Dr Vojislav Nikčević: BOKOKOTORSKI SREDNJEVJEKOVNI SKRIPTORIJUMI I NJIHOVI

UTICAJI

Vrsta i karakter bokokotorskih srednjovjekovnih skriptorijuma uslovljeni su i posredovani društveno-političkim i crkveno-vjerskim

prilikama još od najstarijeg vremena, a naročito od prijema hrišćanstva na crnogorskom prostoru u kasnoantičko vrijeme, u IV vijeku.

Latinska i grčka pismenost su u bokokotorskim biskupijama njegovane od najstarijeg vremena

U najstarije doba vladavine Ilira (II vijek - 168. godine prije nove ere) Kotor nije bio glavni grad Bokokotorskog zaliva, koji se tada nazivao Risanski zaliv (Sinus

Rhisonicus) po Risnu kao glavnom gradu. Rimljani, 168. godine stare ere, osvajaju Ilirik i vladaju Bokom Kotorskom do godine 476. Iz toga su vremena,

pored gradova Acruvium i Butua, tragovi hramova, veće zgrade, vile s mozaicima, ceste, natpisi, cipusi, stele, djelovi vodovoda, opeke, grnčarija i

poneka kamena carska glava. Risan (Risnium) i dalje ostaje glavni grad Boke Kotorke, pa se još od Ilira do XII vijeka čitava Boka Kotorska naziva Risanski zaliv

(Rizonikos kolpos, Sinmus Risonicus). Kasnije će, pored Kotora, oživjeti i vizantijsko uporište Rose, koje preuzima dio administrativne i crkvene uprave nad dijelom Boke Kotorske. Vizantijska vladavina u njoj prisutna je, stvarno ili

nominalno, od propasti Zapadnog rimskog carstva (476) do Nemanjića (1185), ali s prekidima za vladavine Vojislavljevića.

Plinijev Akruvium iz I vijeka n.e. i Dekatera Ravenskog geografa iz VII vijeka stiče primat glavnog grada tečajem duge vladavine Vizantije (476-1185), kada su

romanski starosjedioci, tokom naseljavanja Slovena i Avara, bili prisiljeni da se utvrđuju u primorskim gradovima i energično okrenu tada jedinoj mogućoj

pomorskoj trgovini, te da formiraju što jače vlastito privredno i političko središte. Tako se i u Kotoru, kao i u drugim gradovima Dalmacije, dalje razvijao

municipalni sistem u srednjovjekovnu komunu, s vlastitom snažnom ekonomsko-političkom i crkvenom organizacijom. Pomen prvoga njegova biskupa pada u VI

vijek. To postaje izuzetno vitalna snaga, sposobna da čuva svoju, na privilegijma i zakonima razrađenu samoupravu i da je dalje unapređuje, bez obzira na kasnije

česte promjene vladavine. Nakon propasti ilirske države (168. godine stare ere), Rimljani su osvojenu zemlju podijelili u tri autonomne jedinice. Od njih je jedna obuhvatila Zetsko primorje, s

Risnom, Kotorom i Ulcinjem. Time je počela romanska era Kotora. Po novoj upravnoj podjeli, na osvitku nove ere, Duklja je s Kotorom pripala gornjem Iliriku - Dalmaciji, koja je obuhvatala zemlje od Raše u Istri do Maće u Albaniji i Kolubare

u Srbiji. Koncem III vijeka, za Dioklecijana, kad je Dalmacija bila podijeljena u dvije provincije, Dalmaciju i Prevalitanu, Kotor je pripao Dalmaciji. Granica

između ove dvije provincije postala je 350. godine granicom između Zapadnog i Istočnog rimskog carstva (Vizantije). Početkom V vijeka Kotor su porušili Goti.

Pripajanjem Kotora Vizantiji (476) jača grčki uticaj, sprovodi se rimsko zakonodavstvo, vrši se prirodni proces slaviziranja poromanjenog stanovništva. Kotor potom biva obnovljen. Justinijan ga utvrđuje, a po razaranju Risna (ant. Risnium), Budve (Budua) i Duklje (Dioclea) on dobija novi značaj. U VII vijeku

Kotor postaje najvažniji grad Boke, što je ostao do danas. Pripada oblasti Duklji. Porfirogenet navodi da Kotor leži na granici Duklje i Travunije, da su se u nju

sklonili Romani pred najezdom Slovena i da je sredinom IX vijeka (možda 840.

godine), upadom afričke (saracenske mornarice), uz Budvu i Rose, bio opustošen i "donji grad Kotor" (gornji grad je tvrđava). U VIII vijeku se spominje među

gradovima teme Dalmacije. Tokom VII i VIII vijeka primorje Duklje dobijalo je sve više slovenski karakter. U gradovima je slovensko stanovništvo prevladalo negdje

u X vijeku. U I u VIII vijeku se pominje kotorski "episkop". Vizantijska vladavina Kotorom trajala je četiri stotine godina neprekidno (do polovine IX vijeka), a

poslije, u dva-tri navrata, preko sto godina.

