DUNYA KLASIKLERI DIZISI: 37

YIKINTILAR - I

VOLNEY

YIKINTILAR - I

Ceviren:

Samim Kazm Akses

VOLNEYConstantin Franois de Chassebuf (d. 3 ubat 1757, . 25 Nisan 1820), Volney kontu. Fransz

filozof, tarihi, doubilimci ve politikac. Babasndan kalan soyad olan Boisgrais'i sonradanVoltaire ve Ferney'den birletirerek oluturduu Volney olarak deitirmitir.

YIKINTILAR

I

YIKINTILAR - I(Les Ruines)

YIKINTILAR ya da MPARATORLUKLARDAK DERN DEKLKLER KONUSUNDADNCELER

Yakar

Issz YIKINTILAR, kutlu mezarlar, sessiz duvarlar! Tank gsterdiim, yalvardm sizlersiniz.Evet, anlaysz bir adamn baklar, gizli bir korkuyla, zerinizde duramazken, ben sizi seyretmeyedalmakta, derin duygularn, yksek dncelerin ekiciliini buluyorum. Siz, danmasn bilenlere,yle yararl dersler, yle ackl ya da derin dnceler veriyorsunuz ki! Btn dnya, batanbaaklelemi bir durumda, acmaszlarn nnde az aamazken, onlarn nefret ettii gereklerihaykran sizlerdiniz. Krallarn cesetlerini, son klenin cesedinden ayrt etmeyerek, ETLK'in kutludogmasna hak veren sizlerdiniz. zgrlk perisi, kendisinin insanlardan kaan sevdals olan bana,sizin surlarnz iinde; beyinsiz bayann dnd gibi, ellerinde kamalar ve mealelerle deil,sonsuzluun kaplarnda lmllerin yaptklarn tartmak iin, iki elinde kutlu tartlar tutan adaletinyce grnmyle grnd.

Ey mezarlar! Kim bilir sizde ne ok stn nitelik var!.. Acmaszlar korkudan titretiyorsunuz:Onlarn svg dolu zevklerini gizemli bir dehetle zehirliyorsunuz; bozulmayan, tertemizgrnnzden kaan bu alaklar, saraylarnn gururunu sizin gzlerinizden uzaklatryorlar; halkezen glleri cezalandryorsunuz; pinti rvetinin altnlarn elinden alarak, soyduu yoksuluncn alyorsunuz. Zenginin gsterilerini bin bir kaygyla baltalayp, yoksulun yoksulluunun acsnkaryorsunuz; kendisine son snaca yeri vererek, kt talihliyi avutuyorsunuz; sonra da, ruhayle tam bir g ve duyarllk denklii veriyorsunuz ki, bu denklik yaamn bilimi olan bilgeliiortaya karyor. Varn younu sonunda size geri vereceini anlayan dnceli insan, bobyklklerle yararsz zenginliklerin peinde komuyor: Gnln hakkn snrlar iinde tutuyor;ekmeini karmak zorunda olduu iin de gnn bo geirmeyerek, sonunda kendisine ne verilmesiuygun grldyse, onunla geinip gidiyor. Bylece, hrsn azgn ahlanlarna kurtarc bir dizginvuruyorsunuz: Duygular altst eden hazlara kar kzgn istekleri yattryorsunuz; tutkularnkavgasndan yorulan ruhu dinlendiriyor; onu, ynlar kayglandran baya karlarn stnekaryorsunuz. Zamanlarn ve budunlarn sahnesini kucaklayan doruklarnzdan, ruh, yalnzca byksevgiler, yalnzca onur ve erdem dncelerine balanyor. Ah! Yaamak d sona erince, btn budidinmeler yararl bir iz brakmazlarsa, neye yarar?

Ykntlar! Sizden ders almaya yine geleceim! Isszlnzn dinginliine yeniden snarak,tutkularn ackl grnmnden uzakta, insanlar, anlara dayanarak seveceim; onlar mutlu edecekyollar arayacam; kendi mutluluumu da, bu ii abuklatrabilmek dncesinde bulacam.

BRNC BLM

Gezi

Trk padiah Ahmet'in olu Abdlhamit'in saltanatnn on birinci ylnda, zafer kazanm olanRuslar, Krm' alp stanbul'a giden kylara bayraklarn diktikleri sralarda, Osmanlmparatorluu'nda yolculuk yapyor; eskiden Suriye ve Msr krallklar olan eyaletlerde

dolayordum.

Btn dikkatimi toplum olarak yaayan insanlarn mutluluklar zerinde toplayarak kentleregiriyor, iinde oturanlarn greneklerini inceliyordum; saraylara sokuluyor, ynetenlerin ne yoltuttuklarna bakyordum; kylerde dolayor, topra eken insanlarn yaam koullarn inceliyordum.Her yerde yoksulluk grdmden dolay, znt ve nefret iinde, yreim paralanyordu.

Her gn, yolumun stnde, bo braklm tarlalar, terk edilmi kyler, yklm kentlerbuluyordum: ounlukla eski antlarla, tapnak, saray, kale, ykntlaryla, stunlar, su kemerleri,mezarlarla karlayordum; bu grnm, ruhumu gemi zamanlara dalp onlar dnmeyesrkledi; iimde arbal ve derin dnceler uyandrd.

Asi rma kylarndaki Humus kentine vardm. Burada, llerin ortasndaki Tdmr (*)kentinin ok yaknnda olduumu anlaynca, herkesin anlata anlata bitiremedii antlarn gzlerimlegrmeye karar verdim. n cin gemeyen yerlerde gn yaya giderek, maaralar ve mezarlarla dolubir koya getikten sonra, ovaya knca, insan aknlk iinde brakan ykntlarla karlatm:Saysz dikili stunlar, bizim parklarmzdaki aal yollar gibi, dzgn sralar halinde, gzalabildiine uzanyordu. Bu stunlarn arasnda, kimi yar km, kimi olduu gibi kalm bykyaplar vard. Topran her yan, ince bir iilikle oyulmu beyaz mermer ykntlaryla, yuvarlak,drt keli stunlar, stun balklar ve saaklarla kaplyd. Bu ykntlar boyunca, eyrek saatlikbir yryten sonra, eskiden gne iin yaplm bir tapnak olan geni bir yapnn avlusuna girdim.Kulbelerini tapnan nndeki alana kurmu yoksul Arap kyllerine konuk oldum. Btn buyaptlarn gzelliklerini birer birer anlayabilmek iin, birka gn burada kalmaya karar verdim.

Ovay kaplayan antlardan her gn birini grmeye gidiyordum. Dncelere daldm bir akam,mezarlar koyana kadar uzanmtm; koya saran tepelere ktm; bu tepelerden bir bakta, hembtn ykntlar, hem de ln sonsuzluu grlyordu. Gne batmak zereydi; Suriye tepelerininuzak ufuklarnda, hl krmzms bir rtnn izleri vard: Doudaki yusyuvarlak ay, mavimsi birzemin zerinde, Frat'n dz kylarndan ykseliyordu; gkyz lekesizdi; durgun, tatl bir hava vard.Gnn snmekte olan , karanlklarn korkunluunu hafifletiyor, gecenin kmaya balayanserinlii, tutumu topran kzgnln gideriyordu. obanlar, develerini yerlerine gtrmlerdi.Boz topran stnde, artk hibir canllk grlmyordu. l derin bir sessizlik kaplamt;yalnzca, uzun aralklarla, baz gece kularnn, akallarn (1) lklar iitiliyordu Karanlk,gittike artyordu; batan gnn nda, artk, gzlerim de duvarlarla stunlarn beyazmsdlemlerinden baka bir ey ayrt edemiyordu. Bu ssz yerler, bu durgun akam, bu grkemli sahne,ruhumu dinsel bir esriklie gmd. Koca bir kentin ssz grnm, gemi zamanlarn ans, bugnkdurumla karlatrma; btn bunlar beni derin dncelere srkledi. Devrilmi bir stunun stneoturdum; dirseim dizime dayal, elim bamda, gzlerimi ara sra le doru evirerek, ara sra daykntlardan ayrmayarak derin bir dleme daldm.

KNC BLM

Derin dncelere dal

Kendi kendime, "Eskiden, burada zengin bir kent gelimi; buras, gl bir imparatorluunbakenti olmutu" dedim. Evet! imdi bu denli sszlaan bu yerlerin surlar iinde, eskiden, canl birkalabaln uyandrd bir devingenlik vard; bugn pssz olan yollarda, eskiden canl bir kalabalkdolard. imdi ac bir sessizlik iine gml olan bu duvarlarda, eskiden, sanatlarn sesleri,

sevin ve bayram lklar durmadan nlard; bu birbiri stne ylm mermerler, eskiden,grkemli saraylard; bu devrilmi stunlar, tapnaklara ayr bir gzellik verirdi; bu yklm galeriler,byk alanlar olutururdu.

Dinsel olan sayg devleri ve geim kaygs yznden kalabalk bir budun, buraya akn ederdi.Zevkler yaratmakta olan bir sanayi, btn lkelerin zenginliklerini buraya ekerdi; Tir erguvannnSerik'in deerli ipliiyle (2), yumuak Kemir kumalarnn Lidya'nn grkemli hallaryla, Baltkamberinin Arap kokular ve incileriyle, Ofir altnnn Tle kalayyla burada deitirildii grlrd.

te bu gl kentten, kala kala, imdi burada yalnzca znt veren bir iskelet var! Geni birimparatorluktan, yalnzca karanlk ve bo bir an kald! Bu byk kaplarn altnda kaynaankalabalk, yerini bir lm yalnzlna brakt. Grltl alanlara mezarlarn sessizlii kt. Buticaret kentinin grkemli zenginlii, irkin bir yoksullua dnverdi. Krallarn saraylar yabanlhayvanlara in oldu; tapnaklarn eiklerine srler yayld; tanrlarn mihraplarna pis srngenleryuva yapt!.. Ah! Bunca n nasl snd? Bunca yapt nasl ortadan kalkt: Demek insanlarn yaptklareyler byle hie dnermi; demek uluslarla imparatorluklar byle yok olurlarm!

Gemi zamanlarn tarihi kafamda canland: Bu lkelerde yirmi nl budunun yaad yzyllaranmsadm; Dicle kylarndaki Asurluyu, Frat kylarndaki Kaldeliyi, ndus'tan Akdeniz'e dekegemen olan Pers'i dndm. am, Edom, Kuds, Samera krallklarn; dvken Filistindevletlerini; ticaret yapan Finike cumhuriyetlerini bir saydm. Kendi kendime, bugn hemen hemenssz kalm olan Suriye'de o zamanlar yz gl kent vard, diyordum. Krlar kylerle, kasabalarladoluydu (3) Nereye baklsa, yalnzca ekilmi tarlalar, ilek yollar, sk sk evler grlrd. Ah! Obolluk, o yaam alar nerede kald: nsan elinin yaratt bunca parlak ey ne oldu: O Ninovakaleleri, o Babil surlar, o Persepolis saraylar, o Baalbek ile Kuds tapnaklar nerede? O Tir'indonanmalar, Arad'n tezghlar, Sidon'un ilikleri, o bir yn gemici, klavuz, tccar, asker nerede?O iftiler, o hasatlar, o srler; insanlarn yaratt ve yeryzne gurur veren btn o gzel eylernerede? Yazk! Bu ykk topra batanbaa dolatm! Eskiden bunca grkeme sahne olmu yerlerigezdim; yzst brakltan, sszlktan baka bir ey grmedim Eski budunlar, onlarn yaptlarnaradm; yryen bir adamn aya toz stnde nasl iz brakrsa, ben de bunlarn ancak izlerinigrebildim. Tapnaklar km, saraylar yerle bir olmu, limanlar dolup tkanm, kentler yklm;zerinde insan kalmayan toprak da znt verici bir mezarlktan baka bir ey deil Ulu Tanr! Buuursuz ve kkl deiiklikler nereden geliyor? Bu lkelerin talihi niin bu kadar deiti? Nedenbunca kent ykld? Neden bu eski budunlar hi oalamadlar; dllerini srdremediler?

Kendimi byle dlemlere kaptrnca, kafamda durmadan yeni dnceler uyanyordu. Her ey,dedim, dncelerimi kmaza gtryor; gnlm karklk ve kararszlk iinde brakyor. Bulkeler, insanlara an ve mutluluk veren eylerden yararlanrken, buralarda oturanlar "kfir"budunlard: Molok tanrsna kurban olsun diye adam ldren Finikeli, btn lkelerin zenginliklerinisurlar iine toplard; bir ylann (4) karsnda yere kapanan Kaldeli zengin kentleri boyunduruualtna alr, krallarn saraylarn, tanrlarn tapnaklarn soyard; atee tapan Pers, yz ulustan cizye(5) toplard; gnele yldzlara tapan bu kentin insanlar da, bunca lks ve gnen antlarkurarlard Saysz srler, verimli tarlalar, bol hasatlar, Tanr korkusunun dl olabilecek herey, bu putataparlarn elindeydi; imdi bu dalarda Tanr'ya inanan kutlu budunlar oturduu halde, heryeri sszlk, ksrlk brm. imdi bu kutsal ellerde bulunan bu toprak, brtlenle pelin otundanbaka bir ey vermiyor; insan, zntler iinde ekiyor; gzyalarndan, kayglardan baka bir eydevirmiyor; sava, alk, veba srayla buraya saldryor Oysa bu budunlar, peygamberlerin

ocuklar deiller mi? Bu Mslman, bu Hristiyan, bu Musevi, Tanr'nn setii, tanrsal iyilikler vemucizelerle dolu budunlar deiller mi? yleyse niin, bu ayrcalkl rklar, ayn tanrsal iyiliklerdenartk yararlanmyorlar! ehitlerin kanlaryla kutsallam olan bu topraklar, niin eski nimetlerdenyoksun kalyor? Niin bu nimetler, buradan srlerek, yzyllardan beri baka uluslara, bakalkelere gmler?

Bunun zerine, Eski Asya'nnkilerden Avrupa'nn en yenilerine dek, dinleri, grenekleribambaka olan budunlara, srasyla dnya egemenliini verdiren derin deiiklikleri kafamdangeirirken, doduum topran ad, iimde Yurt duygusunu uyandrd; gzlerimi oraya dndrerek,btn dncelerimi onun braktm zamanki durumu zerinde topladm (7).

Yurdumun cmerte ekilmi topraklarn, pekiyi yaplm yollarn, kalabalk kentlerini, btndenizlere yaylm donanmasn, iki Hindistan'dan gelen haralarla dolu olan limanlarn anmsadm.

