rli'. i I i" 't ' irr r;' 1 , '-r'r i

.,.I

rli"lltl (ir 1'l"rl ,i l,

'-

,t,'lrt: ,,, i I 1".' i irr

:

1i,.,1: .lr,r.tl .rI , I I lr t-!

I i,(,1 r,!,tit llÊrt,,1

tl

rr. .ilt,,l, ʀ'l' ': I'lr '

::r , l

'l'.1 ( ',,, r'ri

[]' :1 I ':

1iI lt,rIr t. i r'liL l,i l

Ii,_

f.l 11,1 ir)lririlj

[.ri ,i

lt a,t r,!i,

',.),)lfll li'l

i:1, .

L,l lol.,

i":

ên i^77 in hai elnomaar-,1, ts oaI geen nreuwnênêvÊn In 1999 (rhptste Frank Van Herkin Seizoensmagazine )azz al de positie vande vrouw binnen het mannenbolwerk vande jazz. Evenals Amanda Kuyper in 2005,met haar portret van vier NederlandseJazza's in het NRC Handelsblad. Conclusie:vrouwelijke jazzmusici verkeren nog altild ineen mannenwereld en ondervinden enerzijdshinder van de traditionele rolpatronentussen de seksen, anderzrjds hebben ze erjuist profilt van, omdat ze opvallen wanneerze goed zijn.Hoe verstaan die verhoudingen zich binnende vrije gel'mproviseerde muziek? En

welke rol spelen traditionele rolpatronenen emancipatie hierbij? Om die vragente beantwoorden is het belangrrjk om dehistorische achtergronden in te duiken. DeAmerikaanse musicologe Kristin McGeeheeft meerdere Studiec np.laàn nààr .1ê

rol van vrouwen binnen jazzmuziek in deeerste helft van de vorige eeuw. Ze doceertruim vier jaar aan de Rijksuniversiteitvan Groningen (Kunsten, Cultuur enMedia). De uit Chicago afkomstige l\,4cGeevoltooide tevens saxofoonstudies en leiddesaxofoonkwartetten, jazzenserrbles, gafles, nam cd's op en ontving een awa'd voormuzikaal talent. Het echte 'veldwerk' zat inde'jazzfusion gigs' en muzikale projectenbuiten de universiteit Ze kwam er snel achterdat de muziekbusiness keihard is, een vrouwmacl zirhzclf kppr nn kepr hprnirizen f)ozoconclusie trok ze ook in haar proeÍschrift:Some Like lt Hot: The Jazz Canon And All-Girl Bands In Times Of War And Peace.McGee deed onderzoek naar vrouwelijkejazzbands in de periode van het interbellumtot in de jaren vijftig, die een plekje haddenveroverd in de muziekbusiness, maarnauwelijks erkenning kregen van de mediaen de mannelijke bevolking. Laat staandat ze geaccepteerd werden valwege hunhuidskleur Toch trokken all-girl bands alsde gemengde rassengroep The InternationalSweethearts of Rhythm door de VerenigdeState n

ROLPATRONENOver de traditionele rolpatronen tussen manen vrouw zegt McGee dat er in de Westersemaatschappil weinig instrumenten zijn diegeassocreerd worden met vrouwen.'Toenvrouwen zich meer op hun gemak voelden inpublieke vormen - vanaf 1910, 1920 - kregenze een belangrijker rol als performers. Omdathun relatie met publiek echter nieuw en intenswas, waren ze veelal genoodzaakt om zich tehouden aan de Victoriaanse idealen van hoeeen vrouw zich in openbare sferen hoort tegedragen. Voor musici betekende dat ze zichbewust moesten zijn van hun lichaam en stemen dat ze slechts'vrouwelijke instrumenten'mochten bespelen, roals piano, harp enstrrjkers.'Dat laatste aspect valt nu nog op.Vrouweli.lke instrumentalisten vervuldentevens wisselende rollen. Ze gedroegen zichmannelijk en werden geassocieerd met demannencultuur oÍ moesten zich extreembewijzen met technische vaardigheden entalent als improvisators en solisten. Veelalwerden ze daardoor gezien als manwilvenof lesbiennes, wat negatieve gedachtenopflep.In de jaren zestig veranderde drt gegevenenigszins vanwege ontwikkeling van diversesubculturen, The C ivil Rights Movements,politieke spanningen en de opmars van hetÍeminisme en latere emancipatregolf, watnu langzamerhand woÍdt geaccepteerd.Volgens McGee heerste er ee1 durdelijkeontevredenheid onder vrouwen over hunpublieke rol. Jazz werd echter halverwege dejaren zestig minder popularr. Het werd gezienals gedateerde muziek, terwill rock, folk enpunk op massaniveau aansloeg bij jongeren.'Wanneer jazz populair was gebleven, haddenmogelijk meer vrouwen zich verdiept in hetgenre. Natuurlijk waren er wel vrouwen in dieperiode, zoals de Amerikaanse saxoÍonisteVia Red en Carla Bley. Ook Yoko Ono en

