uluslararasi pİyasalar ve tÜrkİyeauzefkitap.istanbul.edu.tr/kitap/iktisat_ue/uluspiytur.pdf ·...

İSTANBUL ÜNİVERSİTESİ

AÇIK VE UZAKTAN EĞİTİM FAKÜLTESİ

ULUSLARARASI PİYASALAR VE TÜRKİYE

İKTİSAT

DOÇ.DR. ÖZLEM DURGUN





İKTİSAT LİSANS PROGRAMI

ULUSLARARASI PİYASALAR VE TÜRKİYE

Doç. Dr. Özlem Durgun

Yazar Notu

Elinizdeki bu eser, İstanbul Üniversitesi Açık ve Uzaktan Eğitim Fakültesi’nde okutulmak için

hazırlanmış bir ders notu niteliğindedir.

I

ÖNSÖZ

II

İÇİNDEKİLER

ÖNSÖZ ........................................................................................................................... I

İÇİNDEKİLER ............................................................................................................ II

KISALTMALAR ..................................................................................................... XIII

YAZAR NOTU ........................................................................................................ XIV

1. KÜRESELLEŞME ................................................................................................... 1

Bu Bölümde Neler Öğreneceğiz? ............................................................................... 2

Bölüm Hakkında İlgi Oluşturan Sorular..................................................................... 3

Bölümde Hedeflenen Kazanımlar ve Kazanım Yöntemleri ....................................... 4

Anahtar Kavramlar ..................................................................................................... 5

Giriş ............................................................................................................................ 6

1.1. KÜRESELLEŞME .............................................................................................. 7

1.1.1. Küreselleşmenin Tanımları .......................................................................... 7

1.1.2. Küreselleşmenin Özellikleri ......................................................................... 8

1.1.3 .Küreselleşmenin Tarihçesi ........................................................................... 9

1.1.4. Küreselleşmeyi Ortaya Çıkaran Faktörler .................................................. 11

1.1.4.1. Teknolojik Faktörler ............................................................................ 11

1.1.4.2. Siyasal Faktörler .................................................................................. 12

1.1.4.3. Ekonomik Faktörler ............................................................................. 12

1.1.5. Siyasal Küreselleşme .................................................................................. 12

1.1.6.Finansal Küreselleşme ................................................................................. 12

1.1.7. Üretimin Küreselleşmesi ............................................................................ 13

1.1.8. Ticaretin Küreselleşmesi ............................................................................ 13

1.1.9. Küreselleşmenin Olumlu Etkileri ............................................................... 14

1.1.10. Küreselleşmenin Olumsuz Etkileri ........................................................... 14

1.1.11. Küreselleşme Yaklaşımları ...................................................................... 14

1.1.11.1. Aşırı Küreselleşmeciler ..................................................................... 15

1.1.11.2. Küreselleşme Karşıtları ..................................................................... 15

1.1.11.2. Küreselleşme Hakkında Kararsızlar .................................................. 16

1.1.12. KÜRESEL EKONOMİ İÇERİSİNDE TÜRKİYE’NİN KONUMU ....... 16

1.1.12.1. Türkiye’de Küreselleşme Süreci ....................................................... 16

1.1.12.1.1. Üretim ve Ticaretin Küreselleşme Süreci ................................... 16

III

1.1.12.1.2. Finansın Küreselleşme Süreci .................................................... 17

1.1.13. TÜRKİYE EKONOMİSİNE ETKİLERİ ................................................. 19

Uygulamalar ............................................................................................................. 22

Uygulama Soruları.................................................................................................... 23

Bu Bölümde Ne Öğrendik Özeti .............................................................................. 24

Bölüm Soruları ......................................................................................................... 25

2. BİRLEŞMİŞ MİLLETLER ÖRGÜTÜ ................................................................ 26

Bu Bölümde Neler Öğreneceğiz? ............................................................................. 27

Bölüm Hakkında İlgi Oluşturan Sorular................................................................... 28

Bölümde Hedeflenen Kazanımlar ve Kazanım Yöntemleri ..................................... 29

Anahtar Kavramlar ................................................................................................... 30

Giriş .......................................................................................................................... 31

2.1. Birleşmiş Milletler Örgütü ................................................................................ 32

2.1.1. Birleşmiş Milletler Organları ..................................................................... 33

2.1.1.1. Genel Kurul ......................................................................................... 33

2.1.1.2. Güvenlik Konseyi ................................................................................ 34

2.1.1.3. BM Genel Sekreterliği ......................................................................... 34

2.1.1.4. Ekonomik ve Sosyal Konsey (ECOSOC) ........................................... 34

2.1.1.5. Uluslararası Adalet Divanı .................................................................. 35

2.1.2. Birleşmiş Milletler ile İlişkilendirilmiş Uluslararası Örgütler ve Bağlı Uzmanlık Kuruluşları ....................................................................................................... 35

2.1.2.1. Uluslararası Çalışma Örgütü (ILO): .................................................... 35

2.1.2.2. Uluslararası İmar ve Kalkınma Bankası (IBRD): ............................... 36

2.1.2.3. Uluslararası Para Fonu (IMF):............................................................. 36

2.1.2.4. Dünya Ticaret Örgütü (WTO): ............................................................ 36

2.1.2.5. BM Eğitim, Bilim ve Kültür Örgütü (UNESCO):............................... 36

2.1.2.6. Uluslararası Atom Enerjisi Ajansı (IAEA): ........................................ 36

2.1.2.7. Dünya Entelektüel Haklar Örgütü (WIPO): ........................................ 36

2.1.2.8. Diğerleri:.............................................................................................. 36

2.1.3. Milenyum Bildirgesi ................................................................................... 37

2.1.4. HDI (Human Development Index)(İnsani Gelişme Endeksi) .................... 39

2.1.5. Sonuç .......................................................................................................... 41

Uygulamalar ............................................................................................................. 42


IV


Bölüm Soruları ......................................................................................................... 45

3. DÜNYA BANKASI VE ULUSLARARASI PARA FONU ................................. 46





Giriş .......................................................................................................................... 51

3.1. DÜNYA BANKASI VE ULUSLARARASI PARA FONU ............................ 52

3.1.1. Uluslararası İmar ve Kalkınma Bankası (IBRD) ........................................ 52

3.1.2. Uluslararası Mali İş Birliği (IFC) ............................................................... 53

3.1.3. Uluslararası Kalkınma Birliği (IDA) .......................................................... 54

3.1.4. Çok Taraflı Yatırım ve Garanti Ajansı (MIGA)....................................... 54

3.1.5. Uluslararası Yatırım Anlaşmazlıkları Çözüm Merkezi (ICSID) ................ 55

3.1.6. Dünya Bankası - Türkiye İlişkileri ve Genel Değerlendirme .................... 56

3.2. IMF’ye Genel Bakış .......................................................................................... 59

3.2.1. IMF’nin Genel Yapısı ................................................................................. 59

3.2.2. IMF’nin Oluşumu ve Uluslararası Parasal Sistemin Gelişimi ................... 59

3.2.3.IMF’nin Organizasyon Yapısı ..................................................................... 61

3.2.4. Kota ............................................................................................................ 62

3.2.5. IMF’ den Borç Alma Süreci ....................................................................... 63

Uygulamalar ............................................................................................................. 65



Bölüm Soruları ......................................................................................................... 68

4. KÜRESELLEŞME VE KAMU KURULUŞLARI .............................................. 69





Giriş .......................................................................................................................... 74

4.1. MERKEZ BANKACILIĞI ............................................................................... 75

4.2. Avrupa Merkez Bankası .................................................................................... 75

V

4.3. T.C MERKEZ BANKASI ................................................................................. 76

4.3.1. Tarihçesi ..................................................................................................... 76

4.3.2. TCMB Temel Amacı, Görevi Ve Yetkileri ................................................ 77

4.3.3. Merkez Bankası’nın temel görevleri; ......................................................... 77

4.3.4. Merkez Bankası’nın yetkileri; .................................................................... 77

4.3.5. Merkez Bankası’nın başlıca müşavirlik görevleri; ..................................... 78

4.4. MERKEZ BANKASI’NIN ORGANLARI VE TEŞKİLAT ............................ 78

4.4.1. GENEL KURUL ........................................................................................ 78

4.4.2. BANKA MECLİSİ ..................................................................................... 78

4.4.3. PARA POLİTİKASI KURULU ................................................................. 78

4.4.4. DENETLEME KURULU .......................................................................... 79

4.4.5. BAŞKANLIK (GUVERNÖRLÜK) ........................................................... 79

4.4.6. YÖNETİM KOMİTESİ.............................................................................. 79

4.4.7. İDARE MERKEZİ ..................................................................................... 79

4.4.8. BANKNOT MATBAASI GENEL MÜDÜRLÜĞÜ .................................. 80

4.4.9. ŞUBELER .................................................................................................. 80

4.5. MERKEZ BANKALARININ BAĞIMSIZLIĞI ............................................... 80

4. 6. PARA KURULU SİSTEMİ ............................................................................. 82

4.6.1. Para Kurulu Tanımı .................................................................................... 82

4.6.2. Para Kurulu ve Merkez Bankaları Arasındaki Fark ................................... 82

4.7. TCMB'nın Günümüz Politikaları ...................................................................... 82

4.8. Küresel Para Politikası Gelişmeleri ve Türkiye ................................................ 85

Uygulamalar ............................................................................................................. 88



Bölüm Soruları ......................................................................................................... 91

5. KÜRESELLEŞME VE HAZİNE .......................................................................... 92





Giriş .......................................................................................................................... 97

5.1. KÜRESELLEŞME VE HAZİNE ...................................................................... 98

VI

5.1.1. Hazine’nin Görevleri .................................................................................. 98

5.1.2. Hazine’nin ilişkileri: ................................................................................... 99

5.1.3. Borc Yönetimi .......................................................................................... 100

5.1.3.1. Borç Yönetiminin Amaçları .............................................................. 100

5.1.3.2. Devlet borçlarının etki ve sonuçları .................................................. 101

5.1.3.3. Ekonomik Denge Üzerindeki Etki ve Sonuçları ............................... 102

5.1.3.4. Ekonomik Kalkınma ve Borç Yönetimi ............................................ 102

5.1.3.5. Gelir Dağılımı ve Borç Yönetimi ...................................................... 102

5.1.3.6. Kamu Paylarının Yönetimi ................................................................ 102

5.1.4. Mali Piyasa – Hazine İlişkileri ................................................................. 103

5.1.4.1. Hazine Bonosu ve Devlet Tahvili nedir?........................................... 103

5.1.4.2. Devlet tahvili ve bono piyasalarının işleyişi nasıldır? ....................... 104

5.1.5. Bütçe Finansmanı ..................................................................................... 105

5.1.5.1 Kamu Gelirleri .................................................................................... 105

5.1.5.2. Borçlanma.......................................................................................... 106

5.1.5.2.1. İç ve Dış Borçlar ......................................................................... 106

5.1.5.2.2. Kısa vadeli-Uzun vadeli Borçlar ................................................ 107

5.1.5.2.3. Uzun Vadeli Borçlar ................................................................... 108

5.1.5.2.4. Gönüllü ve Zorunlu Borçlar ....................................................... 109

5.1.6. Yabancı Sermaye Ve Hazine .................................................................... 109

5.1.6.1. Yabancı Sermaye-Hazine ilişkisi ...................................................... 109

5.1.6.2. Yatırım Teşvikleri ve Hazine ............................................................ 110

5.1.7. Merkez Bankası Hazine İlişkilerinin İşbirliği İçinde Yürütülememesinin Nedenleri Nelerdir? ........................................................................................................ 110

5.1.8. Hazine İle İlgili Rakamlar: ....................................................................... 111

Uygulamalar ........................................................................................................... 114

Uygulama Soruları.................................................................................................. 115

Bu Bölümde Ne Öğrendik Özeti ............................................................................ 116

Bölüm Soruları ....................................................................................................... 117

6. ÜRETİMDE KÜRESELLEŞME ........................................................................ 118

Bu Bölümde Neler Öğreneceğiz? ........................................................................... 119

Bölüm Hakkında İlgi Oluşturan Sorular................................................................. 120

Bölümde Hedeflenen Kazanımlar ve Kazanım Yöntemleri ................................... 121

Anahtar Kavramlar ................................................................................................. 122

VII

Giriş ........................................................................................................................ 123

6.1. ÜRETİMDE KÜRESELLEŞME .................................................................... 124

6.1.1. GATT Nedir?............................................................................................ 126

6.1.1.1. Türkiye GATT’a ne zaman üye olmuştur? ........................................ 127

6.1.2. Dünya Ticaret Örgütü ............................................................................... 127

6.1.2.1 DTÖ'nin Amaçları .............................................................................. 128

6.1.3. Küreselleşen Üretim ................................................................................. 128

6.1.4. Çokuluslu Sirketler Teorisi....................................................................... 130

6.1.5. Üretimin Küreselleşmesi ve MAİ ............................................................. 131

Uygulamalar ........................................................................................................... 135



Bölüm Soruları ....................................................................................................... 138

7. FİNANSAL KÜRESELLEŞME ......................................................................... 139





Giriş ........................................................................................................................ 144

7.1. FİNANSAL KÜRESELLEŞME ..................................................................... 145

7.1.1. Finansal Küreselleşme İle ilgili Kavramlar .............................................. 145

7.1.1.1. Finansal Serbestleşmenin Faydaları .................................................. 146

7.1.1.2. Finansal Serbestleşmenin Zararları ................................................... 146

7.1.2. Finansal küreselleşmeye yol açan faktörler .................................................. 147

7.1.3. TARİHSEL GELİŞİMİ ................................................................................ 148

7.1.4. FİNANSAL KÜRESELLEŞME VE PARA POLİTİKALARINA ETKİLERİ ............................................................................................................................................ 150

7.1.5. İKTİSAT POLİTİKASI TRİLEMMASI (ÜÇ AÇMAZ) ............................. 151

7.1.6. PARA İKAMESİ .......................................................................................... 151

7.1.7. MALÎ SPEKÜLASYON VE TOBİN VERGİSİ .......................................... 152

Uygulamalar ........................................................................................................... 155



Bölüm Soruları ....................................................................................................... 158

VIII

8. BÖLÜM BAŞLIĞI ............................................................................................... 159





Giriş ........................................................................................................................ 164

8.1. Kara Para ve Kara Servetin Tanımlanması ..................................................... 165

8.2. Kayıt Dışı Ekonomi Kara Para İlişkisi ............................................................ 165

8.3. Kara Paranın Ekonomi Üzerindeki Etkileri ..................................................... 166

8.4. Kara Para Aklama............................................................................................ 168

8.5. Kara Para Aklama Yöntemleri ........................................................................ 169

8.6. Kara Para Aklamanın Aşamaları ..................................................................... 169

8.7. Kara Para Hesaplamasında Yöntem: Büyüme Katsayısı ................................. 171

8.8. Büyüme Katsayısı ............................................................................................ 171

8.9. Kara Parayı Yaratan Karaborsa ....................................................................... 172

8.10. Türkiye’de Alınan Önlemler: Mali Suçları Araştırma Kurulu ...................... 174

Uygulamalar ........................................................................................................... 176



Bölüm Soruları ....................................................................................................... 179

9. ALTININ TARİHÇESİ VE ALTIN PİYASALARI ......................................... 180





Giriş ........................................................................................................................ 185

9.1. ALTININ TARİHÇESİ ................................................................................... 186

9.1.1. Altın Nedir? .............................................................................................. 186

9.1.2. Altının Kullanım Alanları......................................................................... 186

9.1.3. Altının Ekonomiye Olan Etkileri .............................................................. 186

9.1.3.1. Altının Dünya Ekonomisine Etkileri ................................................. 186

9.1.3.2. Altının Türk Ekonomisine Etkileri .................................................... 187

9.1.4. Dünyadaki Altın Rezervi .......................................................................... 187

IX

9.1.4.1. Türkiyedeki altın rezervi ................................................................... 189

9.1.5. XX. Yüzyıl Altın Ticareti ......................................................................... 189

9.2. Türkiye’deki Altın Piyasası ............................................................................. 190

9.2.1. Türkiye’de Altının Yeri ve Önemi ........................................................... 190

9.2.2. Altın Talebi ............................................................................................... 190

9.2.2.1. Altın talebini arttırıcı faktörler .......................................................... 190

9.2.2.2. Altın talebini azaltıcı faktörler........................................................... 191

9.2.3. Altın Arzı .................................................................................................. 191

9.2.4. Türkiye’de Altın İthalatı ve İhracatı ......................................................... 191

9.3. Dünya Altın Piyasaları .................................................................................... 192

9.3.1. Dünya Altın Talebi ................................................................................... 192

9.3.1.1. Merkez Bankaları Altın Talebi .......................................................... 194

9.3.2. Dünya Altın Arzı ...................................................................................... 195

9.3.3. Dünya Altın Fiyatları ................................................................................ 196

9.3.4. Dünya Altın Piyasaları ............................................................................. 197

9.3.4.1. Spot altın piyasaları ........................................................................... 197

9.3.4.2. Vadeli altın piyasaları ........................................................................ 198

9.4. Türkiye Altın Piyasasına Etkileyen Olaylar .................................................... 198

9.4.1. Suriye Olayları ve Altına Etkileri ............................................................. 198

9.4.2. Hindistan................................................................................................... 198

9.4.3. Çin ............................................................................................................ 199

9.4.4. A.B.D. ....................................................................................................... 199

Uygulamalar ........................................................................................................... 200



Bölüm Soruları ....................................................................................................... 203

10. SERMAYE PİYASALARI: SPK VE ARACI KURUMLAR ....................... 204





Giriş ........................................................................................................................ 209

10.11 Sermaye Piyasaları: SPK ve Aracı Kurumlar ............................................... 210

X

Uygulamalar ........................................................................................................... 224



Bölüm Soruları ....................................................................................................... 227

11. döviz piyasaları ................................................................................................... 229





Giriş ........................................................................................................................ 234

11.1. DÖVİZ PİYASALARI .................................................................................. 235

11.1.1. Döviz Piyasasında Faaliyet Gösteren Kişi ve Kuruluşlar ....................... 235

11.1.2. Döviz Piyasasının Başlıca Özellikleri .................................................... 236

11.1.3. Döviz piyasasının fonksiyonları ............................................................. 236

11.1.4. Döviz Piyasasında Yapılan İşlemler ....................................................... 238

11.1.5. Türkiye'de Döviz Piyasası ...................................................................... 241

11.1.6. Türkiye'de Organize Döviz Piyasaları .................................................... 242

11.1.7. Bankalararası Döviz Piyasası ................................................................. 242

Uygulamalar ........................................................................................................... 244



Bölüm Soruları ....................................................................................................... 247

12. FOREX PİYASALAR ........................................................................................ 248





Giriş ........................................................................................................................ 253

12.1. Forex Piyasalar .............................................................................................. 254

12.1.1. Forex Piyasasının Avantajları................................................................. 255

12.1.2. Forex Piyasasının Dezavantajları ........................................................... 256

12.1.3. Türkiye'de Forex Piyasası ..................................................................... 256

12.2. Elektronik Para Piyasası: Bitcoin Örneği ...................................................... 257

XI

12.2.1. Bitcoin Sistemi ....................................................................................... 258

12.2.2. Bitcoin Sisteminin Avantaj ve Dezavantajları ....................................... 259

12.2.3. Bitcoin İle İlgili Son Gelişmeler ............................................................. 260

12.2.4. Türkiye'de Bitcoin Kullanımı ................................................................. 260

Uygulamalar ........................................................................................................... 261



Bölüm Soruları ....................................................................................................... 264

13. TARIM PİYASASI ............................................................................................. 265





Giriş ........................................................................................................................ 270

13.1. TARIM PİYASASI ....................................................................................... 271

13.2. Tarımın Tarihsel Gelişim Süreci ................................................................... 271

13.3. Türkiye'de İstihdamın Genel Yapısı .............................................................. 272

13.4. Tarımın Değişimi Ve Etkileri ........................................................................ 275

13.5. Tarımda Yoksulluğun Nedenleri ................................................................... 282

13.6. Sonuç ............................................................................................................. 284

Uygulamalar ........................................................................................................... 285



Bölüm Soruları ....................................................................................................... 288

14. KALKINMA VE İNSANİ GELİŞME .............................................................. 289





Giriş ........................................................................................................................ 294

14.1. Kalkınma Doktrini ......................................................................................... 295

14.2. Ekonomik Kalkınma ...................................................................................... 296

14.3. Kalkınma Ve Azgelişmişlik .......................................................................... 300

XII

14.4. İnsani Kalkınma............................................................................................. 300

14.5. İnsani Gelişme Endeksi ................................................................................. 301

14.6. Mutluluk Endeksi .......................................................................................... 312

14.7. Sonuç ............................................................................................................. 313

Uygulamalar ........................................................................................................... 314



Bölüm Soruları ....................................................................................................... 317

KAYNAKÇA............................................................................................................. 318

XIII

KISALTMALAR

XIV

YAZAR NOTU

1

1. KÜRESELLEŞME

2

Bu Bölümde Neler Öğreneceğiz?

1.1. Küreselleşme, global bütünleşme, global entegrasyon olarak da adlandırılan yaşadığımız süreç, ülkeler arasındaki iktisadi, siyasi, sosyal ilişkilerin yaygınlaşmasıyla her geçen gün daha önemli hale gelmiştir. Yerel değerlerin ulusallıktan uluslararası hatta uluslar

üstü seviyeye gelmesi, taraftarlarının yanında karşıtlarının da büyümesiyle sonuçlanmıştır. Bu

nedenle küreselleşme uluslararası piyasalar açısından ayrıntılı incelenmesi gereken bir süreçtir. Uluslararası piyasaları daha net anlayabilmek amacıyla küreselleşme süreci ayrıntılı olarak incelenecektir.

3

Bölüm Hakkında İlgi Oluşturan Sorular

4

Bölümde Hedeflenen Kazanımlar ve Kazanım Yöntemleri

Konu Kazanım Kazanımın nasıl elde edileceği veya geliştirileceği

5

Anahtar Kavramlar

6

Giriş

7

1.1. KÜRESELLEŞME

Günümüz dünyasında sık sık duyduğumuz kavramlardan birisi küreselleşmedir. Bazen aynı malı başka bir ülkede gördüğümüzde kullanırız. Bazen de yaşadığımız krizi küreselleşme ile açıklarız. Bazen de alınan siyasi kararlarda etkilerini görürüz. Bu nedenle değişik kavramlarla ve olaylarda kullanılan küreselleşme olgusu duruma göre farklı anlamlar taşımaktadır. Bu nedenle küreselleşmenin farklı şekillerde tanımlanmaktadır. İktisat dünyası için yeni olan bu kavram yaklaşık son 25 yıldır kullanılmaktadır. Bu nedenle tanımında tam bir fikir birliği yoktur. Her biliminsanı amaç ve yöntemlerine göre farklı tanımlamıştır.

1.1.1. Küreselleşmenin Tanımları

Küreselleşme kavramının bugün kullandığımız anlamda ilk olarak ifade edilmesinde ise değişik görüşler mevcuttur. Buna göre, günümüzde verilen anlam olarak küresel (global) sözcüğünün kökeni, 400 yıl öncesine gitse bile, ilk olarak 1960 yılında Kanadalı sosyoloji profesörü Marshall McLuhan’ın "İletişim Üzerine Araştırmalar" adlı kitabında kullandığı “global köy”

kavramına dayanmaktadır. Bazı iddialara göre ise, küreselleşme kavramı ilk kez 1980’lerde Harvard, Stanford ve Columbia gibi prestijli Amerikan okullarında kullanılmaya başlanmış ve yine bu çevrelerce popüler hale getirilmiştir. Diğer bir iddia ise küreselleşmenin ilk kavramları ve tahminlemelerinin 1897 yılında “dev şirketler” terimi ile Amerikalı girişimci-bakan Charles

Taze Russell tarafından kaleme alındığıdır.

Ronald Robertson'nun “Globalleşme” adlı kitabı ise, terime kavramsal bir içerik kazandırmıştır. 1980’lerde akademik çevrelerde bile yaygın olarak kullanılmayan kavram, 1990'lı yıllarda gittikçe yaygın bir biçimde toplumsal değişim kuramlarını açıklamada anahtar bir kavram olarak kullanılmaya başlanmıştır.

Küreselleşme en sık kullanımıyla, mal ve hizmetlerin, üretim faktörlerinin, finansal kaynakların ülkeler arasında serbestçe dolaşabildiği; faktör, mal, hizmet ve finans piyasalarının bütünleştiği bir süreci ifade etmektedir. Dünya toplumlarının kültürel açıdan birbirine benzeme sürecini ve buradan hareketle tek bir kültürün ortaya çıkışını anlatmaktadır.Buna rağmen küreselleşmeyle ilgili çok net ve kesin tanımlamalar olmamakla beraber küreselleşme kavramının tanımı üzerinde fikir birliği sağlanamamıştır. Fikir birliği sağlanamamasının nedeni siyasi,kültürel,hukuki ve ekonomik yönlerinin küreselleşme kavramına çok boyutlu bir özellik kazandırmasıdır. Erinç Yeldan’ a göre küreselleşme kavramı “ulusal ekonomilerin dünya piyasalarıyla eklemlenmesi ve bütün iktisadi karar süreçlerinin giderek dünya kapitalizminin

sermaye birikimine yönelik dinamikleriyle belirlenmesi” olarak yorumlanmaktadır. Giddens’a göre küreselleşme, gerçekte zamanın ve mekanın dönüştürülmesiyle ilgilidir.Giddens küreselleşmeyi uzaktan etki olarak tanımlamaktadır. Küreselleşmeyi en basit şekilde dünyanın tek bir pazar haline gelmesi olarak tanımlayabiliriz veya farklı bölgelerde yaşayan insan, toplum ve devletler arasındaki iletişim ve etkileşim derecesininin "Karşılıklı Bağımlılık" kavramı çerçevesinde giderek artmasıdır.

8

Amerikan Ulusal Savunma Enstitüsü, küreselleşmeyi “malların, hizmetlerin, paranın, teknolojinin, fikirlerin, enformasyonun, kültürün ve halkların hızlı ve sürekli bir biçimde sınır ötesine akışı” olarak tanımlamıştır.

Birleşmiş Milletler İnsan Hakları Komisyonu, Küreselleşmeyi “sadece ekonomik Olmayan

sosyal, siyasal, çevresel, kültürel ve hukuksal boyutları da olan bir süreç” olarak tanımlamaktadır.

1.1.2. Küreselleşmenin Özellikleri

1.sermaye akışkanlığı

2.yatırımların, malların,

3.Hizmetlerin ve paranın küresel hareketliliği,

4. ekonomilerin bütünleşmesi,

5. küresel pazar, ulus devlet sınırlarının ortadan kalkması,

6. ulus-devletin çöküşü,

7. çokuluslu şirketlerin küresel etkinlikleri,

8.toplumsal ilişkilerin dünya çapında yoğunlaşması,

9. insanların küresel hareketliliği,

10. küresel sivil toplumun ortaya çıkısı,

11. küresel kültürün doğusu,

12. tüketim kalıplarının küresel birörnekliği,

13. ülkeler arasındaki karşılıklı bağımlılığın artması,

14. iletişim ve bilişim sistemleri ağlarının varlığı,

15.bilginin küresel akışkanlığı,

16. paylaşılan çıkarlar,

17. küresel ve ortak sorunların farkına varılması,

18. küresel bilinçlilik, küresel kimlik ve küresel siyasalar ile küresel kurumların işlevselleşmesi vb. olarak ifade edilmektedir

Küreselleşme politik ve ideolojik bir tavra veya tutuma alışa konu olmaktan ziyade, ‘yasadığımız dünyanın bugünkü durumunu’ çözümleme iddiasında bulunan ve daha çok

9

sosyolojik düşünceyi ilgilendiren bir kavramsallaştırmayı simgelemektedir. Bugün yasanan süreci daha önceki dönemlerle karsılastırırsak;

1. ülkeler ve bölgeler arası bağlantıların yayılması,

2. bağlantıların yoğunlaşması

3. derinleşmesi

4. süreçlerin ve etkileşimlerin hızının artması, etkilerin büyümesi olarak göze çarpmaktadır.

En kapsamlı olarak globalleşme yeniliklerin, (ürünlerin, standartların, olayların, kişilerin) tüm dünya ölçeğinde mobilizasyon araçlarıyla, enformasyon, istem ve kullanım olarak mobilize olması olarak tanımlayabiliriz.

Küreselleşme sürecinin geldiği nokta için Friedman okunmalıdır. “Soğuk savaş sonrası dünyayı Anlayabilmek için, yerine yeni bir uluslararası sistemin geçtiğini anlayarak ise başlamak gerektiğine inanıyorum. İnsanların odaklanması gereken ‘tek büyük şey’ iste bu olmalıdır. Küreselleşme bugünün dünyasında olayları etkileyen tek faktör değil, ama eğer bir Kutup Yıldızı varsa, eğer bütün dünyayı biçimlendiren bir kuvvet varsa, o da bu sistemdir. Yeni olan şey sistem; eski olan ise kuvvet politikaları, kaos, çarpışan uygarlıklar ve liberalizm”.

Beck ise daha basit bir tanımı tercih etmektedir. Bir dünya toplumu anlayışı doğrultusunda coğrafi olarak uzak toplumların birbirlerine çok boyutlu iliksiler ağı içerisinde iç içe geçmesi durumunu küresellik olarak tanımlamaktadır.

Held'e göre küreselleşme yalnızca ekonomik bir süreç değildir. Bu sürecin sosyal, kültürel ve politik yönleri de önem taşımaktadır.

1.1.3 .Küreselleşmenin Tarihçesi

Küreselleşmenin ne zaman başladığı konusunda bir zaman belirlemek zordur ancak küreselleşme kavramı Sanayi Devrimi’nden itibaren var olan bir kavramdır. Küreselleşmenin gelişimine bir çok iktisatçı katkıda bulunmuştur. Küreselleşme anlamında ilk teoriyi Hume ve

Smith ortaya koymuş; Adam Smith ekonomide bir işbölümünün olduğunu ve ticaretin sınırlar ötesinde işlemesi gerektiğini savunmuştur. Hume ise, ticari sınırlamaların ulusal çıkarlara zarar

vereceğini vurgulamıştır.