Po dolasku u Duklju, Sloveni su pokrštavani od romanskih misionara na latinskom obredu

U skladu s ovim je i saznanje o tome da je Duklja, globalno uzeto, imala dva osobena područja sa specifičnim društveno-političkim i ekonomskim

karakteristikama razvitka. Prvi od njih je primorje, urbana visokorazvijena mediteranska zona, s bogatim civilizacijskim nanosima vezanim za gradsko komunalno ustrojstvo i oblike gradskog privređivanja. Romansko, odnosno

gradsko stanovništvo bavilo se pomorstvom, zanatstvom, trgovinom, graditeljstvom i drugim zanimanjima vezanim za urbani život ljudi. Dio gradskog življa, svakako najuticajniji, posjedovao je poljoprivredna imanja u prigradskom području, koja su obrađivali podložnici, zakupci. Ipak, primorje je bilo domen s razvijenom robno-novčanom privredom, što se odražavalo i na ukupni način

života stanovništva u gradskim aglomeracijama. U tu zonu spadali su gradovi: Risan, Kotor, Budva, Bar, Ulcinj, Skadar, Svač i drugi.

Još od samog doseljenja slovenskih plemena u Duklju, zaključno početkom VII vijeka, otpočelo je i njihovo pokrštavanje na latinskom obredu od strane

primorskih romanskih misonara. Prihvatanje nove vjere otvorilo je puteve širenju hrišćanske kulture i jačim vizantijskim uticajima (u vrijeme postojanja, još uvijek

jedinstvene, monoteističke hrišćanske crkve). Najvažniju ulogu u radu na njihovome pokrštavanju imali su, svakako, primorski gradovi u kojima se

hrišćanstvo neprekidno održalo od kasnoantičkih vremena. O velikoj starosti hrišćanske crkvene organizacije u oblasti Skadarskog jezera svjedoči veliki broj

episkopija ili biskupija (Kotor, Bar, Ulcinj, Skadar, Svač, Drivast, Sard, Danj, Sapa). Na području dukljanske kneževine, gradovi Lješ, Ulcinj, Bar i Kotor bili su pod vlašću stratega u Draču, dok su teritorije u zaleđu čvrsto držali dukljanski

kneževi. Isto je tako bilo i prema sjeveru, gdje su gradovi od Dubrovnika pa sve do Istre ostali u rukama vizantijskih careva. U drugoj polovini IV vijeka car Vasilije (867-886) od tih gradova i ostrva obrazovao je temu Dalmaciju, čiji je centar bio

u Zadru. Do sredine IV vijeka u primorskom pojasu Duklje bio je dovršen proces hristijanizacije stanovništva posredstvom rimskih misionara, pripadnika

benediktinskoga kaluđerskog reda. Od hrišćanstva, koje je propovijedano u latinskome vjerskom obredu, neodvojivo je i širenje latinske pismenosti i kulture.

U drugoj polovini IX vijeka, u Makedoniji i Bugarskoj nastaje ćirilometodska pismenost, na glagoljici i ćirilici. Postavlja se pitanje da li je i takva pismenost

egzistirala na području Boke Kotorske u slovenskim skriptorijumima tokom dukljanskog perioda (850-1183).

Još je između dva svjetska rata izrečen sud o tome "da je Zeta u X vijeku bila središtem slovensko-srpskog književnog rada i da se tu srpsko-slovenska

redakcija uglavnom i izgradila". Upravo "slovenska služba i književnost došli su na Jadransko primorje još za života Metodijeva, dakle prije nego u Jugozapadnu Makedoniju. I Risto Kovijanić drži da književna radnja na našem jeziku počinje svakako u X vijeku, ako ne i ranije. Prvo pismo je glagoljica. "S juga" - kaže B.

Vodnik - "dopiraše glagoljizam preko stare Duklje, današnje Crne Gore i Hercegovine, u Bosnu i južnu Dalmaciju, gdje ga je već u XI i XII stoljeću počelo

potiskivati ćirilsko pismo". Po Jagiću, "Zeta je rasadnik glagoljice". Glagoljska radnja mogla je biti u benediktinskim manastirima u Kotoru, na Prevlaci i Ostrvu

Sv. Đorđa. O kotorskim glagoljašima ima pomena u XV vijeku.

Rad na ćirilskoj knjizi mogao se obavljati u XII i XIV vijeku na Prevlaci, sjedištu zetskog episkopa, odnosno mitropolita. U arhivskim izvorima pominju se i

nekolike biblioteke iz XIV i XV vijeka. I. Stjepčević i R. Kovijanić takođe smatrahu da je rada na knjizi, u Boki Kotorskoj, bilo, svakako, još od VII vijeka. Pretpostavljaju da su prepisi latinskih knjiga vršeni

u biskupijama Risna i Kotora. Glagoljska književnost razvila se u Boki jače tokom XII vijeka, uporedo s drugim krajevima našeg primorja. Škole glagoljizma bili su benediktinski manastiri, u

kojima se služilo na staroslovenskom jeziku, među koje spadaju, svakako, manastir Sv. Mihaila na Prevlaci (od X vijeka) i Sv. Đorđa na ostrvu kod Perasta (od XII vijeka). Ovi manastiri, pretpostavljamo, primali su i djecu na poučavanje.