Ticaretinin canlln, denizciliinin geniliini, antlarnn zenginliini, halknn kurduusanayiyi ve gzel sanatlar, eskiden Msr ile Suriye'de bulunan btn benzerleriyle karlatrnca,eski Asya'daki parlakl bugnk Avrupa'da yeniden bulmam, bana zevk veriyordu. Ama biraz sonra,en son bir karlatrmayla, dlemimin ekicilii bozuldu. Seyretmekte olduum yerlerde de eskidenayn canlln bulunduunu dnnce, kendi kendime, "Bizim lkelerimizin de" dedim, "birgn byle yzst braklmayacan kim bilebilir? Bugn, Seine, Times, Zderze kylarndaki buncazevk kasrgas iinde, yn cokuya kar, gzle gnl gsz kalrken, gnn birinde, benim gibi, biryolcunun tek bana dilsiz ykntlara oturmayacan, budunlarn klleri zerine ve byklklerininansna gzya dkmeyeceini, kim kestirebilir?"

Bunun zerine, gzlerim yala doldu; paltomun yenini bama ekerek, insanlk konusundakaramsar dncelere daldm. zntmden, "Ah zavall insan!" dedim, "Yaamn kr yazgnn elindeoyuncak olmu! Uursuz bir g, lmllerin alnyazs zerinde, geliigzel yargsn yrtyor.Ama hayr; bunlar Tanr adaletinin yerine gelen buyruklardr! Gizemli bir Tanr, anlalmayanyarglarn uyguluyor! O, bu topra, besbelli, gizli bir ilence arptrd; eski kuaklara olan hncndan,bugnkleri ykma uratyor. Ah! Tanrln derinliklerini aratrmay kim gze alabilir?" (8).

Derin bir znt iinde, ylece kaldm.

NC BLM

Hayalet

Bununla birlikte, bol bir entarinin hrtlarna ve trdayan kuru otlar zerinde ilerleyen aradmlardan kan seslere benzeyen bir ses kulama arpt. Tela iinde, paltomun eteklerinikaldrarak her yana abucak bir gz attm. Birdenbire solumda, ayn snk nn belirsizlii iinde,yakndaki bir tapnan stunlaryla ykntlar arasnda, tpk mezarlardan kan hortlaklarnbetimlendii biimde, beyazlara brnm bir hayalet grr gibi oldum. rperdim. Korku iindekamal m, yoksa bunun ne olduunu anlamal m diye duraksarken derin bir ses, ar ar, bana uszleri dinletti:

- nsan, haksz yaknmasyla, daha ne zamana dek gkleri rahatsz edecek? Daha ne zamana dek,urad ykmlar iin, bo lklarla suu YAZGI'ya ykleyecek? Gzleri aydnla, yrei mantklagerein alad dncelere hep byle kapal m kalacak? Bu k fkran gerek, her yerde ona

kendisini gsteriyor; ama onun hi grd yok! Mantn sesi kulana baryor da, o yine iitmiyor!Haksz insan! Duygularn byleyen etkiyi bir an iin durdurabilirsen, yrein dncenin dilindenanlayabilirse, bu ykntlara sor! Onlarn senin nne koyduklar dersleri oku!.. Siz de, ey yirmideiik yzyln tanklar, kutlu tapnaklar, kutsal mezarlar, ey eski anl surlar! Doann davasuruna ortaya atln! Salkl bir akln dnme yetisine ulaarak, haksz sulamalara kar tanklkedin! Gsterili szler syleyen yalanc bilgelii ya da ikiyzl Tanr korkusunu birbirinden ayrtetmeyin. Ettii iftiralar iin, insandan gn ve yeryznn cn aln!

lmllerin alnyazsyla, kuralsz, yasasz oynayan bu kr yazg nedir? nlemli ilerle deliceileri ayn kapya karan bu adaletsiz zorunluluk ne? Gn, bu lkelere yaan ilenleri nelerdir? Bukrlarn ssz kalna son verdirmeyen Tanr'nn ilenci nerede? Gemi zamanlarn antlar, syleyin!Gkler yasalarn; yeryz de gidiini mi deitirdi? Gne, gk boluu iindeki ateini misndrd? Denizlerden artk bulutlar ykselmiyor mu? Yamurlarla iler havada takl mkalyorlar? Dalar kaynaklara geit mi vermiyor? Irmaklar m kurudu? Bitkiler tohumsuz ve yemisizmi kaldlar? Hak tanmayan yalanc kuak, yant verin! Tanr, doaya kendisinin koyduu bu ilkdeimez dzeni mi bozdu? Gk, yeryzne; yeryz, kendi zerinde oturanlara; eskiden verdiklerinimetleri, sonradan esirgediler mi? Yaratlta hibir ey deimemise, eski olanaklar bugn devarsa, bugnk kuaklar, ne diye eskiler gibi olmasn? Ah; yazgy, tanrl, siz, yanl olaraksuluyorsunuz! Ykmlarnzn nedenlerini Tanr'da bulmakta hakszsnz! Soysuzlam, ikiyzlkuak, syleyin! Bu yerler yklm, gl kentler ssz kalmsa, bu ykma Tanr m neden oldu? Busurlar ykan, bu tapnaklar temelinden kazyan, bu stunlar kran onun eli midir; yoksa insann elimi? Tanr'nn kolu mu kentleri kltan geirdi, kyleri atee verdi, halk ldrd, biili ekinleriyakt, aalar kknden skt, ekilmi topraklar yozlatrd; yoksa bunlar yapan insann kolu mu?

rnler yok edilince alk olduysa, bunu Tanr'nn c m yapt; yoksa insann bilinsizkzgnl m? A kalan halkn pis eyler yemesinden veba ktysa, bunu Tanr'nn fkesi mignderdi; yoksa insann nlemsizlii mi? Sava, alk, veba insanlar biince, le dnen toprassz koyan Tanr mdr? Tanr'nn agzll m iftiyi soyuyor, verimli tarlalar yama ediyor,kyleri ykyor; yoksa krallarla bakanlarnn gururu mu? Ailelerin servetini ykan, onun kararlarnnparaya bal olmas mdr; yoksa yasalar uygulayanlarn para canls olmalar m? Bireyleri,budunlar bin trl kvrandran, onun tutkular mdr; yoksa insanlarn tutkular m? nsanlar,ykmlarnn acs iinde, bunlara bir umar bulamyorlarsa, Tanr'y m bilisizlikle sulamal; yoksainsanlar m? Ey lmller! YAZGI'nn deimezliini ya da Tanr'nn yarglarn sulamaktan artkvazgein! Eer Tanr iyiyse, ektiiniz cezay o verir mi? Eer adaletliyse, sularnzn orta olurmu? Hayr, hayr; insann, ne szland acayiplik, yazgnn acayipliidir; ne de aklnn, iinde yolunuard karanlk, Tanr'nn karanldr; onun ykmlarnn kayna gklerin derinliinde deil,yeryznde, yan bandadr: bu kaynak, hibir zaman Tanrln koynunda gizlenmemitir, insannkendi iindedir; onu insan, kendi yreinde tar.

Szlanp diyorsun ki: "Tanr'ya inanmayan budunlar, gklerin ve yeryznn nimetlerinden naslyararlandlar? Kutlu kuaklar, kfir budunlardan nasl daha az talihli oluyorlar?" Gzleri bal adam!Sana dokunan eliki, bunun neresinde? Gklerin adaletinde bulduun bilmece nerede? Tanrsaliyiliklerle cezalar, nedenlerle sonular tartya vurmay sana brakyorum. Syle: Bu Tanr'yainanmayan insanlar gklerin, yeryznn yasalarn gz nnde tutarlar; akla uygun ilerini,mevsimlerin srasna, yldzlarn gidiine gre ayarlarlarken; Tanr, onlarn nlemini altst etmek,artmak iin dnyann dzenini mi bozmalyd? Onlarn elleri, bu topraklar ter ve emekle ilerken,

Tanr da yamurlarn, bereketli ilerin yolunu deitirip, buralar dikenlie mi evirmeliydi?Onlarn sanayii, bu topra verimliletirmek iin su kemerleri kurar, kanallar aar, uzaklardaki sularllerden geirerek getirirken; Tanr, dalardaki kaynaklar m kurutmalyd? Tanr, insan elininyetitirdii ekinleri mi kknden skmeli; bar iindeki kyleri mi yama etmeli; emeincanlandrd kentleri mi ykmal; insan bilgeliinin koyduu dzeni mi bozmalyd? nlemleimparatorluklar kuran, onlar gzpek bir biimde savunan, adaletle salamlatran, gl kentlerkuran, derin limanlar aan, vebal bataklklar kurutan, denizi gemilerle, yeryzn insanlarlakaplayan, tpk yaratc ruh gibi, dnyaya devinim ve yaam yayan bu kfirlik nedir? Eer kfirlikbuysa, gerek inan nedir? Kutluluk ykclk m demektir? Havay kularla, yeryzn hayvanlarla,dalar srngenlerle dolduran Tanr; doaya batanbaa can veren Tanr, ykntlar ve mezarlarTanrs mdr? Ortal ykmakla kendisine sayg gsterilmesini, yangn karmakla tapnma trenleriyaplmasn m istiyor? lah okumak yerine, iniltiler; kendisine tapanlardan cinayetler; tapnak olarakda ssz, yklm bir dnya m dilemektedir? Kutlu, dindar kuaklar! Oysa bunlar, ite sizinrnleriniz! te Tanr korkunuzun verdii yemiler! Budunlar ldrdnz, kentleri yaktnz, ekilitopraklar yozlatrdnz, yeryzn ssz braktnz; sonra da, bu yaptnz iler iin bir karlkistiyorsunuz! Besbelli, size mucizeler gstermeli! Boazladnz kylleri diriltmeli, yktnzduvarlar yeniden rmeli, yok ettiiniz ekinleri yeniden yetitirmeli, gklerin ve yeryznn btnyasalarna kar gelmeli: Tanr'nn kendisinin koyduu bu yasalar; btn yasalardan, btnpeygamberlerden eski olan sonsuz yasalar; insann ne bilisizliinin, ne de tutkularnn bozabildiideimez yasalar! Ama bu yasalar yanl bilen Tutkuyla, nedenlere hi bakmayan, sonular hikestiremeyen bilisizlik, ruhlarnn budalal iinde, dediler ki: "Her eyi yapan rastlantdr; kr biryazg, nlemin ya da bilginin hazrlkl olmasna meydan brakmadan yeryzne iyilikle ktlksayor." Ya da, ikiyzl bir dille, "Her ey Tanr'dan geliyor; o, bilgelii aldatmaktan, aklartmaktan holanyor" dediler. Bilisizlik de, eytana kaplarak vnd: "yleyse, gcme gidenbilimle eit olurum; beni yoran, rahatsz eden nlemi yararsz bir duruma getiririm." Hrs ekledi:"Ben de zayf ezerim, onun emeinin rnlerini attrrm; ona: "Tanr byle buyurdu, yazg bylediledi, derim." - Ama ben de, yerin ve gn yasalar zerine, insann yreine egemen olan yasalarzerine ant iiyorum! kiyzl kimse evirdii dolaplarda, hakszlk eden hrsnda aldandngrecektir. nsann mutluluunu salam temellere dayamak ve ona gerek zevkler vermek gibi derinve ince bir ite; ahmaklk, bilimle bilgelie stn olmaya; krlk, nlemi yenmeye kalmadan gneyolunu deitirecektir.

DRDNC BLM

Aklama

Hayalet, ite byle konutu. Bu szlerin verdii aknlk iinde, trl dncelerleheyecanlanp uzun zaman sustum. Sonunda, konumak iin cesaret bulmaya alarak ona yle dedim:"Ey mezarlar ve ykntlar perisi! Senin hazr oluun, senin etinliin duygularm altst etti; amaszlerindeki doruluk ruhuma gven veriyor. Bilisizliimi bala. Yazk! nsann gz grmyorsa,onun ektii aclar douran bu krlk, bir de ona su mu iletecek? Mantn sesini anlayamadmoldu; ama onu tandktan sonra, hi bir zaman geri evirmedim. Ah! Yreimi okursan; onun, gereine denli istediini, nasl tutkuyla aradn renirsin. Bu uzak yerlerde beni grmen de, onun peindeolduum iin deil midir? Yazk! Yeryzn dolatm; kyleri, kentleri gezdim; her yerde yoksulluklaac grerek trdelerimi kvrandran aclar duymak, ruhumu derinden yaralad. imi ekerek: "nsan,yalnzca sknt ve ac iin mi yaratld?" Umarlar bulmak iin, aclarmz dnmeye kendimi

verdim. Dedim ki: "rm toplumlardan ayrlacam; ruhun, tokluk yznden bozulduusaraylardan, yoksulluk yznden bayalat kulbelerden uzaklaacam; ssz yerlere gidipykntlar iinde yaayacam; eski antlardan gemi zamanlarn bilgeliini soracam; eskidenAsya'da devletlerin yceliini, budunlarn nn oluturmu olan ruhu, mezarlarn iindenaracam. Yasa koyucularnn da kemiklerine, imparatorluklarn neden ykselip ykldklarn;uluslarn gnencini ve ykmlarn douran nedenleri; toplumlarda barn, insanlarn mutluluununhangi ilkelere dayanmas gerektiini soracam."

Sustum; nme bakarak, perinin yantn bekledim. O da, "Bara, mutlulua kavuanlar,adaletten ayrlmayanlardr" dedi; "Gen adam! Yrein doruluktan amayarak, gerei aryorsa;gzlerin, bo dnceler bann arasndan hl gerei tanyabiliyorsa, yakarn boa gitmeyecek:ardn gerei gzlerinin nne sereceim; istediin bilgelii sana reteceim; seni, mezarlarnbilgeliine, yzyllarn bilimine ykselteceim" Bu szlerden sonra, bana yaklaarak elini bamakoydu: "Yksel bakalm, lml yaratk; duygularn da, iinde srndkleri tozdan kurtar" imianszn, umaktan gelen bir ate kaplad, bizi yeryznden ayrmayan balar zlr gibi oldular;tpk Perinin umasyla kalkan yeni bir buu gibi ykseklere gtrldm duydum. Orada, gklerinen stnden, gzlerimi yeryzne indirince, yeni bir sahne grdm. Ayaklarmn altnda, boluktayzen, aya benzeyen, ama daha ufak, daha az aydnlk bir kre, bana yzlerinden birini (9)gsteriyordu. Bu yz, kimisi beyazms, bulank, kimisi esmer, yeil ya da gm rengi byk lekelerserpili bir tepsiye benzemekteydi. Ben bu lekelerin ne olduklarn anlamaya abalarken, Peri,"Gerei arayan adam! Bu grleni tandn m?" dedi. "Ey Peri! Baka bir yerde ay kresinigrmemi olsaydm, bunu o sanrdm" diye yant verdim, "nk bu da, o gezegenin, bir tutulmazamanndaki loluu iinde, teleskopla grnne benziyor: Bu trl trl lekelerse denizlerlekaralar olmal."