Küreselleşme 3 aşamada gerçekleşmiştir. Birinci küreselleşme coğrafi keşifler ve sömürgecilik sürecini, ikinci küreselleşme Sanayi Devrimi’ni, üçüncü küreselleşme ise günümüzde yaşanan dönemi ifade etmektedir.

Oran’a göre birinci küreselleşme dönemi Merkantalizm ve sonucunda oluşan denizcilik

gelişmeleri; ikinci küreselleşme dönemi Sanayi Devrimi ve sonucunda oluşan hammadde ihtiyacı nedeniyle başlamıştır. Üçüncü küreselleşme dönemini başlatan faktörler ise; 1970lerde çok uluslu şirketler,1980lerde iletişim devrimi ve 1990'larda Sovyetler Birliğinin yıkılmasıyla batı bloğunun rakipsiz kalmasıdır.

10

Yeldan’a göre küreselleşmenin ortaya çıkışı ve ilk evresi 18. Yy Sanayi Devriminin beraberinde getirdiği teknolojik gelişmeleri takip eden 1870-1914 yılları arasıdır.Bu yıllar arasında küreselleşme ilk olarak dünya mal ve hizmet piyasalarında kendini göstermiştir. 1914ten sonra birinci evrenin bittiği yaklaşımı vardır. 1914-1960 ara döneminden sonra dünyada ikinci küreselleşme eğilimine girilmiştir. 1990lı yıllardan günümüze kadar geçen dönemi kapsayan bu ikinci küreselleşme evresinin hız kazanmasında 1973-1980 yılları arasında yaşanan bazı gelişmeler belirleyici rol oynamıştır. 1973 yılında yaşanan Petrol kriziyle birlikte likidite sıkıntısının artması,finansal sermayenin ülkeler arasındaki dolaşımını hızlandırması,Bretton Woods sisteminin çökmesi sonucu neo-liberal politikaların önem kazanması gibi faktörler ikinci küreselleşme hareketinin hız kazanmasına neden olmuştur.

Aşamalar

Birinci

Küreselleşme

1490

İkinci Küreselleşme

1890

Üçüncü Küreselleşme

1990

İtici Güç Denizcilikteki

gelişmeler

Sanayileşme ve doğurduğu gereksinmeler

1970lerde Çokuluslu Şirketler, 1980lerde İletişim Devrimi, 1990larda Batı’nın rakibinin kalmaması

Yöntem Önce kâr, sonra askeri işgal

Önce misyonerler, sonra kâşifler, sonra

ticari şirketler, en sonunda işgal

Kültürel-ideolojik etki, böylece ülkenin her yanı kendiliğinden etkileniyor

Haklı Gösteriş

Putperestlere

tanrının dinini götürme

Beyaz adamın yükü, uygarlaştırıcı görev, ırkçı teoriler

En yüksek uygarlık düzeyi, uluslararası topluluğun iradesi, piyasanın gizli eli, küreselleşme herkesin ortak çıkarınadır

Siyasi Yapı İmparatorluklar ve Sömürgecilik

Ulus-Devletler Bölgesel ve Ekonomik Entegrasyonlar

Sonuç Sömürgecilik Emperyalizm Küreselleşme

Kaynak: Yaman, 2001.

Gülten Kazgan ise küreselleşme konusunda başlangıç olarak Washington Konsensüsünü almıştır. Washington Konsensüsü küreselleşmenin temelini oluşturan politikaların şekillenmesindeki en önemli etkenlerden biridir.Bu programla birçok Üçüncü Dünya ülkesinde devletin kalkınmadaki öncülüğünün özel sektöre devredilmesi hedeflenmiştir.

Washington Uzlaşısı olarak da bilinen liberal kalkınma programının önerdiği değişiklikler şu şekildedir :

11

Ülke ekonomisini dış rekabetten koruyan ticari engellerin kaldırılması

Çeşitli mal ve hizmetlerde yurtiçi fiyatlarının arz-talep dengesine göre kurulmasını engelleyen teşviklerin ve destekleme fiyatlarının azaltılması ya da kaldırılması,

Mali sistemin, sermayenin hareketini kolaylaştırmak için yeniden yapılandırılması,

KİT’lerin özelleştirilmesi,

Dış yatırımcıların üzerinde denetimlerin kaldırılması,

Devletin rolünün yalnızca ekonomide değil, toplumsal hizmetlerin sunulmasında da azaltılması.

Özetleyecek olursak birinci küreselleşme, ikinci küreselleşme ardından Washington Konsensüsü ve Tek Bloklu Dünyanın oluşumuyla beraber üçüncü küreselleşme dalgası tüm dünyayı etkisi altına almıştır.

Küreselleşme sürecinde önemli tarihler

1492 ABD’nin Keşfi

1890 Sanayi Devrimi

1970 Petrol

1990 SSCB dağılması

1.1.4. Küreselleşmeyi Ortaya Çıkaran Faktörler

Tarihsel süreç içerisinde küreselleşmeyi ortaya çıkaran faktörler vardır. Bunlar;

Teknolojik Faktörler

Siyasal Faktörler

Ekonomik Faktörler olmak üzere üç ana başlık altında toplanabilir.

1.1.4.1. Teknolojik Faktörler

Teknolojide meydana gelen yenilikler özellikle ulaşım ve telekomünikasyon alanında büyük ilerlemeler sağlamıştır. Önceleri fiziki uzaklıkların neden olduğu engeller ve yüksek maliyetler ülkeler arası ekonomik ilişkileri ve bilgi alışverişini kısıtlamaktaydı. Teknolojide yaşanan

gelişmeler hem yeni olanaklar sağlamış hem de var olan araçların kullanım maliyetini düşürerek küreselleşmenin ortaya çıkışında ve gelişiminde büyük katkı sağlamıştır.

12

1.1.4.2. Siyasal Faktörler

1940’lı yılların sonunda başlayan soğuk savaşın 40 yıl sonra sonlanması ve 1990ların başında Sovyetler Birliği’nin dağılmasından sonra dünya genelinde piyasa ekonomisine güven duygusu artmıştır. Kısa zamanda ekonomiler piyasa mekanizması süreci içinde serbest ticaretin ve yabancı sermaye yatırımlarının imkanlarından yararlanma çabası içine girmişlerdir. Berlin Duvarının yıkılmasıyla küreselleşme önündeki en büyük engellerden biri ortadan kalkmıştır.

1.1.4.3. Ekonomik Faktörler

!970 yılından sonra Bretton Woods sisteminin yıkılması, Dünya Ticaret Örgütü’nün kurulması, petrol fiyatlarındaki artışa bağlı olarak yaşanan petrol krizi, gelişmiş ülkelerde iç piyasaların doyum noktasına ulaşması gibi ekonomik faktörlere bağlı olarak dış ticaret sermaye hareketlerinde ve iş gücünün dolaşımında ciddi seviyede serbestleşmeler yaşanmıştır.

1.1.5. Siyasal Küreselleşme

Siyasi açıdan küreselleşme, devletin rolü ve görevlerinin yeniden tanımlanması şeklinde karşımıza çıkmaktadır. Küreselleşme sürecinde, ulus devletin hakimiyeti sarsılmış, devletin etkin ve sınırlı bir yapıya kavuşturulması gerektiği savunulmuştur. Siyasi küreselleşme dünya üzerinde siyasi ilişkilerin yoğunlaşmasını ve genişlemesini ifade eder.

Siyasal küreselleşmeyle birlikte , ulus-devletin üstünlüğü sarsılmış ve siyasal küreselleşme ulus-devleti, yetkilerini başkalarıyla paylaşmaya mecbur bırakmıştır. Ulus devlet, küreselleşme ile yetki ve otoritesini uluslararası ve uluslar-üstü kuruluşlara devretmeye başlamıştır. Bu süreçte uluslararası ilişkilerin artması ve buna paralel olarak sorunların uluslar arası alana

taşınması da artış göstermiştir. Sorunların çözümü için uluslararası işbirliği zorunlu hale gelmiştir. Başka bir ifadeyle, uluslararası siyasal ve ekonomik aktörler devlet egemenliğine ortak olmuş; ülkeler, ulusal ve uluslararası politika uygulamalarında dış dünyayı dikkate almak durumunda kalmışlardır.

İnsanların insan haklarıyla, hakkaniyetle, demokrasiyle, temel maddesel ihtiyaçların karşılanmasıyla, çevrenin korunmasıyla ve silahsızlanmayla ilgili kaygılarındaki büyük yükselme, günümüzde yönetime katkıda bulunabilecek yeni aktörler de yaratmıştır.

1.1.6.Finansal Küreselleşme

Finansal küreselleşme; ulusal finans piyasalarını ayıran sınırların ortadan kalkması, finans piyasaları üzerindeki kontrol ve sınırlamaların kaldırılıp uluslararası rekabete açılması, uluslararası sermaye akımlarının artması ve yatırım fonları ile yatırım ortaklıkları gibi yeni kurumsal yatırımların finans piyasalarındaki rollerinin artması uluslararası sermaye hareketlerinin serbestleşmesi olarak tanımlanabilir.

Finansal küreselleşme ile, fon fazlası olanlarla bu fonu kullanmak isteyenler arasındaki bağlar çoğalmış ve ilişkiler yoğunlaşmıştır. Uluslar arası finans piyasalarında işlem yapma zorlukları azalırken, yeni dışa açılan ülkelerin mali piyasalarına giriş ve çıkışlar artmıştır.

13

Çeşitli ülkelerdeki, finansal kurumlar, yabancı ülkelerde giderek artan oranda finansal yatırım faaliyetinde bulunmakta ve dünya finans piyasaları çerçevesinde yatırımcılara getirisi yüksek ve riski daha düşük olanaklar sağlamaktadırlar. Finansman ihtiyacının yerel piyasalardan

karşılanamadığı durumlarda, uluslararası piyasalarda oluşan büyük miktarlardaki fonlar

kullanıma açık hale gelmektedirler.

Finansal küreselleşme ile beraber istikrarlı finansal piyasalar yerini dalgalı finansal piyasalara

bırakmış ve sermaye piyasaları ulusal olmaktan çıkarak uluslararası bir boyut kazanmıştır.

Finansal piyasalarda kullanılan araçlar bir çok ihtiyacı karşılamaya yönelik çeşitlenmiştir.

1.1.7. Üretimin Küreselleşmesi

Üretimde küreselleşme, şirketlerin dış sabit sermaye yatırımı, dış iştirak ve başka yöntemlerle mal ve hizmet üretim faaliyetlerini kendi ülkeleri dışında yaymalarıdır. Üretimin küreselleşmesi, ülke bazında faaliyet gösteren firmaların üretim faaliyetlerini diğer ülkelere ve kıtalara yaymalarını ifade etmektedir. Üretim alanı olarak bütün dünyayı hedefleyen bu firmalar, üretim faaliyetlerini maliyet avantajı sağlayacak ülkelere kaydırmanın yollarını aramakta ve faaliyetlerini hammadde maliyeti, ara malı maliyeti, işgücü maliyeti ve dışsal maliyetler açısından daha cazip gördükleri ülkelere kaydırmaktadırlar.

Sanayileşmiş ülkeler teknoloji ağırlıklı üretimini kendi ülkelerinde yaparken hammaddeyi ithal, mamul ürünlerini ise ihraç ediyorlardı. Şimdi ise pazara yakın üretim, modüler üretim (bir ürünün belirli parçalarını bir modül seklinde ele alıp, en iyi ve en ucuz nereden temin ediliyorsa orada ürettirme ve sonunda bu modülleri birleştirerek, pazarlama) ve tamamen bilgiye dayalı üretim söz konusudur.

Üretimin küreselleşmesi ile özellikle mikro-elektronik ve motorlu taşıt üretimi gibi alanlarda ‘küresel fabrikalar’ ortaya çıkmıştır. Küresel firmalar etkinlik ve verimliliği ön plana çıkarmakta ve küresel rekabet koşullarını kendi lehlerine çevirebilmek için sürekli yenilik yapmak ihtiyacı duymaktadırlar. Böylece, bir malın üretiminin değişik safhalarını oluşturan araştırma-geliştirme, parçaların hazırlanması, montajı, tamamlanması ve kalite kontrol gibi safhalar bir ülkeyle sınırlı kalmayıp; karşılaştırmalı üstünlüğe bağlı olarak tek bir üretim hattı içinde birden çok ülkeye yayılmıştır

1.1.8. Ticaretin Küreselleşmesi

Küreselleşme süreci ile birlikte dünya ekonomisi hızlı bir ticari serbestleşme süreci içine girmiştir. Ticari serbestleşmenin dünya ekonomisindeki artan önemi ile birlikte, birçok ülke ticaret politikasını yeniden düzenlemiştir. Bu düzenlemelerle ülkeler, piyasalara daha az müdahaleci, daha fazla serbestlik tanıyan politikalara yönelmiştir. Ticari serbestleşme ile genel olarak hükümet müdahalelerinden kaynaklanan, ticaret akışının engellenmesine yönelik ticaret politikalarının değişmesi ifade edilmektedir.

14

1.1.9. Küreselleşmenin Olumlu Etkileri

Küreselleşmenin insan ve çevre üzerinde olumlu etkileri olmuştur. Bunları kısaca maddelersek:

Yeni iş imkanlarının yaratılması

Haberleşme ve iletişim imkanları daha geniş kitlelere ulaştırılması

Kredi ve yatırımlarda artışların yaşanması

Beşeri kaynakların etkinleştirilmesi

Çalışma koşullarında iyileşmeler sağlanması

Hukuka, mülkiyete, insan haklarına saygılı yönetim tarzlarının yaygınlaştırılması

Sivil toplum kuruluşları ve sivil toplum kuruluşları arasındaki ilişkilerin gelişmesi.

1.1.10. Küreselleşmenin Olumsuz Etkileri

Küreselleşme sürecinin olumlu olduğu kadar olumsuz etkileri de çok tarışılmaktadır. Çıkarcı ve yıkıcı etkileri özellikle ulus - devlet üzerinde görülmektedir. Bu yönüyle küreselleşme karşıtlarının çoğalmasına neden olmuştur. Özellikle uluslararası kuruluşlar tepki çekmektedir.

Büyük ve uluslar arası çalışan şirketlerin ön plana çıkması,

Ucuz emeği kullanan, yerel şartlardan yararlanan, çevreyi tahrip eden bir sömürü düzeninin oluşması,

Küresel zenginleşmeye karşılık gelirlerin belli kesimlerde toplanması,

Ticarete hep batılı zengin ülkelerin yön vermesi,

Ulus devletin varlığının tehdit ve risklerle karşı karşıya kalması,

Doğal hayatın dokunulmazlığının zarar görmesi ve çevre kirliliğinin tehlikeli boyutlara ulaşması,

1.1.11. Küreselleşme Yaklaşımları

Küreselleşme ekonomik ve akademik çevrede en çok tartışılan konulardan biridir. Bu çevrelerce küreselleşmenin ne olduğu, olumlu ve olumsuz etkileri farklı düşünce kalıplarıyla ele alınmaktadır. Küreselleşmeyle ilgili bir çok farklı görüşün öne sürülmesi sonucunda;

küreselleşme yanlıları, karşıtları ve kararsızlar şeklinde bir bölünme meydana gelmiştir.

15

1.1.11.1. Aşırı Küreselleşmeciler

Bağımsız ve uluslararası bir örgüt olan ve İsveç’te kar amacı gütmeyen uluslararası bir örgüt olarak kurulan Dünya Ekonomik Forumu (World Economic Forum-WEF) ilk olarak Ocak

1971’de Avrupa Komisyonu ve Avrupa Sanayi Birliklerinin liderliğinde bir grup Avrupalı işadamı tarafından tasarlanmıştır. Cenevre, İsviçre’de Avrupa Yönetim Forumu olarak kurulmuştur. Fakat 1973’te Bretton Woods sabit döviz kuru sisteminin çöküşü ve Arap-İsrail Savaşı, yıllık toplantıların odağının yönetimden ekonomik ve sosyal konulara genişlemesine sebep olmuştur ve politik liderler ilk defa Ocak 1974’te Davos’a toplantıya davet edilmişlerdir. Avrupa Yönetim Forumu, 1987 yılında ismini Dünya Ekonomik Forumu olarak değiştirmiş ve vizyonunu uluslararası çatışmaları çözecek şekilde genişletmeye çalışmıştır.

Dolayısıyla misyonunu yerine getirebilmek için WEF dünya liderlerini topluluklara dâhil ederek, stratejik öngörüler ile onları telkin ederek ve girişimler ile harekete geçirerek entegre bir değer zinciri oluşturmuştur. Neoliberal iktisat politikalarını önermişlerdir.

1.1.11.2. Küreselleşme Karşıtları

Houston Üniversitesi’ndeki konuşmasında Nobel Barış Ödüllü Rigoberta Menchu şöyle demiştir: “Küreselleşme – sermaye ve özellikle haberleşme sistemlerinin yoğunlaşması –

sadece yerli insanların değil dünyadaki fakir insanların da hayatlarını etkilemektedir. Serbest ticaretten bahsedildiği zaman dünyadaki küçük ve orta ölçekli ticari sektörlerden değil çok büyük tekellerden bahsedilmektedir.”

Dünyada küreselleşme karşıtı hareketin temsilcisi durumunda olan organizasyon Dünya Sosyal Forumu (World Social Forum – WSF)’dur.

WSF anti-küreselleşme veya küreselleşme-alternatifi hareketlerin üyeleri tarafından dünya kampanyalarını koordine etmek, organize stratejilerini paylaşmak ve rafine etmek ve tüm dünya çapında hareketin ve konuların bilgilendirilmesini yapmak için yılda bir defa düzenlenen bir toplantıdır. Parolası “Başka bir dünya mümkün!”dür. Genellikle ocak ayında “büyük kapitalist rakibi” WEF’in Davos, İsviçre’de toplandığı zaman toplanır. Anti küresel hareketi savunurlar.

Kurumsal Gözlem (CorpWatch – CW): Organizasyon ilk olarak 1996 yılında Uluslarüstü Kaynak & Hareket Merkezi (TRAC) adı altında kurulmuş, Mart 2001’de CorpWatch adını almıştır. Organizasyon, Nike firmasının Vietnam’daki kötü çalışma koşullarını, Enron şirketinin iflas öncesi incelenmesi ve savaşlardan kârlı çıkan firma incelemeleri ile dikkat çekmektedir. Organizasyon kendisini, insan hakları, sosyal adalet, çevresel sürdürebilirlik, barış, olumsuz etkileri olan ekonomik kurallar, kurumsal şeffaflık ve hesap verebilirlik konularında küreselleşme karşıtı hareket olarak tanımlamaktadır.

Yeryüzü Dostları (Friends of the Earth – FE): 1971 yılında kurulan organizasyon daha ziyade çevre sorunları ile ilgilenmektedir. Organizasyonun, iklim değişikliği, geri dönüşüm, enerji tasarruflu evler, organik tarım ve doğal çevrenin korunması gibi amaçları vardır. Organizasyon,

“yarın vardır”, “herkes iyi bir yaşam hak eder” ve “çevre ve insana yönelik ekonomi için

16

kurallar değiştirilmelidir” fikirleri ile hareket etmektedir. Bu bağlamda organizasyon, çevreyi olumsuz etkileri dokunduğu durumlarda işletmelere ve küreselleşmeye karşıdır.

1.1.11.2. Küreselleşme Hakkında Kararsızlar

Giddens’ın da dahil olduğu bu grup, küreselleşmeyi modern toplumları ve dünya düzenini yeniden şekillendiren hızlı, sosyal, siyasal ve ekonomik değişmelerin arkasındaki ana siyasal güç olarak görmektedir. Artık ulus içi ile uluslararası işler arasında açık bir ayırım söz konusu değildir. Ekonomik anlamda 30-40 yıl öncesinden farklı bir dönem yaşadığımızı savunmaktadırlar. Önceki pazardan çok daha bütünleşmiş yeni bir pazarın oluştuğunu iddia

etmektedirler. Karşılıklı alınıp satılan malların 19 uncu Yüzyıla göre karşılaştırılamayacak kadar fazla olduğu tespitini yapmaktadırlar. Bundan daha da önemlisi, ekonominin giderek daha fazla bir şekilde hizmet sektörüne bağlı hale geldiğini söylemektedirler. Dönüşümcüler, ulusal hükümetlerin otoritelerini ve güçlerini yeniden yapılandırdığını kabul ettiği halde hem aşırı küreselleşmecilerin egemen ulus devletin sonunun geldiği iddialarını, hem de küreselleşme karşıtı kuşkucuların hiçbir şey değişmedi tezini reddetmektedirler. Evrenselci aydınlanma düşüncesi ile modernitenin bir türevi olarak değerlendirilen küreselleşme sürecinin, ulusal hükümetlerin gücünü yeniden yapılandırdığını düşünmektedirler. Dönüşümcüler küreselleşme konusunda kuşkuculardan ziyade radikallere daha yakın durmaktadırlar.

1.1.12. KÜRESEL EKONOMİ İÇERİSİNDE TÜRKİYE’NİN KONUMU

1.1.12.1. Türkiye’de Küreselleşme Süreci

1.1.12.1.1. Üretim ve Ticaretin Küreselleşme Süreci

Dünyada gelişmekte olan pek çok ülkede olduğu gibi, 1960-70’li yıllarda Türkiye’nin de ekonomisi ithal-ikameci politikalara dayanmıştır. Bu dönemde, yurt içi üretim kapasitesini artırmak amacıyla büyük kamu yatırımları olmuş ve dış ticaret, miktar kısıtlamaları ve sabit kur rejimiyle korunmuştur. Ancak, sabit kur rejiminin Türk Lirası’nı aşırı değerlendirmesi, ithal-ikamesi stratejisinin genellikle ithal hammaddelere yönelik olması ve 1973-74 yıllarındaki ilk petrol krizinin de etkisiyle, Türkiye’nin ticaret hadleri kötüleşmiştir. Bu nedenle, ödemeler dengesini sağlayabilmek için kısa vadeli borçlanma yoluna gidilmiştir. Toplam talep ve arz arasında dengesizlikler oluşmuş ve bu da, enflasyonun artmasına neden olmuştur. Krizi aşmak için alınan tedbirlerin yetersizliği ve 1979 yılındaki ikinci petrol krizi, durumu daha da kötüleştirmiş ve bu ortamda Türkiye’de ticarette liberalleşme süreci başlatılmıştır.

24 Ocak 1980 kararları, enflasyonu kontrol altına almak, yabancı finansman açığını kapatmak, daha dışa dönük ve piyasa odaklı bir ekonomik sisteme ulaşmak amacıyla ilan edilmiştir. Bu kararlar çerçevesinde, ihracata dayalı büyümenin teşvik edilmesi ve Türkiye’nin ihracatta rekabet gücünü artırabilmek amacıyla ihracat sübvansiyonları sağlanmış ve Türk Lirası’nın reel olarak değer yitirmesine izin verilmiştir. 1980 yılında başlatılan ekonomik program; ihracat sübvansiyonları, yüksek oranda devalüasyon ve Kamu İktisadi Teşebbüsleri tarafından üretilen mal ve hizmetlerin fiyatlarında artış yapılmasını öngörmüştür. Başlangıçta döviz kurlarında, faiz oranlarında ve hükümetçe belirlenen kamu ürünleri fiyatlarında görülen yüksek artışlara,

17

hızla uygulamaya konulan ihracatı teşvik amaçlı politikalar eşlik etmiştir. Bu hamleler, uluslar

arası kredi kuruluşlarının güvenlerinin tekrar kazanılmasına da rol oynamıştır. Borç rahatlatma operasyonlarıyla birlikte, IMF stand-by ve DB uyum kredileri hızla takvime bağlanmış ve ödemeleri gerçekleştirilmiştir.

1980-90’lıyıllarda ihracata dayalı büyüme stratejisi uygulanmış ve ihracatçılara önemli ölçüde teşvik verilmiştir. Ancak, ihracat patlaması özel imalat sanayinin sabit sermaye yatırımlarını artırmamış ve ticaretin liberalleştirilmesi de istihdam düzeyini iyileştirmemiştir. Kısa vadeli sermayeyi çeken yüksek faiz oranları özel yatırımlar için caydırıcı olmuş ve reel sektör şirketleri için finansal varlıklara yapılan yatırımlar fiziksel yatırımlardan daha cazip hale gelmiştir. Sonuç olarak, ekonominin üretim kapasitesi artırılamamıştır.

Türkiye ekonomisinin 1980-1989 yılları arasında dışa açık bir ekonomik yapılanma sürecinde yatırımlarını ihracata yönelik yapmaması, 1988 yılında dış borçların baskısı ve yurt içinde oluşan mali serbestleşme ile halkın vadeli hesaplara ve borçlanma senetlerine yönelmesi ile yükselen enflasyon ve ekonomideki yapısal bozukluklarla birlikte bir mini kriz ortaya çıkmış ve 4 Şubat kararlarının alınmasına yol açmıştır. Ekonominin finansmanı açısından Türk ekonomisinde ihracat artışının 1980 yılı öncesi oluşturulan atıl kapasitelere dayanması ve bunun 1988 yılına doğru tükenmesi ekonomik göstergelerin bozulmasına neden olmuştur. Bu

dönemde ekonomide tıkanmanın bir diğer nedeni de, ihracat artışı sağlanması için sabit sermaye yatırımlarının tarım ve sanayiye yönelmemesi olmuştur. Özellikle 1989-1993 yılları arasında finansal serbestleşme ile imalat sanayinde sabit sermaye yatırımları azalmıştır. Kamu yatırımlarının 1983-1987 yılları arasında imalat sanayi yatırım payı %11.7, bundan önceki dönemlerde %20 olmuş, 1989-1993 yılları arasında ise %4.7’ye düşmüştür. Bu nedenlerle, dışa açılan ve küreselleşme sürecinde yol almak isteyen Türk ekonomisinin, dış dünya ile rekabet açısından önceliklerini dış ticarete yönelik sektörlere yöneltmemesi ekonomik gelişmenin sağlam temellere oturtulamamasına neden olmuştur. Bu dönemde Türkiye için söylenebilecek olan söz; ülke ekonomisinin ihracat yapabildiği fakat ihracata dayalı sanayileşemediğidir.

1985 yılında Yasak Mallar Listesi ortadan kaldırılmış; ithal edilmesi yasak malların sayısı 500’den 3’e (silah, mühimmat ve uyuşturucu) düşürülmüştür. 1989’da ithalatta liberalleşme daha da hız kazanmıştır. 1990’da ithalat rejimi tekrar değişmiş, ithalatta teminat yatırma zorunluluğu ve izin belgesi alma uygulamaları tamamen yürürlükten kaldırılmıştır. Sonuç olarak, 1980’lerde Türkiye hem sayı kısıtlamalarını kaldırmayı hem de ithalat vergisi oranlarını indirmeyi başarmıştır. Bu bağlamda, Türkiye 1991 yılında DB tarafından yoğun düzenlemeler yapan ülkelerden biri olarak sınıflandırılmıştır. 1995 yılında Türkiye, DTÖ ’ye üye olmuştur. 1996 yılında Gümrük Birliği’ne girilmesiyle, ithalat vergileri ve miktar kısıtlamaları üye ülkeler için kaldırılırken, diğer ülkeler için de ortak tarifeler uygulanmaya başlanmıştır.

1.1.12.1.2. Finansın Küreselleşme Süreci

1960’lı ve 1970’li yıllarda finans piyasasının geliştirilmesi için çeşitli hukuki, finansal ve ekonomik çalışmalar yapılmış fakat ekonomik ve siyasi istikrarsızlıklardan dolayı uygulamaya geçilememiştir.

18

Küreselleşme sürecinde 1980’li yıllardan beri, bölgesel pazarlar birbirleriyle olan Bağlarını güçlendirmiş ve uluslar arası sisteme entegre olmak için önemli adımlar atılmıştır. Sanayileşmiş ülkeler finansal piyasalarını küreselleştirmek için gerekli ekonomi politikaları uygularken, pek çok gelişmekte olan ülke de sanayileşmiş ülkeleri takip etmiştir.

Türk finans piyasası 24 Ocak 1980 ekonomik kararlarından sonra, gerçek anlamda faaliyette bulunmaya başlamış ve belirli bir büyüklüğe kavuşmuştur.

1980 yılı sonrası en hızlı yapısal değişme finans kesiminde görülmüştür. Bankacılık sistemi yeni bir anlayışla, uluslar arası bankacılık sistemiyle entegre olma yolunda aşama gösterirken, sermaye piyasasının geliştirilmesi için bir dizi karar alınmıştır.

Bu yeni ekonomik politikanın başlıca amaçları şunlardır:

a)Ekonominin dış rekabete açılması,

b)Yabancı sermayenin özendirilmesi,

c)Dış satımın arttırılması,

d)Ekonomide devlet sektörünün daraltılması,

e)Devlet müdahalelerinin minimuma indirilmesi,

f)Özel kesimin sermaye birikiminin özendirilmesi ve desteklenmesi,

g) Piyasa mekanizmalarının özgürce işlemesinin sağlanması.

Türkiye finansal liberalleşme sürecine girerken, en temel önkoşul olan fiyat İstikrarı ve mali disiplini sağlayamadan, faiz oranları üzerindeki devlet kontrolünü kaldırmıştır. Açıklarını kapatmak için finansman gereksinimi olan kamu sektörü, finansman ihtiyacını karşılayabilmek için sistemde olabildiğince çok banka olmasını istemiştir. Yüksek reel faizler bankacılık sektörünü işadamları için çok cazip hale getirmiş ve hükümet de bankacılık lisanslarını çok kolay vermiştir. Bir zamanlar çok yüksek reel faiz oranları ödeyen ve bunun sonucu olarak da

çığ gibi büyüyen bir borç stokuyla karşı karşıya kalan hükümet, bu sefer de bankaların bir biri ardına iflas etmesi ve sonra da devralınması sorunuyla karşı karşıya kalmış, bunların yeniden sermayelendirilmesi için kamu fonlarına ihtiyaç artmış, bu da iç borç stokunda önemli artışa neden olmuştur. Liberalleşme politikalarından sonra iç borç artışına paralel olarak dış borç stokunda da artış trendi yaşanmış ve yabancı sermayenin aniden çekilmesiyle de 1994 krizi patlak vermiştir. 1990’lı yıllar aynı zamanda Türkiye ekonomisi için iç ve dış şoklar ve krizlerin de yaşandığı bir dönem olmuştur. Bir ülke aynı anda hem iç

hedeflere yönelik bir para politikası izleyip hem sabit döviz kuru politikası hem de sermaye hesapları serbestisini bir arada götüremez. 1994 krizi ilk kuşak reformların tek başına yeterli olmadığını ve kamu finansmanını yoluna sokmak için reformlara devam edilmesi ve serbest piyasa ekonomisine geçmek için ekonominin iyi yönetilmesi gereğini göstermiştir. Böylece

19

ikinci kuşak reformlar ve yönetimin etkinliği konuları1990’lıyılların ana gündem maddelerini

oluşturmuştur.