U pravilima benediktinskog reda, s kraja XIV vijeka, pisanim na latinskom i našem jeziku - glagoljicom, jedan propis glasi:

"Od ditdce plemenitih i oubozih kako primajut se".Širenje pismenosti nastavili su franjevci i dominikanci. Književne radnje moralo je

biti, na primjer, u kotorskim manastirima: SV. Franja, zadužbini Jelene Uroševe, i dominikanskom Sv. Nikole, zadužbini

protovestijara Nikole Buće.

U Duklji (Zeti) sve do pada pod vlast Raške 1183. nije bilo šire upotrebe glagoljice i ćirilice

Ali od tih starih glagoljskih spomenika iz Boke nije se ništa sačuvalo. Kritička provjera ovih tvrdnji najbolje će se obaviti ako se pruži dalji prikaz

društveno-političkih odnosa i crkveno-vjerskih zbivanja u Boki Kotorskoj kao sastavnom dijelu dukljansko-zetske države Vojislavljevića, od kojih je stvarno

zavisio karakter pismenosti i vrsta skriptorijuma u kojima ona nastaje. Pobjedom nad vizantijskom vojskom na Tuđemilima blizu Bara 1042/ 43. godine,

knez Stevan Vojislav, osnivač dinastije Vojislavljevića, zbacuje vrhovnu vizantijsku vlast i postaje samostalni gospodar Duklje (za koju se, od toga

događaja, paralelno upotrebljava i naziv Zeta). To je bila prva od južnoslovenskih kneževina kojoj je Vizantija priznala

nezavisnost. Suverenitet Duklje se od tada prostire i nad Raškom, Bosnom, Travunijom i Zahumljem kao njezinim poraženim saveznicima (vazalima).

Primorska granica tada je išla od Bojane do Neretve. Od 1046. do 1081. godine Dukljom (Zetom) vladao je knez, a od 1077. godine kralj Mihailo na osnovu kraljevskih insignija koje mu je uputio papa Grgur VII. Tim drugim međunarodnim priznanjem, Duklja (Zeta) uzdignuta je na stepen

kraljevine (Dukljansko kraljevstvo). Godine 1089. osnovana je Dukljansko-barska nadbisupija (arhiepiskopija) i mitropolija. U njezin sastav ulazile su biskupije (episkopije): Dukljanska (Barska), Kotorska, Ulcinjska, Svačka, Skadarska,

Drivatska, Pilatska (Pilotska), Raška, Bosanska, Zahumska i Travunijska. Od 1081. do 1101 (ili, pak, do 1108) godine Dukljom (Zetom) je vladao kralj Bodin, sin kralja Mihaila, koji je imao dvor u Kotoru. Za njegove vladavine Duklja (Zeta)

dostiže najveće teritorijalno prostranstvo. Svoj suverenitet uspostavlja ne samo nad Raškom, Bosnom, Travunijom,

Zahumljem, nego i nad zapadnim dijelom Makedonije, primorskim pojasom Hrvatske, sve do blizu Splita i nad sjevernom Albanijom. Po riječima Rista

Kovijanića, politika kralja Mihaila i kralja Bodina, "orijentisana prema Zapadu, uslovila je širenje katoličanstva u Zeti i osnivanje nadbiskupije u Baru".

Dakle, poslije crkvenog raskola (1O54), iz navedenih razloga, svi su Dukljani (Zećani) predstavljali samobitan narod rimokatoličke vjeroispovijesti. A to znači

da među njima do tada uopšte nije bilo pravoslavnih pripadnika, pa samim tim ni ćirilometodske (staroslovenske) pismenosti, tj, istočnoevropskoga kulturnog

nasljeđa na glagoljici i ćirilici nastaloga u slo-venskim skriptorijumima za istočno-pravoslavno bogosluženje. To istovremeno važi i za Boku Kotorsku kao njezinu užu regiju. Stoga sam unazad nekoliko godina i napisao da, uzimajući u obzir izložene činjenice, u Duklji (Zeti) sve do njezina pada pod vlast Raške (1183),

zaista nije bilo šire upotrebe starocrkvenoslovenskog jezika, glagoljice i ćirilice iz dva osnovna razloga: Prvo zato što su sve do bitke na Rumiji (Tuđemili) kod Bara (1042/43) Dukljani samo nominalno priznavali vizantijsku vrhovnu upravu, a od

te godine do kraja XII vijeka, s izuzetkom Kotora, više-manje bili slobodni i, drugo zbog toga što je u cijelom primorskom pojasu Duklje i na obalama i ostrvima

Skadarskog jezera (pa čak i u vizantijskome Kotoru) postojao lanac benediktinskih opatija i samostalna (i u njima skriptorijuma) kao snažnih

romanskih centara, koji su se stalno odupirali upotrebi suparničke staroslovenske ćirilometodske pismenosti istočnoevropskoga opredjeljenja. Umjesto te

pismenosti, u Duklji - Zeti će se do godine 1183. jedino široko upotrebljavati latinski, kao glavni bogoslužbeni i zvanični diplomatski jezik, te mjesni narodni

jezik dukljanskih Slovena, kao pomoćni u bogosluženju i u javnoj svjetovnoj upotrebi, a od pisama samo latinica. Ona je tada bila izrazito katolička zemlja. U skladu s rečenim, dr Dragoje Živković je još ranije utvrdio da je već u drugoj