- Evet, dedi, denizlerle karalar; hem de stnde bulunduun yarmkredeki denizlerle karalar

- Ya! diye haykrdm, stnde lmllerin yaadklar yeryz m bu?

- Evet, dedi, tepsinin byk bir parasn geliigzel kaplayan, hemen hemen her yan evrili busisli boluk, sizin Byk Okyanus dediiniz yerdir; Gney Kutbu'ndan ekvatora doru ilerleyerek,nce byk Afrika ve Hindistan krfezini oluturur; sonra douda Malezya Adalar arasndanTatarlar lkesi snrlarna kadar uzanr; bir yandan da, Asya'nn kuzeyine dek, Afrika ile Avrupaktalarn kaplar. Ayaklarmzn altnda, drtgen biimindeki bu yarmada, Araplarn orak lkesidir;solundaki, ii hemen hemen onun kadar plak, yalnzca kylar yeilimsi byk kta da, zencilerinoturduu kavruk topraktr (10). Kuzeyde, dzensiz ve boylu boyunca dar bir denizin (11) tesindekiyerler, bol ayrlar ve ekili tarlalaryla Avrupa topraklardr: Bunun sanda, Hazar Denizi'ndenbalayarak, Tatar lkesinin karl, plak ovalar uzanr. Bize doru gelirken, bu beyazms boluk,in'i dnyann geriye kalan parasndan ayran, hznl, engin Gobi ldr. Yukardan aaya,yana doru gzmzn alabildiine uzanan u dalgal topraktaki imparatorluu gryorsun.Kylarndaki u kesik kntlar, u serpili noktalar da, trlarn, gzel kokularn znl sahipleriolan Malezyal budunlarn adalaryla yarmadalardr. Uzakta denize doru ilerleyen u gen, oknl Hindistan Yarmadas.

Ganj'n kvrntl akn, Tibet'in yaln dalarn, zengin Kemir koyan, tuzlu ran llerini,Frat ile Dicle'nin kylarn, eria'nn iki yan evrili yatan ve ssz Nil'in kanallarngryorsun

- Ey Peri, diye szn kestim, lml bir yaratn gz bunca uzak eye ulaamazBirdenbire, bana bir grme yetenei gelerek gzlerim kartalnkilerden daha keskinleti; yine dermaklar ancak kvrntl eritler, dalar aprak izler, kentleri satran tahtasndaki kk blmelergibi grebildim.

Peri, parmayla yerleri gstererek, yle dedi:

- Nil'in izdii uzun, orak koyan iinde grdn kmeler, eski Habeistan'n vndzengin kentlerin iskeletleridir; ite budunlar zerinde, hl onlar bilmeden egemenliini yrtenbunca dncenin gizemli beii, bilimlerle sanatlarn ilk merkezi, u yz sarayl Teb kenti. Dahaaada, u drt keli kmeler, byklklerinden rktn piramitlerdir. Bunlarn tesinde, denizleyaln dalarn arasndaki dar kyda Finikeli budunlar oturdular. Burada Tir, Sidon, Gaze, Beridkentleri vard. Denize varmayan u ince su, eria rmadr. u plak kayalar, eskiden dnyayetkileyen olaylara sahne oldu. te u Horeb l'yle u Sina Da'nda, derin bilgili ve yiit bir adam,sradan insann bilmedii aralarla btn insanl etkisi altnda brakan kurumlar kurdu. Yandakiplak kyda, artk hibir gsteri izi grmyorsun; ama eskiden buras bir servet ynayd. Buradabulunan Edom limanlarndaki Finikeli ve Yahudi gemileri, Arabistan Yarmadas'n dolaarak,Havila'dan inci, Saba ile Ofir'den altn almak iin, ran Krfezi'ne giderlerdi. Evet, uras, Umman ileBahreyn kysndaki bu lks ticaretinin merkezi de, devingenlii ve gsterdii deimelerle, eskibudunlarn talihini izdi: Seylan'n deerli talaryla kokular, Kemir'in allar, Golkond'unelmaslar, Maldiv'in amberi, Tibet'in miski, Koen'in sabr otu, Hindistan'n tavus kularylamaymunlar, Hadramut'un gnl, Afrika'nn kokulu zamk, gm, altn tozu, fildii burayagelmekteydi; bu nimetler, Msr ve Suriye gemileriyle buradan kalkarak bazen Kzldeniz'den geti vesrasyla Teb'in, Sidon'un, Memfis'in, Kuds'n zenginliini besledi; bazen da Dicle ile Frat' kp,Asur uluslarnn, Medler'in, Kaldeliler'in, Persler'in canlln artrd. Bu zenginlikler, iyi ve ktkullanlmalarna gre de, srasyla o uluslarn etkinliini artrd ya da ykt. te stunlarn grdnPersepolis'in; yedi sra surlarnn yklm olduu Ekbatan'n; darmadan toprak kmelerinden bakabir eyi kalmyan Babil'in; ad bile unutulmaya balanan Ninova'nn; Tabsak'n, Aanato'nun,Gerra'nn, bu yklm Tdmr'n grkemini douran merkez. Ey hep nl kalan adlar! nl alanlar!Unutulmaz lkeler! Grnmnz insana ne derin dersler veriyor! Bu topran stnde, ne yksekgerekler yazl! Gemi zamanlarn anlar, kafamda canlann! Bunca trl alarda insannyaamna tank olmu yerler, onun talihinin geirdii deiiklikleri bana izin! Bu deiikliklerinnedenlerini syleyin! Onun baarlaryla baarszlklarnn hangi kaynaklardan geldiini syleyin!Aclarnn nedenlerini, kendisine aklayn! Yanllarn gstererek onu eitin! Ona kendi bilgeliiniretin de, gemi kuaklarn deneyimleri, bugnk ve gelecek kuaklar iin bir ders tablosu, birmutluluk tohumu olsun!

BENC BLM

Evren ire insann durumu

Peri biraz sustuktan sonra szn yle srdrd:

- Ey gerein dostu! Sana daha nce de syledim. nsan bo yere, ykmlarnda karanlk vedlemsel etkenler gryor; bo yere, aclarna gizemli nedenler aryor Evrenin genel dzeni ireinsann durumu, elbette ki engellere kul kledir, elbette ki onun yaamna stn gler egemendir.Ama bunlar, ne bir kr yazgnn buyruklar, ne de grlmedik, artc varlklarn hevesleridir: Bir

paras olduu dnya gibi, insan da, gidileri dzenli, sonular ve zleri deimez doal yasalarnboyunduruu altndadr. yiliklerle ktlklerin ortaklaa kayna olan bu yasalar, hi de uzakyldzlarda yazl ya da gizemli kitaplarda gizlenmi deildir; yeryzndeki varlklarn doalarnda,onlarn yaamlaryla birlemi olarak, her zaman, her yerde insann karsndadrlar; onun duygularnynetirler, zeksna yol gsterirler, yapt her iin cezasn ve dln verirler. nsan bu yasalartanmaldr! Kendisini evreleyen varlklarn niteliini, kendi z niteliini anlamaldr! O zaman,aclarnn nedenlerinin neler olduunu, bunlara ne umarlar bulunabileceini renir.

Evrene can veren gizli g, insann bulunduu kreyi yaratnca, onun paralar olan varlklara datemelli zellikler verdi. Bu zellikler varlklarn bireysel davranlarnn kural, karlklilikilerinin ba, btndeki uyumun yaratcs oldular. Gizli g bunu yapmakla, nedenlerlesonulara, ilkelerle sonulara dayanan srekli bir dzen kurdu. Bu dzen de, bir rastlant grnaltnda evreni ynetiyor; dnyann denkliini salyor: O g, bylelikle, atee etkinliini, havayaesnekliini, maddeye arlk ve younluunu verdi; havay sudan daha hafif, madeni topraktan dahaar, tahtay elikten daha az sert yapt; alevin ykselmesini, tan dmesini, bitkinin gvermesinibuyurdu. Hem bunca trl varlklarla arptrmak, hem de elimsiz yaamn korumak istediiinsana, duymak yetisini verdi. Bu yeti sayesinde yaam iin zararl her davran, insanda bir acduyusu, her uygun davran da bir zevk ve rahatlk duyusu uyandrd. Bu duyularla, ara sraduygularn yaralayan eyden uzaklaan, ara sra duygularn okayan eye srklenen insan, yaamnsevmek ve korumak zorunda kalmtr. Bylelikle, "ben" sevgisi, rahatlk istei, acdan nefret,DOA'nn insan balad en nemli yasalar olmulardr. Herhangi dzenleyici gcn insanynetmek iin koyduu, madde dnyasndaki devinim yasalarna benzeyen bu yasalar, ruh dnyasndaolup bitenlerin basit ve verimli ilkesi oldular.

te insann durumu budur. O, bir yandan evresindeki elerin etkisi altnda bulunduu iin,kanlmaz birok ktlklerin kuludur. DOA, bu kararnda sertlik gstermise de, bir yandan daadaletli davranarak, dahas, gz yumarak, bu ktlkleri karlklar olan iyilikler sayesindeazaltmakla kalmam; stelik insana, iyilikleri oaltmak, ktlkleri azaltmak gcn de vermitir.Bylelikle, sanki ona demitir ki: "Kendi elimle yaptm elimsiz yapt! Sana hi borlu deilim,ama yine de sana yaam veriyorum; seni yerletirdiim yeryz senin iin oluturulmad; bununlabirlikte, onu senin yararlanmana brakyorum. Onda iyiliklerle ktlklerin kartn greceksin;bunlar ayrt etmek sana der: admlarn ister iekli yollarda, ister dikenli yollarda atarsn.Talihini kendin yap; alnyazn sana brakyorum." Evet, insan, alnyazsn kendisi yazd; yazgsnnara sra gsterdii baarlar ya da baarszlklar kendi yaratt. O, karlat bunca acyla yaamnaulayp zayflndan ya da nlemsizliinden inleyeceine, hangi ilkelerden yola ktn ve ne denliyksee ulaabildiini dnerek kendi gcn anlar, dehasyla vnrse, belki daha ok hakl olur.

ALTINCI BLM

nsann kaynak durumu

Kaynakta, tence de, ruha da rlplak yaratlan insan, karmakark ve yabanl topranstnde, kendisini rastlantya braklm buldu. Bilinmez gcn yarattktan sonra yzst brakt buksz, hibir zaman yannda gereksinmelerini kendisine bildirmek, grevlerini retmek iingklerden inmi varlklar grmedi; gereksinmelerini bilmeyi, yalnzca duygularna borlu oldu;grevlerini de yalnzca gereksinmeleri dourdu. Tpk teki hayvanlar gibi, gemiin deneyimi vegelecein ngrs olmadan, ancak kendi doasnn duygulanmlaryla ynetilerek, ormanlar iinde

babo dolat; aln acsndan yiyecek peine dt, geimini salad; havann souuna, scanakar, gvdesini rtmek istedi, kendisine giyecekler yapt; gl bir zevkin ekiiyle, kendisinebenzeyen bir yarata yaklat, soyunu srekli kld.

Bylelikle, onun her nesneden edindii izlenimler, yetilerini uyandrarak, yava yava anlaygcn gelitirdi, karanlk bilisizliini tmaya balad; gereksinmeleri, sanayiini dourdu;karlat tehlikeler, gzpekliini yaratt; yararl bitkileri zararllarndan ayrt etmeyi, doaldmanlarn yenmeyi, bir av yakalamay, yaamn savunmay, yoksulluunu azaltmay rendi.

Bylelikle, "ben" sevgisi, acdan nefret etme, rahatl isteme; DOA'nn koyduu yabanl vebarbar durumdan insan kurtaran basit ve gl etkenler oldu. imdi insan, zevk dolu bir mr srer,her gnn baka bir tatla geirebilirken, vnmekte ve kendi kendisine yle demekte hakldr:"Beni evreleyen nimetleri ortaya karan benim; mutluluumu kendim yaptm: gvenli ev, kullanlgiyecekler, bol ve salkl yiyecekler, sevimli krlar, verimli yamalar, kalabalk imparatorluklar,hepsi benim yaptlarmdr; bensiz bu yeryz, karklk iinde kalr, pis bir bataklktan, yabanl birormandan, korkun bir lden baka bir ey olmazd."

Evet, yaratc insan, sana saygm var! Gklerin geniliini ltn, btn yldzlar hesapladn,bulutlarn iinden imei yakaladn, denizleri ve frtnalar yendin, btn doa elerini kendinekle yaptn: Ah! Nasl oldu da bunca yce olan atlmlara, onca ok saptma da kart?

YEDNC BLM

Topluluklarn ilkesi

Bununla birlikte, su ve kara avcs olan ilk insanlar, yabanl hayvanlarla balklarn ard sra,ormanlar iinde, rmak kylarnda dolamaktayken, tehlikelerle kuatldklar, dmanlarnsaldrsna uradklar, yrtc hayvanlar, srngenler ve alk yznden ac ektikleri iin, bireyolarak zayflklarn anladlar. Ortaklaa bir gvenlik gereksinmesi ve ayn aclar duymalarnnverdii karlkl bir yardmlama duygusuyla davranarak, glerini ve ellerindeki olanaklarbirletirdiler. Biri, bir tehlikeyle karlanca, biroklar yardmna kotu; birinin yiyeceibulunmazsa, bir bakas onunla avn paylat: Bylelikle insanlar, yaamlarna gven vermek,yetilerini artrmak, zevklerini korumak iin birletiler; ben sevgisi de topluluun ilkesi oldu.

Uradklar trl kazalarn yineleniinden, babo bir yaamn yorgunluklarndan, sk sk kanktlklarn verdii kayglardan ders alan insanlar, aralarnda dnerek dediler ki: "Pinti bir topranzerine dalm yemileri araya araya gnlerimizi ne diye ldrelim? Ne diye ormanlarda, dalgalararasnda kaan avlar kovalaya kovalaya kendimizi tketelim? Bizi besleyen hayvanlar, nedenelimizin altnda toplamayalm? Verdiimiz emekleri, niin onlar oaltmak, onlar korumak iinkullanmayalm? rnleriyle beslenir, derileriyle giyiniriz; gnn yorgunluklarnn, yarnnkayglarnn dnda yaarz." nsanlar, birbirlerine yardm ederek, oynak yaban keisini, korkakkoyunu yakaladlar; sabrl deveyi, yabanl boay, hrn at ellerine geirdiler. Sanayileriylevnerek, ruhlarnn sevincine gmldler; rahatn, kolayln tadn almaya baladlar. Her aklyrtmenin temel ilkesi olan ben sevgisi de bylece btn zevklerin, btn sanatlarn yaratcs oldu.

nsanlar, uzun bo zamanlarda, dncelerini birbirlerine anlatarak gnlerini geirebilince,yeryzne, gklere, kendi yaamlarna, dnceli ve merakl gzlerle baktlar. Mevsimlerin gidiine,doa elerinin etkisine, yemilerle bitkilerin zelliklerine dikkat ettiler. Zeklarn da zevklerini

artrmak iin kullandlar. Baz lkelerde, birtakm kck tohumlarn iinde tene yarayan, tanmayave saklanmaya elverili bir madde bulunduunu grnce, doann yapt ie ykndler; topraakoyduklar pirin, arpa, buday da diledikleri gibi rn verdi. Baka yerlere gitmeden, az zamandabol yiyecek bulmak ve gelecekteki gereksinmelerini de karlayacak yiyecekler elde etmek olananbulduklar iin de, kendilerine srekli olarak yaayacaklar yerler yaptlar; evler, kyler, kentlerkurdular; budunlar, uluslar ortaya kardlar; ben sevgisi de gcn, dehnn btn gelimeleriniyaratt.