Kasım 2000 ve Şubat 2001’de yaşanan son krizler, özellikle de kamu sektörüne yönelik daha ciddi ve yüksek kaliteli reformların yapılmaması halinde durumun daha da kötüleşeceğini bir

kez daha göstermiştir.

1980’li yıllarda yürütülen ekonomik reformlarla bağlantılı olarak, 1989 yılında finansal küreselleşme sürecinde, sermaye hareketleri serbest bırakılırken, aynı zamanda piyasa odaklı politikalara ağırlık verilmesiyle döviz kuru rejiminde değişiklikler yapılmıştır.1980 yılı öncesinde uygulanan sabit döviz kuru rejiminde, Türk Lirası’nın değeri hükümet tarafından değişen ekonomik koşullara göre belirlenirken, bazı durumlarda Türk Lirası aşırı ölçüde değerlenmiştir. Bu nedenle, Ocak 1980’de uygulamaya konan istikrar programıyla, daha gerçekçi ve esnek bir döviz kuru politikası yürütülmeye başlanmıştır. Böylece Türk Lirası’nın diğer para birimleri karşısındaki değeri önemli oranda düşürülmüş ve kara borsanın varlığını da engelleyen tek bir geçerli kur oluşmuştur. 1982 yılı sonunda ticari bankaların ve kişilerin döviz bulundurmalarına ve döviz işlemi yapmalarına izin verilmiştir. Bununla beraber, 1970’li yıllar boyunca hükümet mevduat ve kredi faiz oranlarını doğrudan kontrol etmiştir. Ancak, 1970’li yılların sonuna doğru hızla artan enflasyon nedeniyle reel faiz oranları eksiye dönmüştür. Bu nedenle finansal fonlar bankacılık sisteminden çekilip hızla paralel finansal piyasalara ve dövize kaymaya başlayınca, Ocak 1980’de mevduat ve kredi faiz oranlarına konan tavan değerler kaldırılmıştır. Faiz oranları üzerindeki devlet denetiminin kaldırılmasındaki amaç, tasarrufları finansal sisteme çekerek ve finansal kuruluşlar arasındaki rekabeti artırarak finansal sektörün derinleşmesini sağlamak olmuştur. Fakat bu kararla birlikte bazı sorunlar ortaya çıkmış ve bu sorunlara yönelik düzenlemeler 1988 yılına dek sürmüş ve ancak 1988 yılında tüm mevduat faiz oranları serbest bırakılabilmiştir. 1980’li yıllardan önce finansal açıklar sık sık TCMB tarafından doğrudan para basılması suretiyle karşılanırken para politikası da büyük ölçüde maliye politikasına dayandırılmıştır. 1985 yılında hükümet bütçe açıklarını kapatmak için devlet tahvili ve bonosu çıkarmaya başlamıştır. Böylece, kamu açıklarının TCMB bilançosu üzerindeki olumsuz etkileri biraz olsun azalmıştır. En son olarak da, 2001 yılında çıkarılan yeni TCMB Kanunu’yla kısa vadeli borç verme uygulaması tamamen kaldırılmıştır. TCMB, ülkenin para politikası kapsamında, bankacılık sisteminin likidite düzeyini ayarlamak

ve bu sayede para arzını kontrol etmek amacıyla, 1987 yılında açık piyasa işlemlerine başlamıştır. Ayrıca, finansal küreselleşme çerçevesinde, bankacılık sektörüne ilişkin reform ve düzenlemeler yapılmış, sermaye piyasası kurulu ve TCMB bünyesinde yeni piyasalar (bankalar

arası para piyasası) kurulmuştur.

1.1.13. TÜRKİYE EKONOMİSİNE ETKİLERİ

Bu noktada ülkemizin mevcut durumunun tespit edilmesi, yaşadığımız çağın ve içinde bulunduğumuz küreselleşme olgusunun nasıl algılanması gerektiği ve bu süreçten ülke ve millet olarak nasıl en başarılı bir şekilde çıkabileceğimizin belirlenmesi ve önceliklerimizin ortaya konulması hayati önem taşımaktadır.

20

Doğu bloğunun dağılmasıyla Avrupa’nın doğusu ile Asya’nın batısında yer alan Avrasya bölgesinde önemli bir otorite boşluğu meydana çıkmış ve bu sebeple de Balkanlar, Kafkasya, Ortadoğu ve Orta Asya’da sıcak savaşlar yaşanmıştır. Bu olumsuz süreç, günümüzde de devam etmekte ve Avrasya’nın ortasında, merkez ülke olarak yer alan Türkiye’nin güvenliğini ciddi

boyutlarda tehdit etmektedir.

Türkiye ekonomisinin dünya mal piyasalarıyla eklemlenmesi 1980 yılı dönüşümü ile başlatılmış, 1989-1990 yılında da ulusal mali piyasaların serbestleştirilmesi ve uluslararası sermaye hareketleri üzerindeki kontrollerinin kaldırılmasıyla tamamlanmıştır. Türkiye, 1990'lıyıllarda tamamıyla dışa açık bir makro ekonomik uyum süreci yaşamış ve ulusal ekonominin birikim ve büyüme ilişkileri de bu sürece uygun olarak yeniden biçimlenmiştir.

Türkiye’nin 1980 yılından bu yana uygulamaya koyduğu bu serbestleşme politikaları, kamunun mali dengelerinin bozulmasına ve ekonomik istikrarsızlığa neden olmuştur. Kamusal düzenlemeler yapılmadan 1980’li yılların başında Türkiye’deki iç finansal serbestleşme hareketleri krizle sonuçlanırken, gerekli dersler çıkarılmadan 1990’lıyıllarda dış finansal serbestleşmeye gidilmesinin krizlere neden olması kadar doğal bir sonuç yoktur. 1990’lıyıllarda değişen ekonomik ve kültürel yapı ile siyasal yapı arasında büyük bir boşluk oluşması ve ekonomik değişime devlet yapısının, siyasal aktörlerin yanıt verememesi küreselleşmenin Türkiye’ye etkilerinin en çok belirginleştiği noktadır.

Türkiye’de yerleşik teşebbüslerin gerek kendi finansal kaynaklarını aşan yatırımlarda, gerekse pazar paylarını artırmak ya da yeni pazarlara girmek konusunda yabancı sermayeye ihtiyaç duymaları, uluslar arası şirketlerle ortaklıklara gidilmesinde itici bir güç olmuştur. Söz konusu uluslar arası şirketlerin Türkiye’yi yeni pazar arayışları açısından cazip görmeleri de kuşkusuz dikkate alınması gereken diğer bir unsurdur.

Küresel ekonomik gelişmeler, yabancı sermayenin birleşme ve devralmalardaki payının belirlenmesinde özel bir rol oynamıştır. Asya’da başlayan mali kriz, giderek tüm dünyada etkisini göstermiş, bir süre sonra da uluslar arası ticaret ve üretim koşullarını da derinden etkileyerek reel ekonomilerde küresel krize dönüşmüştür. Bölgesinde önemli bir ticaret hacmine sahip Türkiye de bu krizden kaçınılmaz olarak etkilenmiştir. Talepte önemli ölçüde daralmalar, üretimde büyük düşüşlere ve bazı küçük ve orta ölçekli işletmelerin batarak piyasa dışına çıkmalarına, büyük ölçekli teşebbüslerin de ciddi maliyet sorunlarıyla karşı karşıya kalmalarına neden olmuştur. Çok sayıda birleşme ve devralmanın arkasında kriz koşullarının hafifletilmesinin yattığı, krizin en azından söz konusu birleşme ve devralmaların gerçekleştirilmesinde etkenlerden biri olduğu düşünülmektedir.

21

SONUÇ

Değişimin hızla yaşandığı dünyamızda toplumsal yaşamın her alanında yeni değer yargılarının ve yeni alışkanlıkların ortaya çıktığı görülmektedir. Ülkeler arasındaki yerel kültür farklılıkları, tüketim alışkanlıkları, giyim kuşam adetleri, gelenek ve görenekler evrensel boyutta birbirine yaklaşmaktadır.

Atatürk, ekonomik bağımsızlığın önemini İzmir İktisat Kongresi’nin açılışında söylediği şu sözleri ile dile getirmiştir. “Siyasi ve ekonomik zaferler ne kadar büyük olursa olsunlar ekonomik zaferlerle tamamlanamazlarsa kazanılan zaferler az zamanda sönerler. Bu nedenle

en kuvvetli zaferimizin dahi elde ettiği ve daha da elde edebileceği yararlı sonuçları korumak için ekonomimizin ve ekonomik egemenliğimizin güvenlik altına alınması, sağlamlaştırılması ve genişletilmesi gereklidir. Efendiler! Görülüyor ki, bu kadar kesin ve yüksek bir askeri zaferden sonra dahi, barışa kavuşmamızı engelleyen nedenler, doğrudan doğruya ekonomiktir. Çünkü; bu devlet, bu ulus, ekonomik özgürlüğünü elde ederse güçlü bir temel üzerine yerleşmiş ve yükselmeye başlamış olacaktır.”

22

Uygulamalar

23

Uygulama Soruları

24

Bu Bölümde Ne Öğrendik Özeti

25

Bölüm Soruları

1. Bugünün küreselleşme süreci ile geçmişin küreselleşme süreci karşılaştırıldığında ne tür farklarla karşılaşılmaktadır?

2. Küreselleşme ve bilimin gelişme aşamaları benzerlik göstermekte midir?

3. Küreselleşmenin Olumlu etkilerini açıklayınız.

4. Küreselleşmenin Olumsuz etkilerini açıklayınız.

5. Türkiye küreselleşme sürecinde yaşadığı en büyük dönüm noktası nedir? Bu tarih diğer ülkelerdeki gelişmelerden bağımsız mıdır? Açıklayınız.)

Cevaplar

1)

2)

3)

4)

5)

6)

7)

8)

9)

10)

26

2. BİRLEŞMİŞ MİLLETLER ÖRGÜTÜ

27


2.1. Ekonomik, siyasi, mali ilişkilerin düzenli şekilde işlemesi için birçok uluslararası örgüt kurulmuştur. Bu derste uluslararası piyasalarda önemli bir yeri olan Birleşmiş Milletler incelenecektir. Uluslararası sistemin büyük aktörlerinden olan Birleşmiş Milletlerin kuruluşu, çalışma organları açıklanacaktır. Ayrıca Birleşmiş milletler ilgili, ILO, IMF gibi diğer

kuruluşlar da kısaca incelenecektir. Birleşmiş Milletlerin amaç ve hedefleri incelenerek bu hedeflere ne kadar ulaşıldığı tartışılacaktır.

28


29



30

Anahtar Kavramlar

31

Giriş

32

2.1. Birleşmiş Milletler Örgütü

Örgütler, modern toplumu karakterize eden en temel göstergelerden biridir. Modern toplum bir bakıma örgütlü toplumdur. Ticari örgütler, endüstriyel kuruluşlar, devlet kurumları, hastaneler, fabrikalar, okullar vs. modern toplumu tanımlayan temel kurumlar arasındadır. Böyle toplumlar, gelişkin ve kompleks örgütlerin etkinliği temelinde yapılaşmışlardır. Örgütler, birey ve toplum yaşamının hemen her alanına yayılmış durumdadır. Bu denli hayatımıza yön veren bu yapıların, siyasi ve sosyolojik perspektiften açılımları büyük önem taşımaktadır.

Siyasi ve sosyolojik perspektifi besleyen ve bu dersin asıl konusunu oluşturan ise dünya ekonomisini etkileyen uluslararası birleşmeler/örgütlerdir. Bu örgütlerden bahsederken göz ardı edilemeyecek bir diğer kavram ise “küreselleşmedir”.

Bugün iletişim, ulaşım ve bilgisayar teknolojisindeki benzersiz değişimler küreselleşmeye yeni bir ivme kazandırmış bulunmaktadır. Küresel olarak hareket halindeki para, şirketleri tekrar örgütlemekte, kuralları ortadan kaldırmakta, yerel ve ulusal politikaları önemsememektedir. Küreselleşme beraberinde bir takım rahatsızlık, düzensizliklere neden olsa da aynı zamanda yeni pazarlar ve zenginlikler de yaratmaktadır. Son yüzyılda örgütler, küreselleşmeden etkilenmekle kalmamış aynı zamanda bütün etkinlikleriyle küreselleşmeyi tetiklemiş, kolaylaştırmış, devam etmesine ve yayılmasına yardımcı olmuştur.

Ortaya çıkan küreselleşme ile rekabet artık yerel olmaktan çıkmıştır. Bugün hem insanların hem de örgütlerin karşı karşıya bulundukları en büyük zorluk yaşadıkları yerel/küresel ikilemdir. Bu yeni çerçeveye uyum sağlayabilmek hayati önem taşımaktadır. Ulusal ekonomilerin ulusal sınırlar içinde kaldığı dönemlerde belli bir alanda bir şirketin rakibi genellikle ulusal iken, küreselleşmeyle beraber sınırların belirsizleşmesi o alandaki rakip sayısını muazzam bir şekilde arttırmıştır. Ekonomik boyut, küreselleşmenin en önemli bileşenlerinden birini oluşturmaktadır. II. Dünya Savaşı sonrası dönemde, dünya Gayrisafi Yurtiçi Hasılası (GSYİH) 6 kat artmışken, dünya ticari eşya ihracatı 20 kat artmıştır. Ticari eşyanın yanında, benzer bir artış mamul mallar ve hizmetler ihracatında da yaşanmıştır. Savaş sonrası dönemde dünya ticaretindeki bu artışın temel nedenlerinin başında ticaretin önündeki vergi, tarife ve

kısıtlamaların hızlı bir şekilde düşürülmüş olması ve söz konusu dönemde gelişmiş ülkelerin yanı sıra gelişmekte olan ülkelerin de dünya ticareti içerisinde önemli bir rol üstlenmeleri gelmektedir.

Özelikle II. Dünya Savaşı sonrası aynı şirket birleşmelerinde olduğu gibi küreselleşmenin karşılıklı etkileşimiyle birlikte, bizzat devletlerin katıldığı ya da destekledikleri ekonomik, sosyal ve siyasal uluslararası örgütlerin varlığı yaygınlaşmaya başlamıştır. Bunlardan bazıları daha coğrafi özelliklere dayalı olup, bölgesel nitelikli birleşmelerdir. Bazı örgütler ise bölgesel yakınlık aramayıp, üye ya da destekleyen devletler arasında kuruluş amaç ve ilkelerine, politikalarına uygunluk arar.

Bu çalışmanın amacı ise, coğrafi özelliklere dayalı olmayan uluslararası birleşmelere kısaca ışık tutmaktır. Konuyu mümkün olduğunca spesifikleştirmek adına; dünya ekonomi, siyaset ve

33

askeri güç dengelerini en geniş kapsamlı belirleyen örgütlerden olan Birleşmiş Milletler Örgütü, Dünya Bankası ve IMF, bu çalışmada anlatılan uluslararası örgütlerdir.

20. yüzyılın ikinci evrensel örgütlenme çabası olan Bileşmiş Milletler (BM) teşkilatı büyük ölçüde Milletler Cemiyeti deneyiminden alınan derslerle kurulmuştur. BM ikinici dünya savaşı sırasında SSCB, ABD, Çin Cumhuriyetinin, Almanya ve Japonya’ya karşı birleştikleri ve baskı, esaret, zorbalık ve hoşgörüsüzlük ile mücadele dayanışmasıdır. Birleşmiş Milletler (BM), 24 Ekim 1945’te uluslararası barış ve güvenliğin korunması, sürdürülebilir kalkınmanın sağlanması, insan haklarının güvence altına alınması amacıyla kurulmuştur.

ABD Başkanı Franklin Roosevelt ile İngiltere Başbakanı Winston Churchill’in 14 Ağustos 1941′de yayınladıkları Atlantik Paktı BM’nin kurulması yolundaki ilk adım olmuştur. 1 Ocak 1942 tarihinde 26 devlet, Birleşmiş Milletler Şartı başlıklı bir belgeyle bu ilkeleri onayladıklarını bildirmişlerdir. 25 Nisan-26 Haziran 1945 tarihleri arasında San Francisco’da toplanan kurucu ülkeler Birleşmiş Milletler Uluslararası Konferansı’nı gerçekleştirerek, 24 Ekim 1945’de Birleşmiş Milletlerin kuruluşunu ilan etmişlerdir. Türkiye’nin de içinde bulunduğu 50 kurucu ülke vardır. Polonya’nın sonradan katılımıyla kurucu üye ülke sayısı 51’e yükselmiştir.

Çok tartışma konusu olmuş olan veto hakkı ise 5 ülkede bulunmaktadır. Bu ülkeler; Çin, SSCB, ABD, İngiltere, Fransa’dır. Veto hakkının bu ülkelerde toplanması belli sebeplere dayanmaktadır. Asya kıtasının nüfusunun çoğunu oluşturan Çin ve SSCB, askeri ve ekonomik güce sahip ABD, dünyanın pek çok yerinde sömürgesi bulunmuş olan ve sömürgelerini kaybetmeye başlasa da etkisini hala sürdüren İngiltere ve Fransa o zaman için hatrı sayılır bir güce sahiptirler. Bu güçten sebeple veto hakkı bu ülkelere verilmiştir.

2.1.1. Birleşmiş Milletler Organları

Birleşmiş Milletlerin işleyişinin sürekliliğini sağlayacak olan 5 adet organ vardır. Bunlar;

1. Genel Kurul

2. Güvenlik Konseyi

3. BM Genel Sekreterliği

4. Ekonomik ve Sosyal Konsey (ECOSOC)

5. Uluslararası Adalet Divanı’ dır.

2.1.1.1. Genel Kurul

BM’ ye üye ülkelerin eşit mevkide ve bir oyla temsil edildiği örgütün en kalabalık ana organıdır. Diğer organların hepsinin Genel Kurul ile bağlılık ilişkileri vardır. Genel Kurul olağan toplantılarını eylül-aralık aylarında yapar. Eğer gündem tamamlanmamışsa izleyen yılın bahar döneminde de çalışmalara devam edilebilir. Olağan konulardaki kararlarda basit

34

çoğunluk, önemli kararlarda ise üçte iki çoğunluk aranır. Gerektiğinde olağanüstü ya da özel toplantılar yapılır. Genel Kurul'un toplantı halinde olmadığı dönemlerde özel komiteler ve organlar görevi sürdürürler. ‘BM Genel Kurulu’nun siyasi alanda aldığı kararlar tavsiye niteliğinde olmakla birlikte uluslararası toplumun ve dünya kamuoyunun spesifik dünya sorunlarına yaklaşımını göstermesi bakımından belli bir ağırlığa sahiptir.’

2.1.1.2. Güvenlik Konseyi

Güvenlik Konseyi’nin (BMGK) asıl görevi, BM Anlaşmasına göre uluslararası barış ve güvenliğin sağlanmasıdır. Sürekli olarak iş başındadır ve tüm yıl boyunca görev yapmaktadır. Uluslararası barışı engelleyecek bir tehdit oluştuğunda tarafların anlaşmazlığı öncelikle barışçıl yollardan çözmelerini tavsiye etmektedir. Bazı durumlarda BMGK kendisi arabuluculuk faaliyetlerini yürütmektedir. Bazen de bir arabulucu tayin etmektedir. Çatışma durumunda ilk önce bunu durdurmayı ve ateşkesi sağlamayı hedeflemektedir. BM Barış Gücü’nü bu sorunlu bölgelere sevk edebilir.

BMGK, 15 üyeye sahiptir, bunların 5’i daimi üyedir. Bu 5 daimi üye; İngiltere, Fransa, ABD, Çin ve Rusya’dır. Diğer ülkeler 2 yıllığına seçilmektedir. Her üyenin 1 oyu vardır; daimi üyelerin veto hakkı vardır. Kararlar en az 9 üyenin olumlu oyu ile alınmaktadır. Kuvvet kullanımı kararlarında 5 daimi üyenin bu 9 üye arasında olumlu karar vermesi gerekmektedir. "Güvenlik Konseyi çalışmalarına BM Genel Sekreteri yön verebilir, bazı uluslararası sorunlara dikkat çekebilir ya da konsey gündemine getirebilir. Güvenlik Konseyi güvenlik dışı konularda faaliyet gösteremez."

2.1.1.3. BM Genel Sekreterliği

Sekreterlik, Birleşmiş Milletler Örgütü’nün idari bir organıdır. Sekretarya hizmetlerini sürdürmek üzere başında bir genel sekreter bulunur. Genel sekreter, Güvenlik Konseyi’nin önerisiyle Genel Kurul’ca atanır ve örgütün en yüksek memurudur. Genel sekreter, Uluslararası Adalet Divanı hariç, örgütün bütün organlarının toplantılarına katılır ve bu organlarca kendisine verilen görevleri yerine getirir. Örgüt çalışmaları hakkında Genel Kurul’a yıllık rapor sunar. Genel sekretere, şartın 99. maddesine göre önemli siyasal yetki ve güç verilmiştir. Bu madde hükmünce: “Genel sekreter milletler arası barış ve güvenliği tehlikeye sokacağına inandığı her konuda Güvenlik Konseyi’nin dikkatini çekebilir."

2.1.1.4. Ekonomik ve Sosyal Konsey (ECOSOC)

Dünya barışının korunması için sadece askeri siyasi tedbirlerin yeterli olmayacağı, savaşın ekonomik ve sosyal nedenlerinin de ortadan kaldırılması gerektiği fikri bu organın ana kuruluş gerekçelerinden birisidir. 54 üyeden oluşan bu konsey, Birleşmiş Milletlerin (BM)’in ekonomik ve sosyal sorunlarla mücadele edebilmesi amacıyla kurulan bir organdır. Üyeler Genel Kurul tarafından seçilir ve görev süreleri 3 yıldır. Tüm üyelerin oyları eşittir ve veto sistemi burada yoktur, oy çoğunluğuyla kararlar alınır. ‘54 üyenin kıtalara göre nasıl dağıtılacağı belirlenmiştir. Afrika’dan 14, Asya’dan 11, Latin Amerika’dan 10, Batı Avrupa'dan ve Kuzey Amerika’dan 13 ve sosyalist bloktan 6 üye seçilecekti." Ekonomik ve Sosyal Konsey herkesin

35

insan haklarına ve temel özgürlüklere etkin bir şekilde saygı göstermesini sağlamak üzere tavsiyelerde bulunabilir. Yetkisine giren konulara ilişkin olarak, Genel Kurula sunulmak üzere antlaşma tasarıları hazırlayabilir. Ekonomik ve Sosyal Konsey görevini daha etkin yapabilmek amacıyla kendi gözetimi altında çalışacak komisyon ve komiteler kurmuştur.

2.1.1.5. Uluslararası Adalet Divanı

Uluslararası Adalet Divanı, Birleşmiş Milletlerin yargı organıdır. Divan 115 üyeden oluşur ve aynı devletten birden fazla kişi divan üyesi olamaz. Divan üyeleri 9 yıl için seçilirler ve 5 tanesi her üç yılda bir yenilenir. Divan üye seçimi hem Genel Kurul’un hem de Güvenlik konseyinin ayrı olarak yapacağı oylamalarla gerçekleşir. Divan üyeleri başka hiçbir işle ilgilenemedikleri gibi önceki işlerini de bırakmaları gerekir. Divan merkezi Hollanda’da La Haye kentindedir. Divan başkanı sürekli bu kentte kalması gerekir.

Yetkileri

Devletlerin Divan’a getirdiği tüm konuların yanı sıra Birleşmiş Milletler Antlaşmasında ve diğer uluslararası anlaşma ve sözleşmelerde belirtilen konular Divan’ın yetki alanına girer. Devletler, Divan’ın vereceği kararın bağlayıcılığını, gerek Divan’a referans sağlayan anlaşmayı gerekse mukaveleyi imzalayarak ya da bu hususu deklare ederek kabul ederler. Devletler, Divan

kararlarının bağlayıcılığını kabul ettiklerini açıklarken bazı çekincelerini de söz konusu

deklarasyona ekleyebilirler.

Divan, tüzüğü gereğince anlaşmazlıkları şu yollara başvurarak karara bağlar:

Aralarında ihtilaf bulunan devletler tarafından kabul edilen uluslararası anlaşmalar;

Genel kabul görmüş uluslararası uygulamalar;

Ülkeler tarafından kabul gören genel kanun hükümleri; ve

Çeşitli milletlerin en önde gelen bilim adamlarının öğretileri.

2.1.2. Birleşmiş Milletler ile İlişkilendirilmiş Uluslararası Örgütler ve Bağlı Uzmanlık Kuruluşları

2.1.2.1. Uluslararası Çalışma Örgütü (ILO):

Sosyal adalet ilkeleri, evrensel insan ve çalışma haklarının korunması temelinde kurulmuştur. ILO uluslararası çalışma standartlarını sözleşmeler ve tavsiyeler yoluyla ifade etmektedir. Bu sözleşme ve tavsiyeler temel çalışma hakları, örgütlenme hakkı, toplu pazarlık, zoraki emeğin ortadan kaldırılması, fırsat eşitliği ve çalışma hayatı ile ilişkili diğer konularda asgari standartlar koymaktadır.

36

2.1.2.2. Uluslararası İmar ve Kalkınma Bankası (IBRD):

Kişi başına geliri nispeten yüksek olan kalkınmakta olan ülkelere borç vermektedir. IBRD tarafından verilen krediler; otoyollar, okul, hastane gibi altyapı yatırımlarına ve hükümetlerin ülke ekonomilerinin işleyişini geliştirmek üzere hazırladıkları programlara yöneliktir.

2.1.2.3. Uluslararası Para Fonu (IMF):

Küresel finansal düzeni takip etmek, borsa, döviz kurları, ödeme planları gibi konularda denetim ve organizasyon yapmak, aynı zamanda teknik ve finansal destek sağlamak gibi görevleri bulunan uluslararası bir organizasyondur. 1944 yılında ABD'nin New Hampshire eyaletindeki Bretton Woods'da kurulan ve 1947'de fiilen çalışmaya başlayan milletlerarası ekonomik meselelerle uğraşan bir teşkilattır.

2.1.2.4. Dünya Ticaret Örgütü (WTO):

WTO, hükümetlerin iç ticaret yasalarını ve düzenlemelerini nasıl yapacakları hususunda yasal

bir çerçeve ortaya koymaktadır ve toplu görüşmeler ve müzakereler yoluyla ülkeler arasında ticari ilişkilerin geliştirildiği bir platformdur.

2.1.2.5. BM Eğitim, Bilim ve Kültür Örgütü (UNESCO):

UNESCO’nun amacı, eğitim, bilim, kültür, iletişim ve enformasyon yoluyla, küresel barışın tesisine fakirliğin ortadan kaldırılmasına, sürdürülebilir kalkınmaya ve paylaşılan ortak değerlere dayalı bir toplumlar arası diyaloga katkıda bulunmaktır.

2.1.2.6. Uluslararası Atom Enerjisi Ajansı (IAEA):

Nükleer Bilim ve Teknolojinin barışçıl amaçlarla kullanılması ve planlanmasında üye ülkelere destek sağlamaktadır. Nükleer Güvenlik Standartlarını hazırlamaktadır. Bünyesindeki denetim mekanizması ile ülkelerin taahhütlerini yerine getirmesini kontrol etmektedir.

2.1.2.7. Dünya Entelektüel Haklar Örgütü (WIPO):

Uluslararası anlamda fikri mülkiyet haklarını korumaya ve düzenlemeye yönelik çalışmalarda bulunan WIPO, aynı zamanda gelişmekte olan ülkelere bu anlamda finansal ve bilimsel destekte bulunmaktadır. Birleşmiş Milletlerin tüm üyelerine açılan anlaşmalarla, ulusların kendi içinde fikri mülkiyet hukukunu belirginleştirmeye yönelik çalışmalarda bulunmaktadır.