Laute Ar'cê':l- :.- :_:Hoewe 7t. ' e'. à:: :- :waren ze wel veri- e-..:-:; :: l:: :: ..geimproviseerde muzie<, a 1,..'. ::==

Linda Dahl, auteur van het boe.. S:--Weather, The Music And Lives OÍ À l=-:Of Jazzwomen, (Limelight Ed t or^s

toont tevens aan dat er in Amer kadegelijk vrouwen actief waren in de jazzsc.-

=en rolpatronen doorbraken. Dahl ver\\.sibijvoorbeeld naar organiste en compon s-eAmina Claudine Myers. Zij is een van deweinige vrouwelilke leden van The Associationfor the Advancement of Creative MusiciansíAACN/). Dit collectref, opgericht in 1965,bestaat uit louter Afro-Amerikaanse musrcien componisten die vernieuwende originelemuziek presenteren. Hierbil brengen zij tevenseen ode aan de traditionele muziekstijlenvan hun voorouders. Veel prominenteimprovisators zijn lid (geweest) van AACM,zoals medeoprichter Muhal Richard Abrams,Lester Bowie en George Lewis. De groep is

nog steeds actief en telt vijfenveertig musici,onder wie negen vrouwen (waaronder slechtstwee vocalisten).

PIONIERSTerug naar Nederland. De situatie die McGeeschetst gold ook in Nederland, alleen was ereind jaren zestig een aantal pioniers dat ervoorzorgde dat de huidige vrije geimproviseerdejazz een eigen gezicht heeft gekregen. Inhet boek )azz & Gelmproviseerde MuziekIn Nederland (Het Spectrum, 1978) steltauteur Rudy Koopmans dat vanaf 1965 totaan 1978 veruit de belangrijkste periodeis in de geschiedenis van de Nederlandsejazz. Artistrek leider van het Bimhuis, Huubvan Riel, onderschrijÍt dil. ')azz was voordre tild gebaseerd op haar herkomst uit deVerenigde Staten. Toen de muziek van MishaMengeLberg, Willem Breuker, Han Bennink,Pierre Courbois en anderen terrein won, wasdat (inter)nationaal gezien veel interessanter.Goede be- en hardboooers waren overalnog te vrnden, alleen de vraag was minder.'Volgens Van Riel onderscheidde Nederlandzich meer binnen die improscene vanwegehaar eigen sound en creatieve inhoud. Hetbetekent echter niet dat de musici beterwaren dan straigt-ahead spelers. Binnen die<trnminn zelon zovrol orn ooede :l< qlerhÍemuzikanten. Daarnaast was het een totaalandere tijdsgeest, want de improvisatorsprovoceerden mede doordat ze hun muziekbaseerden op Amerikaanse Free )azz, waarbijingespeeld werd op politieke gebeurtenissen.Dat was ongekend. De basis van actuelegeïmproviseerde muziek werd gelegd in'1 970 met de oprichting van de InstantComposers Pool (lCP), waar Mengelberg,Breuker en Bennink deel van uitmaakten.Drie jaar later splitste de saxoÍonist zichaf en richtte zijn Willem Breuker Kollektiefón l)o nronzon rr:n i:-r. -, .-.. ,-zz vervaagoen ooorversmelting met theatrale aspecten enmoderne klassieke muziek (Wagner, JohnCage). )azzavonden in Paradiso (door HansDulfer) werden opgericht, evenals Stichting

winter 2008 Jazz 133

BIM (Beroepsvereniging voor lmproviserendeMusici) en het Bimhuis in 1974, dat def unctie van Paradiso voor iazz overnam.