polovini XI vijeka na dvoru Vojislavljevića u Kotoru djelovala javna dvorska kancelarija. U njoj su pisari, za unutrašnje službene, zvanične upravno-

administrativne potrebe, i za komuniciranje sa susjednim južnoslovenskim državama upotrebljavali mjesni (slovenski) govorni jezik, a za potrebe opštenja s Rimom latinski. A Nenad Fejić detaljno piše o latinskoj kancelariji u Kotoru, čiji je prvi poznati notar bio episkop Ursacije (Ursacius episcopus). Sljedstveno pomenu koji donosi T. Smičiklas u Codexu Diplomaticusu /II, 38/, napisao je prvu poznatu

ispravu 1124. godine, kada je kotorska vlastela darivala crkvu Sv.Tripuna. U Kotorskoj kancelariji široko je upotrebljavana beneventana scriptura tokom

srednjeg vijeka.

Standardizacija crnogorskog književnog jezika začeta je na jeziku Slovena Dukljana i latinici

Tim istim tipom pisma pisan je u skriptorijumu biskupije u Kotoru Pontifikal Kotorske biskupije u razdoblju od oko 1090. do 1123. godine. Na temelju široko sprovedene analize književnog jezika u dukljanskom periodu, u Zaključku monografije o kojoj je zbor, sažeo sam da je u tome periodu vladala diglosija (bilingvizam): glavni je bio latinski kao zvanični književni i bogoslužbeni jezik, pa tek onda mjesni jezik dukljanskih Slovena. Već u ranome srednjem vijeku na tome mjesnom govornom jeziku i latinici počinje da se standardizuje crnogorski književni jezik. Na njemu su, osim usmenih proizvoda, tada nastala i vrlo značajna djela crnogorske pisane književnosti - Život zetskog kneza Vladimira, anonimnog Dukljanina iz Krajine u XI i Kraljevstvo Slovena vjerovatno Grgura Barskog u XII vijeku. Ta, i druga djela, pišu benediktinci, koji su mnogo zaslužni za opismenjavanje dukljanskih Slovena, za širenje prosvjete i kulture među njima. U smislu standardizacije onovremenoga crnogorskog književnoga jezika, od naročitog značaja je bilo i formalno-pravno priznanje samostalne dukljanske države (1043) i osnivanje Dukljansko-barske nadbiskupije (1089). Objema im je bio potreban ujednačen pismeni jezik za njihove kancelarije i administraciju. Za upravno-administrativne državne i crkveno-vjerske potrebe u tim kancelarijama nastajala su mnoga dokumenta na latinskom i starocrnogorskom jeziku. Sticajem veoma nepovoljnih povijesnih okolnosti, do nas su dospjele samo neke sporne isprave. Prema tome, sa sigurnošću se može zaključiti da su, kako na području Boke Kotorske, tako isto i na ukupnoj teritoriji Duklje - Zete, i tokom ranoga srednjeg vijeka postojali latinski i grčki skriptorijumi u crkvama i manastirima i pisarnice na dvorovima vladara. Latinski skriptorijumi morali su postojati i onda kad su biskupije u Kotoru, Baru, Ulcinju, Skadru, Svaču, Drivastu, Sardi, Danju i Sapi bile u sastavu vizantijske Dračke i Dalmatinske teme sa bogoslužbenim latinskim jezikom i pismom. To se pogotovo može kazati za Dukljansku (Barsku), Kotorsku, Ulcinjsku, Svačku, Skadarsku, Drivatsku, Pulatsku (Pilotsku), Rašku, Bosansku, Zahumsku i Travunijsku katoličku biskupiju, kad su se, od godine 1089, nalazile pod jurisdikcijom Dukljansko-barske nadbiskupije i mitropolije. I u tim biskupijama latinski i latinica su bili zvanični bogoslužbeni i književni jezik i pismo, a mjesni slovenski samo pomoćni jezik. U Boki Kotorskoj, kao god ni u cijeloj Duklji (Zeti) ranoga srednjeg vijeka, crkvenoslovenski jezik, glagoljica i ćirilica uopšte se nijesu upotrebljavali zato što u njihovim crkvama i manastirima nije bilo slovenskoga bogosluženja, nego je u njima postojao jedino latinski crkveni obred.

Isto vrijedi i za svjetovne pisarnice u javnoj kancelariji na dvoru Vojislavljevića u Kotoru i za Kotorsku kancelariju. I u njima je konkretnim spisima posvjedočeno postojanje latinske pismenosti za upravno administrativne državne i autonomne kotorske potrebe, ali ne i dokumenti na starocrnogorskom jeziku i latinici, što ne znači da nijesu postojali. Samo, ni u njima nema ćirilometodske pismenosti stoga što je i karakter tih pisarnica bio zapadnoevropski, mediteranskog tipa. Takva periodizacija i sistematizacija proizilaze iz cjelokupnoga istorijskog konteksta na crnogorskome prostoru. Pobjedom nad Ugarskom (1168) Vizantija se ponovo osnažila. Od teme Dalmacije obrazovala je tri upravne jedinice: Kotor, Split i Drač. Čini se da je Kotor bio sjedište namjesnika za Dalmaciju i Duklju. Te godine se u Kotoru pominje "dux