2.1.2.8. Diğerleri:

1. Uluslararası Denizcilik Örgütü(IMO)

2. Dünya Meteoroloji Örgütü (WMO)

3. Uluslararası Telekomünikasyon Birliği (ITU)

37

4. Evrensel Posta Birliği (UPU)

5. BM Ticaret ve Kalkınma Konferansı (UNCTAD)

6. BM Sınaî Kalkınma Örgütü (UNIDO); Kalkınma Programı (UNDP)

7. Uluslararası Sivil Havacılık Örgütü (ICAO)

8. BM Gıda ve Tarım Örgütü (FAO)

9. Dünya Sağlık Örgütü (WHO):

2.1.3. Milenyum Bildirgesi

6-8 Eylül 2000 tarihleri arasında Birleşmiş Milletler’in New York'taki Genel Merkezi’nde, aralarında Türkiye’nin de bulunduğu 189 ülkenin Devlet ve Hükümet Başkanlarının katılımıyla, “yeni bir binyılın başlangıcında” yapılan liderler zirvesinde, günümüzün en güçlü ve öncelikli küresel taahhüt belgelerinden biri olarak kabul edilen Birleşmiş Milletler Binyıl (Millennium) Bildirgesi imzalanmıştır. Küreselleşmenin artması ve tüm dünyaya yayılmasının yanısıra faydalarının, etkilerinin, kaynaklarının eşit olarak dağılmadığı ve küreselleşmenin tüm insanlık için olumlu bir güce dönüştürülmesi gerektiği kararlaştırılmıştır. Bildirge’de, 21. yüzyılın uluslararası ilişkileri açısından zorunlu görülen temel ilkelerin “özgürlük, eşitlik, dayanışma, hoşgörü, doğaya saygı ve ortak sorumluluk” olduğu belirtilmekte ve bu ortak değerlerin yaşama geçirilmesine yönelik hedefler belirlenmiş bulunmaktadır. Bu kapsamda, Bildirge’de özgürlük, demokrasi ve insan hakları konularındaki taahhütlerin yanısıra, bir dönüm noktası olması öngörülen 2015 yılına kadar gerçekleştirilmek üzere, kalkınmaya ve yoksulluğun azaltılmasına yönelik sekiz hedef (Binyıl Kalkınma Hedefleri) belirlenmiştir:

1. Aşırı yoksulluk ve açlığın ortadan kaldırılması

Günde bir dolardan az bir parayla geçinmek zorunda bulunan nüfusun yarıyarıya azaltılması

Açlık çeken nüfusun yarı yarıya azaltılması

2. Evrensel ilköğretimin gerçekleştirilmesi

Tüm kız ve erkek çocukların ilköğretimlerini eksiksiz tamamlamaları

3. Kadın-erkek eşitliğinin sağlanması ve kadınların konumunun güçlendirilmesi

İlköğretim ve orta öğretimde kız-erkek öğrenci dengesizliğinin tercihan 2005 yılına kadar ve her düzeyde giderilmesi

4. Çocuk ölümlerinin azaltılması

Beş yaşından küçük çocuklar arasındaki ölüm oranının üçte iki azaltılması

38

5. Anne sağlığının iyileştirilmesi

Anne ölüm oranının dörtte üç azaltılması

6. HIV/AIDS, sıtma ve öteki hastalıklarla mücadele edilmesi

HIV/AIDS’in yayılmasının durdurulması ve geri döndürülmeye başlanması

Sıtma ve öteki önemli hastalıkların görülme sıklığının durdurulması ve geri döndürülmeye başlanması

7. Çevresel sürdürülebilirliğin sağlanması

Sürdürülebilir kalkınma ilkelerinin ulusal politika ve proramlarla bütünleştirilmesi; çevresel kaynakları kaybının kazanıma dönüştürülmesi

Sağlıklı içme suyuna sürdürülebilir biçimde ulaşamayan nüfusun yarı yarıya azaltılması

2020 yılına kadar en az 100 milyon gecekondu sakininin yaşamının önemli ölçüde iyileştirilmesi

8. Kalkınma için küresel bir ortaklık geliştirilmesi

Kurallara bağlı, öngörülebilir ve ayrımcılıktan arınmış açık bir ticari ve mali sistem geliştirilmesi. Ulusal ve uluslararası düzeyde iyi yönetişim, kalkınma ve yoksullukla mücadele taahhüdü de buna dahildir.

En az gelişmiş ülkelerin özel ihtiyaçlarının ele alınması. Bu ülkelerin ihracatına gümrük vergisi ve kota bağışıklığı sağlanması; ağır borçlu yoksul ülkelere ödeme kolaylığı sağlanması; resmi iki taraflı borçların iptal edilmesi; ve yoksullukla mücadele eden ülkelere daha eliaçık resmi kalkınma yardımı yapılması

Denize çıkışı olmayan gelişmekte olan ülkelerle gelişmekte olan ada devletçiklerinin özel ihtiyaçlarının ele alınması

Borcun uzun vadede sürdürülebilir kılınmasına yönelik ulusal ve ulsulararası önlemler aracılığıyla gelişmekte olan ülkelerin borç sorununun kapsamlı biçimde ele alınması

Gelişmekte olan ülkelerle işbirliği içinde, gençlik için düzgün ve üretken iş olanakları sağlanması

İlaç şirketleri ile işbirliği içinde, gelişmekte olan ülkelerde zorunlu ilaçlara makul fiyatlarla ulaşılabilmesinin sağlanması

Özel sektör ile işbirliği içinde, yeni teknolojilerin, özellikle enformasyon ve iletişim teknolojilerinin yararlarının yaygınlaştırılması

39

2.1.4. HDI (Human Development Index)(İnsani Gelişme Endeksi)

Ekonomik açıdan kalkınmış birçok ülkede sosyal sorunların çözülemediğinin görülmesi; ekonomik büyüme ve insani gelişme arasındaki ilişkinin daha iyi kurulması gereğini ortaya çıkarmıştır. Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı tarafından yayımlanan İnsani Gelişme Endeksi (İGE) insani gelişmeyi, gelirin yanı sıra eğitim ve sağlığa ilişkin göstergeleri de dikkate alarak ölçmeyi hedefleyen bir endekstir. İGE bir ülkenin kalkınmasının değerlendirilmesinde dikkate alınacak tek ölçütün ekonomik büyüme olmadığını, esas ölçütün kişiler ve onların kapasiteleri olduğunu vurgulamak için geliştirilmiştir.

2014 yılı HDI raporuna göre, 91 gelişmekte olan ülkede yaşayan yaklaşık 1,5 milyar insanın sağlık, eğitim ve yaşam standartları alanlarında tekrar eden yoksunluklar nedeniyle yoksulluk

içinde yaşadığını göstermektedir. Yoksulluk genel anlamda azalıyor olsa da yaklaşık 800 milyon insan, herhangi bir zorluğun ortaya çıkması durumunda yoksulluğun pençesine düşme riski altında bulunmaktadır.

2014 İnsani Gelişme Raporu’na göre, Türkiye’nin İnsani Gelişme Endeksi değeri 0,759 oldu. Türkiye, bu endeks değeri ile ‘Yüksek İnsani Gelişme’ kategorisine dahil oldu ve 187 ülke ve bölge arasında 69. sırada yer almıştır.

Ancak insani gelişmede eşitsizlik farkı düşüldüğünde, Türkiye’nin değeri boyut endekslerinin dağılımındaki eşitsizliğe bağlı olarak yüzde 15,8’lik bir kayıpla 0,639’a inmektedir.

Binyıl Kalkınma Hedefleri açısından Türkiye incelendiğinde büyük bir ilerleme kaydetmiştir.

Aşırı yoksulluk sınırı olarak belirlenen günlük 1 doların altında yaşayanların oranı 1994’te yüzde 1.1, 2002’de yüzde 0.2 iken 2006 yılında bu oran sıfırlanmıştır. Kişi başı günlük harcaması, cari satınalma gücü paritesine (SGP) göre 2,15 doların altında kalan fert oranı 2011 yılında %0,14 iken, bu oran 2012 yılında % 0,06 olarak tahmin edilmektedir. Yoksulluk sınırı, cari SGP’ye göre 4,3 dolar olarak alındığında ise 2011 yılında %2,79 olan yoksulluk oranı, 2012 yılında %2,27 olmuştur. Bunun yanında gıda yoksulluğu oranı da görece düşük bir seviyede seyretmektedir.

Türkiye, aynı zamanda, ilköğretime kayıtta cinsiyet eşitliğini hemen hemen sağlayarak, çocuk ve anne ölümlerinin azaltılmasında önemli ilerlemeler kaydetmiştir.

2013 HDI Raporuna Göre Türkiye İstatistikleri

Doğumda ortalama yaşam beklentisi 75,3

Ortalama eğitim görme süresi 7,6

Eğitim görme süresi beklentisi 14,4

Kişi başına düşen Gayrisafi milli gelir (2011 SGP$) 18391

40

Kadınların iş gücüne katılım oranı (% 15 yaş ve üstü) 29,4

Sağlığa yapılan kamu harcamaları (Gayri safi yurtiçi hasıla'nın yüzdesi, 2011) 6.7

Eğitime yapılan kamu harcamaları (Gayri safi yurtiçi hasıla'nın yüzdesi, 2005-

2012)

2,9

Yetişkinler arasında okuma yazma oranı (%, 15 yaş ve üstü) 94,1

Nüfusun en az ortaöğretimi tamamlamış yüzdesi (%, 25 yaş ve üstü, 2005-

2012)

49,4

Nüfusun istihdama oranı (%, 25 yaş ve üstü, 2012) 48,5

Genç işsizliği (%, 15-24 yaş arası, 2008-2012) 17,5

Enerji tedariği: Fosil Yakıtlar (2012, toplamın yüzdesi) 89,5

Enerji tedariği: Yenilenebilir Enerjiler (2012, toplamın yüzdesi) 10,3

Kişi başına düşen karbondioksit salımı (2010, ton) 4,1

Doğal kaynakların tükenmesi (Gayrisafi milli hasılanın yüzdesi, 2010-2012) 0,5

Ormanlık alan (2011, toplam alanın yüzdesi) 14,9

2030 yılındaki tahmini nüfus (milyon) 86.8

Yıllık nüfus artışı (%) (2010-2015) 1.2

Toplam doğurganlık oranı (bir kadın başına düşen doğum sayısı, 2010-2015) 2.1

Türkiye diğer ülkelerle karşılaştırıldığında ekonomik büyüklük bakımından OECD ülkesi olmasına rağmen yüksek insani gelişmişlik düzeyini yakalayamamıştır. Yüksek insani düzeye ulaşabilmesi için ilk 49 ülke içinde yer alması gerekmektedir. Kısaca 20 basamak daha atlaması gerekmektedir. Son endekse göre diğer ülkeler incelendiğinde ; Malezya (64), Bulgaristan (58),

Rusya (57), Libya (55), Romanya (54), Arjantin (49), Suudi Arabistan (34), Kıbrıs Rum Kesimi (32), Yunanistan (29), İsrail (19), Japonya (17), İngiltere (14) Türkiye'den yukarıda yer almaktadır.

İran 75'inci, Azerbaycan 76'ncı, Brezilya 79'uncu, Ermenistan 87'nci, Çin 91'inci, Filistin

107'nci, Mısır 110'uncu, Suriye 118'inci, Irak 120'nci, Hindistan 135'inci, Pakistan 146'ncı, Afganistan 169'uncu olmuştur. Sonuç olarak başarıya ulaşmak için uzun bir yol kattedilmesi gereklidir.

http://www.haberler.com/malezya/

http://www.haberler.com/bulgaristan/

http://www.haberler.com/rusya/

http://www.haberler.com/libya/

http://www.haberler.com/romanya/

http://www.haberler.com/arjantin/

http://www.haberler.com/arabistan/

http://www.haberler.com/kibris-rum-kesimi/

http://www.haberler.com/yunanistan/

http://www.haberler.com/israil/

http://www.haberler.com/japonya/

http://www.haberler.com/ingiltere/

http://www.haberler.com/turkiye/

http://www.haberler.com/iran/

http://www.haberler.com/azerbaycan/

http://www.haberler.com/brezilya/

http://www.haberler.com/ermenistan/

http://www.haberler.com/cin/

http://www.haberler.com/filistin/

http://www.haberler.com/misir/

http://www.haberler.com/suriye/

http://www.haberler.com/hindistan/

http://www.haberler.com/pakistan/

http://www.haberler.com/afganistan/

41

2.1.5. Sonuç

Küreselleşen dünyada yıkıcı savaşların sebep olduğu ortak sorunlar bir yandan da uluslararası ilişkilerde yaşanan sıkıntılar birçok uluslararası örgütü beraberinde getirmiştir. Bu beraberlikler uluslararası organizasyonların oluşumuna sebebiyet vermiştir.

Ekonomik, siyasi, mali ilişkilerin düzenli şekilde işlemesi için birçok uluslararası örgüt kurulmuştur. Bu örgütlerin bir kısmı coğrafi yakınlıklara göre bir kısmı da ekonomik ve

siyasi çıkarlara göre oluşmuştur.

42

Uygulamalar

43

Uygulama Soruları

44


45

Bölüm Soruları

1. Birleşmiş Milletlerin kuruluş amacını açıklayınız.

2. Birleşmiş Milletlerin ikizleri hangi kuruluşlardır açıklayınız?

3. İkinci Dünya Savaşının Uluslararası kuruluşların ortaya çıkışındaki önemi nedir?

4. Bin yıl kalkınma hedeflerini açıklayınız.

5. Aşağıdaki kısaltmaların tam açılımları Yazınız.

(FAO)

(WHO)

(IMO)

(WMO)

(ITU)

(UPU)

(IAEA):

Cevaplar

1)

2)

3)

4)

5)

6)

7)

8)

9)

10)

46

3. DÜNYA BANKASI VE ULUSLARARASI PARA FONU

47


3.1. 2. Dünya savaşı sonrası finansal dünyanın şekillenmesinde büyük rol oynayan iki büyük kuruluş vardır. Bunlardan biri Dünya Bankası diğeri Uluslararası Para Fonudur. Türkiye'de kurulduğundan itibaren üye oluduğu bu kuruluşlarla yakın ilişki içindedir. Bugünkü derste önce Dünya Bankası incelenecektir. Birbiriyle yakından alakalı 5 kuruluş Dünya Bankası Grubu’nu oluşturmaktadır. Dolayısıyla bu kuruluşların neler olduğu, kuruluşu, amaçları incelendikten sonra Uluslararası Para Fonu açıklanacaktır. Fon özellikle gelişmekte olan ülkeler açısından büyük önem taşımaktadır. Uyguladığı politikalarla sadece gelişmekte olan ülkeleri değil, gelişmiş üllkelri de etkilemiştir. Güvenli bir parasal ortam yaratmaya çalışan kuruluş finans piyasalarının önemli aktörlerindendir. bu nedenle ayrıntılı olarak incelenerek, Türkiye ilişkileri de açıklanacaktır.

48


49



50

Anahtar Kavramlar

51

Giriş

52

3.1. DÜNYA BANKASI VE ULUSLARARASI PARA FONU

Dünya Bankası, II. Dünya Savaş’ının ardından 1945 yılında Uluslararası Yeniden Yapılanma ve Kalkınma Bankası (IBRD) adıyla kurulmuş, 1947 yılında Birleşmiş Milletlerin özerk uzman kuruluşlarından biri olma özelliği kazanmıştır. Dünya Bankası IMF ile birlikte ve aynı tarihte kurulmuştur. O nedenle bu iki kuruma Bretton Woods İkizleri ya da Bretton Woods kurumları adı da verilmektedir Bu kurumun temel amacı gelişmiş ülkelerin, mali olanaklarını gelişme yolundaki ülkelere yönlendirerek dünya genelinde yaşam kalitesini arttırmak ve fakirliği azaltmak amacıyla, gelişme yolundaki ülkelere proje ve program kredileri vermektir. Günümüzde dünya devletlerinin 183′ü Dünya Bankası üyesidir. Bunlardan 11′i, Dünya Bankası sermayesinin %55′ine sahiptir. Kişi başına GSMH'ye göre yapılan dört gruplu sınıflandırmada Türkiye 3. grupta yer almakta, böylece 5 yıl geri ödemesiz 17 yıla kadar vadeli kredi kullanabilmektedir. Türkiye’nin sermayedeki payı ve oy gücü %0,5 düzeyindedir.

Yaygın olarak bilinenin aksine Dünya Bankası tek bir kuruluştan oluşmamakta ve birbiriyle yakından alakalı 5 kuruluş Dünya Bankası Grubu’nu oluşturmaktadır:

1. Uluslararası İmar ve Kalkınma Bankası (IBRD)

2. Uluslararası Mali İş Birliği (IFC)

3. Uluslararası Kalkınma Birliği (IDA)

4. Çok Taraflı Yatırım ve Garanti Ajansı (MIGA)

5. Uluslararası Yatırım Anlaşmazlıkları Çözüm Merkezi (ICSID)

3.1.1. Uluslararası İmar ve Kalkınma Bankası (IBRD)

Günümüzde iktisadi kalkınma amacıyla kredi sağlayan en önemli uluslararası kuruluşların

başında gelmektedir. Dünya Bankası Grubu’nun tarihsel olarak en eski ve etkinlik olarak en

büyüğünü oluşturmaktadır. Merkezi Washington’dadır. Kuruluş amacı adından da

anlaşılacağı gibi 2. Dünya Savaşı’nın tahrip ettiği Avrupa’nın yeniden imarıdır.

Banka’nın amaçları, Ana Sözleşmesi’nin 1.maddesinde şu şekilde sayılmıştır:

- Üye ülkelerin, savaşın oluşturduğu yıkıntıların yeniden imarı dahil olmak üzere, kalkınma ve yeniden yapılanma çabalarına verimli sermaye yatırımları kanalıyla yardımcı olmak, gelişmekte olan ülkelerin kaynaklarının geliştirilmesini özendirmek,

- Özel yabancı yatırımlara garanti vermek, krediye katılımda bulunmak yoluyla desteklemek, özel sermayenin yetersiz olduğu durumlarda kendi kaynaklarını kullanmak suretiyle destek sağlamak,

53

- Uluslararası ticareti geliştirmek, ödemeler dengesini sağlamak için kalkınma amaçlı uluslararası yatırımları özendirmek,

- Diğer kanallardan sağlanan kredileri yeniden düzenleyerek veya garanti ederek daha yararlı öncelikli alanlarda kullanılmasını sağlamak,

- Savaş döneminden barış dönemine geçişte mümkün olan en uygun şartların sağlanmasına yönelik uluslararası yatırımlara yön vermek

Yapısı ve Yönetimi

Guvernörler Kurulu, İcra Direktörleri Kurulu ve Başkandan oluşan 3 organı vardır. “Guvernörler Kurulu; genellikle maliye veya ekonomi bakanlarından oluşmaktadır. Her yıl Eylül veya Ekim aylarında IMF Guvernörler Kurulu ile birlikte toplanır.’’ İcra Direktörleri Kurulu; 24 üyeden oluşmaktadır. Beş üye Banka sermayesinde en fazla paya sahip olan ABD, İngiltere, Fransa, Almanya ve Japonya tarafından atanır. Geriye kalan 19 üye, her iki yılda bir

Guvernörler Kurulu tarafından seçilmektedir. Başkan, İcra Direktörleri tarafından 5 yıllık bir

dönem için seçilmektedir ve Dünya Bankası Grubu içindeki tüm kuruluşların da başkanlığını

yapmaktadır.

Dünya Bankası olanaklarını krediler, garanti ve diğer olanaklar olarak açıklayabilmek mümkündür. Dünya Bankası kredileri belirli bir kamusal projeyi finanse etmeye yönelik yatırım kredileri, belirli bir sektörü iyileştirmeye ya da yapısal değişimi gerçekleştirmeye yönelik uyum kredileri ve bu ikisinin bileşiminden oluşan karma krediler olarak üçe ayrılmaktadır. Garanti; gelişmekte olan ülkelerin altyapı yatırımlarının finansmanı için gerekli projelerin karşılaşabileceği siyasal riskleri kapsamak üzere geliştirilmiştir. Bu şekilde Dünya Bankası, yabancı sermayenin gelişme yolundaki ülkelere akmasını kolaylaştırmayı amaçlamaktadır. Garantiler üç şekilde görülmektedir: kısmi kredi garantisi, kısmi risk garantisi ve politika temelli garanti olmak üzere üç şekildedir. Dünya Bankası’nın doğrudan kredi sağlamanın yanında verdiği olanaklar, proje hazırlama olanağı, Dünya Bankası’nca yönetilen fonlardan sağlanan destek ve hibeler, diğer kuruluşlarla birlikte yapılan ortak finansmandır.

3.1.2. Uluslararası Mali İş Birliği (IFC)

IFC, IBRD’ nin daha çok hükümetler düzeyinde amaçlanan faaliyetlerine ek olarak, gelişmekte olan ülkelerdeki özel sektörü teşvik etmek için 1956 yılında kurulmuştur.’’ IFC, sürdürülebilir özel sektör gelişimini teşvik etmede aşağıda sıralanmış hususları göz önünde bulundurmaktadır"

- Gelişmekte olan ülkelerdeki özel sektör projelerinin finanse edilmesi,

- Gelişmekte olan ülkelerde uluslararası finansal piyasalarda mali kaynakların harekete geçirilmesinin sağlanmasında özel şirketlere yardımcı olunması,

54

- İşletmelere ve hükümetlere teknik ve danışmanlık hizmetinin sağlanması

IFC’ nin günümüzde 176 üyesi bulunmakta olup, IFC’ ye üye olmak için Banka’ ya üye olmak gereklidir. IFC’ nin ödenen sermayesi, üye ülkeler tarafından finanse edilmekte ve oy gücü de üye ülkenin sermaye payı ile sınırlandırılmaktadır.

3.1.3. Uluslararası Kalkınma Birliği (IDA)

1950’ li yılların sonlarında Dünya Bankası’nın kredi verme koşulları daha fakir durumdaki az gelişmiş ülkelerin ekonomik gereksinimlerini karşılamada yetersiz kalmıştır. Çünkü IBRD kredilerinden faydalanan ülkeler, genellikle yıllık kişi başına gelirleri yaklaşık 5 bin dolar civarında olan orta gelir düzeyine sahip ülkelerdi. Dolayısıyla gerekli koşullara sahip olmayan fakir ülkeler, Dünya Bankası kredilerinden yeterince yararlanmıyorlardı. Bu nedenle, daha esnek ödeme koşulları altında dünyadaki en fakir ülkelere borç vermek amacıyla 1960 yılında IDA kurulmuştur. ‘’ IDA kredileri 10 yılı geri ödemesiz olmak üzere sıfır faizli 34-40 yıllık vadelerle verilmektedir.’’ Ancak bu krediler hibe niteliğinde değildir geri ödenmesi gerekmektedir. 1999 yılı için kişi başına milli geliri 885 ABD$’ nın altında bulunan ülkeler kredi verilecek kategoride değerlendirilmektedir. IDA kredileri verilirken projenin özelliklerine değil, tamamen ülkenin ekonomik kapasitesine ve kredi değerliliğine bakılmaktadır. Bir ülkenin IDA kredilerinden yararlanması için bazı koşulları yerine getirmesi gerekmektedir:

- Kişi başına düşen milli gelirin en az gelişmişlik seviyesinde olması,

- Uluslararası sermaye piyasalarından yararlanmaması,

- Banka tarafından oluşturulmuş belli politik ve kurumsal standartları kabul etmesi,

- Ülkenin Dünya Bankası üyeliğine sahip olmasıdır.

IDA yönetimi ve denetimi bakımından Dünya Bankası ile tamamen aynı yapıya sahip olan, ancak Dünya Bankasından ayrı sermayesi, kaynakları ve dolayısıyla tüzel kişiliği bulunan bir kurumdur. Bu nedenle hesapları Banka’ dan ayrı tutulur, saklanır ve birbirlerinin karar ve

yükümlülüklerinden sorumlu değillerdir. IDA’ nın her üyesinin 500 oy hakkı vardır. Üyeler, 5000 dolar sermaye taahhüdü için ek bir oy hakkına sahip olurlar.

Türkiye IDA’ ya 1960 yılında üye olmuştur. Türkiye başlangıçta kendi yatırımlarının finansmanında IDA kredilerinden yararlanırken zamanla IDA’ ya katkıda bulunan ülkeler durumuna gelmiştir ve halen bu konumdadır.

3.1.4. Çok Taraflı Yatırım ve Garanti Ajansı (MIGA)

MIGA, gelişme yolundaki ülkelere yönelik yabancı sermaye yatırımlarını ticari risklere karşı garanti altına almak amacıyla 1988 yılında kurulmuştur. MIGA’ nın temel amacı, üye ülkeler arasında yatırım fonlarının verimlilik amacı doğrultusunda özellikle gelişme yolundaki ülkelere doğru akımını özendirmek ve bu çerçevede Dünya Bankası ve IFC’ nin çabalarına tamamlayıcı yönde katkıda bulunmaktır. MIGA’ nın bir yatırıma garanti verebilmesi için ;

55

- Yatırımın yapılacağı ülkenin gelişme yolundaki ülkeler sınıfından olması,

- Yatırımcının ve yatırım şeklinin MIGA Anlaşmasının tanımladığı çerçeveye uygun bulunması gerekmektedir.

Dünya Bankası içerisinde yer almasına karşılık MIGA’ nın yönetim yapısı IBRD, IDA ve IFC’ den farklıdır. IBRD, IDA ve IFC’ nin ortak Guvernörler Kurulu ve Direktörler Kurulu olmasına karşılık MIGA ‘ nın ayrı bir Guvernörler Kurulu ve Direktörler Kurulu vardır. Ancak IBRD Başkanı aynı zamanda MIGA Başkanıdır.

MIGA kuruluşundan bugüne 85 gelişmekte olan ülkede 650’den fazla projeyi garanti kapsamına almıştır. Projeler için garanti kapsamı 15 yıl kadardır. Her bir proje için 50 milyon doları aşmamak şartıyla projenin yüzde 90’ı kapsanmaktadır.

MIGA’ nın Garanti Kapsamına Aldığı Riskler

- Ev sahibi ülkenin gerek döviz yetersizliği gerekse döviz transferiyle ilgili mevzuat değişikliklerinin yarattığı döviz transfer sorunlarının doğması,

- Kamulaştırma veya diğer bir yolla garanti edilmiş yatırım konusu mülkün yatırım sahibi kuruluşun elinden çıkması,

- Yatırıma ilişkin proje sözleşmesini ev sahibi ülke tarafından bozulması veya iptal edilmesi,

- Savaş hali veya olağanüstü hallerin ortaya çıkması sonucu garanti konusu yatırıma devam edilememesi durumlarında ortaya çıkmaktadır.

3.1.5. Uluslararası Yatırım Anlaşmazlıkları Çözüm Merkezi (ICSID)

"ICSID hükümetler ve yabancı yatırımcılar arasında çıkan anlaşmazlıkların çözümüne yönelik

altyapıların oluşturulmasını teşvik ederek, uluslararası yatırım akımlarının arttırılmasını sağlamak amacıyla kurulmuştur."

ICSID sözleşmesi, 14 Ekim 1966 tarihinde 20 ülkenin sözleşmeyi onaylamasıyla yürürlüğe girmiştir. ICSID tüm üyeleri aynı zamanda IBRD üyesidir. ICSID’ nin temel amacı, üye olan ülkeler ile diğer üye ülkelerin kuruluşları arasında ortaya çıkacak yatırım anlaşmazlıkları ve uzlaşmazlıklarının çözümü için gerekli uzlaşma ortamını yaratmaktır.

Genellikle ev sahibi ülke ile yabancı yatırımcılar arasında ortaya çıkan herhangi bir uyuşmazlıkta mahkemeye başvurarak yargı kararı almak, yerel hukukun ulusal çıkarları gözetmesi nedeniyle yabancı yatırımcılar tarafından tercih edilmemektedir. Bu nedenle bir hakeme başvurarak ortak bir kesin hakem kararı alıp ona uymak veya bir uzlaştırmacı mercii önünde uzlaşma yolunu denemek, yabancı yatırımcılara daha uygun gelmektedir. ICSID bünyesinde üstlendiği bu görevi yerine getirmek üzere ‘’Uzlaşmazlık Paneli’’ ile ‘’ Tahkim Paneli’’ adı altında kurulmuş iki birim vardır. ICSID’ nin sermayesi veya borçlanma benzeri gelir kaynağı yoktur. Tüm geliri kendisine ulaşan uzlaşma ve tahkim istekleri karşılığında ilgili

56

taraflardan aldığı ücretlerden oluşmaktadır. ICSID Dünya Bankası’ na üye olma şartı aramadan tüm ülkelere açıktır. 2001 itibariyle üye ülke sayısı 133’tür. Türkiye ICSID’ ye 1989’ da üye olmuştur.

3.1.6. Dünya Bankası - Türkiye İlişkileri ve Genel Değerlendirme

Türkiye Dünya Bankası Grubu’nun (WBG) en büyük orta gelirli ortaklarından birisidir. 735

milyar dolar büyüklüğündeki gayrisafi yurt içi hasılası (GSYH) ile Türkiye dünyanın 18. büyük ekonomisidir.

Türkiye, 19 Şubat 1947'de Dünya Bankasına Ve IMF'ye üye olmuştur. Daha sonra kurua IFC ve IDA'ya katılımıysa 1 Eylül 1956 ve 7 Eylül 1960 tarihlerinde gerçekleşmiştir. 1950’de Dünya Bankası’nın Türkiye heyetinin başkanı olan Barker’ın adıyla anılan Barker Raporu’na göre:

Sanayileşme hedefinden vazgeçilmeyecek

Tarıma öncelik verilecek

Devletçilik tasfiye edilecek

Yabancı sermaye teşvik edilecekti.

Bu plan kabul edilmesine rağmen planın uygulanması mümkün olmamıştır. 1954-1960 yılları arasında kredi alınamadı.

Dünya Bankası kayıtlarına göre Türkiye üye olduğundan bu yana 159 kredi anlaşması imzalanmıştır. Türkiye’ nin Dünya Bankası Grubu kurumlarına olan borcunun, toplam dış borcu içindeki payı fazla değildir. 1947’de IBRD’ ye katılan Türkiye bu kuruma sağladığı sermaye katkısı açısından genel sıralamada 184 ülke arasında 34. Sırada bulunmakta idi. Bulunduğu ülke grubu içerisinde şuan ise 3. Sırada yer almaktadır.

Türkiye’nin Haziran 2004 yılı itibariyle kabul edilen toplam 141 projesi için Dünya Bankası’ ndan şimdiye kadar kullandığı toplam kredi miktarı ise; 22 milyar$ civarındadır. Türkiye 2013 yılı itibariyle kullanmış olduğu bu kredi miktarı ile en fazla kredi kullanan ilk 10 ülke içerisinde 6.sırada yer almıştır. 1111.7 milyon ABD doları sermaye taahhüdü bulunmaktadır. Toplam sermayedeki oy payı 0.68 ve oy sayısı 11367dir. Toplam oy gücündeki payı ise 0.68dir. Dünya Bankasının gelir gruplarına göre yapmış olduğu ülkeler sınıflandırmasına göre, Türkiye ‘’orta gelirli ülke’’ kategorisinde bulunduğu için Banka’dan aldığı kredilere 4-5 yılı geri ödemesiz olmak üzere toplam 17 yıl vade uygulanmaktadır. Bankadan sağlanan kaynakların etkin kullanımı ve kaynak tahsisinde önceliklerin doğru tespit edilmesi herkesten önce ülkemiz kamu yönetiminin sorumluluğundadır. Türkiye’ nin Dünya Bankası’ na ihtiyacı olduğu kadar Dünya Bankasının da Türkiye gibi ülkelere ihtiyacı vardır. Dünya Bankası sonuç itibariyle devletleri hedef alan bir mali kurumdur. Elindeki kaynakları gelir sağlama potansiyeli yüksek, geri ödeme konusunda risk taşımayan ülkelere yönlendirmek zorundadır.