Bylelikle insan, yalnzca kendi yetilerinin yardmyla, talihini bugnk artc yksekliekarmasn bildi. Varlnda yazl olan yasay titizce gz nnde tutup, onun tek ve gerek konusunuballkla yerine getirene ne mutlu! Ama insan, uursuz bir nlemsizlikle bu yasay ara sra tanmad,ara sra onun snrn at; yanlmalar ve ykmlar kmazna dald. Ara sra saptan, ara sra krleenben sevgisi de verimli bir ykmlar ilkesi oldu.

SEKZNC BLM

Toplu yaamdaki ktlklerin kayna

Gerekten, insanlar yetilerini gelitirir gelitirmez, duygular okayan eylerin ekiciliinetutulup, kendilerini dizginsiz isteklerine kaptrdlar. Artk onlar, DOA'nn kendilerini yaamabalamak iin, gerek gereksinmelerine katt haz duygusunu yetersiz buldular; yeryznnkendilerine sunduu ya da kendi sanayilerinin ortaya kard nimetlerle yetinmeyerek, zevkleregmlmek istediler; trdelerinin edindikleri eylere gz koydular.

Gl bir adam, emeklerinin rnlerini elinden almak iin, zayf bir adamn karsna kt; zayfda, zorbala kar koymak zere, baka bir zayf yardma ard; iki gl, birbirine dedi ki:"Zayflarn ellerinde bulunan nimetlerin benzerlerini edinmek iin ne diye kollarmz yoralm? Birlikolalm ve onlar soyalm; onlar bizim iin yorulurlar, biz de zahmetsizce yararlanrz." Gllerezmek; zayflar, kar koymak iin birleince, insanlar da karlkl olarak ac ektiler. Yeryzngenel, uursuz bir anlamazlk kaplad. Bu anlamazlk iinde ortaya kan bin bir trl yeni tutkularda, sonsuz bir ykmlar zincirine yol atlar.

Bylelikle bu ayn ben sevgisi, ll, nlemli kaldka bir mutluluk ve yetkinlik ilkesi iken, krve dzensiz olunca da ahlak bozucu bir au durumuna geldi. Bilisizliin ei ve kardei olan hrs dayeryzn kasp kavuran btn ktlklerin nedeni oldu.

Evet, BLSZLK ile HIRS! te insan yaamndaki btn ktlklerin ifte kayna! nsan,bunlarn yznden, kendi dndaki nesnelerle olan ilikilerinde, doann yasalarn tanmad; ya dabu yasalarn dna kt; yaamna zarar vermekle de birey ahlakn ineyip geti. Bunlarnyznden gnln sevgiye, ruhunu hak duygusuna kapayarak trdeini krd, yaralad; toplum ahlaknda ineyip geti. Bilisizlikle hrs yznden, insan insana, aile aileye, boy oymaa kar ayakland;yeryz, kanl bir anlamazlk ve haydutluk sahnesine dnd: Bilisizlikle hrs yznden, her devletiniine ate sokan gizli bir sava, yurtta yurttatan ayrd; ayn toplum ezenlerle ezilenler, efendilerlekleler diye blnd; bunlarn yznden bir ulusun nderleri kimi zaman kstaha, korkusuzca,ulusun klelik zincirlerini yine ulusta arayp buldular; iktidar olmak a gzllyse siyasal baskykurdu; kimi zaman da ikiyzllk ve kurnazlkla gkten yalanc iktidarlar ve insana sayg duymayanboyunduruklar indirdiler; budalalarn hrs da, din basksn kurdu. Bunlarn yznden iyiyle kt,haklyla haksz, yerginlikle erdem dnceleri bozulup klk deitirdi; uluslar da yanlglar ve

ykmlar kmazna dald nsann bilisizliiyle hrs!.. te yeryzn bozan ktlk cinleri! teimparatorluklar ykan alnyazs buyruklar! te, bu eski anl surlara arpan; kalabalk bir kentinyceliini, bir yknt ve yas yalnzlna dndren gn ilenleri!.. Ama insan kvrandran btnaclar kendi iinden geldii iin, o da bunlarn umarlarn, yine kendi iinde bulmak zorunda kald.Bu umarlar, orada aranmaldr.

DOKUZUNCU BLM

Hkmetlerin ve yasalarn kkeni

Gerekten, birbirlerine yaptklar ktlklerden yorgun den insanlar, bir sre sonra barasusadlar; ykmlarnn nedenleri zerinde dnerek, dediler ki: "Tutkularmz yznden,birbirimize, karlkl olarak zarar vermekteyiz; herkesin her eyi elde etmek istemesinden, hi kimsebir ey elde edemiyor; birisinin bugn yakalad, yarn elinden alnyor; kendi hrsmz, kendizerimize dnyor. Davalarmz yarglayacak, anlamazlklarmz uzlatracak yargclar atayalm.Gl, zayfn karsna knca, yargc onun ban ezer; zorbal nlemek iin de bizim kollarmzkullanr. Her birimizin can, mal ortaklaa bir koruma ve gven altnda bulunur; doann btnnimetlerinden yararlanrz."

Topluluklardaysa bireylerin davranlarna kural; haklarna l; karlkl ilikilerine yasaolan; ara sra gizli, ara sra ak anlamalar belirdi. Birka adam, bu anlamalar gzetmeklegrevlendirildi. Halk, haklar tartacak tarty, saldrlar cezalandracak klc bu adamlarn elineverdi.

Bunun zerine, bireyler arasnda ortaklaa gven yaratan mutlu bir gler ve davranlardenklii kuruldu. Hak duygusuyla adaletin adlar yeryznde tannd, sayg grd. Her insan, bariinde emeinin rnlerinden yararland iin, kendisini tmyle ruhunun esinlerinde brakt. Gerekya da umulan nimetlerin dourduu ve yaatt almalar, doayla sanatn btn zenginliklerinigelitirdi. Tarlalar ekinlerle, koyaklar srlerle, yamalar yemilerle, denizler gemilerle kapland.nsan da yeryznde mutlulua ulat, g kazand.

Bylelikle, onun kendi nlemsizliinden kan dzensizlii, yine kendi bilgelii onard. Onunbilgelii, yine kendi varlnn yapsndaki doa yasalarnn bir sonucu oldu. Kendi mallarnkorumak iin, bakasnnkilere sayg gsterdi; hrs da dnceli bir ben sevgisinde karsnda birengel buldu.

Bylelikle ben sevgisi, her bireydeki bu ilksiz etken, her topluluun zorunlu temeli oldu; btnuluslarn talihi de bu doa yasasnn gzetilmesine bal bulundu. Anlamalardan doan yapmayasalar bu doa yasasnn yneldii amaca doru yneldike ve onun gsterdiklerini yerinegetirdike, her insan, gl bir igdyle kalknarak, varlnn btn yetilerini gelitirdi; bireymutluluklarnn okluundansa, genel mutluluk ortaya kt. Bu yasalar, tersine olarak, insannmutlulua doru atln aksattka, gerek etkenlerinden yoksun kalan insann gnl, devinimsizlikiinde kt; bireylerin gc yetmezlii de genel zayfl dourdu.

mdi, kzgn ve ngrs olmayan ben sevgisi, insan durmadan kendi benzerine kar kkrttve dolaysyla topluluu rtp datmaya yneldii iin, hrslarn atmalarn yattrmak, glerarasndaki denklii korumak ve herkese rahat yaayabilmeyi salamak, yasalarn yeterliliine vetopluluu evirip evirenlerin erdemine balyd. Bundan ama, topluluklarn birbirleriyle

atmasnda, kamunun olan eyin korunmasndan yana herkesin ayn ilgiyi duymas ve ayn kargrmesiydi.

yleyse imparatorluklarn ycelik ve gnenlerinin ierdeki etkin nedeni, hkmetlerleyasalardaki hak duygusu; bunlarn glerinin dardaki lsyse, kamu varlna ilgi duyanlarnsays ve bu ilginin derecesi olmutur.

Bir yandan da, insanlarn oalmas, bunlarn birbirleriyle ilikilerini karmaklatrarakhaklarn snrlanmasn gletirdiinden; tutkularn srekli atmas yznden beklenmedikaksaklklar ktndan; anlamalar eksik, yetersiz ya da temelsiz olduklarndan; yasalar yapanlar arasra bunlarn amacn yanl anladklarndan, ara sra da bu amac gizlediklerinden; yasalaruygulayanlar bakasnn hrsn dizginleyeceklerine, kendi hrslarna kapldklarndan toplumlarniine karklk ve dzensizlik girdi. Bilisizlik ve hrstan dolay yasalarda grlen eksiklik vehkmetlerde beliren adaletsizlik de, budunlarn ykmlarna, devletlerin de yklna yol at.

ONUNCU BLM

Eski devletlerdeki gnencin genel nedenleri

Ey bilgelik isteyen gen adam! te ykntlarn seyrettiin bu eski devletlerin uradklar derindeimelerin nedenleri! Nereye baksam, hangi zaman dnsem, hep ayn gelime ya da ykl,ykselme ya da k ilkeleri kafamda canlanr. Nerede gl bir budun, mutlu bir imparatorlukvarsa, bu, orada uzlalarak yaplm yasalarn doa yasalarna uygun olmasndandr. Burada hkmetde, insanlarn karlkl iyi niyetle yetilerini kullanmalarn; canlaryla mallarnn eit bir gvenlikaltnda bulunmasn salyor demektir. Tersine, bir imparatorluun ykntya dnmesi ya da dalmas,yasalarda yanlmalar ya da eksiklikler bulunduu iindir; ya da bozuk hkmet, bu yasalarn dnakmaktadr. nceleri nlemli ve adaletli olan yasalarla hkmetlerin sonradan bozulmalar da,insanlk tarihinin gsterdii gibi, iyileme ya da ktlemenin insan benliinin niteliine,eilimlerinin ynne, bilgilerinin artmasna, olaylarla koullarn birlemelerinin biimine balolmasndandr.

Uluslarn ocukluk anda, henz yetileri ayn olan insanlar ayn gereksinmeleri duyarakormanlarn iinde yaarlarken, g bakmndan da hemen hemen eittiler; bu, topluluklarn kuruluuiin, verimli ve yararl bir durum yaratt; bu eitlikle, her birey kendisini bakasna kar bamszolarak duyumsadndan, kimse bakasna kle olmad; kimsede de efendi olmak dncesi yoktu.Klelik de, kyclk de toy insann bilmedii eylerdi; elinde kendisine yetecek olanaklarbulunduundan, yabanclardan dn almay kafasndan bile geirmiyordu. Hi bor altna girmiyor,hibir ey istemiyor, bakasnn haklarn kendi haklarna bakarak lyordu; adalet konusunda dadoru dnceleri vard; tutumluluk ve haz becerileri olmadndan, yalnzca gereken kadarn eldeetmesini biliyordu; gereksinmesi dnda bir istei olmad iin de, hrs uyuuk kalyordu.

Hrs uyanmaya kalkarsa, gerek gereksinmelerine saldrlan insan ona btn gcyle karkoyuyor; yalnzca bu kar koyma dncesi, mutlu bir denklik yaatyordu.

Bylelikle kaynak eitlik, henz antlama yaplmamken, kiilerin zgrln, mallarneitliini salyor; ahlak ve dzen yaratyordu. Herkes kendisi iin, kendi bana alyordu; insanngnl hi bo kalmadndan, gnah olan isteklerin peinde dolamyordu. nsann elindeki nimetlerazd, ama bunlar genel gereksinmelerini karlyordu. nsafl doa da, onun gereksinmelerinin

geniliini kendi gcnn geniliinden kk tuttuundan, ellerinin emei, bolluu; bolluk da, insansaysnn artn yaratt; sanatlar geliti, ekili topraklar geniledi; saysz insanla dolan yeryz, ayrparalara blnd.

nsanlar arasndaki ilikiler karmaklanca, topluluklarda i dzeni yaatmak daha g oldu.Zaman ve sanayinin dourduu zenginlikler, hrs da canlandrd; bireyler arasnda kolay salananeitlik, aileler arasnda yaayamadndan, doal denklik bozuldu. Bu boluu yapay bir denklikledoldurmak, nderler semek, yasalar koymak zorunda kalnd; ilk deneyimsizlik iinde, bu yasalarn,hrsn etkisi altnda konulduklar; onun damgasn tadklar grld. Ama deien koullardzensizlii yattrmaya, hkmetlerin adaletli olma zorunluluunu duymalarna yardm etti.

Gerekten, nceleri zayf olan devletler d dmanlarndan korktuklarndan, nderler deuyruklarn ezmemeyi gerekli grdler; nderler, yurttalarn hkmetlerine kar duyduu ilgiyiazaltmakla, kendi kar koyma olanaklarn azaltm, yabanc istilalar kolaylatrm, bo zevkleruruna kendi yaamlarn tehlikeye koymu olacaklard.

Bu devletlerin uyruu olan budunlar, kyclktan nefret ediyordu. nsanlar, ok eski bamszlkgelenekleri kurmulard; gereksinmeleri pek azd, kendi glerini de ok iyi biliyorlard.

Devletler daraldndan, yurttalar birbirlerine ezdirmek iin paralamak da g oluyordu:yurttalar, aralarnda kolaylkla iliki kuruyorlard; gereksinmeleri de ok ak, ok basitti. Her insanmal sahibi ve ifti olduu iin de, kimsenin satlma durumu yoktu; baskc ynetici de, hibir zaman,satn alnacak adamlar bulamad.