kyr Isanacius", a na čelu grada je prior Vito. Smrću cara Manojla, prestala je vizantijska vlast nad Kotorom (1180) i u nekoliko sljedećih godina Kotor je bio nezavisna republika (1180-1185), kojoj je na čelu knez. Time se završava dukljanski period u njegovoj povjesnici. Od 1186. do 1371. godine traje doba Nemanjića u Boki Kotorskoj. Nemanja je oružanom borbom uspostavio svoju vlast nad Kotorom, godine 1186. Njegov satnik u Kotoru, Đurađ, donosi odluke sa sudijama i Vijećem. Jedna od prvih odluka, donešena "in tempore domini nostri Nemanne iupani Rasse" tiče se povlastica crkvi Sv. Tripuna. Nemanjin sin Vukan (umro 1208), "gospodar Kotora i Bara", dobio je na upravu Zetu, Travuniju i dio Kosova i Metohije. Vukanov (ne Bodinov) sin Đorđe, "kralj" Zete, podložio je Kotoru Lušticu, Krtole, Prevlaku i Pasiglav (1215). Za srpskoga velikog župana, odnosno kralja Stefana Prvovjenčanog (1196 -1224), iz temelja je obnovljena crkva Sv. Marije, a crkva Sv. Tripuna je znatno restaurirana. U šestogodišnjemu ratu između Raške (Serbije) i Zete (Duklje), 1183 - 1189, s osloncem na dio domaće vlastele, koja je izdala interes zemlje i naroda, raški-serpski veliki župan Stefan Nemanja pokorio je Zetu (Duklju), razorio gradove u Primorju, izuzev Kotora, đe je na dvoru Vojislavljevića smjestio svoj dvor i uništio dotadašnje spomenike latinske pismenosti i kulture.

Zeta se 1360. izdvaja iz nemanjićkoga carstva i kao suverena država nastavlja dukljansku tradiciju

Godine 1189, bjekstvom barskog nadbiskupa (arhiepiskopa) Grgura, de fakto i de jure prestaje da postoji Dukljansko-barska nadbiskupija i mitropolija. Još 1190. godine prvi put se spominje najstariji Nemanjin sin Vukan kao namjesnik u Zeti (Duklji), koji će se ovjenčati dukljanskom kraljevskom titulom Vojislavljevića ("kraljevstvo od isprva") i preći u katoličanstvo da bi bio prihvaćen od zetske feudalne vlastele. Već 1199.godine, po odobrenju pape Inoćentija III, obnavlja Dukljansko-barsku nadbiskupiju i mitropoliju. Od 1208.godine namjesnički položaj u Zeti (Duklji) preuzima najstariji Vukanov sin, kralj Đorđe. A 1219. godine, novoformirana Raška (Serpska) arhiepiskopija sa sjedištem u Žiči osniva i svoje prve tri pravoslavne episkopije u Zeti/Duklji: u manastiru Sv. Mihaila na Prevlaci kod Tivta, u Sv. Mihailu na Stonu (poluostrvo Pelješac) i u manastiru Sv. Đorđa (Đurđevi Stupovi) kod Berana. Godine 1252, drugi po redu Vukanov sin, Stefan, graditelj pravoslavnog manastira Uspenje Bogorodice u Morači, pominje se kao kralj Zete(Duklje). A u periodu od 1276. do 1309. godine kraljica Jelena, udovica raškoga (serpskog) kralja Uroša I, po rodu katolkinja, iz plemićke porodice Kurtene, upravlja Zetom (Dukljom), izgrađuje autonomiju te zemlje do najvećega mogućeg stepena u okviru nemanjićke Serbije. Za svoje vladavine sagradila je, odnosno obnovila oko 50 katoličkih samostana na tlu Zete (Duklje). Godine 1360. Zeta se izdvaja iz nemanjićkoga Srpskog carstva kao samostalna zemlja i suverena država, nastavljajući svoju dukljansku državnu tradiciju. Na njezino čelo dolazi nova dinastija Balšića, s rodonačelnikom - Balšom I. Međutim, u drugoj polovini XIV vijeka dolazi do prelaznih vladavina u Boki Kotorskoj: ugarsko-hrvatske (1371-1384), vladavine Bosne (1384-1391) i samostalnog Kotora (1391-1420). A od 1420. do 1797. godine Boka se nalazi pod vrhovnom vlašću Mletačke Republike. U periodu 1370. do 1444. godine zaokružen je tekst Statuta grada Kotora - pravni spis kojim se reguliše tradicionalna komunalna samouprava njegova, priznata u doba vladavine Nemanjića i potom Mlečića. Statut je sačuvan u tri verzije: u biblioteci Sv.Marko u Veneciji, u privatnoj biblioteci porodice Kapor na Korčuli i u Bogišićevoj biblioteci

u Cavtatu. Pisan je srednjovjekovnom latinštinom i prvi put pečatan 1616. godine u Veneciji. Od početka hristijanizacije do smrti Đurđa II Balšića katoličanstvo u Zeti je priznata državna vjera, dok pravoslavlje u njoj uživa samo status tolerantne konfesije, uz povremene vjerske antagonizme. No, već od 1403. godine, za vlade Balše III, zbog njegovoga okretanja despotovini Srbiji, pod uticajem majke Jelene, sestre Stefana Lazarevića, odnosno uticaja koji se na njega vršio s te strane, pravoslavlje postaje priznata državna konfesija, a katoličanstvo tolerantna vjeroispovijest. Zbog toga, a posebno i usljed prodora Turaka tokom XIV vijeka, pravoslavlje od tada sve više osvaja prostor kontinentalnog dijela Crne Gore, dok se katoličanstvo povlači u njezin primorski pojas.