57

Türkiye’nin Dünya Bankası grubunun alt kuruluşlarıyla olan ilişkisine bakacak olursak Uluslararası Finans Kurumu (IFC) dikkat çekmektedir. Türkiye IFC'nin ikinci en büyük müşterisidir. 2008 ile 2011 yılları arasında, IFC Türkiye’de 47 projeye 3,7 milyar ABD Doları tutarında yatırım yapmıştır. 2010 yılında IFC ilk IFC Operasyon Merkezi olarak İstanbul Ofisini açmıştır. Bugün IFC İstanbul Ofisi Washington DC dışındaki en büyük ofistir ve 200

kişilik personeli ile Avrupa, Orta Asaya ve Kuzey Afrika bölgesinde 52 ülkeye hizmet

vermektedir. 2012-14 döneminde Türkiye’de yapılan yatırımlar 2,1 milyar ABD Dolarını aşmıştır ve 2012-15 dönemi için beklenen yatırım programını geçmiştir.

Tüm dünyada Dünya Bankası en fazla kaynağı enerji sektörüne ayırmıştır. Enerji sektörünün kredilerden aldığı pay dönemler itibari ile dalgalanmalar gösterse de %20-25 aralığında değişmektedir. Türkiye'de de buna benzer bir gelişim vardır. Bankadan özellikle rüzgar enerjisi gibi yeşil enerji destekleri alınmaktadır.

Dünya Bankası Grubu, büyük ölçüde sonuçlara odaklanan bir program uygulaması, krediler ve teknik danışmanlık hizmetleri yoluyla, Türkiye Hükümeti’ni kalkınma hedeflerine ulaşma yolunda desteklemeye devam etmektedir. Stratejik işbirliği alanları arasında; özel sektörün geliştirilmesi, kamu maliyesi, enerji, iklim değişikliği, sağlık, eğitim, çevresel yönetim ve belediye hizmetleri yer almaktadır.

Şekil 1: Mali Yıllara Göre Taahütler

Kaynak: Dünya Bankası (milyon ABD doları)* IBRD ve IDA taahütleri

Dünya Bankası tarafından desteklenen kilit başarılar arasında aşağıdakiler yer almaktadır:

Son 10 yılda yaklaşık 4 milyar ABD$’nı bulan KOBİ kredi hatları yoluyla KOBİ’lerin ve ihracatçı şirketlerin orta vadeli finansmana erişimi sağlanmıştır.

2011 yılında IFC’nin 9 müşteri şirketi 465.000 mikro kredi ve neredeyse 460.000 KOBİ kredisi kullandırmıştır ve kalan Mikro-KOBİ portföyü 35,1 milyar ABD$’nı aşmaktadır (2011 sonu itibariyle).

2990

1370

11001305

318

0

500

1000

1500

2000

2500

3000

3500

2010 2011 2012 2013 2014

58

Dünya Bankası tarafından finanse edilen kredi hatları kapsamında orta vadeli finansmandan yararlanan KOBİ’lerde 17.500’den fazla kişinin istihdamı korunmuştur.

Ocak 2012 itibariyle, IFC’nin Türkiye’deki portföy şirketleri 90.000’in üzerinde kişiye istihdam sağlamıştır (29 şirket istihdam rakamlarını bildirmiştir)

2012 yılında yeni bir Ticaret Kanunu uygulamaya konulmuştur.

2004 yılında bir Yatırım Danışma Kurulu oluşturulmuştur. Her yıl toplanan Kurul üst düzey özel sektör yöneticilerini, kamudan karar vericileri ve uluslararası finansal kuruluşların temsilcilerini bir araya getirerek Türkiye’nin yatırım ortamını iyileştirmeye yönelik önlemleri tartışmalarını ve kararlaştırmalarını sağlamaktadır.

IFC, yurt dışına yatırım yapan Türk şirketlerine ait 20 projeye 500 milyon ABD$’nın üzerinde yatırım yapmıştır.

66 orta öğretim müfredatı revize edilmiştir.

Mesleki eğitim için 1.151 modül geliştirilmiştir.

50 orta öğretim ders kitabı revize edilmiştir.

2010 yılında web tabanlı bir mesleki rehberlik sistemi uygulamaya konulmuştur.

Okul düzeyindeki ihtiyaçların finanse edilmesi amacıyla okullaşma oranının düşük olduğu 60 ilçedeki 3.671 okula okul hibeleri sağlanmıştır.

Yenilenebilir enerji ve enerji verimliliği projelerinin finansmanı sayesinde yıllık 3,3 milyon ton sera gazı azaltımının sağlandığı tahmin edilmektedir.

Özel sektöre ait yenilenebilir enerji kaynaklarına dayalı üretim tesislerinde üretilen elektrik 2002 ile 2012 yılları arasında yedi kattan fazla artarak 1.490 GWh’dan 26.234 GWh’a yükselmiştir.

Elektrik sektörüne yaptığı yatırımlar yoluyla IFC 7,9 milyon tüketiciye ulaşmıştır.

2002 ile 2011 yılları arasında elektrik iletim hatları yaklaşık 7.000 km uzatılmıştır. İletim sisteminin genişletilmesi ve geliştirilmesi, sistemin güvenilirliğini arttırarak ilave 4,6 milyon haneye elektrik sağlayacak kadar bir iletim kapasitesi artışı sağlamıştır.

Sekiz bölgesel dağıtım şirketi sınırları içinde tüketicilerin yaşadığı elektrik kesintilerinin sayısında ve süresinde, sırasıyla %39 ile %37 arasında ve %78 ile %82 arasında azalma sağlanmıştır.

Sekiz bölgesel dağıtım şirketinde tahsilat verimliliğinde %96 ile %103 arasında bir artış sağlanmıştır.

59

3.2. IMF’ye Genel Bakış

Uluslararası Para Fonu ve Dünya Bankası kuruluşları 1929 Dünya Ekonomik Bunalımı ve bunun hemen ardından patlak veren 2. Dünya Savaşı’nın yarattığı ekonomik tahribatları, ödemeler dengesi sorunlarını, uluslararası parasal sistemde ortaya çıkan dengesizlikleri ve dış ticaret daralmalarını aşmanın bir aracı olarak kurulmuştur. Bugünün gelişmiş ülkeleri; gelişmemiş veya gelişmekte olan ülkelerin sorunları ile ilgilenmek zorundalar. Bu zorunluluk tamamiyle onların güvenliği ve daha da ilerlemeleri içindir. Çünkü, ekonomik ve siyasi yapıları zayıflayan ülkelerdeki sorunlar ister istemez, göç, salgın, hastalık, uyuşturucu ve yasadışı olayların artması şeklinde dünyayı baştan başa etkileyecektir. Tarih boyunca bu hep böyle olmuştur. Uluslararası Para Fonu (IMF), 1945 yılında 45 devletin bir araya geldigi Bretton Woods Konferansı’nda temelleri atılan uluslararası bir kurulustur. IMF, sundugu mali kaynaklarla bu ülkelerin sıkıntılarını atlatabilmesi için destek verecek ve bu ülke ile iliski içindeki diger ülkelerin de bu durumdan ekonomik anlamda zarar görmesini engelleyecektir. Dünya ekonomisine yön veren bu gelişmelere baglı olarak Türkiye 1947 yılında IMF’ye üye olmuş, diger ülkelerle ile olan ticari ilişkilerini artırmaya başlamış ve dış dünyaya daha entegre bir hale

gelmiştir.

3.2.1. IMF’nin Genel Yapısı

3.2.2. IMF’nin Oluşumu ve Uluslararası Parasal Sistemin Gelişimi

Globalleşen dünyada, bir yandan yıkıcı savaşların sebep olduğu ortak sorunlar, diğer yandan da uluslararası ilişkilerde yaşanan yoğunluk birçok uluslararası örgütü beraberinde getirmiştir. Kısaca IMF olarak tanımladığımız Uluslararası Para Fonu da uluslararası organizasyonların en önemlilerinden birisidir.

İhtiyaçların ve daha iyi yaşama koşullarının doğurduğu bir sonuç olarak başlayan uluslararası işbirliği ve etkileşim süreci, zamanla gelişerek kompleks bir yapı halini almıştır. Bu yapı özellikle ulusal paraların bir uluslararası değişim aracı rolünü yüklenmesi ile birlikte daha koordineli bir işbirliğine dönüşmüştür. Çünkü ekonomik ve mali ilişkilerin düzenli biçimde gelişebilmesi her şeyden önce, uluslararası ödeme sisteminin düzenli bir şekilde islemesine bağlıdır. Aksi takdirde mal ve hizmetlerin uluslararası dolasımı ciddi tıkanıklıklarla karsı karsıya kalabilmektedir. Bu durum mali tıkanıkların krize dönüştüğü ülkelerde ciddi sermaye kayıpları meydana getirmekte, bu da krizin ortaya çıktığı ülke veya ülkelerin dışında kalan diğer ülkelerin ekonomilerinin de etkilenmesine yol açmaktadır.

Bu bağlamda uluslararası parasal ve mali bir kurum olan IMF’nin kuruluşunda etkili olan en temel iki olay sırasıyla 1929 Dünya Ekonomik Bunalımı ve ardından patlak veren 2. Dünya Savaşı’dır. 1929 Dünya Ekonomik Bunalımı kapitalist sistemin karşılaştığı en büyük ekonomik bunalımdır. Milyonlarca insan işini kaybetmiş, ülkelerin üretimleri, milli gelirleri gerilemiş,

60

Karşılıklı ticaret büyük ölçüde sekteye uğramıştır. Pek çok ülke altın ve döviz rezervlerini koruyabilmek için ithalat kısıtlamalarına ve paralarını devalüe etmeye yönelmişlerdir. Bazı ülkeler yabancı parayla işlem yapılmasını yasaklamışlardır. Sonuçta uluslararası ticaret hızla daralmış, istihdam ve yaşam standartları düşmeye başlamıştır.

Dünya ekonomisinin bu büyük bunalımdan çıkısı büyük ölçüde İngiliz iktisatçı John Maynard Keynes'in ortaya koyduğu devlet müdahaleleri yoluyla olmuştur. Keynes 1936 yılında yayımladığı “İstihdam, Faiz ve Para Genel Teorisi” adlı kitabında, sonradan Keynesyen ekonomi adıyla anılacak olan devlet müdahalelerinin ekonomiye etkilerini incelemiştir. Deflasyonist bir gelişmeden depresyona geçen kapitalist dünya ülkeleri ekonomiye devlet müdahalesi yapmak suretiyle ekonomilerini canlandırmıştır. Fakat canlanmanın ilk sonuçlarının alınmaya başlandığı sıralarda 2. Dünya Savaşı çıkmıştır. Savaşın çıkısı ise büyük ölçüde Almanya'nın ekonomik bunalımdan gördüğü zarara dayalıdır. Savaşın sonlarına doğru dünya kapitalizminin karşılaşacağı bu tür bunalımları daha kolay atlatabilmesi için uluslararası bir işbirliğine gitmenin ve bunu kurumsallaştırmanın gerekli olduğu anlaşılmıştır. Bu çerçevede likidite sıkışıklığını giderecek bir para fonu olarak IMF, ilk tasarlanan kurumlardan biridir.

IMF, geçici ödemeler dengesi sıkıntıları çeken ülkelerin bu sıkıntılar nedeniyle ithalat kısıtlamalarına gitmemelerinin sağlanması için destek vermek üzere tasarlanmıştır. Çünkü dış denge kriziyle karşılaşan ülkelerin ilk başvurdukları yol ya miktar kısıtlamaları ya da tarifeler (gümrük vergileri ve benzerleri) yoluyla ithalat kısıtlamasına gitmektir. Bu yolla dış ticaret açıklarını ve dolayısıyla cari denge sorunlarını çözmeye çalışırlar. Oysa bir ya da bir kaç ülkenin bu şekilde ithalat kısıtlamasına gitmesi diğer ülkelerde de benzeri uygulamaların zincirleme olarak yürürlüğe girmesine yol açarak dünya ticaret hacminin daralmasına neden olur. Bu durum ise uluslararası refah seviyesini düşüren bir gelişmedir. Uluslararası ticaretin hızlı gelişimine bağlı olarak para ve döviz kurları ülkelerin istihdam düzeylerini, gelir seviyelerini ve dış dengelerini etkileyebilen önemli bir politika aracı haline gelmiştir. Altın Para Standardı ve Bretton Woods sisteminin de IMF’nin oluşumunda önemli bir yeri vardır.

IMF'nin Kuruluşu ve Amaçları

IMF’nin kuruluş amacı, oluşan ekonomik krizlere uluslararası bazda bir çözüm bulmaktır. Daha çok gelişmekte olan ülke ekonomilerinin istikrara kavuşturulması konusunda faaliyet gösteren IMF’nin temel amaçları ve politikaları da kuruluş gayesi olan ana hedeflerinden farklı değildir.

IMF’nin Günümüzdeki Görevleri

- Geçici biçimde ciddi dış ödeme açığı ve ekonomik istikrarsızlığa sürüklenen ülkelere kısa vadeli kredi sağlamak - Mali krize giren ve dolayısıyla ulusal parası yoğun spekülasyona uğrayan ülkelere krizin atlatılması için mali destekte bulunmak

61

- Üye ülkelerin uluslararası ticari bankalara ve resmi kuruluşlara olan ve ödenmeyen borçlarının ortaya çıkması durumunda sorunun çözümü için aracılık yapmak, yeni ödeme planları ve borç erteleme anlaşmalarının hazırlanmasına yardımcı olmak

- Uluslararası mali sistemin işleyişine zarar vermesini önlemek üzere üye ülkelerin kur

politikalarını gözetlemek ve denetlemek

- Üye ülkelerde dış ticaret ve kambiyo rejimlerinin liberalizasyonunu özendirici çalışmalar da bulunmak, bu konularda üyelere teknik yardım ve eğitim hizmetleri sunmak

- Dünya Bankasıyla iş birliği içerisindeki üye ülkelerde makro ekonomik ve yapısal uyum politikalarına finansal destek sağlamak.

3.2.3.IMF’nin Organizasyon Yapısı

IMF bünyesinde 187 üye ülke bulunmaktadır. Merkezi Washington’dadır. Yönetim kurulunda ülkeleri veya ülke gruplarını temsil eden 24 direktör vardır. IMF yarısı ekonomistlerden oluşan yaklaşık 2.500 kişilik bir personele sahiptir. IMF’nin resmi organları ; Güvernörler Kurulu, Yürütme Kurulu, IMF Başkanı IMF bünyesindeki gayri resmi organlar ; Uluslararası Para ve Finans Komitesi, Kalkınma Komitesi

IMF bünyesinde yer almayan unsurlar ; Ülkelerin yetkili mercileri, G-7, G-20, G-24

a. Güvernörler Kurulu

Her ülke tarafından atanmış güvernörler vardır. IMF’nin en yüksek yetkili organı olan Güvernörler Kurulu, yetkilerinin bir kısmın Yürütme Kuruluna devredebilir. Yılda bir kez toplanırlar. Kotaların arttırılması, fonun altın satışı, yeni SDR (özel çekme hakkı) yaratılması gibi kararların uygulanabilmesi için %85 oy çoğunluğu gereklidir.

b. Yürütme kurulu

Fonun günlük işlerinin yürütülmesinden sorumludur. Üye ülkeler tarafından atanan veya seçilen 24 üyeden oluşur. Kendisine verilen yetkiler doğrultusunda kararlar almaktadır. IMF Başkanı başkanlık eder. IMF Başkanları Avrupa ülkelerinden seçilir.

62

c. Uluslararası Para ve Finans Komitesi

İlk ismi Geçici Komite ya da Ara Komitedir. Amacı, uluslararası para sisteminin yönetimi ve yapılan uygulamaların gözetimine yönelik faaliyetleri gerçekleştirmektir. Hem güvenörler kuruluna hem de yürütme kuruluna hazırladığı raporlarla tavsiyede bulunur.

d. Kalkınma Komitesi Yönetimsel yapı içinde yoktur. Esas olarak az gelişmiş ülkelere reel kaynak transferi ile ilgileniyor.

3.2.4. Kota

Üyelerin fonla yapacağı mali işlemler ve yönetime katılmadaki ağırlıkları onların kotalarına bağlıdır.

Kotaların Başlıca Özellikleri ;

-Üyelik Katkısı: Üye ülkelerin kotası ülkenin fona sağlamak zorunda olduğu maksimum finansal kaynak miktarını göstermektedir.

- Oy Verme Hakkı: Kotalar aynı zamanda üye ülkelerin fondaki oy haklarını da büyük ölçüde etkilemektedir. IMF’ye üye olan her ülke, temel oylarının yanında her 100 bin SDR(özel

çekme hakkı)’ye karşılık 1 oy elde etmektedir.

- Fondan Sağlanacak Kredi: Üye ülkelerin fondan elde edebileceği finansman miktarı kotasına bağlı olarak belirlenmektedir. -Yeni SDR’lerin dağıtılması : Üye ülkelerin kotaları çerçevesinde gerçekleştiriliyor.

Türkiye’nin IMF kotası

Bir ülke IMF ‘ye üye olduğunda ekonomisinin diğer üye ülkelere mukayeseli durumuna göre bir kota belirlenmektedir. Kotalar genellikle 5 yılda bir gözden geçirilir. Kota değişiklikleri belirlenirken ülkelerin cari işlemleri ülkelerin GSYİH ve resmi rezerv düzeyi gibi iktisadi faktörler dikkate alınmaktadır. Bir ülkenin IMF’ deki oy gücü kotasına göre belirlenmektedir. 2008 yılı Eylül ayı itibariyle IMF’nin toplam kotası 217.314 milyon SDR olup, Türkiye’nin kotası 1.191 milyon SDR dir.

63

3.2.5. IMF’ den Borç Alma Süreci

Bir üye ülke, bir ödemeler dengesi ihtiyacına sahipse (fiili veya potansiyel) , yani ileriye yönelik yeterli bir rezerv tamponunu muhafaza ederken net uluslararası ödemelerini karşılamak için uygun koşullarda yeterli finansman bulamıyorsa, IMF’den mali yardım talep edebilir. IMF’den alınan borç, bir ülkenin ödemeler dengesini düzeltmek ve güçlü ekonomik büyüme için gerekli koşulları yeniden tesis etmek için yapmak zorunda olduğu reform ve politikalara uyumu kolaylaştıran bir tampon görevi görür.

Bir üye ülkeden gelen talep üzerine, IMF borcu çoğu zaman bir düzenleme (anlaşma) çerçevesinde verir. Bu düzenlemeler ülkenin ödemeler dengesindeki sorunları çözmek için uygulamayı kabul ettiği belirli politikaları ve tedbirleri içerir. Bir düzenleme çerçevesindeki ekonomik program, ülke tarafından IMF ile danışma içerisinde hazırlanır ve bir “Niyet Mektubu” ile IMF’nin Yönetim Kuruluna sunulur. Düzenlemenin Kurul tarafından onaylanmasından sonra, borç çoğu zaman programın uygulanmasına paralel bir şekilde, aşamalı taksitler şeklinde serbest bırakılır. Bazı düzenlemeler ülkelere IMF mali kaynaklarına tek seferde peşin erişim de sağlayabilir.

Borç verme araçları;

Stand-by düzenlemeleri: IMF’nin ödemeler dengesi sorunları yaşayan yükselen Pazar ülkelerine yönelik başlıca borçlanma aracıdır.

Genişletilmiş Fon Kolaylığı: Ülkelerin kısmen makroekonomik dengesizliklere göre düzeltilmesi daha uzun sürebilecek yapısal sorunlardan kaynaklanan ödemeler dengesi zorluklarını ele almalarına yardımcı olmak için kullanılır.

Kredi hatları: Esnek Kredi Hattı ve İhtiyati Kredi Hattı, güçlü temellere ve sağlam politikalara

sahip olan ve ödemeler dengesinde yakın bir baskı altında olmayan ülkeler içindir.

Düşük gelirli ülkelere borç verme: IMF, ödemeler dengesi sorununun mahiyetine bağlı olarak değişen, düşük gelirli ülkelere yönelik çeşitli kredi kolaylıkları sunmaktadır. İmtiyazlı finansman koşullarının sunulduğu bu düzenlemelerde faiz oranı halihazırda yüzde sıfır olarak belirlenmiştir.

64

Türkiye IMF İlişkilerinin Kapsamı

Uluslararası Para Fonu, üye ülkelerinin finansman ihtiyacını karşılamak, ödemeler dengesi açığını kapatmak, ülkede ekonomik istikrarı sağlamak amacıyla kurulmuştur. Bu amaç doğrultusunda finansman kolaylığı sağlayacağı ülkelerin uygulayacağı ekonomik programları da belirlemeye başlamıştır. Fakat IMF tarafından uygulanan istikrar programları ülkenin ekonomik yapı ve şartlarına zaman zaman uymayarak olumsuz sonuçlar doğurabilmektedir.

Türkiye, IMF ile 1947 yılından günümüze kadar ekonomik krizlerden kurtulabilmek, yapısal reformları sağlayabilmek ve finansman ihtiyacını giderebilmek için farklı dönemlerde farklı önlemleri içeren 19 kez IMF destekli ekonomik programları uygulamasına rağmen bu politikaların büyük bir kısmı gerek yapısal düzenlemelerin yeterli olmamasından, gerekse siyasi değişimlerin politikaların uygulama sürecini etkilemesinden dolayı gerekli başarıyı gösterememiştir. 1961'den 1970 yılına kadar her yıl imzalanırken bu tarihten sonra 8 yıl sürecek bir ara verilmiştir. 1978-1980 aralığında her yıl olmak üzere anlaşma yapılmıştır. 1980'den itibaren daha uzun süreli anlaşmalar imzalanmıştır. 19. stand-by anlaşması Ocak 2005'de imzalanmış ve 2008'e kadar sürmüştür. Son anlaşmanın geri ödeme planı ise 2013 yılına kadar devam etmiştir.

53 yıllık stand-by döneminde, genellikle krizlerin ardından mecburen stand-by anlaşmasına giden Türkiye, bu süreçte IMF'den 50 milyar doların üzerinde kaynak sağlamıştır. Türkiye'nin IMF'ye olan 8 milyar dolarlık borcu geri ödeme planı içinde 2013 yılında sona ermiştir.

Sonuç

Türkiye, 58 yıllık IMF geçmişinde, 53 yıllık stand-by döneminde, genellikle krizlerin ardından mecburen stand-by anlaşmasına 19 kere gitmiştir. Şimdiye kadar bir "süresi uzatılmış fon karşılığı" ve bir de yakın izleme programı dahil olmak üzere, toplamda 24 yılı bulan anlaşmalar imzaladı. Türkiye, bu süreçte IMF'den 50 milyar doların üzerinde kaynak sağlamıştır. Türkiye'nin IMF'ye olan 8 milyar dolarlık borcu geri ödeme planı içinde 2013 yılında sona ermiştir.

65

Uygulamalar

66

Uygulama Soruları

67


68

Bölüm Soruları

1)

2)

3)

4)

5)

6)

7)

8)

9)

10)

Cevaplar

1)

2)

3)

4)

5)

6)

7)

8)

9)

10)

69

4. KÜRESELLEŞME VE KAMU KURULUŞLARI

70


4.1. Küreselleşme sürecinde sadece özel sektör değil kamu da etkilenmiştir. Ulusal olarak kabul edilen kamu kurumları, uluslararası piyasalarla etkileşime girmişlerdir. Sadece yerel devleti için para basmak amacıyla kurulan merkez bankalarını örenek olarak verebiliriz. Merkez bankalarının ulusal faaliyetlerinin yanında uluslararası faaliyetleri, hatta bu piyasaları etkileme güçleri vardır. Avrupa Birliğinde küreselleşme süreci daha ileri taşınarak uluslar üstü bir merkez bankası kurulmuştur. Bu nedenle bu derste önce Merkez Bankalarını, Avrupa Merkez Bankasını daha sonra Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankasını incelenecektir.

71


72



73

Anahtar Kavramlar

74

Giriş

75

4.1. MERKEZ BANKACILIĞI

Günümüz Merkez Bankacılığının doğmasında ve gelişiminde İngiltere Bankası büyük rol oynamıştır.İlk MB olan bu banka 1694 yılında özellikle devlete borç vermek amacıyla anonim şirket olarak yapılandırılmıştır.Uyguladığı reeskont politikalarıyla ülkenin para ve kredi hacmini büyük ölçüde etkilemeye başlayan bu banka banknot çıkarmanın yanında devletin bankerliğini de yaparak geliştirdiği bankacılık ilkeleri ve tekniği ile günümüz Merkez Bankacılığının temellerini oluşturmuştur.

Merkez Bankası’nın fonksiyonları incelendiğinde, ulusal paranın iç ve dış değerinin korunması,ödeme sisteminin kesintiye uğramadan işletilmesi,mali sistemin istikrarının sağlanamsına yönelik politikaların uygulanması,Merkez Bankası tarafından makro ekonomik düzeyde para politikası aracılığıyla gerçekleştirilmektedir. Bu nedenle küreselleşme sürecinde etkin bir kamu kurumudur.

Merkez Bankası mali sistemin sağlıklı işlemesi için bankacılık sisteminin mali yapılarını da gözetir.MB,bankaların bankasıdır ve bankalara rakip bir kurum değildir.

4.2. Avrupa Merkez Bankası

Henüz çok genç bir oluşuma sahip olan Avrupa Merkez Bankası (AMB), özellikle Alman Merkez Bankası ile Bundesbank’ı model almıştır. AMB 1 Haziran 1994 tarihinde Frankfurt’ta kurulmustur.

Her ülkenin MB’nın kurumsal yapıları farklılıklar göstermekle birlikte, Avrupa Birliği’nin ekonomik ve parasal birliğin tamamlanması yönündeki çalışmaları içinde mali politikalarda uyumun sağlanması ve tek para birimine işlevsellik kazandırılması için tek bir merkezden

denetim ve idarenin gerekliliği, Avrupa Merkez Bankası Sistemi’nin(AMBS) kuruluşunun temelini oluşturmuştur.

"AMBS;Avrupa Merkez Bankası(AMB) adı altında bir merkezi kuruluş ve bu kuruluş bünyesinde yer alan Avrupa Birliği’ne üye ülkelerin milli MB’larından oluşan bir sistemdir.AMBS,bütünü itibariyle tüzel bir kişiliğe sahip olmayıp,ortak bir kurallar bütünü tarafından yönetilen ve kendisine verilen görevler çerçevesinde işlerini sürdürecek olan AMB ve milli MB’ları kendileri tüzel kişiliğe sahip olduklarından AMBS karar verme organları olan Konsey ve Yönetim Kurulu,AMB’nin tüzel kişiliğinden yararlanırlar".

AMBS’nin amaçları:

Sistemin asıl amacı fiyat istikrarını sağlamaktır.

Sistem, bu amacı gerçekleştirirken, Avrupa Birliği’nin ekonomi politikasını destekleyecektir.

Sistem, serbest ve rekabetçi piyasalarla uyumlu bir biçimde etkinliğini sürdürecektir.

76

AMBS’nin üstlendiği temel görevler:

AB’nin para politikasını açık ve kesin bir şekilde belirtmek ve uygulamak,

AB’nin döviz kuru politikasına uygun bir biçimde dövüz işlemlerini yönetmek,

AB’ye üye ülkelerin resmi döviz rezervlerini bünyesinde bulundurmak ve bunları sevk,kontrol ve idare etmek,

Ödeme sistemlerinin aksamadan sürdürülmesini sağlamak,

Mali sistemin denetimini etkin bir biçimde yapmak ve mali istikrarın korunmasına yönelik politikaları açık olarak belirtmek ve uygulanmasını sağlamayı görev saymıştır.

AMB’nin bir takım ek görevleri de bulunmaktadır:

• Banknotlar: AMB Euro Bölgesi içinde banknotların ihracı konusunda yetki verme hakkına sahiptir.

• İstatistikler: AMB görevlerini yerine getirebilmek için gerekli olan istatistiksel bilgileri Ulusal Merkez Bankalarının işbirliği ile ya ulusal makamlardan ya da direk ekonomik birimlerden toplamaktadır.

• Finansal istikrar ve Denetim: Eurosistem, finansal sistemin istikrarı ve kredi kuruluşlarının basiretli denetimi ile ilgilenen yetkili makamlar tarafından izlenen politikaların etkin bir şekilde yapılmasına katkıda bulunmaktadır.

• Uluslararası ve Avrupa işbirliği: AMB Eurosistem’e verilen görevler hakkında hem AB içinde hem de uluslararası düzeydeki forumların çalısmaları ile bu forumlarla ilgilenen kurum ve kuruluşların ilişkili çalışmalarını sürdürmektedir.

4.3. T.C MERKEZ BANKASI

4.3.1. Tarihçesi

Altın para sistemi terk edildi.Kağıt paranın tedavülü zorunlu kılındı.buna rağmen piyasada ikili para sistemi (kağıt para ve altın) bir süre devam etti.Cumhuriyetin ilk yıllarında banknotlar hızla değer kaybına uğradı.Bu genel düşüş eğiliminin yanında Türk Lirası mevsimsel dalgalanmalardan da etkileniyordu.Türk lirasının değeri dış ticaret dengesi tarafından belirleniyordu.1929yılında hükümet Türk parasının dış değerini korumak amacıyla önlemler aldı.Döviz spekülasyonları ve döviz üzerinden avans verme işlemleri yasaklandı.Ayrıca doğrudan veya dolaylı olarak döviz alım satımına kısıtlamalar getirildi.1929 yılında ABD’de ortaya çıkan “Büyük Bunalım“ kısa sürede Avrupa‘ya yayıldı.Türk lirası hızla değer kaybetmeye başladı.1930’da “Türk Parasının Değerini Koruma Hakkında Kanun“ çıkarıldı. Merkez Bankası 3 Ekim 1931 tarihinde faaliyete geçti.