Anlamazlklar ksa bile, aileler ve topluluklar arasnda kyor; insanlarn ounun karlar,hep ortaklaa yryordu. Bu anlamazlklardan doan karklklar, kukusuz daha yeindi; amayabanclarn korkusu, bunlar yattryordu. Ezen bir topluluk ortaya ksa, yeryz ak olduu vehenz basitlikten kmayan insanlar da her yerde ayn karlar bulduklar iin, ezilen topluluk gediyor, bamszln baka yere tayordu.

Demek eski devletler, kendiliinden, birok gnen ve g olanandan yararlanyordu: Herinsan, rahatn kendi lkesinin iinde bulduu iin, onu korumaya canl bir ilgi duyuyordu; bir yabanclkesine saldrsa, savunulacak bir evi, bir tarlas bulunduundan, savalara kiisel bir davannverdii tutkuyla atlyordu. nsann bu kendisine ball, yurda kar da ball salyordu.

Kamuya elverili olan her i, onun saygsn ve minnetini kazand iin, herkes yararl olmayabakyor; onur da uygar yetenekleri ve artamlar oaltyordu.

Her yurtta mal ve canyla eite katt iin, ordu ve hazine ok zengindi. Uluslar da okbyk gler ortaya koyuyorlard.

Toprak serbest, edinilmesi de salam ve kolay olduu iin, herkes mlk sahibiydi; mlklerinbln de lks olanakszlatrarak, ahlak koruyordu.

Herkes kendisi iin ektiinden, tarm daha canl, rn daha boldu; zel zenginlikse genelzenginlii douruyordu.

rn bolluu geinmeyi kolaylatrdndan, insanlar abuk oald; devletler debyklklerinin en son derecesine ulatlar.

retim, tketimden daha ok olduundan, ticaret gereksinmesi dodu; uluslararasnda da,uluslarn nimetlerini ve almalarn karlkl olarak oaltan dei tokular balad.

Kimi yerler, kimi dnemlerde, iyi ynetilmelerinin verdii stnl, en ilek geit yoluzerinde bulunma stnlyle birletirdiklerinde, zengin ticaret ambarlar, bakalarn egemenliialtnda tutan gl merkezler durumunu aldlar. Nil, Akdeniz, Dicle, Frat kylarna ylan Hindistanve Avrupa'nn zenginlikleri, yz merkezin nn artrd.

Zenginleen budunlar, ellerindeki olanaklarn artn kamuya yararl ilerde kullandlar. Herdevlet, akla aknlk veren yaptlarn, u Tir kuyularnn, u Frat bentlerinin, Medya'daki (12) uyeralt su yollarnn, ldeki u kalelerin, u Tdmr kemerlerinin, u tapnaklarn, u byk kaplarnyapld bir a geirdi

Bu iler, insanlar ezmeden, abuk byyebildi. nk bunlar ateli, zgr bireylerin gleriniortaklaa ve eite birletirmelerinden ortaya kt.

Bylelikle eski devletler gnence kavutular. nk topluluk kurumlar, doann gerekyasalarna uygundur; nk orada mallarnn, canlarnn gvenlik ve zgrlnden yararlananinsanlar, alklarnn btn geniliini, ben sevgisinin btn gcn gsterebildiler.

ON BRNC BLM

Eski devletlerdeki derin deimelerin genel nedenleri

Bununla birlikte, hrs, insanlar arasnda genel ve srekli bir atma yaratmaktayd. Bireylerletopluluklar durmadan karlkl istilalara srkleyen bu atma, zincirleme devrimlerle, yatmayanbir kargaaya yol at.

nsanlar nceleri, yabanl ve barbar durumdalarken, bu ylmayan yrtc hrs onlara yamay,zorbal, ldrmeyi retti; uygarln ilerlemesi de bu yzden, uzun zaman yavalad.

Daha sonra topluluklar kurulmaya balaynca, kt alkanlklarn brakt iz, yasalara vehkmetlere de geerek, onlardaki kurumlar ve amac bozdu. Adalet dncelerini, budunlarnahlakn rten keyf, yapay haklar kt.

Bylelikle, bir adamn bir bakasndan daha gl olmas, doann aksakl olan bu eitsizlik,doann yasas sayld. Gl, zayfn yaamn elinden alabilecek durumda olduu haldealmadndan, onun, kendisi zerinde ar bir mlkiyet hakk ileri srd; bireylerin klelii de,uluslarn kleliini hazrlad.

Ailenin ba, evinde etkinliini kesin olarak kullanabildii iin, yalnzca zevkleriyle sevgilerinikendisine davran ls yapt; eitlie, adalete bakmadan, mallarn verdi ya da geri ald. Babalkbasks da, siyasal basknn temellerini att. alma ve zaman, bu temeller zerine kurulantopluluklarda zenginlikleri oalttndan, yasalar yznden rahat kaan hrs da, abasn hieksiltmeksizin, daha kurnazlat. Birlik ve uygar bar grn altnda, her devletin iine gizli birsava soktu. Bu savata birbirine kart meslek, snf, aile beklerine ayrlan yurttalarsa, durmadanyksek iktidar ad altnda, tutkularnn diledii gibi her eyi yama etmek, herkesi kleletirmekolanan elde etmeye baktlar. Her biime giren, ama nedenleri ve amac hep ayn olan bu istila ruhu,durmadan, uluslara ac verdi.

Bu ruh, kimi zaman, bir topluluk antlamas yaplmasna kar gelerek ya da yaayan antlamaybozarak, bir lkenin insanlarn, aralarndaki btn anlamazlklarn grltl arpmas iine att;dalan devletler de, kargaa (anari) ad altnda btn yelerinin tutkular yznden ac ektiler.

Kimi zaman da, zgrlne kskana bal bir budun kendisini ynetmeleri iin memurlarkoyduysa da, bu memurlar yalnzca bekisi olduklar yetkilere sahip ktlar: Devletin paralarnseimlere hile katmak, kendilerine yandalar bulmak, halk iinden paralamak iin kullandlar.Geici bir zaman iin i bana getirilmilerken, bu yollardan giderek, yerlerini elden karmamayabaktlar; arkasndan, kendilerini lnceye dek setirdiler; daha sonra da hanedan kurdular.Agzllerin evirdikleri dolaplar, zengin arabozucularn eliaklklar, yoksul isizlerin paracanll, sylevcilerin arlatanl, ahlakszlarn creti, erdemlilerin zayfl yznden karandevlet de, demokrasinin btn sakncalarnn acsn ekti.

Bir lkede gleri eit olan nderler, birbirlerinden korktuklar iin ahlakszca anlamalaryaptlar; haydut birlikleri kurdular; yetkileri, rtbeleri, onurlar paylaarak ayrcalklar,dokunulmazlklar edindiler; kendilerini ayr topluluklar, farkl snflar saydlar; halk toptankleletirdiler; soylular snf ad altndaysa, devlet, kodamanlarla zenginlerin tutkular yznden acekti.

Baka bir lkede yalanc papazlar ayn amaca baka yollardan giderek, bilisizlerin saflndanyararlandlar. Tapnaklarn glgesinde, mihraplarn tlleri arasnda, tanrlar eyleme geiripkonuturdular; nbililerde [kehanetlerde] bulundular, mucizeler gsterdiler; kurbanlar kesilmesinibuyurdular; herkesi Tanr'ya armaanlar vermeye zorladlar; vakflar kurdular.

Din ve dinbilim ad altndaysa, devletler, papazlarn tutkular yznden ac ekti.

Ara sra, iinde bulunduu dzensizliklerden ya da acmaszlardan usanan bir ulus, aclarnnkaynaklarn azaltmak iin, tek bir adam bana geirdi. Bu kez de, ulus, prensin yetkilerinisnrladnda, prensin btn amac bunlar geniletmek oldu; ulus bu yetkileri snrlamad zamanda, prens kendisine verilen emanete hainlik etti. Monari ad altndaysa devletler, krallarla prenslerintutkular yznden ac ekti.

Bunun zerine, ruhlardaki honutsuzluktan yararlanan ktcl kimseler, daha iyi bir ba bulmakumuduyla halk kandrdlar; armaanlar sap szler verdiler; yerine gemek iin baskc yneticiyidevirdiler. Devlet de, bu ktcller arasnda, onun yerini almak ya da iktidar paylamak yzndenkan kavgalarn yaratt i savalardan doan dzensizliin ve ykcln acsn ekti.

Sonunda, bu rakipler iinden, daha becerikli ya da daha talihli birisi stn kp btn iktidarkendinde toplad; artc bir olay olarak, tek bir adam, milyonlarca trdeini, istemedikleri ya daistediklerini aka sylemedikleri halde, egemenlii altna ald; acmaszlk sanat da yine hrstandodu. Gerekten, bencillik ruhunun btn insanlar arasna durmadan ayrlk soktuunu gren o hrslkii, bu ruhu ustalkla krkledi: birinin gururunu okad, bir bakasnn kskanln ineledi,berikinin pintiliini coturdu, tekinin kinini alevledi, herkesin tutkularn uyandrd; karlar ya dayalan ve bo dnleri arptrarak, kin ve ayrlk tohumlar ekti. Yoksula, zenginden kalacakmallar vereceine; zengine, yoksulu kle yapacana sz verdi. Bir adam, bir baka adamla; birsnf, bir baka snfla korkuttu. Gvensizlik iinde, btn yurttalar birbirinden ayrarak, onlarnzayflndan kendi gcn kard; onlara zorla elindekiyle yetinme boyunduruu geirdi; onlar da buboyunduruu, hep birden, daha salamlatrdlar. Orduya dayanarak vergiler toplad; toplad

vergilerle orduyu elinde tuttu. Para ve konum oyunu yznden, btn bir budunu zlmez bir zincirlebalad; devletler de baskc ynetim iinde, ar ar kt.

Bylelikle hep ayn neden, her trl eyleme geerek, durmadan devletlerin varlna saldrd;tutkularn sonsuz zincirinden, sonsuz bir deiiklikler zinciri kt.

Bu deimez bencil ve zorla ek koyma ruhu da, ayn derecede uursuz olan iki temelli sonudourdu; biri, topluluklarn btn paralarnn arasna ayrlk sokarak, onlar zayflatt, onlarndalmalarn kolaylatrd; teki, iktidar her zaman tek bir elde toplamak istemesinden, topluluklarladevletlerdeki ortaklaa yaam ve barn zararna, bunlarn birer birer yutulmasna yol at.

Gerekten, bir devletin iinde, ulusu bir topluluk, topluluu bir aile, aileyi bir birey naslyuttuysa, ayn biimde devletler arasnda kan bir yutma devinimi, devlet dzeninin btnktlklerini, daha byk lde, siyaset dzeninde de gsterdi. Bir site, baka bir siteyi elegeirerek kleletirdi, bir eyalet kurdu; iki eyaletten birinin tekini yutmasndan, bir krallk ortayakt; iki krallktan birinin tekini ele geirmesinden de, dev imparatorluklarn doduu grld. Butoplulamada, devletlerin i gc, bymeleri yznden artmak yle dursun, tersine olarak azald;budunlarn iinde bulunduklar koullarsa, daha iyileeceine, olaylarn znden gelen nedenlerlegnden gne daha kt oldu, daha dknleti

Devletlerin genilii arttka ynetimlerinin de daha g, daha kark olmas yznden, buynlar eyleme geirmek iin iktidarn gcn oaltmak gerekti; hkmdarlarn grevleriyleyetenekleri arasnda da hibir l kalmad.

Baskc yneticiler, kendilerini zayf bulmalar yznden, uluslarn glerini gelitiren hereyden korktular; bu gc azaltmann yolunu renmeye baktlar.

Uluslar, yabanl kinlerden ve bilisizlikten gelen bo dncelerle paralandklar iin,hkmetlerin bozukluuna destek oldular; karlkl olarak yardmclar kullandklar iin dekleliklerini bir kat daha arlatrdlar.

Devletler arasndaki denkliin bozulmas yznden, gller zayflar daha kolaylkla ezdiler.

Sonunda, devletler birletike budunlar da kendi yasalarndan, kendi adaletlerinden,kendilerinin z mal olan hkmetlerden yoksun kaldklar iin, glerini oluturan kiilikleriniyitirdiler.

Baskc yneticiler, imparatorluklara bir mlk, budunlara de bir mal gzyle baktklar iin, etkive yetkilerini istedikleri gibi kullanarak yolsuzluklara saptlar, yamacla koyuldular.

Uluslarn btn gleri ve zenginlikleri zel giderlere, kiisel heveslere aktarld; krallar da,tokluun verdii i sknts iinde, her trl bozuk, yalanc zevklere kendilerini koyverdiler: Asmabahelere, dalarn zerine ykselmi rmaklara gereksinme duydular; verimli krlar, yabanl hayvanavna kacak yerlere dntrdler; orak topraklarda gller kazdrdlar; gllerin iine kayalardiktirdiler; mermerden, somakiden saraylar kurdurdular; altndan, elmastan demeler istediler.Onlarn gururu, dini bahane ederek tapnaklar kurdu; isiz papazlara gelir balad; deersiz iskeletleryznden, grlmedik mezarlar, lahitler, piramitler yaptrd. Srayla saltanatlar boyunca, milyonlarcakolun ksr ilerde altrld grld; Dalkavuklarn yknd ve derece derece en aartbelere kadar inen prenslerin lks de, genel bir ahlak bozukluunun ve yoksulluun kayna oldu.

Zevklerin giderilmez susuzluu iinde, her zamanki vergiler de yetimedii iin, bunlar daartrld; karln almadan emeinin oaldn gren ifti, cesaretini yitirdi; soyulduunu grentccar, iinden irendi; yoksul kalmaya yazglanan yn, almasn kendisine yetecek kadaraindirdi; btn o verimli almalar da yok oldu.

Verginin artmas toprak sahiplerine ok gider yklediinden, kk toprak sahibi tarlasn yabrakp gitti ya da gl bir adama satt; servetler de birka elde topland. Btn yasalar ve kurumlar,bu toplanmay kolaylatrd iin, uluslar, zengin isizler topluluuyla alan yoksul bir ynarasnda paraland. Yoksul halk, aalk durumlara dt; tok kodamanlar soysuzlat. Devletinkorunmasna ilgi duyanlarn says azalmaya doru gittike, onun gc ve yaam da sarsld.

Bir yandan da, ykselme abas uyandracak hibir ey ortaya konmadndan, retimyreklendirilmediinden, ruhlar derin bir bilisizlie gmld. Devlet ynetimi, gizli ve gizemliolduu iin, hibir yenilik, hibir iyiletirme olana kalmad. nderler zor kullanarak ve aldatarakdavrandklarndan, budunlar de onlara, kamunun dman bir ete gzyle baktlar. Ynetenlerleynetilenler arasnda da hibir uyum kalmad.