OPMA-RSTot zover het historische plaatle. Maarwaar zijn de vrouwen? Mogelilk heeft hetwederom met rolpatronen te maken en datde emancipatiegolf nog niet dusdanig opgang was. Marcel Roelofs, programmeurvan de TomerJazzFietsTour, voegt loe: 'Jazzwas een macho aangelegenheid. Niet alleenbinnen jazz zie je nu dat vrouwen meergeaccepteerd worden, dat geldt voor bijnaalle kunstvormen. In de schilderkunst zie jeook geen vrouwelijke generatiegenoten vanPicasso. Het wil niet zeggen dat er geen talentwas, het werd alleen niet geaccepteerd.'In de jaren tachtig lijkt daar lichtelijkverandering in te komen. Vanuit demainstream is er een opmars van vrouwelijkevocalisten en lijkt er meer ruimte voorinstrumentalisten te zijn. Candy Dulfer is

het ultieme voorbeeld, met haar wereldhitLily Was Here. Binnen de vrije improvisatieontvangt Greetje Bijma als eerste vrouw énvocalist in 1990 de Boy Edgar Prijs. 'Het waseen enorme eer en het heeft me een enormeboost gegeven', herinnert Bijma zich. Hetwas voor mij een bemoediging om door tegaan waar ik mee bezig was. Steeds meernieuwe grenzen verkennen en verleggen.'Corrie van Binsbergen wint als enige anderevrouw de prils in 1997/98.In het Bimhuis wordt in 1992 voor heteerst een vrouwenspecial georganiseerd:The International Meeting Of Female Jazz& lmprovisation Musicians. Huub van Rielgeeft toe dat er door de jaren heen weinigvrouwen zrjn geprogrammeerd, maar datdit geen bewuste keuze is geweest. 'Als ikwat goeds tegenkwam boekte ik dat, manof vrouw.'

Door de opkomende emancipatiegolf lijkenvrouwelijkelazzmusici meer terrein te winnen.Volgens Marcel Roelofs heeft dat enerzildste maken met de toenemende conservatoria.Anderzijds vindt hij het jammer dat er zo'ntoestroom is van dergelijke opleidingen,omdat ze niet specifiek toegespitst zijn ophet ontwikkelen van karakteristiek geluid.'Studenten krijgen een soort basispakketwaarmee ze zich niet onderscheiden. lk bengroot voorstander van workshops, zoalseind jaren zeventig, begin laren tachtig.In een jaar kon je wekelijks een workshopvan uiteenlopende musici volgen, metaan het eind van het seizoen een grootsepresentatie. Het leuke was dat mensen metvrije geimproviseerde muziek in aanrakingkwamen en ondervonden hoe lastiq het is

om het goed te spelen,'

vROUUTVRIENDELIJKOok saxofoniste en chromatisch harmonica-speler Hermine Deurloo, die al jaren deeluitmaakt van Het Willem Breuker Kollektiefen andere (mainstream) formaties, verbaastzich erover dat er nog zo weinig vrouwenberoepsmatig musiceren.'De maatschappij