Postojanje dvojnog bogosluženja - latinskog i slovenskog u Zeti (Duklji) pod vrhovnom nemanjićkom vlašću, uslovilo je u njoj egzistiranje i dvaju tipova skriptorijuma u katoličkim i pravoslavnim crkvama i manastirima, pa i u javnim kancelarijama: u zetskoj dvorskoj (državnoj) i samostalnoj kotorskoj (latinskoj) kancelariji. Sljedstveno tome, u tim pisarnicama, u cijelom zetskom periodu (1183-1360) postojao je i razvijao se i dvojaki tip pismenosti i književnosti: latinski i ćirilometodski. S pozivom na rad Ivana Ostojića, Gracija Brajković najprije uočava činjenicu da se na području Boke Kotorske nalazilo desetak benediktinskih samostana-opatija. A i opštepoznato je da su se baš benediktinci intenzivno bavili pisanjem i prepisivanjem knjiga, pa se, bez sumnje, to obnavlja i u ovdašnjim opatijama. Zatim, donosi istorijat skriptorijuma i bilioteka Kotorske biskupije. Poznato je da su nakon benediktinaca, u Boki Kotorskoj, od oko sredine XIII vijeka, počeli djelovati i Franjevci. Venko Gugić, u radu o povijesnom okviru Franjevačke biblioteke Sv.Klare u Kotoru, takođe daje njezinu povjesnicu, koja traje preko 700 godina, s konstatacijom na njenom početku da ju je počela pisati 1288. godine srpska kraljica Jelena, žena Uroša I i kćer zadnjega latinskog cara u Carigradu, Balduina II Courtenay (Kurtena). Pošto je Nenad Fejić u već naznačenoj studiji o latinskoj Kotorskoj kancelariji obradio period i poznoga srednjeg vijeka na širokoj podlozi, nema nikakve potrebe da se više zadržavam na njezinoj pisarnici, brojnim ispravama temeljito zasvjedočenoj. Isto dako, budući da sam u nekoliko radova potanko ukazao na prodor bogoslužbenih knjiga iz Makedonije i Bugarske, prepisivanih staroslovenskim jezikom zetske redakcije, glagaoljicom i ćirilicom, za potrebe širenja pravoslavlja i u Zetu-Duklju, od strane nadređene joj Raške (Serbije), ni na tome se neću zadržavati.

Za Vojislavljevića, Ras je dobijao knjige na latinskom pismu iz Dukljanske nadbiskupije

Kako je Stefan Nemanja na dvoru Vojislavljevića u Kotoru našao javnu kancelariju i u njoj smještenu pisarnicu s benediktinskim katoličkim skriptorima, ona je u prvi mah predstavljala jedini rasadnik ćirilometodske redakcijske pismenosti i književnosti, mjesto u kojemu se ispisuju ne samo dokumenti svjetovne, upravno-administrativne sadržine i namjene, nego i bogoslužbene glagoljske i ćiriličke knjige. A pripajanjem Prevlake Kotoru 1215. godine, one djeluju po zakonu spojenih sudova. Naime, isti dijaci u pisarnici Nemanjine dvorske kancelarije, nakon 1219. godine, ispisuju samo pravne isprave, a u skriptorijumu Zetske