Btn bu eksiklikler, zengin Asya'daki devletleri gevetince, yakn dalar ve llerin serseri,yoksul budunlar da, verimli ovalarn nimetlerine gz diktiler; ortaklaa bir hrsla, uygarimparatorluklara saldrarak, acmasz yneticilerin tahtlarn devirdiler. Bu derin deiiklikler, abukve kolay oldu; nk acmasz yneticilerin siyaseti, kendi uyruklarnn cesaretini krm, kaleleriykm, askerleri yok etmiti; nk ezilen uyruklarda, kiisel ilgi; parayla tutulan askerlerdeysegzpeklik yoktu.

Barbar srleri, uluslar batanbaa kleletirince, yenen bir budunla yenilen bir budundanortaya kan imparatorluklarn iinde birbirine tmyle kart ve dman iki snf bir araya gelmioldu. Toplumun btn ilkeleri ortadan kalkt: artk ne ortaklaa karlar, ne kamu ruhu vard; sreklikargaay toplumsal kural durumuna koyan bir rk ve snf ayrl kuruldu; yeryzne, damardakikana gre, kle ya da kyc, mal ya da mal sahibi olarak gelindi.

Ezenler, ezilenlerden sayca az olduundan, bu yapma denklii korumak iin, kyclk biliminigelitirmek zorunda kalnd. gdye bu denli aykr bir uysall elde etmek iin, daha ar cezalarkoymak gerekti; yasalarn acmaszlysa, insanlarn doasn yabanllatrd. Kiiler arasndakiayrlk, devletin iinde iki yasa, iki adalet, iki hukuk kurduu iin, gnlndeki duyguyla azndankan ant arasnda kalan halk, iki kart bilin edindi; artk onun anlaynda hak ve hakszlkdncelerinin dayanaca bir temel de kalmad.

Byle bir ynetim altnda, budunlar umutsuzlua dtler; canlarndan bezdiler. ektikleriaclara doann ykmlar da eklenince, bunca ykm karsnda ararak bunlarn nedenlerini stnve gizli glerde aradlar. Yeryznde kendilerine acmasz davrananlar bulunduuna gre, gklerdede bu tr kyclar bulunduunu sandlar; temelsiz dnceler de uluslarn ykmlarn bir kat dahaartrd.

Tpk acmasz yneticiler gibi kt ve agzl tanrlar tasarmlayan uursuz retiler, karamsarve ktcl din dizgeleri dodu. nsan, bu tanrlar yattrmak iin, elindeki btn nimetleri onlarabrakt; yoksunluklara katland, doann yasalarn altst etti. Zevklerini su, ektii aclar bu suunbalanmas iin karlk sayarak, acy sevmek, ben sevgisinden vazgemek istedi; duygularnaikence etti; yaamaktan tiksindi; toplulua aykr bir elekme ahlak, uluslar lm devinimsizliine

daldrd.

Ama uza gren doa, insann gnlne snmez bir umut koyduu iin, bu yeryzndekiisteklerinde mutluluun kendisini aldattn gren insan da, onu baka bir yerde arad; tatl birdleme kaplarak, kendisine baka bir yurt, snlacak bir yer buldu; orada, acmaszlardan uzak,varlnn haklarn yeniden elde etti.

Bundan da yeni bir karklk kt; kendisini dlemsel bir yere kaptran insan, doannyeryzne kar tiksinti duydu; olmayacak umutlar uruna gerei umursamad. Artk yaad yaama,yalnzca, yorucu bir gezi, zntl bir d gzyle bakt; teni, mutluluuna engel bir zindandan bakabir ey deildi; bir srgn yeri, bir urak sayd topra da artk ekmeye gnl indirmedi. Bununzerine topluluk alann kutlu bir baboluk sard; kyler boald; ilenmemi topraklar oald;imparatorluklarda insan says azald; antlar yzst brakld; bilisizliin, temelsiz dncelerin,banazln dourduu sonular, her yandan birleerek, ykcl, ykntlar bir kat daha artrd.

Bylelikle, kendi tutkularyla srklenen, bireyce de, toplumca da, hi gz doymayan ve hepnlemsizlik gsteren insanlar, klelikten kycla, gururdan alalmaya, kendini beenmedenkorkakla geerlerken, ykmlarnn asl etkenleri de, yine kendileri oldular.

Eski devletlerin alnyazsn yazan sradan ve doal nedenler ite bunlardr. te bu birbirinebal, birbirinden kan nedenler ve sonular zinciriyledir ki eski devletler, insan benliinin doalyasalarna uyup uymadklarna gre, ykseldiler ya da ktler. Srasyla, ken, glenen, elegeirilen, yklan yz trl budun, yz imparatorluk, geirdikleri deiiklikler boyunca, yeryzneyararl dersler verdiler Ama imdi bu dersler, yeni kuaklar iin, unutulmu bulunuyor! Gemizamanlarn karklklar, bugnk kuaklarda da kt! Uluslarn nderleri, acmaszlk ve yalanyolunda yrmeyi srdrdler! Budunlar da temelsiz dncelerin, bilisizliin karanlklar iindebocalamaktan kurtulmadlar!

Peri, dncelere dalarak ekledi: Grrz! Gemi kuaklarn deneyimleri, yaayan kuaklariin gml kalyorsa; dedelerin dtkleri yanlglar, torunlara hl ders olmadysa, o zaman eskirnekler de yeniden ortaya kacak ve yeryz, unutulmu zamanlardaki korkun sahnelerinyinelendiini grecek. Budunlar, imparatorluklar, yeni ve derin deiikliklerle sarslacak. Gltahtlar yeniden devrilecek. Korkun ykmlar, doann yasalarn, gerekle bilgeliin kurallarninemelerinin sonusuz kalmayacan insanlara anmsatacaklar.

ON KNC BLM

Gemiin, imdi yinelenen dersleri

Peri ite byle konutu. Sylevindeki tutarlln ve doruluun verdii hayranlk,alkanlklarma uymamakla birlikte, aklm kendilerine eken bir yn dnn saldrs, beni derinbir sessizlie daldrd Ama ben, byle znt ve dlem iinde gzlerimi Asya'dan ayramazken,kuzeyde, Karadeniz kylaryla Krm ovalarnda kopan alev ve duman kasrgalar anszn dikkatimiekti: Bu kasrgalar, yarmadann her yanndan, bir arada ykseliyor gibiydi: Sonra, ktayyarmadaya balayan dilden ktaya geerek, Bat rzgryla srlm gibi, amurlu Azak Deniziboyunca kouuyorlar, Kuban'n yeil ovalar iinde yitiyorlard. Bu kasrgalarn akna dahayakndan baknca, nlerinde, arkalarnda, kme kme oynaan yaratklar grdm; bunlar, tpk,yryen bir adamn ayayla karlap da ne yapacan arm karncalarla ekirgeler gibi canl

bir devinim iindeydiler. Bu kmeler, ara sra birbirinin stne yryerek arpyor; buarpmadan sonra da ilerinden birou, hi kmldamadan yerinde kalyordu Btn bugrnmn verdii kaygyla grdklerimi ayrt etmeye abalarken, Peri bana "Yeryzn saran buateleri gryor musun? Bunlarn nedenlerini, sonularn anlyor musun?" dedi. "Ey Peri! Duman vealev stunlar, bir de bunlarn yannda bcek gibi ufack eyler gryorum" diye yant verdim, "Amakoskoca kentlerle antlar ancak seebilirken, bunca kk yaratklarn ne olduklarn naslanlayabilirim? Yalnzca, bu bceklerin sava oyunu oynadklar sylenebilir; nk gidip geliyorlar,arpyorlar, birbirini kovalyorlar." Peri, "Oyun deil, gerekten savayorlar" dedi. "Birbirini yokeden bu kck, aklsz yaratklar da kim? Bylelikle topu topu bir gnlk mrlerini detamamlamadan yok olup gitmeyecekler mi?" dedim Bunun zerine, Peri gzlerimle kulaklarm birkez daha ayarlayarak, bana "Gr ve iit" dedi Hemen, gzlerimi ayn eyler zerine evirince, aciinde, "Ah! zavalllar!" diye haykrdm, "Bu ate stunlar, bu bcekler Ey Peri, bunlar savakasrgalaryla insanlarm!.. Bu alev selleri kk kylerden, kentlerden kopup geliyor! Bu selleriateleyen binicileri de gryorum; yaln kl, krlara yaylmlar; nleri sra ocuklar, kadnlar,yallar, akn srler gibi kayorlar. Bu srlerle birlikte giderek onlara klavuzluk eden veomuzlarnda mzrak tayan baka biniciler de gryorum; yularl atlarndan, kalpaklarndan,salarnn pereminden bunlarn Tatar olduklarn da ayrt ediyorum. Bunlar kovalayan, yeilniforma giymi, keli apkallar da, kukusuz Moskoflardr. Ah, anlyorum! arlarnimparatorluu ile sultanlarnki arasnda sava yeniden alevlenmi." Peri, "Hayr, henz o kadar deil"diye karlk verdi, "Bu yalnzca bir balang. Bu tatarlar, komularna hi rahat vermemiler, hlda vermezlermi; imdi bu bela batan savuluyor; onlarn her eye elverili olan lkeleriniyseMoskoflar kendilerininkine ekliyorlar. Giraylar'n taht, daha baka derin bir deiikliin balangcolmak zere ykld."

Gerekten de, Rus bayraklarnn Krm zerinde dalgalandn grdm; Rus sanca, birazsonra Karadeniz'de de belirdi.

Kaan Tatarlar barrlarken, Mslmanlarn imparatorluu da eyleme geti. Muhammed'inocuklar, "Kardelerimizi kovuyorlar!" diye bardlar, "Peygamberin budunu aalanyor!Gavurlar, kutsal bir topra igal ediyor; slam tapnaklarna saygszlk gsteriyorlar! Silahasarlalm; Tanr'nn annn ve z davamzn cn almak iin savaa atlalm."

ki imparatorluk da genel bir sava eylemine geti. Her yandan silahl adamlar, yiyecek, savagereleri topland; btn o ldrc sava aygt ortaya kt. Her iki ulusta, ynla halkn doluptat tapnaklarn grnmne dikkatimi verdim. Bir yanda, camilerinin nnde toplananMslmanlar, ellerini, ayaklarn ykyor, trnaklarn kesiyor, sakallarn taryorlard: sonra yereseccadeler yayarak, kbleye dnyorlar; kollarn ara sra ap ara sra kavuturarak diz kyorlar,yere kapanyorlard. Son savata uradklar talihsizliin ansyla, "Ey balayc Tanr, ey acyanTanr! Sana bal olan budununu demek yzst braktn? Sen ki peygambere, uluslarnimparatorluunu sz vermitin; sen ki dinini bunca utkuyla mutuladn; nasl olur da gerek inantayanlar gavurlarn silahlarna brakrsn?" diye baryorlard. mamlarla derviler de halka, "Bu,sizin gnahlarnzn cezasdr; domuz eti yersiniz, arap iersiniz, pis eylere dokunursunuz. Tanrsizleri cezaya arptrd. Tvbe edin, gnahlarnzdan temizlenin, kelime-i ehadet getirin (13), gndomazdan nce balayp gn batncaya dek oru tutun, mallarnzn zektn camilere verin, haccagidin, Tanr da sizleri zafere ulatrr" diyorlard. Halk da yeniden yreklenerek, sesi ktncabaryor, kendinden geercesine, "Tanr'dan baka Tanr yoktur, Muhammed onun elisidir.

nanmayana ilenler yasn!" diyordu.

"Ey iyilik Tanrs, bu Hristiyanlar yok etmeyi bize nasip et; biz senin ann iin savayoruz,lrsek senin adn iin ehit olacaz." Bunun zerine, bu uurda kurban gidecekleri gsterereksavaa hazrlandlar.

te yanda da, Ruslar diz km, baryorlard: "Tanr'ya kredelim, gcn kutlayalm;dmanlarn aalk durumlara drmek iin kolumuza g verdi. Ey iyiliksever Tanr!Yakarlarmz kabul et; bizi beenesin diye gn ne et, ne yumurta yiyeceiz. Bu gavur Muhammedmmetini yok etmeyi, imparatorluklarn ykmay bize nasip eyle. Elde ettiklerimizin onda birini sanavereceiz; sana yeni tapnaklar kuracaz." Papazlar da kiliseleri buhurdanlardan kan ttsbulutlaryla dolduruyorlar, halka, "Sizler iin yakaryoruz; Tanr da yaktmz gnl kabul eder vesilahlarnz kutlular. Perhizinizi ve sava srdrn; gizlediiniz yanlglarnz bize syleyin;mallarnz kiliseye verin. Biz sizin gnahlarnz karrz; siz de tanrsal baa kavuaraklrsnz" diyorlar; halkn zerine su serpiyorlar; tlsm, muska olarak kullanlmas iin kk lkemikleri datyorlard. Halkn gznde savatan, dvten baka bir ey yoktu.

Ben, hep ayn tutkuyla varlk bulan bu elikiler tablosu karsnda aalam, bunlarndouraca uursuz sonulardan duyduum acyla herkese adalet datacak bir yarg iin buncaaykr istekleri uzlatrabilmenin gl zerinde dnrken, Peri, kzarak grledi:

"Kulama arpan bu bunaka szler nedir? Uluslarn ruhunu altst eden bu ktcl, kincisamalamalar da ne? Svg dolu yakarlar, gerisin geriye yeryzne inin! Gkler, siz de bu kanlistekleri, bu dine aykr kranlar yzgeri edin! Aklsz lmller! Siz Tanr'ya byle mi sayggsterirsiniz? Syleyin! hepimizin babas dediiniz Tanr, birbirini boazlayan ocuklarnngsterecei saygy nasl kabul eder? Yenenler! Tanr, kendisinin yaratt o kan tten kullarnz negzle grsn? Yenilenler! Ya siz, bu yararsz iniltilerden ne kacan umuyorsunuz? DemekTanr'da deiik tutkular tayan bir lml kii yrei var, yle mi? O da, sizler gibi, hn ya dasevgi, fke ya da pimanlk duygularna m kaplyor? Ah! varlklarn en ycesi iin ne aalkdnceler besliyorlar! Bunlar iitince, Tanr'nn da acayiplikler, geici heveslerle, bir insan gibikzp yatt sanlyor. Sanki o da, ara sra, seviyor ya da tiksiniyor; dvyor ya da okuyor;hainliinden, elikiler iinde oluundan, insanlar drmek iin tuzaklar kuruyor; kendisinin yolat bir ktl cezalandryor; bir suun ileneceini bildii halde nlemiyor; yan tutan bir yarggibi armaanlarla satn alnyor; nlemsiz ve baskc bir ynetici gibi, yapt yasalar sonradanbozuyor; korkun bir acmasz gibi, iyiliklerini, hibir neden yokken, dilediine veriyor, dilediindengeri alyor ve yalnzca bayaln gc karsnda boyun eiyor."

