Oddziału Bródno Towa-

rzystwa Przyjaciół Warszawy w Urzędzie

Dzielnicy Targówek w dniu 29 I 2008 r. –

przemawia prezes Regina Głuchowska

Fot. 78. 25-lecie Oddziału Bródno Towarzy-

stwa Przyjaciół Warszawy – występ zespołu

„Regimus” w Urzędzie Dzielnicy Targówek,

w dniu 29 I 2008 r.


106

Fot. 79. Ryszard Szołwiński –

założyciel i w latach 1982–2003

prezes Oddziału Bródno Towa-

rzystwa Przyjaciół Warszawy

Fot. 80. Lechosław Zakrzew-

ski – w latach 2003–2007 prezes

Oddziału Bródno Towarzy-

stwa Przyjaciół Warszawy

Fot. 81. Regina Głuchowska –

od maja 2007 r. i obecnie prezes

Oddziału Bródno Towarzy-

stwa Przyjaciół Warszawy

107

ZAKOŃCZENIE. „WARSZAWSKIE NOWE BRÓDNO Z 1940 R. WYDOBYTE…”

Powstanie niniejszego albumu należy zawdzięczać niewąt-

pliwie całemu splotowi szczególnych zbiegów okoliczności –

„szczęśliwych przypadków” – rzec można, jakie zdarzyły sie na

terenie Oddziału Bródno Towarzystwa Przyjaciół Warszawy

na przestrzeni ostatniego ćwierćwiecza.

Największe zasługi jednak przypisać trzeba grupie naj-

starszych założycieli, pasjonatów i miłośników Bródna, jak np.

pp. R. Szołwiński, Tadeusz Winch, P. Zysek i innym, którzy

pragnęli udokumentować zdobytą wiedzę o przeszłości Bródna

i przekazać potomnym. To dzięki ich sile przebicia powstały

dwa tomy książek „Bródno i okolice w pamiętnikach mieszkań-

ców” wydane przez Oddział Bródno TPW w latach 1995 i 2002.

Oba tomy są kopalnią wiedzy o postaniu Bródna, o kolejarskim

Nowym Bródnie, o życiu mieszkańców, o różnych wydarzeniach.

I nie powstałby niniejszy album, gdyby lektura tych tomów

i drobiazgowe informacje w nich zawarte – nie zainspirowały

architekta p. Zygmunta Kupniewskiego (urodzonego na Bród-

nie) do próby odtworzenia dawnego Bródna w postaci rozryso-

wania ówczesnego układu ulic i budynków w unikatowym dzie-

le „Izometryczny widok Nowego Bródna z 1940 r.”.

Jak widać – dzieło to jest podstawą albumu.

Tak więc – dzięki tym wszystkim sprzyjającym okolicz-

nościom – otrzymaliście – Drodzy Czytelnicy – album o za-

pomnianym, drewnianym Nowym Bródnie, które kiedyś było,

a dziś go już nie ma.

Zakończenie

Chodzi o to, aby wiedza o zaszczytnej przeszłości części

naszej Dzielnicy Targówek nie zaginęła i mogła być przekaza-

na następnym pokoleniom.

Na zakończenie pragniemy gorąco podziękować wszystkim

Osobom, które przyczyniły się do powstania tego opracowania,

a w szczególności:

- Władzom Dzielnicy Targówek – za sfinansowanie

- Burmistrzowi – p. Grzegorzowi Zawistowskiemu

- Wiceburmistrzowi – p. Krzysztofowi Bugli

- Przewodniczącemu Rady Dzielnicy Targówek – p. Zbignie-

wowi Poczesnemu

- Wiceprzewodniczącej Komisji Kultury w Radzie Dzielnicy

Targówek – p. Danucie Winnickiej

- Wydziałowi Kultury i Edukacji – z p. Lilianą Sakowską

i p. Rafałem Utrackim

- Wydziałowi Obsługi Zarządu Dzielnicy – z p. Naczelnik

Justyną Skalską-Stadejek

- Wiceprezes Oddziału Bródno TPW – p. Katarzynie Spo-

czyńskiej-Król

A szczególnie gorące podziękowania kieruję pod adresem

wszystkich Autorów wypowiedzi w I i II tomie „Bródno i oko-

lice…”.

Regina Głuchowska

prezes Oddziału Bródno

Warszawa, 8 VIII 2009 r. Towarzystwa Przyjaciół Warszawy


108

s. 17. Odbitka kserograficzna fragmentu mapy Nowego

Bródna – ze zbioru Oddziału Bródno Towarzystwa Przyjaciół

Warszawy. „Bródno i okolice w pamiętnikach mieszkańców”,

Tom 2, Warszawa 2002.

s. 19. Plan Nowego Bródna i jego otoczenia 1939 r.:

oznaczenia barwne i opisowe naniesiono na fragmencie pla-

nu „Warszawa Przedwojenna”, wyd. IV uzupełnione przez kar-

tografa Piotra Kamińskiego, 2006.

s. 20. Obraz ogólny przedwojennego Nowego Bródna na

zdjęciu lotniczym z 1935 r.:

www.warszawa1939.pl – fotoplan 1935 r. (fragment).

s. 21. Zdjęcie lotnicze Nowego Bródna 1938 r. ze zbiorów

Oddziału Bródno Towarzystwa Przyjaciół Warszawy.

s. 22. Wrzesień 1939 r. na Bródnie:

a) obszar zniszczeń naniesiony na odbitce fragmentu pla-

nu m.st. Warszawy z 1935 r. (1:20 000), wydanego przez Zarząd

Miejski m.st. Warszawy,

b) dwa zdjęcia zgliszcz – ze zbiorów Oddziału Bródno To-

warzystwa Przyjaciół Warszawy.

s. 23. Wrzesień 1944 r. na Bródnie:

fragment zdjęcia z 1945 r. wykonanego przez sowieckich

lotników dla Biura odbudowy Stolicy – ze zbiorów Oddziału

Bródno Towarzystwa Przyjaciół Warszawy.

Wykaz źródeł

Fotografie zawarte w rozdziale IX:

– zbiory własne autora: 1, 2, 3, 4, 6, 7, 8, 9, 11, 14, 17, 19, 26, 30,

33, 34, 35, 36, 37, 38, 39, 40, 48, 50, 54, 56, 57, 58, 60, 61, 62, 63, 66,

67, 68, 69, 70, 71

– zbiory Oddziału Bródno Towarzystwa Przyjaciół War-

szawy: 5, 10, 12, 13, 15, 16, 18, 20, 21, 22, 23, 24, 25, 27, 28, 29, 31, 32,

41, 43, 44, 45, 46, 47, 49, 51, 52, 53, 59, 73, 74, 75, 76, 77, 78, 79, 80,

81

– 28a – Jerzy Kasprzycki, „Korzenie miasta”, Tom 3 – „Pra-

ga”, Warszawa 1998

– 42 – „Stolica”, 1970

– 55 – „Architektura”, 1976, nr 4, s. 12 – fot. D. Gładysz

– 64, 65 – Grzegorz Nowik, „Straż nad Wisłą. Okręg Sza-

rych Szeregów Warszawa–Praga 1939–1942”, Warszawa 2001,

s. 888, 1139

warszawskie nowe brÓdno 1940 wydobyte z mgŁy...

Documents