episkopije, na Prevlaci, pišu i prepisuju jedino liturgijske knjige. Tako je između države i crkve na jednom upravno administrativnom prostoru izvršena podjela poslova u sferi pismenosti. Otuda potiče bliska morfološka veza između rukopisa tih dvaju skriptorijuma. Ona je došla do izražaja u tipu ustavnog pisma još od prepisa Miroslavljeva jevanđelja u Nemanjinoj dvorskoj kotorskoj kancelariji (1186-1190), Zborniku popa Vasilija zvanog Dragolja (nađen u Vraki) i u Ilovičkoj krmčiji na Prevlaci (1262). Na taj se način u tim i ostalim spisima formirala bokokotorska ćirilička pisarska i u prepisima Marijinskoga jevanđelja, Kločeva glagoljaša, Grškovićeva i Mihainovićeva odlomka apostola, specifična zetska poluuglasta glagoljska škola. Time se na odgovarajući način objašnjava i podudarnost stila, biljne vriježe, krsta malteškog tipa i dr. u inicijalu Miroslavljeva jevanđelja i u lapidarnoj ornamentici s Prevlake. Iz toga je očevidno da se u istoj sredini, što je čine Kotor i Prevlaka iz toga djela, sve to naknadno preslikava na parapetnoj ploči u nizu ulomaka s Prevlake. A to ujedno i potvrđuje da je odista prepisano u Kotoru. Osim Kotorske kancelarije, iz nemanjićkog perioda, i pod titularnim kraljem Vukanom Nemanjićem i pod vlašću udjelnih oblasnih upravitelja iz redova vladarske porodice - Vladislav, pri kralju Radoslavu, kraljica Jelena, pri Urošu I i, kasnije, Dragutinu i Milutinu, onda pri Milutinu - Stefan Dečanski, a potom, pri Stefanu Dečanskom - Dušan, o postojanju posebne Zetske vladalačke kancelarije rječito govori 54. glava Dubrovačkog statuta od 1272. godine, kao i rijetki dokumentarni podaci sačuvani u Dubrovačkom arhivu. Ostalo je još samo da se ukaže i na uticaj pisarnice Nemanjine kotorske dvorske kancelarije, zapravo bokokotorske (zetsko-travunijske) regije na prostoru od Kotora do Dubrovnika na susjede: Hum (Zahumlje), Bosnu, Rašku i Dubrovnik. Da bi se to valjano uradilo, neophodno je znati kakvi su crkveno-vjerski odnosi i u njima postojali, te da li su i kakvu pismenost do 1186. godine posjedovali. Rečeno je da su Hum (Zahumlje) i Bosna od 1043. godine u državno-pravnom i od 1089. godine u crkveno-vjerskom smislu bili u sastavu Duklje (Zete). Pripadnost Huma (Zahumlja) dukljansko-zetskoj državi trajala je oko sto godina, a Bosne nešto manje od toga. U crkovnom pogledu, bili su podložni Dukljansko-barskoj nadbiskupiji i mitropoliji, preko Humske (Zahumske) i Bosanske biskupije, sve do njezina ukidanja, 1189. godine. A to dalje znači da je i u Humu (Zahumlju) i u Bosni, sve do sredine osamdesetih godina XII vijeka postojala samo latinska pismenost i kultura. Uz to, potrebno je još znati da ni Bosna niti pak Hum (Zahumlje) do tada nijesu bili stekli rang i status nezavisne i suverene države. To je razlog što nijesu imali ni svoje kancelarije, bez kojih se nije mogla zamisliti svjetovna pismenost. Bogoslužbene knjige na latinskom jeziku i pismu stizale su im iz dukljansko-barske nadbiskupije i mitropolije u Humsku (Zahumsku) i Bosansku biskupiju. Nijesu imali ni urbanih centara iz kojih bi se mogla širiti svjetovna pismenost. Pošto ni u njima nije bilo pravoslavlja, ni oni, u prednemanjićkom periodu, nijesu posjedovali slovenskog bogosluženja, pa samim tim ni ćirilometodske pismenosti i književnosti. Slična je situacija bila i u Raškoj. Sve do godine 1217, ni ona nije imala rang niti status samostalne i suverene države, već samo velike župe (oblasti ili zemlje) u sastavu tuđih državnih formacija: Vizantije, Bugarske, Makedonije i Duklje (Zete). Stoga, ni ona nema vlastite kancelarije, niti pak bilo kakve svjetovne pismenosti. Obzirom na to da je u njoj od početka postojalo pravoslavlje kao dominantna religija, jedino su još liturgijske knjige na crkvenoslovenskom jeziku, ćirilici i glagoljici, stizale u episkopiju Sv. Petra i Pavla u Rasu iz nadređene joj makedonske Ohridske arhiepiskopije. Dobijala je i bogoslužbene knjige na latinskom jeziku i pismu iz nadređene joj Dukljansko-barske nadbiskupije i

mitropolije, katolička raška biskupija na osnovu njezine pripadnosti Duklji (Zeti) za vlade Vojislava, Mihaila i Bodina Vojislavljevića.

Tek iza 1186. iz Kotora počinje širenje ćirilske pismenosti ka Humu, Bosni, Raškoj i Dubrovniku