Ah! nsann yalann imdi anlyorum! Tanrlk iin izdii tabloyu grdkten sonra, "Hayr,hayr" dedim, "nsan, insann tasarlad gibi yaratm olan Tanr deildir. Aslnda kendi tasarladgibi Tanr'y dnen, insandr. nsan kendi ruhunu ona mal etti, kendi eilimlerini ona ykledi Bukarklk iinde kendi ilkeleriyle kendisini eliki durumunda grnce de, ikiyzl bir gnlalaklna brnerek, aklna iktidarszlk damgasn vurdu; kavraynn samalklarna Tanr'nngizemi adn verdi.

Deimez Tanr diyen insan, deisin diye, ona yalvarp yakard; ona anlalmaz dedii haldedurmadan onu aklamaya kalkt.

Yeryznde, kendilerine Tanrnn srda diyen kalpazanlar tredi; bunlar, biz budunlarn yol

gstericisiyiz diye ortaya kp, yalana, hak duygusunun yok olmasna neden oldular; anlamsz ya dagln ileri deerlendirdiler; birtakm szler sylemeyi, birtakm adlar hecelemeyi erdem diyegsterdiler; kimi zaman etlerle ikilerin belli gnlerde yenilip iilmesini gnah saydlar. Yahudi,Sebt gn (14) lr de almaz; Pers, boulup gider de soluuyla atei frmez; Hintli, inektezeiyle tenini ovuturup, gizemli bir tavrla "Aum" demekte en yce yetkinlii bulur; kollarylaban ykamakla her eyi onardna inanan Mslman, klc elinde, ykanmaya dirsekten mi, yoksaparmak ucundan m balamal diye kavgaya tutuur; Hristiyan, st ya da tereya yerine iya yerse,kendini ilence uram sayar. Ey yce ve gerekten ge dayanan retiler! ehitlie ve havarilieyakr yetkin ahlak kurallar! Bu esiz yasalar, yabanl budunlara, uzaklardaki uluslara retmekiin, denizler aacam; onlara diyeceim ki: "Doann ocuklar! Bu bilisizlik yolunda daha ne denliyryeceksiniz? Dinin, ahlakn gerek ilkelerini daha ne zamana dek tanmayacaksnz? Uygarlkelerdeki bilgili ve sofu budunlardan gelin de ders aln; onlar size, Tanr'ya yaranmak iin, ylnkimi aylarnda, btn gn, a susuz, nasl eriyip bitmek gerektiini; komu kannn nasl aktlacan,sonra da kurallarna uygun bir abdest alp kelime-i ahadet getirerek insann nasl gnahtankurtulacan; komu malnn nasl alnacan; ii el maln yutmak olan baz adamlarla bu malpaylaarak, nasl gnah karlacan retecekler."

Evrene egemen olan gizli g! Doann gizemli gdcs! Btn varlklar kaplayan ruh! Eylmllerin trl trl adlar vererek ne olduunu bilmeden sayg gsterdikleri anlalmaz, sonsuzvarlk! Ey Tanr! Sen ki gklerin sonsuzluu iinde, evrenlerin gidiini dzenliyor; boluunuurumlarn kasrga gibi kaynaan milyonlarca gnele dolduruyorsun; syle bana, bu bcek kadarkk insanlar, yeryznde olduum halde benim gzmden kaarlarken, senin gzlerine naslgrnrler? Yldzlarn yrngeleri iinde gitmelerini dzenlemeye urarken, toz stnde kaynaanbu kck kurtlarn, senin iin ne deeri olabilir? Senin yceliin yannda, onlarn parti ve mezhepayrlklarnn ne nemi var? Bu delilerin, kendilerini azaba soktuklar ince dncelerden sana ne?

Bn insanlar, siz de bana tapnmalarnzn neye yaradn gsterin! Bunca yzyldr uygulamaktaolduunuz ya da yeni biimlere soktuunuz yntemler, doa yasasndan neyi deitirdi? Gne daham byd? Mevsimlerin gidii mi bakalat? Toprak daha m verimlileti? Budunlar daha m okmutlu oldular? Tanr acycysa, kendinize ile ektirmenizden ne diye holansn? Eer sonsuzsa,sizlerin gsterecei sayg, onun anna ne ekler? Eer onun yarglarnda her ey ncedenhesaplanmsa, sizin yakarlarnzla karar deiir mi? Ne yaptklarn bilmeyen insanlar, yant verin!

Yenenler, siz de Tanrya hizmet ettiinizi sylyorsunuz; demek Tanr sizin yardmnzagereksinme duyuyor? Cezalandrmak istese, depremler, yanardalar, yldrmlar elinde deil mi?Balayc Tanr, yok etmeksizin, dzeltmesini bilmez mi?

Mslmanlar, Tanr be art inediniz diye sizi cezalandryorsa, bunlarla alay edenAvrupallar neden ykseltiyor? Eer dnyay Kur'an ile ynetiyorsa, Peygamberden nceki uluslar,arap ien, domuz eti yiyen, hi Hacca gitmeyen, yine de gl imparatorluklar kuran bunca budunuhangi ilkelere gre yarglad? Ninova'nn, Babil'in yldza tapan insanlarn, atee tapan Pers'i, putatapan Romal ve Yunanl'y; Nil'in eski krallklarn, sizin, kendi atalarnz olan Araplar ile Tatarlarnasl yarglad? Bugn bile, mezhebinizi yanl bilen ya da hi bilmeyen bunca ulusu, Hintlilerinsaysz kastlarn, inlilerin geni imparatorluunu, Afrika'nn zenci kabilelerini, Okyanus adalarndayaayanlar, Amerika'daki geri budunlar nasl yarglamaktadr?

Bilisiz ve kendini beenmi insanlar; siz ki yeryznde kendinizden bakasna bir hak

tanmyorsunuz; Tanr, eski ve bugnk kuaklar hep bir araya toplasayd, bu insan denizi iinde,Mslmanla Hristiyann o szde evrensel dinlerinin durumu neye varrd? Tanr'nn btn insanlariin bir ve eit olan adaletinin verecei kararlar neler olacakt? Aklnzn, birbirini tutmayan dzenleriinde yolunu ard yer, ite burasdr. Gerek de btn aklyla burada parlyor; aklladoann sradan ve doal yasalar kendilerini burada gsteriyorlar; genel ve ortak bir dzenleyicinin,yan tutmayan adaletli bir Tanr'nn yasalar. O Tanr ki bir lkeye yamur yamas iin,peygamberinin kim olduuna hi bakmaz; gneini, eite, btn insan rklar zerinde, beyazn da,karann da, Yahudi'nin de, Mslman'n da; putataparn da, Hristiyan'n da zerinde parldatr;abalayan ellerin ektii ekinlere bereket verir; yurdunda sanayinin ve dzenin egemen olduu herulusu oaltr; adaletin uyguland, yasalarn gl insana gem vurup yoksulu koruduu, zayfngvenlik iinde yaad, ksaca, herkesin hak duygusuyla yaplm bir antlamadan ve doannverdii haklardan yararland her imparatorluu gnence kavuturur.

te, budunlar bu ilkelere gre yarglanr! te, imparatorluklarn alnyazsn yazan gerek dinbudur! Osmanllar, sizin de yazgnz hep o yazmtr! Atalarnza sorun! Putatapar, yoksul ve saycaaz olduklar halde, Tatar lkesi llerinden gelip, bu zengin lkelere yerleen atalarnza, hangiaralarla talihlerini ykselttiklerini sorun; Yunanllar ile Araplar, o zamana dek bilmedikleriMslmanlk sayesinde mi, yoksa yreklilik, nlem, lmllk, birlik ruhu gibi, topluluk durumunun bugerek gleriyle mi yendiklerini sorun. O zamanlar, sultann kendisi hakly hakszdan ayrr,disiplini gzetirdi; doruluktan ayrlan yarg, rvet alan vali ceza grrd; halk bolluk iindeyaard; ifti yenierilerin apulculuuna kar korunmutu; kylerde gnen vard; yollargvenliydi; ticaret her yana bolluk saard. Siz, birlik olmu haydutlardnz; ama kendi aranzda hakkgzetirdiniz; budunlar egemenliiniz altna alrdnz; ama onlar ezmezdiniz; kendi prenslerinegcenen budunlar size hara vermeyi yelerlerdi. Hristiyan, "Efendimin putlar sevmesinden ya daparalamasndan bana ne; yeter ki hakkm gzetsin! Tanr, onun inancn br dnyada yarglar"derdi.

Siz, azla yetinir, gz pek insanlardnz; dmanlarnz takn ve korkaktlar. Siz, savasanatnda ustaydnz; dmanlarnz, bu sanatn ilkelerini unutmutu. nderleriniz deneyimliydi;askerleriniz sz dinlerdiler ve savaa alkndlar; ganimet, abay kamlard; yiitlik dllendirilir;korkaklkla disiplinsizlik cezalandrlrd. nsann benliine hz veren her ey devinime gemiti.Bylece yz ulusu yendiniz; ele aldnz bir yn krallkla koca bir imparatorluk kurdunuz.

Ama bunlarn yerini baka grenekler ald; bu yeni greneklerin getirdii ykmlar da yine doayasalarnn gerei olarak ortaya kmtr. Hi snmeyen hrsnz, dmanlarnz yuttuktan sonrakendi yurdunuza yneldi, koynunuzda topland; sizi de yuttu. Zengin olunca, paylamak veyararlanmak yznden ayrla dtnz; topluluunuzun btn snflar iine de dzensizlik girdi.Ululuundan sarho olan sultan, grevlerindeki amac dnemez oldu; uyruklarn can istedii gibiynetmenin dourduu btn kusurlar da ald yrd. Zevklerine hi kar gelindiini grmedii iinsoysuzlaan bu zayf ve gururlu adam, halk kendisinden uzaklatrd; halkn sesi de artk ona ne dersverdi, ne de klavuzluk etti. Bu bilisiz, stelik pohpohlanan adam, her tr bilgiyi, her tr okumaysavsaklayarak beceriksizlie dt; iinden kamaynca da ileri parayla tuttuu adamlara ykledi;bunlarsa kendisini aldattlar. Bu adamlar, kendi tutkularn doyurmak iin, onun tutkularn kamlaypgenilettiler; onun gereksinmelerini oalttlar; onun bu byk lks de her eyi yuttu. Artk,atalarnn sradan sofras, gsterisiz giysileri, gsterisiz evi ona az geldi: Gsteriini karlamakiin denizde, karada ne varsa tketmek; kutuptan en bulunmaz krkleri, ekvatordan en deerli

kumalar getirtmek zorunluluuyla karlat. Bir yemekte bir kentin vergisini, bir gnde bir eyaletingelirini yuttu. evresine bir yn kadn, haremaas, dalkavuk toplad. Ona, balarda bulunmak,eliak olmak krallarn andr, dediler; budunlarn hazineleri de dalkavuklarn eline brakld.

Efendilerine yknen kleler de, onlar gibi, grkemli evler, ince bir iilikle yaplmdemeler, byk harcamalarla ilenmi hallar, en aalk ilerde kullanlmak zere altndan vegmten kaplar edinmek istediler; imparatorluun btn zenginlikleri Saray'da eridi.

Kleler ve kadnlar, bu nne geilemeyen lks karlamak iin, etki glerini sattlar; rvetde genel bir ahlak bozukluu dourdu; vezire yksek ayrcalklar sattlar; vezir de imparatorluu satt.Kadya yasay sattlar; kad da adaleti satt. Hocaya mihrab sattlar; hoca da br dnyay satt.Altnla her eye ulalabildiinden, altn elde etmek iin her ey yapld: Altn iin, dost dostu, ocukbabasn, uak efendisini, kadn namusunu, tccar vicdann satt. Devletin iindeyse, artk ne iyiniyet, ne ahlak, ne dirlik, ne de g kald.

linin ynetimini parayla satn alan paa, buraya bir iftlik gzyle bakt; her trl smryuygulad. Vergi toplamay, askeri ynetmeyi, kylerin ynetimini o da bakalarna satt.Memurluklarda srekli olarak durulamad iin, derece derece hepsine yaylan apulculuk da zamangemeden, tez elden yapld. Gmrk, tccar haraca kesti; ticaret snd. Aa kyly soydu; tarmksrlat. Anamalsz kalan ifti topran ekemedi; stelik ar vergileri de deyemedi; dayakcezasyla korkutuldu, borland; gvenlik olmad iin, para ortadan ekilmiti; faiz ok yksekti;zenginin tefecilii de, iinin yoksulluunu bsbtn artrd.

Kt giden mevsimlerde kuraklk yznden rn alnamad zamanlar bile, hkmet vergiyibalamad gibi, iftiye bir sre de tanmad. Bir kye yoksulluk knce de orada yaayanlarnkimi kentlere kat; kaanlarn vergileri geride kalanlara ykletildi; bu da onlar bsbtn ezdi;lkede insan kalmad.

Sonunda, acmaszla ve aalanmaya artk dayanamayarak, kyler bakaldrd; paa da bunaok sevindi; onlarla savaa giriti, evlerine saldrd, eyalarn yamalad, hayvanlarn alp gtrd;toprak le dnnce de, "Bana ne?" dedi, "Ben yarn buradan kalkp gideceim."

Topra ileyen kollar yok olunca, gn sularnn ya da taan sellerin birikmesinden bataklklarbelirdi; bu scak iklimde bataklklardan yaylan pis buular da salgnlara, vebalara, her trlhastalklara yol at; bu yzden nfus eksilmesi, ktlk, yoksulluk bir kat daha artt.

Ah! Bu kyclk ynetiminin btn ktlklerini saymakla bitirebilecek hangi babayiit vardr!

Ara sra paalar birbirleriyle savaa giriirler; kiisel srtmeleri yznden, ayn devletinilleri yanp yklr. Ara sra efendilerinden korkarak, bamszlk edinmeye kalkarlar;bakaldrlarnn cezasn da uyruklarna ektirirler. Ara sra, uyruklarndan korkarak, yabanclarparayla yardma arrlar; bunlarn kendilerine bal kalmas iin de her trl yamacla izinverirler. Bir yerde, zengin bir adama dava aarlar; onu, uydurma bir nedenle soyarlar. Baka biryerde, yalanc tanklar pusuda bekletirler; uydurma bir su iin zorla hara alrlar: Her yerde,mezhepler arasna kin sokarlar; aalansnlar diye onlar birbirine kar kullanrlar. Mallar zorlaalrlar; insanlar yok ederler. Paalarn nlemsiz agzll bir lkenin btn servetini bir arayatoplaynca da, hkmet, iren bir hainlikle, ezilen halkn szde cn alyorum diye, sulununmallaryla birlikte halknkini de kendisine eker; ortaklk ettii bir su iin bo yere kan aktr.