77

4.3.2. TCMB Temel Amacı, Görevi Ve Yetkileri

TEMEL GÖREVLERİ:Merkez Bankası’nın temel amacı fiyat istikrarını sağlamaktır.Banka fiyat istikrarını sağlamak için uygulayacağı para politikasını ve kullanacağı para politikası araçlarını doğrudan kendisi belirler.

4.3.3. Merkez Bankası’nın temel görevleri;

- Açık piyasa işlemleri yapmak,

- Hükümetle birlikte Türk Lirasının iç ve dış değerini korumak için gerekli tedbirleri almak ve kur rejimini belirlemek,

- Zorunlu karşılıklar ve umumi disponibilite ile ilgili usul ve esasları belirlemek,

- Reeskont ve avans işlemleri yapmak,

- Ülke altın ve döviz rezervlerini yönetmek,

- Ödeme ve menkul kıymet transferi ve mutabakat sistemleri kurmak ve bunların kesintisiz işlemelerini sağlamak,

- Finansal sistemde istikrarı sağlayıcı ve para ve döviz piyasaları ile ilgili düzenleyici tedbirleri almak,

- Mali piyasaları izlemektir.

4.3.4. Merkez Bankası’nın yetkileri;

- Türkiye’de banknot ihracı imtiyazı tek elden Banka’ya aittir.

- Banka, Hükümetle birlikte enflasyon hedefini tespit eder, buna uyumlu olarak para politikasını belirler.

- Banka, Kanunda belirtilen para politikası araçlarını kullanmaya, uygun bulacağı diğer para politikası araçlarını da doğrudan belirlemeye ve uygulamaya yetkilidir.

- Banka, nihai kredi mercii olarak bankalara kredi verme işlerini yürütür.

- Banka, mali piyasaları izlemek amacıyla bankalar ve diğer mali kurumlardan ve diğer kuruluşlardan gerekli bilgileri istemeye ve istatistiki bilgi toplamaya yetkilidir.

78

4.3.5. Merkez Bankası’nın başlıca müşavirlik görevleri;

- Banka, Hükümetin mali ve ekonomik müşaviri, mali ajanı ve haznedarıdır.

- Banka, finansal sistemle ilgili olarak istenilecek hususlarda Hükümete görüş verir, bankalar ve uygun göreceği diğer mali kurumlar hakkındaki görüşlerini ve tespitlerini Başbakanlık ile telkinde bulunur.

- Banka, Kanunla ve mevzuatla kendisine verilen yetki ve görevlerle ilgili olarak düzenlemeler yapmaya, bu düzenlemelere tabi kurum ve kuruluşlar nezdinde bunlara uygun hareket edilip

edilmediğini ve kendisine gönderilen bilgilerin doğru olup olmadığını denetlemeye görevli ve yetkilidir.

4.4. MERKEZ BANKASI’NIN ORGANLARI VE TEŞKİLAT

4.4.1. GENEL KURUL

Bankanın pay sahipleri defterinde yazılı bulunan hissedarlar, Bankanın Genel Kurulunu teşkil ederler. Genel Kurul, her yıl Banka Esas Mukavelesi ile tespit edilen vakitte toplanır. Genel Kurula Başkan (Guvernör) başkanlık eder. Her on hisseye sahip olan veya bu miktar hisseyi

temsil eden kimse bir oya maliktir. Hisse senetleri nama yazılı olup Bankanın ilk kuruluşunda olduğu gibi dört sınıfa ayrılmıştır. (A) sınıfı hisse senetleri Hazineye aittir ve Banka sermayesinin yüzde 51'inden aşağı düşemez. (B) sınıfı hisse senetleri Türkiye'de faaliyette bulunan milli bankalara ayrılmıştır. (C) sınıfı hisse senetleri, milli bankalar dışında kalan diğer bankalarla imtiyazlı şirketlere ayrılmıştır. (D) sınıfı hisse senetleri de yine Türk ticaret müesseslerine ve Türk vatandaşlığını haiz tüzel ve gerçek kişilere tahsis edilmiştir.

4.4.2. BANKA MECLİSİ

Banka Meclisi Başkan (Guvernör) ile Genel Kurulca seçilecek altı üyeden kurulur. Başkan (Guvernör), Banka Meclisi Başkanıdır. Banka Meclisi üyelerinin görev süresi, üç yıldır. Her yıl Meclis üyelerinin üçte biri yenilenir. Süreleri biten üyelerin yeniden seçilir.

4.4.3. PARA POLİTİKASI KURULU

Para Politikası Kurulu, Başkan (Guvernör)'ın başkanlığı altında, Başkan (Guvernör) Yardımcıları, Banka Meclisince üyeleri arasından seçilecek bir üye ve Başkan (Guvernör)'ın önerisi üzerine müşterek kararla atanacak bir üyeden oluşur. Hazine Müsteşarı veya belirleyeceği Müsteşar Yardımcısı toplantılara oy hakkı olmaksızın katılabilir. Başkanlık, Başkan (Guvernör) Yardımcılığı ve Banka Meclisi üyeliği görevi sona erenlerin Para Politikası Kurulu üyeliği de sona erer. Müşterek kararla atanacak üyenin para politikası konusunda çalışmalarının bulunması ve ekonomi, işletme, bankacılık ve finans alanlarından birinde akademik unvana sahip, görevi ile ilgili alanda en az 10 yıl çalışmış, yeterli bilgi ve tecrübeye sahip olması gerekir. Bu üyenin görev süresi beş yıldır.

79

Para Politikası Kurulu;

a) Fiyat istikrarını sağlamak amacıyla para politikası ilke ve stratejilerinin belirlenmesi,

b) Para politikası stratejisi çerçevesinde Hükümetle birlikte enflasyon hedefinin belirlenmesi,

c) Para politikası hedefleri ve uygulamaları konusunda belirli dönemler itibarıyla raporlar hazırlayarak Hükümetin ve belirleyeceği esaslar doğrultusunda kamuoyunun bilgilendirilmesi,

d) Hükümetle birlikte Türk Lirasının iç ve dış değerini korumak için gerekli tedbirlerin alınması ve yabancı paralar ile altın karşısındaki muadeletini tespit etmeye yönelik kur rejiminin belirlenmesi ile görevli ve yetkilidir.

Para Politikası Kurulu kararları, Başkan (Guvernör) tarafından yürütülür ve Banka Meclisinin bilgisine sunulur.

4.4.4. DENETLEME KURULU

Denetleme Kurulu, Bankanın bütün muamele ve hesaplarını denetler. Başkanlık, Denetleme Kurulunun talep edeceği bütün malumat ve vesikaları vermekle yükümlüdür. Denetleme Kurulunun yönetme yetkisi olmayıp, mütalaalarını yazılı olarak Banka Meclisine bildirir ve bir kopyasını da Başbakanlığa verir. Kurul yıl sonunda muamele ve hesaplar hakkında hazırlayacağı raporu Genel Kurula arz eder. Denetleme Kurulu üyeleri hissedarlar tarafından seçilir. A sınıfı hissedarınca bir üye, B ve C sınıfı hissedarlarınca iki üye, D sınıfı hissedarlarınca bir üye olmak üzere seçilen dört üyeden oluşur. Görev süreleri 2 yıldır. Denetleme Kurulu üyeleri, Bankanın karına katılamazlar.

4.4.5. BAŞKANLIK (GUVERNÖRLÜK)

Başkan (Guvernör),Bakanlar Kurulu kararıyla beş yıllık bir dönem için atanır. Bu sürenin sonunda yeniden atanabilir. Başkanlık görevi, özel bir kanuna dayandırılmadıkça Banka dışında teşrii, resmi veya özel herhangi bir görev ile birleştirilemez. Bundan başka Başkan (Guvarnör) ticaretle uğraşamayacağı gibi, bankalar ve şirketlere de hissedar olamaz. Hayır dernekleri ile amacı hayır, sosyal ve eğitim işlerine yönelmiş vakıflardaki görevler ve kar amacı gütmeyen kooperatif ortaklığı bu hüküm dışındadır.

4.4.6. YÖNETİM KOMİTESİ

Yönetim Komitesi, Başkan (Guvernör)'ın başkanlığı altında Başkan (Guvernör) Yardımcılarından kurulur. Başkan (Guvernör)'ın başkanlık edemediği hallerde, tayin edeceği Başkan (Guvernör) Yardımcısı Yönetim Komitesine başkanlık eder.

4.4.7. İDARE MERKEZİ

İdare Merkezi, Başkanlık ve birimlerden oluşur. İdare Merkezi Teşkilatı, 14 Genel Müdürlük ve Güvenlik ve Savunma Sekreterliği olmak üzere toplam 15 birimden oluşturulmuştur. Genel

80

Müdür ve Güvenlik ve Savunma Sekreteri birim başkanı olarak birimini bu Yönetmelikle yer alan usul ve esaslar doğrultusunda sevk ve idare eder. Birim başkanı, birimin tüm görevlerinin yerine getirilmesinden ve yönetiminden sorumludur.

4.4.8. BANKNOT MATBAASI GENEL MÜDÜRLÜĞÜ

Türk lirası ve bedeli karşılığında yabancı devlet banknotları, DİBS, hisse senedi ve tahvil, milli piyango bileti ve vize etiketi gibi kıymetli kağıtları üretmek,

Banknot ve kıymetli kağıt üretimi ile bağlantılı matbu evrakı üretmek veya temin etmek,

İhtiyaç duyulan her türlü mal ve hizmet alımı ile satımını yapmak, Birimin sosyal işler, muhasebe, mensup ödeme sistemi ve EFT işlemlerini yürütmek, bilgi işlem ve vezne hizmeti vermek,

Siparişlerin zamanında karşılanması için gerekli çalışmaları yürütmek ve bu amaçla ilgili birimlerle iş birliği yapmak,

Sahteliğinden şüphe edilen Türk lirası ve yabancı devlet banknotları ile ilgili incelemeler yapmak, sahtecilik ile etkin mücadele kapsamında gerekli faaliyette bulunmak,

Kalite Yönetim Sistemini işletmek ve sürekliliğini sağlamak,

Faaliyet alanı ile ilgili her türlü teknolojik gelişmeyi izlemek ve uygulamak,

Birimin çalışma ve uygulama esaslarını düzenlemek ve yürütmek ile görevlidir.

4.4.9. ŞUBELER

Şubeler, Banka Meclisi Kararı ile gerekli görülen yerlerde açılmaktadır. Bankanın bu husustaki kararları Başbakanlığa bildirilir.

4.5. MERKEZ BANKALARININ BAĞIMSIZLIĞI

Bağımsızlık, Merkez Bankası’nın para politikasına İlişkin ölçü, karar ve uygulamalarında siyasal otoriteler (hükümet,parlamento) ya da diğer baskı gruplarının etkisinde olmamasıdır.Bağımsızlık ile birlikte uzmanların bilgi ve önerileri daha objektif olarak değerlendirilmeye başlanacaktır.

Son yıllarda Merkez Bankası’nın bağımsızlığı ile ilgili konularda yapılan çalışmalar giderek artmaya başlamıştır.Bu konu Merkez Bankaları’na para politikası fonksiyonunun eklenmesi ile yoğunluk kazanmıştır.

Merkez Bankaları’nın temel amacı paranın iç ve dış değerinde istikrar sağlamaktır. Bu istikrar para politikası ile sağlanır. Burada önemli olan temel amaca ulaşmak için Merkez Bankası’nın hangi yetkilere sahip olacağı ve bu yetkileri kullanan tek kurum olup olmayacağıdır.

81

Merkez Bankası’nın bağımsızlığı konusunda iki temel ayrımdan söz edilir.bunlar politik ve ekonomik bağımsızlıktır.Politik bağımsızlık,Merkez Bankası’nın hedeflerini Hükümet’in siyasi tercihleri ve baskısı olmadan belirleyebilmesidir.Ekonomik bağımsızlık ise Merkez Bankasının para politikası araçlarına sınırlama getirilmeden kullanabilmesidir. yani Merkez Bankası’nın para politikası araçlarını serbestçe seçebilmesi ve uygulayabilmesidir.

Türkiye Cumhuriyeti Merkez Bankası statüsü ile AMBS statüsü hükümlerinin bir bölümünün karşılaştırılması yapılarak TCMB’ sının bağımsızlığı konusunda açıklama getirilmiştir.Merkez

Bankası kaynaklarının hükümet yetkilileri tarafından finansman aracı olarak kullanılması Merkez Bankası bağısızlığını zedelemektedir.Bu yüzden AB ‘ye üye ülkelerin Merkez Bankaları statüleri ile ilgili mevzuatında bu tür uygulamaya neden olacak hükümlerin kaldırılması ve merkez bankasının bu tür amaçları gerçekleştirmek için kullanacakları para politikası araçlarının açık bir biçimde tanımlanması uygun görülmüştür.TCMB ‘sı kanunu incelendiğinde Hazine’ye açılan kısa vadeli avansın Merkez Bankası’nın bağımsızlığını zedelediği söylenebilir.Bu avans oranları yıllar itibari ile düşürülse bile uygulamada gerekli tedbirler alınmadığı taktirde Merkez Bankası Hazine’yi finanse etmeye devam edecektir.Bu durum TCMB ‘sının etkin bir para politikası yürütmesini engeller.

TCMB ‘nın bağımsızlığını engelleyen bir başka konu Hazinenin Merkez Bankasında bulunan hissesi ile ilgilidir.1930 tarihli 1715 sayılı kanunda Hazine’nin hissesi %15iken 1970 tarihli 1211 sayılı kanununda ise bu oranın %51 den az olmayacağı belirtilmiştir.AMBS ise birlik kurum ve kuruluşlarından hiçbir talimat almadan bağımsız olarak faaliyetini sürdürmesi öngörülmüştür.Bunun yanı sıra üye devletlerin hükümetlerinden yada herhangi bir kurumdan da talimat almaması belirtilmiştir.Bu madde ile Merkez Bankası üzerinde ki siyasi baskıların azalması amaçlanmıştır.

Merkez Bankalarının resmi mülkiyet hakkı ve M.B.’sının bakiye karları üzerindeki hakları ya hükümetin elinde yada diğer pay sahipleri ile hükümetler arasında paylaşılmaktadır. Bunun anlamı banka elemanlarının da hükümetler tarafından atanacağıdır.

Hükümetler kilit görevlere kendilerinin etkileyebileceği kişileri atayarak merkez bankalarını kendi hükmetme aracı konumuna getirmek istemektedirler.Merkez bankalarının güvenilirliğinin bir göstergesi de siyasi insanları değil konusunda uzman kişilerin tercih edilmesidir.Yönetim kurulunda her meslekten bilir kişi bulunmalıdır.Batılı ülkelerde merkez bankası başkanlığına kişisel bağımsızlığı açısından verdikleri önem Türkiye Merkez bankalarında bulunmamaktadır.Türkiye’de merkez bankası başkanı ; mecliste önerilir ve ortak karar ile atanır.Banka meclisi bağımsız bir irade ile başkan adayı göstermez hükümet tarafından atanır.

Bir ülkede merkez bankası kanunu ne kadar güçlü ne kadar bağımsız olursa olsun eğer merkez bankası başkanının baskılara diranme gücü yok ise hedeflenen fiyat istikrarına ulaşılmaz.

82

4. 6. PARA KURULU SİSTEMİ

4.6.1. Para Kurulu Tanımı

Para kurulu döviz rezervi karşılığı sabit kur üzerinden para çıkaran bir parasal kuruluş olarak tanımlanmaktadır.Bu sistemde rezerv para birimi olarak seçilecek yabancı paranın uluslararası piyasalarda işlem gören istikrarlı bir para birimi olması gerekir.Sözkonu para birimi çıkaran ülkeye de rezerv ülke denilmektedir.

4.6.2. Para Kurulu ve Merkez Bankaları Arasındaki Fark

1.Merkez bankalarının temel işlevi ulusal düzeyde ödeme mekanizmesının düzgün çalışmasını sağlamak.Mali konularda devlet mekanizmasının bankası olmak,son ödeme mercii olmak,ekonomik istikrarın sağlanmasında önemli rol alamaktır.

2.Merkez bankalarının genel olarak bilançolarının aktif kısımlarında iç ve dış varlıklar bulunurken,pasif tarafı parasal tabanı yani dolaşıma çıkan para,bankalar mevduatı gibi kalemleri kapsamaktadır.

3.Para kurulu bilançosunun aktifinde yanlızca iç varlıklar bulunmaktadır.son ödeme mercii değildir.Aktifte iç varlıklar kaleminin bulunmaması para kurulunun hiçbir şekilde kamu kuruluşuna Hazine’ye ve özel sektöre kredi vermediğini göstermektedir.Açık piyasa işlemleri yapmaz ,reeskont kredileri vermez ve ticari bankaların zorunlu karşılık oranı ve likidite oranı gibi yaptırımları kullanarak kontrol etmez.

4.Para kurulu en az tüm yükümlülükleri karşılığında döviz rezervi tutar.Olası döviz talebini karşılamak için bir kısmını nakit tutar.Bu tuttar %30-50 arasındadır.

5.Para kurulu çoğu merkez bankasının aksine açık ve her türlü politik baskıdan uzak bir kuruluştur.

6.Para kurulu sisteminde para arzı kendini uyarlayan bir sistem aracılıyla piyasa tarafından içsel olarak belirlenir.

7.Para kurulunun yanlızca faizden senyoraj geliri vardır.Para kurulu enflasyon yaratmaz.

4.7. TCMB'nın Günümüz Politikaları

İktisatçılar, yaşanan finansal krizlerle beraber merkez bankaları politikalarında köklü değişiklikler önermektedirler. En temel değişiklik fiyat istikrarının sağlanması halinde finansal

istikrarın da birlikte sağlanacağı görüşünün terk edilmesidir. Son finansal kriz birbirinden ayrılmaz iki parça gibi görünen fiyat istikrarı ile finansal istikrar arasındaki ilişkiyi bozarak uzun dönemli bir çelişkiye yöneltmiştir.

83

TCMB de bu yeni akıma uygun olarak 2010 yılından itibaren çalışmalarına başlamıştır. TCMB’nin konjonktürel gelişmelere paralel olarak dizayn etmeye çalıştığı yeni politika araçlarının amacı cari işlemler açığı ve sermaye hareketleri oynaklığını kontrol altına almaktır. Cari açığın yüksek olması ve sermaye hareketlerindeki oynaklık ekonomiyi kırılgan hale getirmektedir. Makro ekonomik istikrar ve sürdürülebilir büyümeyi sağlayabilmek için büyük ölçüde cari açığın (döngüsel kısmının) sınırlanması ve dış finansmanın dengeli seyretmesi önem taşımaktadır.

Yeni politikanın temel araçları

faiz koridoru, bir haftalık repo faizi ve likidite yönetim araçları zorunlu karşılılklardır.

Krediler ve döviz kuru ise araçlar ile amaçlar arasında birer köprü görevi sunmaktadır.

TCMB’nin son dönemde kullandığı sistem ile eski yapı arasında temel olarak iki fark bulunmaktadır.

Geleneksel sistemde kısa vadeli ortalama fonlama faizi ile piyasada oluşması hedeflenen faiz arasında bir fark gözetilmemektedir. Yeni sistemde ise likidite

operasyonlarıyla bu iki faiz birbirinden ayrıştırılabilmektedir. Söz konusu farklılaşma, bazı dönemlerde TCMB’nin kredi ve döviz kuru kanallarını ayrı ayrı etkilemesine olanak tanımaktadır.

Geleneksel sistemde ortalama kısa vadeli fonlama faizinin seviyesi aylık frekanslarda Para Politikası Kurulu toplantılarında gözden geçirilmektedir. Yeni çerçevede ise küresel risk iştahındaki oynaklıklara vakitli olarak tepki verebilmek amacıyla ortalama fonlama faizi (yine kurul üyelerinin onayı dâhilinde) gerek duyulduğunda günlük frekansta ayarlanabilmektedir.

Tablo:1 2014 ve 2015 Yıl Sonuna İlişkin Enflasyon Tahminleri (Yıllık Ortalama Yüzde Değişim)

Nisan Temmuz

2014 2015 2014 2015

Dünya 3,0 3,1 3,2 3,1

Gelişmiş Ülkeler

ABD 1,7 1,9 2,0 2,1

Euro

Bölgesi 0,9 1,3 0,7 1,2

84

Almanya 1,4 1,8 1,1 1,8

Fransa 1,0 1,3 0,7 1,1

İtalya 0,8 1,1 0,5 0,9

İspanya 0,3 1,0 0,2 0,8

Yunanistan -0,9 -0,1 -0,9 -0,1

İngiltere 1,9 2,1 1,7 2,0

Japonya 2,6 1,7 2,7 1,8

Gelişmekte Olan Ülkeler

Asya

Pasifik*

3,4 3,6 3,3 3,5

Çin 2,6 3 2,4 2,9

Hindistan 7,7 7,1 8,0 6,9

Latin

Amerika

10,8 9,4 11,3 10,0

Brezilya** 6,3 5,8 6,4*** 6,0***

Doğu Avrupa

5,2 4,9 5,4 5,0

* Japonya hariç tahminleri göstermektedir.

** Aralık/Aralık enflasyonu.

*** Haziran ayı tahminlerini göstermektedir.

Kaynak: Consensus Forecasts.

Önümüzdeki döneme ilişkin enflasyon tahminlerine bakıldığında, 2014 ve 2015 yıl sonlarına ilişkin tahminlerin Euro Bölgesi, İngiltere ve Çin için aşağı yönlü; ABD, Japonya, Latin Amerika ve Doğu Avrupa ülkeleri için ise yukarı yönlü güncellendiği görülmektedir (Tablo 2.2.1). Tarım ve petrol fiyatlarındaki yukarı yönlü riskler ve gelişmiş ülkeler parasal genişleme

politikalarının seyri, önümüzdeki dönemde küresel enflasyona ilişkin temel risk unsurları olmaya devam etmektedir.

85

4.8. Küresel Para Politikası Gelişmeleri ve Türkiye

Küresel ekonomik aktivitedeki toparlanmanın beklenenden daha yavaş gerçekleşiyor olması yılın ikinci çeyreğinde para politikasındaki beklenen normalleşme sürecinin de ötelenmesine ve politika faizlerinin gelişmiş ülkelerde, tarihsel ortalamalarına dönmesinin daha uzun süreceği algısının oluşmasına neden olmuştur. Bu gelişmede şüphesiz en önemli gösterge ECB’nin Haziran ayında politika faizini 10 baz puan düşürmesi olmuştur. Ayrıca, gelişmiş ülkelerden İsveç de Temmuz ayında politika faizini 50 baz puan aşağı çekmiştir. Gelişmekte olan ülkelerde ise, geçtiğimiz rapor döneminde, özellikle sermaye hareketleri ve kurlardaki

dalgalanmalara karşı gözlemlenen sıkılaşma eğiliminin, yerini daha durağan ve hatta gevşeme yönünde bir eğilime terk ettiği dikkat çekmektedir.

ECB tarafından gerçekleştirilen faiz indirimi, temel olarak, enflasyon oranının hedefin oldukça altında seyrediyor olmasına bağlanmıştır. Yapılan açıklamada ECB, enflasyonu düşük, ancak yüzde 2 seviyesine yakın bir noktada, tutmak doğrultusundaki hedefine vurgu yapmış, Mayıs ayı itibarıyla yüzde 0,5 olan yıllık enflasyonun hedefin oldukça altında kaldığını belirtmiştir. Faiz indiriminin yanı sıra, ECB tarafından, kredi kanalının daha etkin çalışmasına yönelik bir dizi önlem de uygulamaya konulmuştur. Söz konusu önlemler içerisinde en dikkat çekicisi, kredi finansmanına ilişkin olarak, bankalara, özel sektöre verdikleri kredilerin belli bir oranında borç kullanma olanağı tanınacak olmasıdır.

Gelişmekte olan ülkelerde ise para politikası stratejisinin 2013 yılından itibaren daha heterojen bir yapı sergilediği gözlenmiştir. Brezilya ve Endonezya merkez bankaları 2013 yılı başından itibaren para politikasında önemli oranda sıkılaşmaya gitmiş, bu durumu yüksek cari açığın oluşturduğu risklere ve enflasyonun hedef ile tutarlı hale getirilmesi amacına bağlamışlardır. Doğu Avrupa ülkeleri başta olmak üzere diğer ülkeler ise, özellikle enflasyon eğiliminin genel itibarıyla hedefin altında olmasını değerlendirerek bu dönemde para politikalarını gevşetmeye devam etmişlerdir. 2014 yılı ilk çeyreği, küresel belirsizliğin artması ile yaşanan kur atışları ve sermaye çıkışları sonucu, cari açık sorunu yaşayan Güney Afrika, Türkiye, Hindistan gibi ülkelerin politika faizlerini artırmalarıyla sonuçlanmıştır. Ancak, söz konusu belirsizliklerin azalması ve gelişmiş ülkelerde para politikasının daha uzun süre gevşek kalacağı beklentisinin oluşmasına bağlı olarak bu sıkılaşma eğiliminin devam etmediği gözlenmiş, yalnızca Güney Afrika Temmuz ayında 25 baz puanlık bir artış daha gerçekleştirmiştir.

Bu çalışmalar doğrultusunda Türkiye'de enflasyon hedefleri ve gerçekleşen enflasyonla ilgili rakamlar aşağıdaki gibidir.

86

Tablo: 2 Hedeflenen ve Gerçekleşen Enflasyon

Hedef Gerçekleşme

2002 35 29,7

2003 20 18,4

2004 12 9,3

2005 8 7,7

2006 5 9,7

2007 4 8,4

2008 4 10,1

2009 7,5 6,5

2010 6,5 6,4

2011 5,5 10,4

2012 5 6,2

2013 5 7,4

2014 5 -

2010 yılına kadar hedeflenen enflasyon yakalanmış hedeften daha aşağılara çekilebilmiştir. 2010 yılında güçlükle hedef tutturulmuştur. 2011 yılında ise hedefin yaklaşık 2 lkatı enflasyon gerçekleşmiştir.

87

Şekil 2: Finansal İstikrarın Makro Gösterimi

(1) Merkeze yakınlaşma ilgili sektörün finansal istikrara yaptığı katkının olumlu yönde arttığını ifade etmektedir. Analiz her bir alt sektörün kendi içinde tarihsel olarak karşılaştırılmasına yöneliktir. Sektörler arası karşılaştırma, yalnızca merkeze göre bulunulan konumda meydana gelen değişimin yönü çerçevesinde yapılabilir. (2) Finansal istikrarın makro gösteriminde kullanılan metodoloji için bkz. Finansal İstikrar Raporu 13, Kasım 2011-Özel Konu IV.10.

Finansal istikrarın makro gösterimi incelendiğinde, son altı aylık süreçte, küresel ekonomi olumlu yönde gelişirken, küresel piyasalarda sınırlı bir kötüleşme söz konusudur. Aynı dönemde küresel sermaye akımlarındaki oynaklığa bağlı olarak kur ve faiz oranlarındaki oynaklığın da arttığı gözlenmiştir. Bununla birlikte, hanehalkında görülen iyileşmenin yanı sıra firmalar ve bankacılık sektöründeki olumlu görünüm korunmuştur.

88

Uygulamalar

89

Uygulama Soruları

90


91

Bölüm Soruları

1. Merkez Bankaları küreselleşme sürecinde ortadan kalkabilir mi?

2. Para kuruluna niçin ihtiyaç duyulmaktadır?

3. Para kurulunun Merkez Bankasına göre eksik yanları nelerdir?

4. Merkez Bankalarının bağımsızlığı nasıl ölçülür?

5. Türkiye AB Para Sistemine dahil olursa ne tür değişiklikler yapması gerekecektir?

Cevaplar

1)

2)

3)

4)

5)

6)

7)

8)

9)

10)

92

5. KÜRESELLEŞME VE HAZİNE

93


5.1. Hazine, devletlerin değerlerinin saklandığı kurum olması açısından tarih boyunca önem taşımıştır. Küreselleşme sürecinde ise diğer ülkelerle borç - alacak ilişkilerinin düzenlenmesi ve hesaplanması açısından önem kazanmıştır. Gelişmekte olan ülkelerde ise büyük sorun olan borç yönetimi konusunda öne çıkmaktadır. İktisat politikaları açısından zaman zaman Merkez

Bankası ile karşı karşıya gelen Hazine uluslararası piyasalarda önemli bir oyuncudur. Piyasadaki araçlarla ilgilenirken, yeni araçlar da piyasaya sürmektedir. Bu nedenle bu derste Hazine kuruluşu, Borç yönetimi ve kullandığı araçlar açıklanacaktır

94


95



96

Anahtar Kavramlar

97

Giriş

98

5.1. KÜRESELLEŞME VE HAZİNE

Hazine’nin iki anlamı vardır. Hazine :

1) kişi, kurum veya devletin sahip olduğu taşınır ve taşınmaz değerli mal varlıkları ile çeşitli hakları gösteren belgedir.

2) devletlere ait değerlerin saklandığı yer ve bunların yönetiminden sorumlu kurum.

Devletin tek bir tüzel kişiliği olduğundan ayrı ayrı bakanlıklarının tüzel kişiliği yoktur. Dolayısıyla bu kurumların kendi başlarına taşınmaz mal sahibi olamaz ve borçlanmaya gidemezler. Devletin tüzel kişiliğinin mali yönünü Hazine temsil eder. Devletin bütün taşınmaz mallarının sahibi ve devlet adına borçlanmanın yetkilisi Hazine’dir. Devlet adına taşınmaz mallar tapuda Hazine adına tescil edilir ve kullanacak kamu kurumu ya da devlet dairesine kullanım süresince bedelsiz olarak tahsis edilir.