Neki širi krug čitalaca nije ni postojao, jer je pismenih bilo vrlo malo, čak i u monaškim i sveštenim zajednicama... Čak su i vladari i njihovi dvorjani u početku bili nepismeni i potpisivali su se iscrtavajući krst. Nemanja i njegov brat Miroslav bili su nepismeni i u dokumentima stoji: a se krst taj i taj, a se krst kneza Miroslava. Već njihovi sinovi, ne samo da su pismeni, nego su i pisci, kao Sava i Stefan Prvovenčani. U početku su Rašani bez ikakvoga svojeg kulturnog nasljeđa, a na samome kraju XII stoljeća skriptorijum im se nalazio u jednoj pećini u Rasu jerbo ga nijesu imali đe drugo smjestiti. Kao izrazito katolička sredina, i u Dubrovniku je stalno postojalo latinsko bogosluženje, i u duhu i u skladu sa njim - takva pismenost i kultura. Slovensku kancelariju je tak ustrojio početkom XIII stoljeća, što će reći da ni u njemu sve do tada nije bilo staroslovenske pismenosti. Pa kad je već sve to tako, postavlja se temeljno pitanje: otkuda su Hum (Zahumlje), Bosna, Raška i Dubrovnik dobili ćirilometodsku pismenost i književnost? Svakako iz pisarnice Nemanjine slovenske dvorske kancelarije u Kotoru. To je uistinu bila centrala iz koje su se staroslovenski jezik zetske (crnogorske) redakcije, glagoljica i ćirilica prvo proširili u cijelu Travuniju (uže, Boku Kotorsku) i cijelu Zetu (Duklju), a odatle u Hum (Zahumlje), Bosnu, Rašku Serbiju i Dubrovnik. Iz te redakcije staroslovenskoga književnog jezika za potrebe osnivanja buduće nezavisne i suverene nemanjićke države i autokefalne Srpske pravoslavne arhiepiskopije u Žiči, te bosanske države Kulina bana i njezine jeretičke Bosanske crkve, formirane od krstjana prebjeglih u Bosnu osamdesetih godina XII vijeka, pred drastičnim progonima od strane pravoslavaca i katolika. I ta se crkva opredijelila za starocrkvenoslovenski kao svoj službeni jezik i za glagoljicu i ćirilicu kao zvanična pisma. A Hum (Zahumlje) kneza Miroslava, Nemanjina polubrata (samo po majčinoj liniji), poslije njegova izopštenja iz katoličke crkve od strane pape, zbog tajne umiješanosti u ubistvo splitskog nadbiskupa Rajnerija 1176. godine, od početka osamdesetih godina XII vijeka predstavlja vazalnu književnu (oblast) u sastavu nemanjićke Raške (Serbije), koja se takođe trajno opredijelila za pravoslavlje, staroslovenski jezik, glagoljicu i ćirilicu. Svi dijaci u pisarnici Kulinove tzv. bogumilske kancelarije u Vrhbosni, dubrovačke slovenske i poznije humske (zahumske) slovenske kancelarije, na početku su se obučili ćirilometodskoj pismenosti u pisarnici Nemanjine javne kancelarije. Na njezinome čelu stajao je zetski pisar Varsamelenon, glavni prepisivač Miroslavljeva jevanđelja. Sagledavajući vrste i karakter bokokotorskih srednjovjekovnih skriptorijuma u širokome povijesnom, društveno-političkome i crkveno-vjerskom kontekstu, još od najstarijih vremena, od Ilira preko Romana i Vizantinaca do Dukljana (Zećana) Crnogoraca kao drevnoga istorijskog naroda, u zaključku valja sažeti da je njihovu periodizaciju i klasifikaciju muguće naznačiti u dva perioda. Prvi vremenski odsjek postojanja i razvitka najstarijih skiptorijuma u ranome srednjem vijeku podudara se s trajanjem dukljanskog perioda (850-1183). U tome periodu, na području Boke Kotorske, postojali su latinski i grčki skriptorijumi. Latinski skriptorijum u Kotorskoj biskupiji morao je postojati i onda kad se Kotor nalazio u sastavu vizantijske Dračke i Dalmatinske teme, usljed toga što je predstavljao jaku romansku tvrđavu. Takav karakter imali su i skriptorijumi u

Kotorskoj i Travunijskoj biskupiji, pogotovo dok su se (od 1089) nalazile u sastavu Dukljansko-barske nadbiskupije i mitropolije. To isto vrijedi i za svjetovne pisarnice u javnoj kancelariji Vojislavljevića u Kotoru i za samostalnu Kotorsku kancelariju, zbog rimokatoličke vjerske pripadnosti, kako Kotorana (Bokelja) tako isto i Dukljana (Zećana) u ovome periodu. Grčki skriptorijumi su se nalazili u vizantijskim primorskim oazama. Staroslovenski jezik, glagoljica i ćirilica se tada uopšte nijesu upotrebljavali, stoga što na prostoru Duklje (Zete) i uže Boke Kotorske nije bilo slovenskog bogosluženja (pravoslavlja). Ovdje se u Duklju /Zetu ne pribraja pravoslavna Raška. Drugi period obuhvata vrijeme poznoga srednjeg vijeka (1183-1494). Nakon osvajanja Kotora, u januaru 1186. godine, pored dotadašnjih latinskih crkovnih i svjetovnih skriptorijuma što i dalje postoje u Kotorskoj i travunijskog biskupiji, te Kotorskoj kancelariji, na njegovome samom početku veliki župan Stefan Nemanja u kancelariji na dvoru Vojislavljevića instalira prvi slovenski centar pismenosti za svoje državne i crkveno-vjerske potrebe. Taj centar je izvršio presudan uticaj na širenje ćirilometodske pismenosti ne samo u Hum (Zahumlje), Bosnu, Rašku i Dubrovnik, već od 1219. godine i na pravoslavnu Zetsku episkopiju na Prevlaci kod Tivta, na manastir Sv. Mihaila na Stonu i na manastir Sv. Đorđa (Đurđevi stupovi) u Polimlju. Na zetsko-travunijskom području formirana je bokokotorska ćirilička i glagoljska pisarska škola iz koje su ponikli potonji prijepisi glasovitih slovenskih kodeksa. Upravo tekovine te škole, iz pisarnice Nemanjine dvorske kancelarije u Kotoru, prenijele su se na skriptorijum prevlačke Zetske episkopije, a odatle na brojne skriptorijume crkava i manastira s obala i ostrva Skadarskog jezera iz vremena Balšića i Crnojevića, i na druge crnogorske pravoslavne crkve i manastire. Iz njihove veoma razvijene pisarske tradicije 1494. godine ponikla je nadaleko čuvena prva državna knjigopečatnja na svijetu.