Hkmdar olsun, vezir olsun, ey halkn can ve malyla oynayan haydutlar! nsana can veren sizmisiniz ki ondan bu can alyorsunuz? Toprak rnlerini siz mi yetitiriyorsunuz da sapsavuruyorsunuz? Tarla srerek yoruluyor musunuz? Ekin biip, harman dvp, gnein scana,susuzluun acsna katlandnz var m? Gecenin ii altnda oban gibi bekliyor musunuz? Tccargibi ller mi ayorsunuz? Ah! Gllerin acmaszln, gururunu grdm zaman irendim de,kzarak, "Yeryznde budunlarn cn alacak, kyclar cezalandracak insanlarn kaca yok!"dedim. Bir avu haydut, ynlar ellerinde tutuyor; ynlar da kendilerini yutulmaya brakyor! Eydkn budunlar, haklarnz bilin! Her yetki sizden geliyor; her g sizin gcnzdr. Krallar,Tanr'yla, mzraklaryla size bouna egemenler. Askerler! Yerinizden kmldamayn; Tanr, sultankayrdna gre, sizin yardmnz yararszdr; kendi klc ona yettiine gre, sizinkine gereksinmesiyok; bakalm yalnz bana ne yapabilir!.. Askerler silahlarn indirdi; ite dnyann efendileri deuyruklarnn en k kadar zayf! Budunlar! unu bilin ki sizi ynetenler sizin nderlerinizdir,efendileriniz deil; sizin memurlarnzdr, sahipleriniz deil! Sizin zerinizde kullandklar yetkiyisizin yararnz iin, yine sizden alrlar; servetleriniz sizindir; onlar, bu servetlerin sizin iin alansaymanlardr.

Kral olsun, uyruklar olsun, Tanr btn insanlar eit yaratmtr; hibir lmlnn de trdeiniezmeye hakk yoktur.

Ama bu ulus ve nderleri, bu kutlu gerekleri anlayamadlar yleyse, dncesizliklerininsonularna da katlanrlar Karar verilmitir; bu koca devletin paralanp btn gvdesiyle birlikteyklaca gn yaklayor: Evet, ortadan kalkm bunca imparatorluun ykntlar stne ant ierim ki,Hilal'in imparatorluu, ynetimlerine yknd devletlerin urad sona urayacaktr. Yabanc birbudun, sultanlar bakentlerinden kovacak; Orhan'n taht devrilecek; soyunun son tredisiparalanacak; basz kalacak Ouzlar da Nogaylar gibi dalacaklar. Bu zlmede, imparatorluuniindeki budunlar, kendilerini birletiren boyunduruktan kurtularak, eski ayrcalklarn eldeedecekler. Arap'n ve Yunanl'nn iinden yasa koyucular yetiip yeni devletler ortaya karncayadein de, Safevilerin imparatorluunda olduu gibi, genel bir kargaa kacak.

Ah! Yeryznde derin dnceli, gz pek insanlar olsa! yle byk, yle onurlu iler var ki!..Ama imdiden, yazg saati alyor; sava l kulama arpyor; ykm neredeyse balayacak.Sultan, ordularna bouna kar kyor; onun bilisiz askerleri yenilip daldlar: uyruklarn bounaaryor; yrekler donmu; uyruklar karlk veriyor: "Alnmzda byle yazl, efendimiz kim olursaolsun, ne kar? Onun deimesiyle bir ey yitirmeyiz." Gerek inananlar, gkleri ve peygamberibouna yardma aryorlar; Peygamber lm, gkler de acmaszca yant veriyor: "Bizi yardmaarmay brakn; aclarnz kendiniz dourduunuz gibi, kendi kendinize iyi edin. Doa, yasalarkoydu; onlar uygulamak size der; inceleyin, dnn, deneyimlerden yararlann. nsan ykmagtren, kendi deliliidir; kurtaracak da kendi bilgelii. Budunlar bilisiz mi; okuyup rensinler.nderleri mi bozulmu; kendilerini dzelterek iyilemeye baksnlar." nk doa, u kararvermitir: topluluun aclar hrstan ve bilisizlikten geldiine gre, insanlar aydn ve bilge olmadka,aralarndaki ilikilerin, rgtlerindeki yasalarn bilgisine dayanan adalet sanatn uygulamadka, acekmekten kurtulamayacaklardr.

ON NC BLM

nsan tr dzelecek mi?

Beni ezen bu sert szlerin verdii ac duygunun basks altnda, "Vay uluslarn haline! Vay kendihalime!" diye, gzlerimden yalar boanarak haykrdm. "Ah! u anda, insan mutluluundan artkumudumu kestim. Onun aclar kendi benliinden geldiine; bunlara umar yalnzca kendisibulabileceine gre, yazk onun geirecei yaama! Gl olanlarn hrsn kim dizginleyebilecek?Zayfn bilisizliini kim aydnlatacak? Ynlara haklarn kim retecek? nderleri grevleriniyapmaya kim zorlayacak? Bylece, insanlar her zaman ac iinde kalacaklar! Bylece, insann insanezmesinin, bir ulusun baka bir ulusa saldrmasnn sonu gelmeyecek; hibir zaman, bu lkeler iin oanl bolluk gnleri geri gelmeyecek. Yazk! Fatihler gelecekler; ezenleri kovarak yerlerinegeecekler; ama onlarn yetkisini alrken, hrslarn da alacaklar; kyclk yine o kyclk, yeryzyalnzca kyclarn deitirecek."

Bunun zerine, Peri'ye dnerek, "Ey Peri!" dedim, "ime umutsuzluk kt; insann iyznrenince, ynetenlerin bozukluu, ynetilenlerin aalkl, beni yaamdan irendirdi. Kyclnya orta ya da kurban olmaktan baka tutulacak yol yoksa erdemli kiiye kemiklerini mezardakilerinkemikleriyle birletirmekten baka ne kalyor!"

Peri sz sylemeden, sevgiyle kark sert bir bakla gzlerini zerime dikti; biraz sonra daszn srdrd: "Demek erdemi lmekte buluyorsun! Bozulmu insan su ilemekten yorulmuyor;doru insan da, iyilik yaparken, ilk engelle karlanca hemen ylgnla dyor!.. Ne yapalm kiinsann benlii byle. Bir baar, ona, kendisine gvenmenin sarholuunu veriyor; bir baarszlk,onu ykyor, umutsuzlua dryor; her zaman yaad ann duyusuna bal kalarak, olaylar,niteliklerine gre deil, tutkusunun dileine uyarak yarglyor. nsanlardan umudunu kesen adam!Olaylar ve dnceler zerinde yaptn hangi derin hesaba dayanarak yargn verdin? Duyan yaratmutlulua gtren etkenlerin, mutluluktan uzaklatran etkenlerden ok daha zayf olduu kararnakesinlikle varmak iin, onun yapsn inceledin mi?

Ya da insan trnn tarihini gzden geirdin de, gelecei, gemiin verdii rnee greyarglayarak, bu duyan yaratk iin hibir ilerleme olana bulunmadn m grdn? Yant ver.Topluluklar, balanglarndan beri, bilgiye ve daha iyi bir talihe doru hibir adm atmadlar m?nsanlar, hl her eyin yoksulu, bilisiz, yabanl, budala bir durumda, ormanlarda m yayorlar?Uluslarn tm, hl krenin stne baklnca yabanl haydutlardan ya da yabanl klelerden bakabir ey grlmeyen zamanlardaki gibi mi? nsanlar, herhangi bir zamanda, herhangi bir yerde daha iyiduruma getilerse, niin onlarn tm de iyileemesin? Topluluun yetkinlemi paralar varsa,btn topluluk birden niin yetkinlemesin? lk engeller geildikten sonra, tekiler niin alamasn?

nsan trnn gnden gne bozulmakta olduunu mu dnmektesin? Karamsarlarnkuruntusundan, acayipliklerinden kendini sakn; insan yaad zamandan honut olmazsa, gemiteyalanc bir yetkinlik bularak, zntsn gizlemeye alr. Dirilere olan hncndan dolay, lleriver; babalarnn kemikleriyle ocuklarn dver.

Yetkinlikte var olduu sanlan bu szde gerilemeyi kantlamak, olaylarla akln ortayakoyduklarn yalanlamak gerektir. Gemite olan bitenler de iyice aydnlanamazsa, insan yapsnnbugnk durumunu yalanlamak; onun, duygularn kullanmasn bilerek doduunu; hibir deneyimiolmadan yiyeceini audan ayrt edebildiini; ocuun yaldan daha akll olduunu; krn gzgrenden daha zgr yrdn; uygar insann yamyamdan daha talihsiz yaadn; tek szle,bilgide ve deneyimde gittike artan bir ilerleme bulunmadn kantlamak gerektir.

Delikanl! Mezarlarn sesine, antlarn sylediklerine inan; kukusuz ki, tarihin kimi alarndaedindikleri gc, sonradan yitiren lkeler var. Ama zek, bu lkelerde oturanlarn o alardakimutluluklarnn ve bilgeliklerinin bile nasl olduunu anlamaya kalkarsa, nlerinin, parldad denligerek olmadn grr. Eski devletlerin en vlenlerinde bile, sonunda kendilerini zayf drtenbyk yanlmalar, acmaszca yolsuzluklar bulunduunu; genel olarak, hkmetlerdeki ilkelerinacmaszln; budunlar arasnda kyasya bir haydutluun, vahi savalarn, giderilmez hnlarnegemen olduunu; doal hukukun bilinmediini; anlamsz bir tutuculuk, acnacak temelsiz dnceleryznden ahlakn bozulduunu; bir d, bir dlem, bir ngrnn her an byk sarsntlardourduunu anlar. Belki de uluslar, btn bu hastalklardan henz daha iyice kurtulmadlar; ama hideilse bunlarn yeinlii azald; gemiteki deneyimler de bsbtn boa gitmemi oldu. zellikle yzyldan beri dnce klar artt, her yana yayld. Uygarlk, elverili rastlantlarn yardmyla,gzle grlr ilerlemeler gsterdi; yolsuzluklar, uygunsuzluklar bile ona yararl oldu. nk fetihler,devletleri ok genilettiyse de, ayn boyunduruk altnda birleen budunlar da o ayrc ve paralaycruhu yitirdiler; yetkiler bir yerde topland, ama bunlarn kullanlmasnda daha ok uyum, daha okbtnlk grld. Savalar oylumlar bakmndan geniledi, ama geirdikleri evreler daha azldrc oldu. Budunlar bu savalara, eskisi gibi btn benliklerini ve btn glerini vermediler;ama arpmalar da daha az kanl, daha az krc oldu. Eskisinden daha az zgr, ama daha azkavgac; daha ok gevek, ama daha ok bar oldular. Baskc ynetim bile bu budunlarn iineyarad; nk hkmetler daha dediim dedik oldu, ama kayglar, grltleri de daha azald. Tahtlarmlk sayld, ama veraset yznden kan anlamazlklara daha az yol atlar; budunlar da daha azsarsld. Sonunda, kskan ve gizemli hkmdarlar, ynetimlerinden hibir eyin bilinmesine, ileringdmne karlmasna olanak vermediler; ama siyaset alanndan uzaklatrlan tutkular da sanatlara,doal bilimlere doru yneldi; btn trleriyle dnce dnyas byd: soyut aratrmalara koyulaninsan, doadaki yerini ve topluluktaki ilikilerini daha iyi anlad; ilkeler daha iyi tartld, sonulardaha iyi bilindi; dnce klar daha ok yayld; insanlar daha bilgili, grenekler toplulua dahauygun, yaamak daha tatl oldu. nsan tr, toplu olarak, hele baz lkelerde, duyulur kazanlar eldeetti. Bu iyileme de, bundan byle, artar eksilmez; nk onu bugne dek yavalatan, kimi zaman dagerileten balca iki engel, dnceleri ulatrmak ve abuk yaymaktaki glk, artk ortadan kalkt.

Gerekten, eski budunlarda, her kanton, her site, dil ayrm yznden birbirinden ayr yayor; buda bilisizlie ve kargaaya yol aan bir ortam yaratyordu. Dnce alverii, bulular zerindeortaklk, karlarla istemler arasnda uyum, i ve davran birlii diye hibir ey yoktu: Bundanbaka, dnceleri yaymak ve ulatrmak iin tek ara, konuulduu yerde kalan ve unutulup giden"sz"le uzun zamanda ortaya karlan, pahal, tektk "el yazlar"yd.

Bu da, yaanan zaman iinde hibir ey renmeye olanak brakmyor; kuaktan kuaa gelendeneyimlerin unutulmasna, uygarln gerilemesine, karklktan ve ocukluktan kurtulamamaya yolayordu.

Tersine olarak, bugn hele Avrupa'da, byk uluslar bir tek dil zerinde uzlama yaptklarndan,geni dnce ortaklklar kuruldu; zeklar birbirine yaklat, gnller anlat, davranlarda birlik,dncelerde uygunluk oldu; sonra da kutlu bir sanat, dehann bir Tanr ba olan basmclk, aynanda ayn dnceyi milyonlarca insana yaymak ve kyclarn gc bu dnceyi nleyemesin,ldremesin diye, onu srekli olarak saptamak olanan verdiinden, gittike artan bir bilgi yn,gittike genileyen kl bir hava olumaya balad. Bu da, ilerisi iin, iyilemeye doru gidileceinipekiyi gsteriyor. Bu iyileme, doa yasalarnn zorunlu sonucudur. nk nasl, alev ykselmek, ta

yer ekimine uymak, su yatay olarak akmak isterse, tpk bunlar gibi kar gelinemeyecek biimde,insan da duyarllk yasasna uyarak mutlu olmak ister. nsann karlat engel, kendi bilisizliidir.Bilisizlik, insan aralarda yanltr; nedenlerle sonularda aldatr. nsan, deneyim edine edinedncesini aydnlatacak; yanla yanla yetiecek; uslu ve yanlmaz olacak; nk byle olmak onunkarnadr. Bir ulusun iinde de dnceler arasnda balantlar olunca, btn snflar bilisizliktenkurtulacak, bilim herkesin mal olacak. Btn insanlar, bireysel mutlulukla genel mutluluun ilkelerinelerdir, anlayacaklar; topluluk dzeni iinde, ilikilerinin, haklarnn, grevlerinin neler olduunubilecekler; hrsn verdii kuruntulardan kendilerini korumasn renecekler. Ahlakn, insanorganizmasnn kendi eleri olduu iin kark ilevli, ama basit ve deimez nitelikte elerdenortaya kan doal bir bilim olduunu anlayacaklar. Enine boyuna dnm