5.1.1. Hazine’nin Görevleri

Klasik görevleri

Hazine’nin klasik grevlerinin tümü “devletin parasal akımlarının yönetimi” ya da “ devletin gelir ve giderlerinin zaman ve yer itiari ile denkleştirilmesi” gibi ifade ile özetlenebilir. Devletin gelir ve giderlerinin denkleştirilmesi demek devlet gelirlerinin toplanması, devlet giderlerinin yapılması, gelir gider dengesinin mevcut olmaması halinde borçlanmaya gidilmesi, devlet borçlanmalarının anapara ve faizlerinin ödenmesi ve ödenemeyecek durumdaysa gerekli önlemlerin alınmasını içerir.

-Devletin taşınır ve taşınmaz her türlü mal varlığını korumak, yönetmek ve değerlendirmek

-Devletin gelir ve giderlerinin zaman ve yer bakımından uyumunu sağlamak

-Devletin iç ve dış borçlanmasını yürütmek

-Madeni para basımını ve yönetimini yapmak, dolaşımını sağlamak

-Devlet aleyhine açılacak mali davalarda hukuk müşavirleri ve avukatları aracılığıyla yönetimi yargı önünde temsil etmek

Hazine’nin Ek Görevleri:

Sermaye piyasası geliştikçe bunlar üzerinde bir kamu otoritesinin denetimine gerek görülmüş ve bu aşamada Hazineler devreye sokulmuştur.

-Devlet parasının yabancı paralarla olan ilişkisini düzenlemek

-Devletin dış ekonomik ilişkilerini yürütmek

-Mali piyasalar ve mali kuruluşlarla devletin ilişkisini düzenlemek

99

5.1.2. Hazine’nin ilişkileri:

Devletin gelirlerinin toplandığı ve giderlerinin yapıldığı tek ve merkezi Hazine’yi ele alacak olursak; gelir idaresi, gümrük idaresi ve gelir toplama yetkisi olan bütün idare ve kurumların topladıkları gelirler ile devletin iç ve dış borçlanmasından elde edilen bütün fonlar Hazine kasalarına gider ya da Hazine adına bankalarda tutulan hesaplara kaydedilir. Bu çerçevede parasal gelirlerin toplanmasından sorumlu olan idareleri, bu gelirleri saklayan, onları değerlendiren ve bu gelirlere dayanarak yürütülen giderleri ve borçlanmayı yapan Hazine’nin ilişkisinin çok yoğun olması doğaldır. Gelirlerin zamanında ve yeteri kadar toplanmaması Hazine’yi zor duruma düşürür. Hazine’nin bu tarz gelişmeleri önceden bilip ona göre önlem alması gerekir.

Hazine’nin bütçe idaresi ile ilişkileri de çok önemlidir. Gelir kaynakları ve miktarları dikkate alınarak hazırlanması gereken bütçenin, gerek hazırlanma aşamasında gerek uygulanma aşamasında Hazine aktif rol oynar. Hazine öncelikle bütçenin finansmanından birinci derecede

sorumlu kurumdur.Bütçe giderlerinin temelini oluşturan ödeneklerin kullanımının, Hazine’nin gelir gider akımını denkleştirme çabasına paralel olarak yapılması zorunludur.

Hazine- borç idaresi ilişkisi: Hazine’nin ihtiyaçlarına ya da gelir-gider dengesinin gelişimine göre borçlanmayan bir borç idaresi, kamu finansmanında Hazine açısından sorunlar yaratabilir.

Hazine-özel kesim ilişkisi: Hazine’nin özel kesime doğrudan ve dolaylı olmak üzere iki tane etkisi vardır. Gelir yetersizliği ve borçlanmada görülen sorunlardan dolayı Hazine’nin kamu kurum ve kuruluşlarına ödemelerini aksatması, bu kurum ve kuruluşların da iş yaptıkları özel kesim kuruluşlarına olan ödemelerini aksatmalarına neden olur. Ya da Hazine’nin piyasalardan yüksek tutarda borçlanması, özel kesim kuruluşları için piyasada borçlanabilecek tutarın azalmasına ve ya maliyetin artmasına neden olabilir. Bunlar doğrudan etkileridir. Hazine’nin davranışları ile beklentileri etkilemesi ise dolaylı etki yaratır.

Hazine- MB ilişkisi: Kabul görmüş özerklik ve bağımsızlık çerçevesinde Hazine, MB’nın basacağı ve dolaşıma süreceği kağıt paranın miktarına karışamaz. Tersine, Hazine ya doğrudan ya da Darphane eliyle bastırıp dolaşıma çıkaracağı madeni paranın miktar ve değerini MB’na danışarak hazırlamak yükümlülüğündedir. Çünkü asıl büyüklük kağıt paradadır. Madeni para, kağıt paranın tamamlayıcısıdır. Hazine’nin MB ile işbirliği sağlamadan madeni para bastırması halinde, piyasada dolanımda bulunan kağıt ve madeni para birbiriyle uyumsuzluğa düşer.

MB, Hazine’ye kredi verebilir. Hazine’ye bu şekilde verilen kredi, tümüyle devlet itibarına dayalı, senetsiz bir kredidir. MB’nın Hazine’ye açtığı krediler, devlet gelir ve giderlerinin zaman ve yer itibariyle uyumlandırılmasına yardımcı olmaya yönelik, kısa vadeli kredilerdir.

Hazine ile MB’nın ilişkisi döviz yönetimi açısından da önem taşır. Dövizlerin kullanım şekline ilişkin kararların alınması ve uygulanmasında bu iki kurumun birbiriyle uyumlu çalışması zorunludur. Hazine’nin MB’nın rezervlerini dikkate almaksızın vereceği kararlar, ekonomi açısından yanlış sonuçlar doğurabilir. Ayrıca MB’nın Hazine’nin bilgisi dışında döviz fiyatlarına yapacağı müdahaleler, Hazine’nin daha önce kurduğu dış borç ödeme planı- bütçe ödeneği ilişkisinin bozulmasına yol açar.

100

5.1.3. Borc Yönetimi

Borç yönetimi, Hazine’nin toplam nakit ihtiyacını maliyet unsurunu göz önüne alarak yönetme sürecidir. Bu süreçte, devletin finansman maliyetinin uzun vadede minimize edilmesi

amaçlanır. İyi bir borç yönetiminin temel amaçları, kamu dışı sektörlerden kamu kesiminin borçlanma gereği kadar finansman sağlama, uzun vadede risk primini ve dolayısıyla maliyeti minimize etme ve para politikasıyla eşgüdümlü bir borçlanma programı yürütme olmalıdır. Borç yönetimi, Hazine’nin toplam nakit ihtiyacını maliyet unsurunu göz önüne alarak yönetme sürecidir aynı zamanda. Bu süreçte, devletin finansman maliyetinin uzun vadede minimize edilmesi amaçlanır. İyi bir borç yönetiminin temel amaçları, kamu dışı sektörlerden

kamu kesiminin borçlanma gereği kadar finansman sağlama, uzun vadede risk primini ve dolayısıyla maliyeti minimize etme ve para politikasıyla eşgüdümlü bir borçlanma programı yürütme olmalıdır

Borç yönetimi, devlet borçlarının miktarında ve bileşiminde ayarlamalar yapmak suretiyle

sosyo-ekonomik amaçlara ulaşılmaya çalışılması şeklinde de ifade edilebilir. Devlet, iç ve dış borç yoluyla ekonomik ve sosyal yapıyı etkileyebilmektedir. Bir yandan mal ve hizmet piyasaları üzerinde etkili olurken, diğer taraftan da ekonomik denge, kalkınma ve gelir dağılımı üzerinde etkili olmaktadır.

Borç yönetimi, faktörlerinden “borcun miktarı” kavramı devletin amaçlarına en etkin düzeyde ulaşılabilmesi bakımından hangi büyüklüklerde borçlanması gerektiği ve bununla ilgili ayarlama ve düzenlemeleri belirtmektedir. Borcun bileşimi faktörü ise borçlanmanın koşullarını kapsamakta olup, borcun süresi, faizi, geri ödeme koşulları ve borca sağlanan yan çıkarları ifade etmektedir.

Devlet borçların miktarı ve bileşimi üzerinde ayarlamalar yapmak suretiyle toplam arz ve

toplam talep düzeyi bakımından etkili olabilmektedir. Cari faiz oranları üzerinde rol oynayabilmekte. Borçların vade ve getiri kriterlerinin değiştirilmesi bakımından oldukça önemli olan borç yönetimi, istikrar kazanmak isteyen ekonomiler için ciddi bir strateji geliştirme aracıdır. Ancak, bu aracın iyi kullanılamamasının sonuçları ağır olacaktır. Özellikle kısa vadeli borçların ödenmesi sırasında yeni kısa vadeli borçlanma araçlarının kullanılması, gelişmekte olan ve yüksek reel faize katlanan ülkelerin bütçelerinde faiz şokları yaratabilecektir

5.1.3.1. Borç Yönetiminin Amaçları

Kamuoyunun güvenini kazanmış iyi bir borç yönetimi, ülkenin içinde bulunduğu yüksek reel faiz ve kısa vade sarmalından kurtulmasını sağlayabilecek önemli anahtarlardan biridir. Borç yönetimi, bu hedeflere ulaşmak amacıyla yapılandırılmalı, kanuni desteğe kavuşturulmalıdır;

• Hükümetin finansal pazarlara girişini sağlamak,

• Borçlanma maliyetini minimize etmek,

101

• Hükümetin borçlanması sırasında pazar etkilerini minimize etmek,

• Borçlanma araçlarının çeşitliliğini sağlamak,

• Devlet kağıtlarının ikinci el piyasalarda etkin kullanımını sağlamak,

• Dengeli bir vade yapısı oluşturmak,

• Bono piyasalarının sağlıklı gelişimine destek vermek,

• Hane halklarını tasarrufa teşvik etmek

• Para programı ve borçlanma programının koordinasyonunu sağlamak.

Eskiden devletler savaş,ekonomik kriz gibi sebeplerden dolayı borçlanmaya giderken , bugün ise devletler kalkınmayı sağlayabilmek içinde borçlanmaya gidebilmektedir. Aynı zamanda devlet, borçlanma yoluyla ürettiği mal ve hizmetler ve borç verenlere yapılan geri ödemeler yoluyla gelir dağılımı üzerinde etkili olabilmektedir. Devlet, şartlar zorunlu kıldığı takdirde Tahkim, konversiyon ve erken ödeme gibi olağanüstü borç yönetimi işlemlerine de başvurmaktadır. Tahkim; vadesi gelmiş ya da kısa vadeli borçların uzun vadeli borç haline dönüştürülmesidir. Konversiyon; şartlar elverirse yüksek faizli borçların düşük faizli borçlarla değiştirilmesidir.

Devlet normalde borçlarını vadesi geldiğinde öder fakat zaman zaman bu ödemelerde sıkıntılar çıkabilmektedir. Bu durumlarda devlet borçların azaltılması için çeşitli uygulamalara girişebilir. Bunlar:

1- Nominal değerli bonolarla ile borcun ödenmesi

2- Enflasyonist bir politika izlenerek devralınmış borçların reel değerlerini düşürülmesi

3- Borcun tamamen ya da kısmen ret edilmesi

Bu uygulamalar dışında devlet ister vadesi gelmiş olsun ister gelmemiş olsun borçların finansmanı için “para basabilmektedir.” Para basma yoluyla ile borç ödenmesi olayına “monetizasyon” denilmektedir. Devletin sıkıntılı dönemlerde başvurduğu bu tür uygulamaların sosyo- ekonomik sonuçlarının göz ardı edilmemesi gerekmektedir. Borçların planlı programlı ödenmesinde ve bilimsel esaslara bağlı kalınması son derece önemlidir.

5.1.3.2. Devlet borçlarının etki ve sonuçları

102

5.1.3.3. Ekonomik Denge Üzerindeki Etki ve Sonuçları

Devlet borçları hem üretimi hem de tüketimi etkilemektedir. Devlet borçlanması tüketim üzerinde 2 etkiye yol açmaktadır:

1- Daraltıcı etki

2- Genişletici etki

Devlet tarafından borç adı altında piyasadan çekilen fonlar ekonominin çeşitli kesim ve aşamalarında daraltıcı etki yapmaktadır. Aynı şekilde gelecekte devlete borç verenlerin alacaklarını faizleri ile birlikte alacağı düşünülürse bu da genişletici bir etki yaratacaktır. Devlet borçlanması daraltıcı etkide bulunursa deflasyonist, genişletici etkide bulunursa enflasyonist

olmaktadır.

5.1.3.4. Ekonomik Kalkınma ve Borç Yönetimi

Devlet borçlanması ekonomik kalkınma açısından önemli fonksiyonlar görür. Bu fonksiyon ancak kalkınmaya yönelik bir borçlanmanın verimli yatırımlara dönüştürülmesi ile gerçekleştirilebilir. Verimli yatırımlara yöneltilmiş bir borç çarpan etkisi ile yeni yatırım hadlerinde bir yükselme yaratır. Yatırıma dönüştürülen borçlar bireysel gelir düzeyinde bir artış sağlar bu da ek yatırımlara yol açar. Özeklikle gelişmekte olan ve az gelişmiş ekonomilerde dikkat edilmesi gereken husus alınan borçların verimli kullanılması hususudur. Alınan borçlar, Ekonominin ihtiyacı olan yol, kanal, liman ve baraj gibi ekonomiye dinamizm kazandıracak olan alanlarda verimli şekilde kullanılması gerekmektedir.

5.1.3.5. Gelir Dağılımı ve Borç Yönetimi

İç borçlanma ile ilgili olarak ortaya çıkan en önemlisi sorunlardan birisi katlanılması söz konusu olan yükün toplum bireyleri arasında dağılımıdır. Devlet borçlanması borç verenlere çeşitli imtiyazlar sağlamaktadır. Bu yol ile borç yükü gelir dağılımı üzerinde etkili olmaktadır. Bir diğer önemli husus ise kuşaklar arası gelir dağılımını etkilemesi olayıdır.Yeniden dağıtıcı bir etki yaratabilmektedir. Bu borçlarla sağlanan hizmetlerin gelecek nesli de etkilemekle beraber

daha çok hizmetin yapıldığı zaman dilimindeki nesli etkilemektedir. Borç yükü ile ilgili bilimsel çalışmalar uzun bir geçmişe sahiptir.

David Ricardo ve J.S. Mill bu konuyla yakından ilgilenmişlerdir. Yakın zamanda ise Lerner,

Hansen, Wrigh ve Buchanan gibi bilim adamları bu konu ile çalışmalarda bulunmuşlardır.

5.1.3.6. Kamu Paylarının Yönetimi

Kamu kesiminin çeşitli iktisadi nitelikteki kuruluşlarda mevcut sermaye paylarıdır. Hazine devletin tüzel kişiliğini temsil eden kurumdur.Devlet çeşitli şekillerde pay sahibi olabilir kendi kurması devletleştirme veya kamulaştırma gibi.Sermaye ne kadar fazla ise müdahalede o kadar fazladır.KIT’lerden sorumlu kurum Hazinedir.

103

5.1.4. Mali Piyasa – Hazine İlişkileri

90'lı yıllardan itibaren Türkiye'nin bütçe açıklarının sürekli büyümesiyle birlikte Türkiye Cumhuriyeti Devleti'nin bütçe açıklarını finanse edebilmek amacıyla gerek iç gerekse dış borçlanmaya gitmesi, sabit getirili menkul kıymetlerin piyasa katılımcıları tarafından en fazla

kullanılan yatırım aracı olmasını sağlamıştır. Gelişmiş bir mali sisteme sahip olmayan ülkemizde devletin fon talep eden taraf olarak piyasa girmesi ve gün geçtikce bu talebini arttırması, özel sektörü sistem dışına itelemiş ve piyasada işlem gören sabit getirili menkul

kıymetlerin neredeyse tamamının Devlet'in çıkarttığı kağıtlardan oluşmasını beraberinde getirmiştir.

5.1.4.1. Hazine Bonosu ve Devlet Tahvili nedir?

Hazine bonoları ve devlet tahvilleri T.C. Hazinesi tarafından çıkartılan, vade tarihleri içerisinde alınıp satılabilen iç borçlanma senetleridir. Yani devlet finansman ihtiyacını karşılamak için bono ve tahvil satıyor, piyasa koşullarına göre bu kağıtlar için bir faiz oranı oluşuyor. Kağıtları satın alarak devlete borç verenler faiz kazancı elde ediyor. Hazine bonoları bir yıla kadar süreli olurken, devlet tahvilleri bir yıldan uzun sürelidir. Getirileri önceden hesaplanabildiği için bu ürünlere Sabit Getirili Menkul Kıymetler adı veriliyor.

Hazine bonosu veya devlet tahvilinin bir vadesi (devletin, borcunu geri ödeyeceği gün) vardır. Ancak vadesinden önce de alıp satabilirsin. Vadesinden önce satacağınız kağıdın geliri, vadesinde geri verilenden daha az olacaktır Hazine bonosu ve devlet tahvilinin anapara ve faiz geri ödemesi devlet garantisi altındadır.

Repo, İngilizce’deki “repurchase agreement” kelimelerinden kısaltma yoluyla Türkçe’ye girmiştir. Türkçe karşılığı olarak “geri satın alma anlaşması” diye ifade edilebilir. Ancak dilimizde daha çok repo olarak kullanılmaktadır. Repo kısa vadeli bir fon toplama metodudur.

Satıcının, menkul değerleri ileride belirli bir tarihte ve önceden kararlaştırılmış bir fiyat üzerinden tekrar satın alma taahhüdü ile satmasıdır. Buradan da anlaşılacağı gibi satıcı(repoyu yapan finans kuruluşu), satış yaptığı repo tutarı kadar kısmı, menkul kıymet cüzdanında ayırmak zorundadır.

Türk sermaye piyasası repo ile esas olarak 1990 yılında tanışmış, 13 Mayıs 1992’de sermaye piyasası işlemi haline gelmiş ve hukuki bir nitelik kazanmıştır.

Repo daha çok geçmiş yıllarda, kısa vadeli olması ve yüksek getirisi sebebiyle yatırımcıların en çok merak ettiği ve daha çok tercih ettiği yatırım aracı olmuştur. Ancak son yıllarda çıkan diğer yatırım araçları (yatırım fonu, kırık vadeli mevduat) nedeniyle eski hacme ulaşamamaktadır. Yatırımcılara repo fiyatlandırması yaparken bankalarda dikkate alınan oranlar repo ve ters repo piyasasında geçen orandır. Dikkat edilmesi gereken nokta; repo fiyatlamasının bankadan bankaya farklılık göstermesidir.

104

5.1.4.2. Devlet tahvili ve bono piyasalarının işleyişi nasıldır?

Ülkemizde borçlanma senetleri piyasası, faiz oranlarının çok yüksek oluşu, vadelerin kısa oluşu ve Hazine’nin yoğun borçlanma ihtiyacı sonucu Hazine borçlanma senetlerinin (diğer bir deyişle Devlet İç Borçlanma Senetlerinin) hakimiyeti altındadır. Özel kesim borçlanma senetleri yok denecek durumdadır.

Borçlanma senetlerinin işlem gördüğü piyasalar, birincil ve ikincil piyasalar olmak üzere ikiye ayrılır. Birincil piyasalar, menkul kıymetlerin ilk defa piyasaya çıkarıldığı ve ihraç eden kuruma gereksinim duyduğu fonu sağlayan piyasalardır. Buna göre, Devlet İç Borçlanma Senetleri, Hazine adına Bankamız tarafından yürütülen ihalelerle ihraç edilir.

İkincil piyasalar ise, menkul kıymetlerin ihraçları sonrası alınıp-satıldığı piyasalardır. Bu piyasalar, tasarruf sahiplerine ellerindeki menkul kıymetleri her an nakde çevirebilmelerine olanak tanımalarından dolayı önem taşımaktadır. Ülkemizde en aktif ve organize DİBS ikincil piyasası İstanbul Menkul Kıymetler Borsası (İMKB) bünyesindeki Tahvil ve Bono Piyasası Kesin Alım-Satım ve Repo-Ters Repo Pazarlarıdır. Bu piyasalara aracı kurumlar ve bankalar katılabilmekte olup, İMKB’nin kuralları geçerlidir. Bankanın da üyesi olduğu İMKB’de katılımcılar talep ve tekliflerini gerekli tüm detayları ile İMKB sistemine gönderirler. En iyi talep ve teklif sistemde karşılaştığında belirlenen işletim kuralları çerçevesinde işlemler gerçekleşir.

Ayrıca, Banka tarafından açık piyasa işlemleri kapsamında DİBS kullanılarak gerçekleştirilen kesin alım-satım ve repo (geri satım vaadi ile alım)-ters repo (geri alım vaadi ile satım) işlemleri de ikincil piyasa işlemleridir. Banka, para politikasının hedefleri çerçevesinde, para arzının ve ekonominin likiditesinin etkin bir şekilde düzenlenmesi amacıyla açık piyasa işlemlerini gerçekleştirir. Açık piyasa işlemleri, günümüz merkez bankacılığının en etkin para politikası aracıdır.

Banka bu işlemleri kendi bünyesinde ihale ya da kotasyon yöntemiyle ve/veya İstanbul Menkul Kıymetler Borsası Tahvil ve Bono Piyasası Kesin Alım-Satım Pazarı ile Repo-Ters Repo

Pazarına katılmak suretiyle gerçekleştirebilir.

Piyasalarda belirsizliğin, fiyat ve faiz oranlarında dalgalanmaların olduğu dönemlerde yoğun bir şekilde başvurulan kotasyon yönteminde, işlemlerin gerçekleştirileceği faiz oranı ve/veya fiyat ile alım-satımı yapılacak menkul kıymetlerin vadesi ya da repo-ters repo işlemi vadeleri Banka tarafından piyasa koşulları göz önünde bulundurularak belirlenir. İhale yönteminde ise, Bankamız alım-satımı yapılacak kıymet vadelerini veya repo-ters repo işlem vadelerini açıkladıktan sonra, faiz oranları ve fiyatlar bankalar ve aracı kurumlar tarafından serbestçe belirlenmektedir.

Daha önce de belirtildiği gibi, ikincil piyasa işlemlerinde yaygın olarak DİBS kullanılmaktadır. Bu bağlamda, kesin alım işlemleri, piyasada likidite ihtiyacının kalıcı olduğu durumlarda DİBS alımı suretiyle piyasanın fönlenmesi işlemidir. Likidite ihtiyacının geçici olduğu durumlarda işlem vadesi 91 günü geçmemek üzere repo işlemi tercih edilir. Öte yandan, piyasada kalıcı

105

likidite fazlası durumunda kesin satım, geçici likidite fazlası durumunda da yine işlem vadesi 91 günü geçmemek üzere ters repo işlemi yapılır.

Alım yönlü işlemlerde (kesin alım, repo ilk işlemi ve ters repo dönüş işlemi) kıymet teslim alınmadan bedelin ödenmesi, satım yönlü işlemlerde (kesin satım, ters repo ilk işlemi ve repo dönüş işlemi) ise bedelin alınmadan kıymetin teslim edilmesi söz konusu değildir. Taraflar arasındaki tüm nakit transferleri Elektronik Fon Transferi (EFT) ve tüm menkul kıymet (diğer bir deyişle DİBS) transferleri de Elektronik Menkul Kıymet Transferi (EMKT) sistemleri

üzerinden yapılır.

Mali piyasa deyimiyle ifade edilmek istenen borç verilebilir fonlar arzı ile bu fonlara yönelik talebin buluştuğu piyasadır. Temel işlev borç verilebilir fonlar ve mali sermayenin gelir fazlası olandan gider fazlası olanlara aktarılmasıdır. İki tür finansman söz konusudur: doğrudan ve dolaylı. İlki tasarrufun doğrudan gider fazlası olana aktarılmasıdır, bir kişinin doğrudan devlet tahvili alması gibi. Bankaların faiz karşılığı tasarrufları mevduat olarak toplayıp kredi şeklinde kurum veya kişilere vermeleri ya da hazine bonosu almaları dolaylı finansmandır. Bu tip kurumlar bankalar sigorta şirketleri, sosyal güvenlik kurumlarıdır. Para piyasası ve sermaye piyasası şeklinde iki başlık altında toplanabilir. Para piyasası bir yıl veya daha kısa süreli borç verenleri taleple buluşturur. İşlemler kısa vadeli bono, çekler gibi kağıtlarla gerçekleşir. Sermaye piyasası bir yıldan uzun süreli fonları konu alıyor. Menkul kıymetlerde işlemler yapılır. Bazı ülkelerde ilk kez satışa sunulan tahvil, bono, hisse senedi borsa dışında işlem görür. İkinci elden satış işlemleri borsa için söz konusudur. Hazine bu piyasaya bir yıl veya uzun

vadeli ihraçlarıyla, Merkez Bankası tahvil, hisse senedi alım satımıyla etki yapar. Hazine ile özel kesimin piyasadan talep nedenleri farklıdır. Hazine bu piyasadan bütçenin finansman gereksinimi karşılamak için girdiği için faiz artışına özel kesim kadar duyarlı değildir. Özel kesim ise yatırım projelerini finanse amacıyla borçlandığı için faiz artışına duyarlıdır. Hazine’nin yarattığı ek taleple, faizlerin yükselmesine ve özel kesimin borçlanma miktarını düşürmesine özel kesimin piyasa dışına itilmesi (crowding out) denir. Bu gelişme GSMH’yı büyütüp, işsizliği azaltacak yatırımlar için finansman arayan özel kesimin kullanabileceği imkanların önemli bir bölümünün genellikle yüksek personel giderleri ve destekleme giderleri gibi yatırım giderlerine göre daha verimsiz kabul edilebilecek giderleri karşılamayı planlayan hazineye aktarılmasına ve genel olarak toplumun aleyhine bir sonuca yol açar. Anlaşılacağı gibi hukuksal yetki kullanımı dışında önemli bir ekonomik etkisi vardır. Mali piyasaların gelişmesinin önündeki engellerden enflasyon istikrarı bozmakta, belirsizlikleri arttırmakta, karar mekanizmalarını etkilemekte ve yüksek marjlarla çalışan bir piyasa oluşturmaktadır. Mali gelişim için yüksek enflasyon ve hazinenin yüksek miktarda borçlanmasının önüne geçilmesi gerekir.

5.1.5. Bütçe Finansmanı

5.1.5.1 Kamu Gelirleri

Kamu hizmetinin niteliği gereği, hizmetlerin maliyetleri devletçe karşılanmakta, bedel ödeme ile hizmet alma arasında bir sebep sonuç ilişkisi bulunmamaktadır.

106

Devlet verdiği bu hizmetler için kaynaklara da sahip olmak zorundadır. Bu kaynaklar kamu gelirleri olarak ifade edilir ve başlıca kamu gelirleri kaynakları:

— Vergiler

— Borçlanmalar şeklinde sıralanabilir.

5.1.5.2. Borçlanma

Bütçe giderlerinin normal bütçe gelirleri ile karşılanamaması durumunda hazine işlemlerine başvurulur. Gelirlerle giderler arasındaki dengesizlik çeşitli şekillerde ortaya çıkabilir.

Giderlerin devamlılığına karşılık, gelirlerin belirli aylarda toplanması nedeniyle gelirlerle giderler arasında zaman açısından dengesizlikler görülebilir. Aynı durum harcamanın yapıldığı yer açısından da söz konusu olabilir. Bir il veya ilçede toplanan gelirler o yerdeki harcamaları karşılamayabilir. Bu tür kısa süreli açıklar yanında, bütçe uygulaması sırasında ortaya çıkan beklenmedik gelişmelerin yol açtığı kısa süreli açıklar olabileceği gibi, bunlar kesin açıklara da dönüşebilir.

Bu nedenler dışında, bütçe dönem başında açık olarak bağlanmış olabilir. Bu durumda, gelir ve giderler arasındaki farkın nasıl karşılanacağı da bütçede belirtilir.

Hazine, temel görevini oluşturan düzenli ödemeyi aksatmadan yerine getirebilmek ve gelir-gider dengesini devam ettirebilmek için, devletin devamlı ve normal gelirlerini destekleyecek finans olanakları sağlamak durumundadır.

Hazine bu olanakları borçlanma yoluyla sağlar. Bütçe dönemi içinde ortaya çıkan geçici açıkları kapatmak içinde kısa vadeli borçlanma yoluna gider. Normal bütçe gelirlerinin bütçe giderlerini karşılamaması nedeniyle oluşan devamlı ve kesin bütçe açıkları ise uzun vadeli borçlanma

yoluyla kapatılır.

Borçların çeşitli niteliklerine göre, iç borçlar, dış borçlar, kısa vadeli-uzun vadeli borçlar, gönüllü zorunlu borçlar gibi ayrımları yapılmıştır.

5.1.5.2.1. İç ve Dış Borçlar

İç borçlar, devletin siyasi sınırları içinde, vatandaşlara veya çeşitli kuruluşlara başvurarak sağladığı kaynaklardır. Dış borçlar ise, yabancı ülkelerden veya uluslar arası kuruluşlardan sağlanır.

İç ve dış borç ayrımı milli ekonomi üzerindeki etkileri yönünden önem taşır.

Bunların milli gelir üzerindeki etkileri farklıdır. Dış borçlar alındıkları zaman milli geliri artırıcı etki yaparken, iç borçlar milli gelirin miktarı yönünden bir değişiklik yaratmazlar.

107

Dış borçlar milli ekonominin dış ödeme gücünü ve dış ödeme dengesini de etkilemektedir. İç borçların, milli para ile ödenmesine karşılık, diş borçlar genellikle yabancı parayla ödeneceğinden para değerindeki değişmeler dış ödemeler üzerinde de etki yaratır.

Devlet net dış borç ödemesi yapmak için net bir bütçe fazlası kullanmak zorundadır. Bunun dışında bir de ihracat fazlası yaratmalıdır; bu sebepten, net dış borç ödemesi sırasında ihracatın ithalatı aşması gerekir. Bunun için de yerli paranın yabancı paralara göre değerinin düşük tutulması gerekir.

İç borçların miktarı, paranın değerindeki düşmelerle birlikte azalır. Enflasyon dönemlerinde devlet borçları hafifler. Dış borçlarda, borç miktarı yabancı para ile saptandığından, paranın değerindeki düşme borç miktarını hafifletmez. Ancak borcun ödeneceği yabancı paranın değerinin düşmesi borç yükünü azaltabilir.