wordt vrouwvriendelilker, waa rdoor vrouwenzich minder beperkt voelen. Binnen depopmuziek nemen singer-songwriters toe,terwijl er relatief weinig instrumentalistenzijn. Het is nog steeds een mannenwereld.'Zelf heeft ze overigens weinig negatieveervaringen betreffende rolpatronen. Ze valtjuist altijd op. Alleen op het conservatoriumwas sprake van groepjesvorming.'.Je moetgoed spelen, dan word je wel gevraagd.Als ik optreed krijg ik altild meer reactiesvan het publiek.'Ook Felicity Provan heeftveelal profilt ondervonden omdat ze eenvrouwelijke instrumentalist is.'Je naamwordt makkelilker onthouden. Enigeirritatres zijn opmerkingen als'Je speeltgoed voor een vrouw'. Wat betekent dat? lkspeel goed of niet.'Greetje Bijma nee+t wei minder positieveervaringen meegemaakt. Ze heeÍt het gevoelzich altijd te "roeten bewijzen ten opzichtevan haar manneli.lke collega's en dat zijnniet altijd musici. Technici zijn achterafvaak verbaasd over haar microfoongebruik,waarover vooraf nogal denigrerend wordtgedaan. Toch ziet ze het als een uitdaging:'lk denk dat ik zelf een paadje heb gebaanddoor de jaren heen, waarbij ik gelijkwaardigben aan de muzikanten met wie ik soeel.Doordat rk tegengas heb gegeven enzelfstandig mijn kwaliteiten toon, dwing jerespect af.'

Tevens vallen vrouwen - en mannen -

binnen de vrije improvisatiescene mogeli.lkminder op vanwege het ontoegankelijkeimago. Hoewel ook hier grenzen vervagen- is het Íree jazz, avant-garde of impro? -

associëren mensen en mogelijk zelfs musici,de stroming veelal met een 'knor piep boemgehalte'. En dat terwijl deze muzieksceneluist heel breed is, menen de dames. Zezijn allen tevens actief binnen de moderneklassieke wereld. Wat de musici betreurenis dat slechts een beperkt publiek de taalvan muziek spreekt. 'Vrije ger'mprov seerdemuziek is een soort undergrou.rd scene. Veelmensen kennen het niet, r,vat k lammer vind,want het's tvel een ser'eJ7e ruzre[vorm',aldus Provan. Brlma vult aan: 'Mensen zijnaltijd verbaasd na miln concerten dat ookdit onder vrije improvisatie valt. lk beninmiddels de scene wel ontstegen, want iksta ook in schouwburgen, musea, kerkjes,noem maar op. lk ben een buitenbeentje,maar via verschillende vormen probeer ikaltijd al improviserend mijn eigen stukkente ontwikkelen. Instant composing, zoalsMengelberg het destijds noemde.' VolgensDeurloo is er daarnaast slechts een kleinmaar nieuwsgierig publiek omdat de muziekvernieuwend en ongewoon klinkt. Hoe meervrilheid, hoe moeilijker het is om de muziekrnteressant te houden. Alle vrouwen spelenhet liefst met muzikanten die ook heelvril improviseren, zodat er een intensievechemie plaats vindt. Bijma gaat zelfs nogeen stap verder; na meerdere verzoekentreedt ze sinds enkele jaren solistisch op.'Het is stemtechnisch een ontzettendeuitdaging, waarbij ik mezelÍ continu scherp

houd. U ltieme vrijheid ! '

Het is duidelijk dat de vrije geimpr-c. .==i>zzcrana êên rnrorald..-,-,-Je op zc' : itegelijkertijd overvloeit in een .'-'-geheel. Nog altijd een mannenwere d .. ' .

avontuurlijk en met artistieke visie geso;: '

wordt. Ook een wereld waar volgens :=geïnterviewde musici en programmeurs -i:komende jaren de rol van de vrouw al ee-maar toeneemt. Er ziln genoeg pareltjes :=ontdekken, je moet alleen goed zoeken

CONCERTTIPS:Hermine Deurloo & udspeler (Arabischsnaarinstrument) Kamal Hors: 30 novemberZaal 100 (Amsterdam), BrokkenmiddagOp 7 december staat ze in theater Camuz(Leidschendam) met Han Bennink, ErnstGlerum en Maarten van der Grinten.dvd-tip: ZomerJazzFietsTour, Muziek VanFietslandschappen. Een documentaire overhet 20-jarig jubileum door Natahalie AlonsoCasale. Met o.a. Greetie Biima (TitanicProductions.200B).