5.1.5.2.2. Kısa vadeli-Uzun vadeli Borçlar

Kısa vadeli borçlar, bütçe dönemi içinde geçici açıkları kapatmak için alman ve bir yıl içinde ödenmesi gereken borçlardır. Türkiye'de uygulanan başlıca kısa vadeli borçlanmalar, Hazine bonoları, Merkez Bankası kısa vadeli avansları, emanet paralardır.

A- Hazine bonoları: Genellikle bütçe gelirleri ile giderleri arasındaki zaman açısından ortaya çıkan dengesizliğin giderilmesi amacıyla çıkarılan en çok bir yıl süreli borç senetleridir. Bu tür bonolar geçici açıkların kapatılması için çıkarılırsa da, uygulamada gelir eksikliği nedeniyle oluşan gerçek bütçe açıklarını kapatmak içinde çıkarılmaktadır. Bütçenin açık verdiği zamanlarda hazine borçlanarak gelecek mali yıla geçişi, sağlamaktadır.

Hazine bonoları ile ilgili olarak her yıl bütçe kanunlarında hükümler yer alır. Bu

hükümlerle, hazinenin, geçici ihtiyaçlarını karşılamak için,, en çok bir yıl vadeli hazine bonoları çıkarmasına yetki verilmektedir. 1972 yılına kadar çıkarılacak hazine bonolarının limitleri de

bütçe kanununda gösterilmekteydi (1971 de 2,5 milyar lira). 1972 yılından itibaren bütçe kanunlarında, çıkarılacak bonoların miktarı belirtilmemiştir. Hazine bonolarının mali yılsonunda ödeme zorunluluğu olmasına rağmen ödenmemesi nedeniyle zamanla uzun süreli borç haline geldiği ve gittikçe büyüdüğü görülmektedir.

Hazine bonolarının çıkarılmasındaki temel amaç geçici bütçe açıklarının kapatılması olduğu halde, uygulanan para politikalarını yönlendirmek amacıyla da bu bonolar kullanılmakta ve son yıllardaki bütçe kanunlarında ki hükümlerde bu amaca da yer verilmektedir.

B-Merkez Bankası Kısa Vadeli Avansları: 1211 sayılı Merkez Bankası Kanunu'nun 50’nci maddesi uyarınca, cari yıl genel bütçe ödenekleri toplamının % 15’ini geçmemek üzere Merkez Bankası'nın hazineye "kısa vadeli avans" hesabı açacağı hükmünü getirmiştir. Bütçe kanunlarında da Merkez Bankasından kısa vadeli avans alınması konusunda Hazineye yetki veren hükümler yer almaktadır.

108

Kısa vadeli avans tavanı genel bütçe ödeneklerinin yüzde 15 i dir. Ancak ek ödenek yasaları veya Maliye. Bakanlığına ve Bakanlar Kuruluna verilmiş yetkilerin kullanılmasıyla bütçede ödenek artışı meydana gelmesi durumunda, bu artışların yüzde 15 ine de avans uygulanır.

Merkez Bankası kısa vadeli avansının vadesi bütçe yılı ile sınırlı olup, yılsonunda bu borç hesabının kapatılması gerekir. Ancak uygulamada çoğu zaman kısa vadeli avansın yıl içinde kapatılmadığı ve yıllık artıkların biriktiği görülmektedir. Bu durumda kısa vadeli borçlar uzun vadeli borca dönüşmüş olmaktadır. Böylece bütçe uygulamaları sırasında ortaya çıkacak geçici açıkların karşılanması amacıyla başvurulan Merkez Bankası avansları yılsonunda ortaya çıkan kesin bütçe açıklarının karşılanmasında kullanılmaktadır.

Merkez Bankası avansları gerçek değil nominal bir borçlanma türüdür. Gerçek tasarruflara dayanmaz. Merkez Bankası emisyon yoluyla hazineye kaynak sağlamaktadır. Bu nedenle bu tür borçlanma enflasyonist etki yaratır.

C- Emanet Paralar; Değişik biçimlerde hazine kasalarına girmiş, ileride hak sahiplerine

ödenmesi gereken paralardır. Hazine kısa süreli bütçe açıklarını denkleştirmek için bu fonlardan da yararlanır.

Emanet paralar adi emanetler ve bütçe emanetleri olarak ayrılabilir. Adi emanetler, Devlet îhale Kanunu gereğince ihalelere katılan kişilerden alınan geçici veya kesin teminatlar, bilirkişi ücretleri, itiraz ve temyiz dilekçeleri, varis bırakmadan ölenlere ait paralar gibi hazinenin kısa sürelerle kullandığı kaynaklardır. Bütçe emanetleri ise, Genel Muhasebe Kanunu1nun 91’nci maddesinde şu şekilde tanımlanmıştır. “Bütçe harcamalarından mali yılsonuna kadar verile emrine bağlandığı halde sayman tarafından ödenememiş olan tutarlar mali yılsonunda bütçeye gider yazılarak emanet hesabına alınır."

Bütçe giderlerinin, gelirleri aşması durumunda ortaya çıkacak nakit açığı ek finansman kaynakları ile karşılanamamışsa, hazine bazı borçlarını ödeyemez ve bu borçları; emanet hesaplarında bekletir. Bunlar da hazine açısından kredi sayılabilir.

Devletin borçlarını hak sahiplerine zamanında ödeyememesi sonucunda ortaya çıkan bu uygulama devletin mali yönetimine olan güveni sarsacağından başvurulmaması gereken bir yoldur.

5.1.5.2.3. Uzun Vadeli Borçlar

Normal bütçe gelirlerinin bütçe giderlerini karşılayamaması durumunda ortaya çıkan kesin bütçe açıklarının karşılanması amacıyla uzun vadeli borçlanma yoluna gidilir.

Bu tür borçlanma için devlet tahvili denilen borç senetleri satışa çıkarılır. Bu senetlerin satılmasıyla sermaye piyasasından bazı tasarruflar kamu kesimine aktarılmış olur.

Normal bütçe gelirleri ile bütçe giderlerinin karşılanamayacağının önceden tahmin edilmesi durumunda, bu açığın karşılanması için iç borçlanmaya başvurulması konusunda Bütçe Kanunları ile hükümete yetki verilir.

109

Bütçe kanunlarında ayrıca, çıkarılacak tahvillerin faiz oranı, ihraç fiyatı ödeme süresi ve diğer şartlarının Hazine'ce tespit olunacağına ilişkin hükümler de yer almaktadır.

Bu tahvillerin faiz ve anapara ödemeleri ile ilgili işlemler vergi ve resimden muaf tutulmuştur.

5.1.5.2.4. Gönüllü ve Zorunlu Borçlar

Devlet borçlarında temel ilke, borç verenlerin bunu kendi istekleri ile bazı avantajlar sağlayacakları düşüncesiyle vermeleridir. Bazı hallerde ise devlet hazine tahvillerini kişilere zorla satar. Bu tür borçlanmaya zorunlu borçlanma denir.

Türkiye’de tasarruf bonoları uygulaması zorunlu borçlanmaya örnektir. 1961 yılında çıkarılan 223 Sayılı "Yatırımlar Fonu ve Tasarruf Bonoları İhracı Hakkında Kanun" la tasarruf bonoları yoluyla daha hızlı bir ulusal kalkınmanın gerçekleştirilmesi için, tarım, sanayi ve ulaştırma alanlarında yapılacak yatırımlarının finansmanının sağlanması amaçlanmıştır. Ancak uygulamada görülen aksaklıklar nedeniyle, 1972 yılında çıkarılan

"Mali Denge Vergisi Kanunu" ile tasarruf bonoları uygulaması sona ermiştir.

5.1.6. Yabancı Sermaye Ve Hazine

Türkiye’nin ilk yabancı sermaye yasası 1951 yılında Yabancı Sermayeyi Teşvik Kanunu adıyla çıkmıştır. Osmanlı devletindeki kapütilasyonlar gibi nedenler dolayısıyla bir süre bu konuda bir çalışma yapılamamıştır. 1954 yılındaki 6224 sayılı kanunla yabancı sermaye kanunu genişletilmiş ve daha liberal bir içerik kazanmıştır.

Yabancı Sermaye Portföy Yatırımı Yabancı sermayedarlar elindeki mali kaynaklarla başka bir ülkenin mali piyasasında hisse senedi veya tahvil satın alabilir. Bu şekilde ortaya çıkan mali

işleme uluslar arası portföy yatırımı denir. Bir şirketin üretimini ana merkezinin bulunduğu ülke sınırları dışına yayarak yabancı ülkede yalnız ya da ortaklarla üretim tesisi kurması veya mevcut tesisleri satın alması ya da mevcut tesislerle birleşmesi doğrudan yabancı sermaye yatırımları (DYSY) olarak adlandırılır.

5.1.6.1. Yabancı Sermaye-Hazine ilişkisi

Türkiye’de yabancı sermaye dairesi uzun süre devlet planlama teşkilatının bir birimi olarak görev yaptıktan sonra 1991 yılındaki bir yasa değişikliğiyle hazine müsteşarlığına devredilmiştir. Bugünkü yapıda yabancı sermaye genel müdürlüğü hazinenin bir parçasıdır.

Son olarak Türkiye’de yabancı sermaye yatırımının başarısız olmasının nedeni Türkiye’nin riskli bir ülke olmasından ya da çeşitli yasal düzenlemelerin yatersiz olmasından kaynaklı değildir. Bunun en önemli sebebi Türkiye’de uzun yıllar boyunca siyasal istikrarsızlığın hüküm sürmesidir.

110

5.1.6.2. Yatırım Teşvikleri ve Hazine

Gelişmekte olan ülkelerdeki yatırımları arttırabilmek, gelişmiş ülkelerde de bölgeler arası gelişmişlik farklarını giderebilmek için çeşitli teşvik politikaları uygulanmaktadır. Türkiye’de planlı kalkınma modeli uygulandığı ve bu planların kamu kesimini zorlayıcı, özel kesime yol gösterici olması nedeniyle yatırım teşvikleri özel kesimi özendirmeye yönelik hazırlanmaktadır. Bu tür gelişme politikaları tek elden yürütülebileceği gibi farklı idarelerin farklı daha üst bir yerde koordine edilmesi de tercih olabilir. Türkiye’de uzun yıllar Devlet Planlama Teşkilatı bünyesinde yer alan Teşvik ve Uygulama Dairesi, 1991 yılında yapılan bir yasa değişikliği ile Hazine’ye devredilmiştir.

5.1.7. Merkez Bankası Hazine İlişkilerinin İşbirliği İçinde Yürütülememesinin Nedenleri Nelerdir?

MB-Hazine ilişkilerini doğuran nedenleri açıklarken T.C.Merkez Bankası Kanunu’nda,Hazine’ye bir takım haklar verildiği belirtilmiştir.Türkiye’de MB-Hazine

ilişkilerinin para politikası açısından değerlendirilmesi yapılırken kamu açıklarının göz önünde tutulması gerekir.Çünkü Hazine’nin kamu açıklarını ve bu açıklar içindeki en büyük paya sahip olan bütçe açıklarını finanse edebilmek için MB kaynaklarına başvurmaktadır.Bu temel sorunun ortadan kaldırılabilmesi için bu açıkların oluşmasına imkan vermeyecek maliye politikasının uygulanması gerekir.Etkin bir maliye politikası ile kamu harcamalarını karşılayabilmek için sağlam gelir kaynağı olan vergi gelirlerinin arttırılması gerekir.

MB-Hazine arasındaki doğrudan ve dolaylı ilişkilerin para arzının denetimi,bankacılık sisteminin denetim ve gözetimi,MB’nın Hazineye açtığı kısa vadeli avans,kamu borç yönetimi,döviz yönetimi,mali piyasalar üzerindeki etkileri ya da bu konular üzerinde Hazine ve Merkez Bankası’nın ayrı ayrı etkileri olmakla birlikte Hazine’nin izlediği politikaların yarattığı ekonomik etkilerin MB’nın uygulayacağı para politikasını ne yönde etkilediği Türkiye ekonomisi açısından analiz edilmiştir.

Para Arzının Denetimi:Genellikle her ülkede ulusal paranın denetiminden sorumlu kurum MB’dır.Merkez Bankası’nın bağımsızlığı çerçevesinde Hazine,MB’nın para basma işlevine karışmaz.Ancak Hazine görevlerinden biri olan devlet gelir ve giderlerinin yer ve zaman itibariyle uyumunu sağlamak amacıyla MB’dan kısa vadeli avans alır.

111

5.1.8. Hazine İle İlgili Rakamlar:

Tablo 1: Kamu Sektörü Borç Stoku Gerçekleşmeleri (milyon TL)

MERKEZİ YÖNETİM

BORÇ STOKU

DİĞER KAMU

BORÇ STOKU

TOPLAM BORÇ STOKU

Yıllar İç Borç Dış Borç İç Borç Dış Borç İç Borç Dış Borç Toplam

2000 51.536 27.191 2.957 4.141 54.493 31.332 85.825

2001 122.157 55.754 3.488 8.157 125.645 63.911 189.556

2002 149.870 92.796 5.337 9.223 155.206 102.018 257.225

2003 194.387 88.421 7.721 7.157 202.108 95.578 297.686

2004 224.483 92.046 10.622 5.899 235.105 97.945 333.049

2005 244.782 86.738 15.019 4.793 259.801 91.531 351.332

2006 251.470 93.580 16.816 4.024 268.286 97.605 365.891

2007 255.310 78.175 17.952 4.082 273.262 82.257 355.519

2008 274.827 105.494 20.960 6.951 295.787 112.445 408.232

2009 330.005 111.504 17.374 6.807 347.378 118.311 465.690

2010 352.841 120.720 16.093 7.450 368.934 128.169 497.103

2011 368.778 149.572 18.788 9.304 387.566 158.876 546.442

2012 386.542 145.657 21.613 8.833 408.155 154.490 562.645

112

Tablo 2: Kamu Kesimi Borç Stoku Gerçekleşmeleri (milyar TL)

Yıllar Kamu

Brüt İç Borç Stoku

Kamu

Brüt Dış

Borç Stoku

Kamu

Brüt Toplam

Borç Stoku

TCMM

Net

Varlıkları + Kamu

Varlıkları + İşsizlik Sigortası Fonu Net

Varlıkları

Kamu

Net

Toplam

Borç Stoku

Kamu

Net Borç Stoku /

GSYH

Kamu

Brüt Borç Stoku /

GSYH

2000 54.5 31.3 85.8 14.0 71.8 43.1 51.5

2002 155.2 102.0 257.2 41.6 215.6 61.5 73.4

2005 259.8 91.5 351.3 81.0 270.3 41.7 54.1

2007 273.3 82.3 355.5 107.1 248.4 29.5 42.2

2010 368.9 128.2 497.1 179.3 317.8 28.9 45.2

2011 387.6 158.9 546.4 256.4 290.0 22.3 42.1

2012 408.4 154.5 562.9 322.3 240.6 17.0 39.7

Tablo 3: Türkiye’nin Brüt Dış Borç Stokunun Gelişimi (milyon ABD doları)

KAMU TCMB ÖZEL SEKTÖR

Kısa Vadeli

Uzun

Vadeli

Topla

m

Kısa Vadeli

Uzun

Vadeli

Topla

m

Kısa Vadeli

Uzun

Vadeli

Topla

m

Uzun

Vadeli

Topla

m

Kısa Vadeli

Uzun

Vadeli

Topla

m

Kısa Vadeli

Uzun

Vadeli

Topla

m

Kısa Vadeli

Uzun

Vade

Uzun

Vadeli

Topla

m

Kısa Vadeli

Uzun

Vadeli

Topla

m

Kısa Vadeli

Uzun

Vade

Kısa

Uzun

Vadeli

Topla

m

2000 2.461 47.621 50.081 653 13.437 14.090 25.187 29.244 54.431

2001 1.019 46.110 47.129 752 23.599 24.351 14.632 27.480 42.112

2002 915 63.618 64.533 1.655 20.348 22.003 13.854 29.207 43.061

113

2003 1.341 69.503 70.844 2.860 21.513 24.373 18.812 30.063 48.875

2004 1.840 73.828 75.668 3.287 18.123 21.410 27.076 36.856 63.932

2005 2.133 68.278 70.411 2.763 12.662 15.425 34.020 50.643 84.663

2006 1.750 69.837 71.587 2.563 13.115 15.678 38.542 82.554 121.09

6

2007 2.163 71.362 73.525 2.282 13.519 15.801 38.703 122.36

7

161.07

0

2008 3.248 75.058 78.306 1.874 12.192 14.066 47.400 141.32

6

188.72

6

2009 3.598 79.884 83.482 1.764 11.398 13.162 43.631 128.81

6

172.44

7

2010 4.290 84.791 89.081 1.553 10.012 11.565 71.469 119.80

5

191.27

4

2011 7.013 87.268 94.281 1.239 8.095 9.334 73.661 127.15

3

200.81

4

2012 11.040 92.995 104.03

5

1.036 6.052 7.088 88.885 139.00

9

227.89

4

114

Uygulamalar

115

Uygulama Soruları

116


117

Bölüm Soruları

1. Hazinenin görevleri küreselleşme sürecinde değişim göstermiş midir?

2. Hazinenin borçlanması ülke ekonomisini nasıl etkiler?

3. Borçlanmada hangi vade (kısa-uzun) tercih edilmelidir?

4. Yerli yatırımlarla ilgilenmeyen Hazine neden Doğrudan Yabancı sermaye yatırımları ile de ilgilidir?

5. Merkez Bankası ile Hazinenin işbirliği içinde çalışması nasıl sağlanabilir?

Cevaplar

1)

2)

3)

4)

5)

6)

7)

8)

9)

10)

118

6. ÜRETİMDE KÜRESELLEŞME

119


6.1. Teknolojik olanakların gelişmesiyele beraber üretimde verimliliği artırmak amacıyla üretim çeşitli ülkelerde yapılmaktadır. Farklı ülkelerde yapılan üüretim de serbestleşme politikalarının benimsenmesi, fikri mülkiyet haklan alanında disiplin sağlanması gibi konularda şirketlerin hükümetler üzerinde baskılar oluşturmalarına yol açmaktadır.

6.2. Bu derste küreselleşmenin bir diğer boyutu olan üretimde küreselleşmenin gelişmesinde etken olan kurumlar da incelecektir. GATT ve Dünya Ticaret Örgütü kuruluşu, gelişimii, etkileri açıklanacaktır.

120


121



122

Anahtar Kavramlar

123

Giriş

124

6.1. ÜRETİMDE KÜRESELLEŞME

Küreselleşme bir anlamda maddi ve manevi değerlerin ve bu değerler çerçevesinde oluşmuş birikimlerin ulusal sınırları aşarak dünya çapında yayılması anlamındadır. Ekonomik açıdan küresellşme üretim, ticaret ve sermaye hareketlerinin önündeki engellerin kalkmasıdır. Küreselleşmenin en gözle görülür bölümü üretim aşamasıdır. Şirketlerin sınır ötesi sabir sermaye yatırımı, sınır ötesi iştirak, fason imalatanlaşmaları gibi yöntemlerle üretim faaliyetleri ülke sınırlarını aşarak pek çok ülkede üretimde bulunmaktadırlar. Cağımızın önemli bir olgusu üretimin dünyanın çeşitli köselerinde yapılarak yayılmasıdır. Bu olgu, çok uluslu şirketlerin doğrudan ve ortak yatırımları olarak göze çarpmaktadır. Elli yıldan fazla bir süredir ulusal sınırları aşan ürünler, hizmetler ve yatırım, toplam dünya üretim hacminden daha hızlı büyümüştür. Karşılıklı ticaret ve yatırıma konan engeller azalmakta; ulaşım ve telekomünikasyon teknolojisiyle, algılanan mesafeler azalmakta;materyalist kültür tüm dünyada benzer hale gelmekte ve ulusal ekonomiler birbirine bağlı global ekonomik bir sistem haline gelmektedir.

1950’lerde başlayan çok uluslu üretim tarzı 1980’lerden sonra, özellikle de, 1990’lardan sonra hızla gelişmiştir. Günümüzde dünyanın farklı bölgelerinde yaklaşık 61 bin çokuluslu şirket ve bunlara ait 900 bine yakın yabancı bağlı şirket faaliyet göstermektedir. Çokuluslu şirketlerin 2003 yılında global dolaysız yabancı yatırım stoku (8,24 trilyon dolar) içindeki payı yaklaşık olarak %85’tir. 2001 yılında global ihracat 7,4 trilyon dolar iken çokuluslu şirketlerin toplam satışları 18,5 trilyon dolar ve bu şirketlerce üretilen toplam katma değer 3,5 trilyon dolardır. 1990 yılında yabancı bağlı şirketlerin global gayrisafi yurtiçi hasılaya katkısı %7 iken bu katkı 2001 yılında %11’e ulaşmıştır ve aynı yıl 54 milyon kişiyi istihdam ettiği tahmin edilmiştir. En büyük 20 çokuluslu şirketin yabancı ülkelerdeki toplam satış hasılatının global gayri safi yurtiçi hasılaya oranı yaklaşık olarak %6,8’dir. 2003 yılı itibariyle en büyük 20 çokuluslu şirketin yabancı ülkelerdeki satış hasılatı toplamı Fransa, İtalya, İngiltere ve 14 ülkeyi kapsayan Latin Amerika’dan daha fazladır. 6 Kuzey Afrika ülkesi hariç tüm Afrika ülkelerinin (49 ülke) gayrisafi yurtiçi hasılasının yaklasık altı katı, Türkiye’ninkinin ise yaklaşık on katıdır. Son dönemlerde ise gelişmekte olan ülkelerde bu tur yatırımların hızla artmakta olduğu görülmektedir.

Dış Ülkelerde iş yapmaya konan düzenleyici ve idari engellerin kalkması, özelleştirme ve serbestleştirme ilgili yeni kanunlar ve düzenlemelerin yapılmasına neden olmuştur. Bunun sonucunda da gelişmiş ve gelişmekte olan ülkelerdeki işletmeler uluslararası faaliyetlere girişmişlerdir. Dolayısıyla dünya daha bütünleşik ve birbirine bağlı bir hal almıştır. Artık pazarlar birbirinden farklı ulusal pazarlar yerine tek bir büyük pazar halini almıştır. Bu pazarın gelişmesi için sürekli olarak yabancı yatırımlarla ilgili düzenlemeler yapmaktadırlar.

125

Tablo 1. Doğrudan Yabancı Sermaye Yatırmlarıyla İlgili Yapılan Yasal Değişiklikler (1992-

2008)

Yıllar Değişiklik Yapan Ülke

Sayısı

Yasal

Değişiklik

Sayısı

Lehine DYSY’ın Daha

Az Lehine

1992 43 77 77 0

1993 56 100 99 1

1994 49 110 108 2

1995 63 112 106 6

1996 66 114 98 16

1997 76 150 134 16

1998 60 145 136 9

2000 70 150 147 3

2002 72 246 234 12

2004 103 270 234 36

2007 58 98 74 24

2008 55 110 85 25

Dünya üzerinde farklı yerleşim yerlerinde, üretim faktörlerinde (emek, sermaye, doğal kaynaklar gibi) kalite ve maliyet farklılıklarını değerlendirerek avantaj elde etmek amacıyla şirketler yatırımlarda bulunmaktadırlar. Dolayısıyla Çok Uluslu şirketler Ortaya Çıkmaktadır.

Globallesen dünyada en önemli ekonomik aktörlerden biri haline gelen çokuluslu sirketler birden fazla ülkede kazanç sağlayıcı iktisadi faaliyetlerde bulunan ve uluslararası üretim yapan firmalar olarak tanımlanabilir. Bir baska tanım yapmak gerekirse, çokuluslu sirketler genel merkezi belli bir ülkede olduğu halde, faaliyetlerini birden fazla ülkede genel merkez tarafından koordine edilen subeler veya bağlı sirketler aracılığıyla yürüten büyük firmalardır.

Özellikle gelişmiş ülkeler geniş bir piyasa oluşturma özelliğine sahiplerdir. Asya’da ulaştırma ve enerji yatırımları ortaya çıkmaktadır. Yeni teknolojiler yeni yatırım olanakları sunmakta ve yatırım ne sadece ulusal, ne de sadece uluslararası nitelik taşımaktadır. Tüm piyasaları dikkate

126

alan rasyonel kararlar yatırımlara temel oluşturmaktadır. İşletmeler dış ülkelerde üretim yaparken maliyeti düşürmek, kaliteyi geliştirmek, fonksiyonelliği artırmak suretiyle daha etkili rekabet etmeyi hedeflemektedir.

Çok Uluslu Şirketlerin ortaya çıkışı gerçekte o kadar yeni değildir. Merkantilist Dönemde başka ülkelerin doğal kaynakları ve tarım ürünlerini kullanmayı amaçlayan devletler tarafından şirketlerin teşviik edilmesiyle ortaya çıkmıştır. Ortaçağ sürecinde devam etmiştir. 17 ve 18 yüzyıllarda büyük kolonyal ticari firmaların kurulmasıyla devlet himayesi gelismiştir. Koloni bölgeleriyle Çok Uluslu şirketlerin sayısı ve gücü artmıştır.

Uluslararası üretimin hızla artması, uluslar üstü düzenlemelerin yapılmasını zorunlu hale getirmiştir. Bu amaçla bazen iki devlet arasında bazen de çok sayıda devlet arasında çeşitli anlaşmalar imzalanmıştır. Bu anlaşmalar içinde önemli bir yere sahip üretimin küreselleşmesinde önemli bir yere sahip olan Gümrük Tarifeleri Genel Anlaşmasıdır.

6.1.1. GATT Nedir?

Hızla küreselleşen dünyada doğrudan yatırımların payı hızla artmıştır. Bu nedenle dünya ticaretini kesintilerden korumak için uluslararası bir anlaşma yapma gereği ortaya çıkmıştır.

İngilizce adı “General Agreement on Tariffs and Trade” kelimelerinin baş harflerinin bir araya gelmesinden oluşan GATT, “Gümrük Tarifeleri ve Ticaret Genel Anlaşması” anlamına gelmektedir.

İkinci Dünya Savaşı sonrasında, dünyada barışı sürekli kılmak amacıyla, uluslararası ekonomik işbirliğinin tesis edilmesinin gerekliliği düşüncesi genel kabul görmüştür. Bu çerçevede, ülkelerin kalkınma çabalarına yardımcı olmak, uluslararası likidite ve mali güven gibi ihtiyaçlara cevap vermek ve uluslararası ticareti serbestleştirip artırmak amacıyla yeni kurumların oluşturulması yoluna gidilmiştir. IMF, Dünya Bankası gibi “Bretton Woods” kurumları bu çabaların sonucunda ortaya çıkmıştır.

Uluslararası mali alanda sağlanan işbirliğinin yanı sıra, uluslararası ticaretin serbestleştirilmesi yönünde de benzer bir işbirliğine ihtiyaç duyulması sonucunda, 50 kadar ülkenin temsilcisi tarafından “Uluslararası Ticaret Örgütü” (International Trade Organisation - ITO) adı verilen bir uluslararası örgütün kurulması amaçlanmıştır. Öte yandan, ITO’nun kuruluş müzakereleri devam ederken, belirli mallar üzerinde tarife indirimlerinde bulunmak ve ITO’nun ülkelerce onaylanmasına kadar geçecek sürede bu indirimleri uygulamaya koymak amacıyla, 23 ülke Ekim 1947'de Cenevre'de “geçici” olarak nitelendirilen Gümrük Tarifeleri ve Ticaret Genel Anlaşmasını (GATT) imzalamışlardır. DTÖ’nun kurulamaması üzerine, “geçici” olma özelliğine rağmen, Gümrük Tarifeleri ve Ticaret Genel Anlaşması 1948-1994 yılları arasında uygulana gelmiş ve dünya ticaretinde genel kabul gören bir çerçeve oluşturmuştur. 1948 yılından bu yana, uluslararası kural ve disiplinlerin daha da iyileştirilmesi ve güçlendirilmesi amacıyla sekiz çok taraflı müzakere turu gerçekleştirilmiştir.

127

6.1.1.1. Türkiye GATT’a ne zaman üye olmuştur?

1951 yılında İngiltere - Troquay’da yapılan müzakerelerde, bir çok ülke ile beraber Türkiye’nin de GATT’a katılması görüşülmüştür. Türkiye anlaşmayı 1953 yılında imzalamıştır.

Günümüz dünyasında yaygınlık kazanan ekonomik bütünleşme hareketi, önce, 1950 ve 1960‘lı yıllarda, uluslararası ticaret alanında etkisini göstermeye başlamıştır. GATT sistemi içerisinde kodifiye edilen kurallar,

uluslararası mal ticaretini bir disiplin altına almaya çalışmışlardır.

1970 ve 1980'li yıllarda başlayan mali ve diğer hizmet piyasalarının, yatırımların entegrasyonu süreci ise, yine GATT içerisinde belirli kurallara bağlanmak aşamasındadır.

Bu gelişmeler de küreselleşmeye yeni bir ivme kazandırmaktadır. 1990'lı ve sonrası yıllarda, bu sürecin temel belirleyicileri uluslararası sermaye akımları ve dolaysız yatırımlar olacaktır.

1980'lere gelindiğinde küreselleşmenin önündeki tek engel olarak Doğu ve Batı Blokları arasındaki ideolojik ayrılık görülüyordu. Ne var ki

Gelişmiş batı dünyası 1970'lerin başından itibaren istikrarlı büyüme sürecinden uzaklaşmış, düşük büyüme hızı, işsizlik, istikrarsız fiyatlar gibi olguların etkisinde olmuştur. Koruma politikalarına rağbet artmıştır. Neticede

Bazı alanlarda küreselleşme devam etmekle beraber diğer bazı temel alanlarda yeni bir cereyan, bölgeselleşme, bölgesel entegrasyon hareketleri hız kazanmaya başlamıştır.

6.1.2. Dünya Ticaret Örgütü

Uluslararası Ticaret Organizasyonu’nun (ITO) kurulmasını amaçlayan bir girişimin sonuçsuz kalması nedeniyle imzalanmış olan bu anlaşma, 1995 yılında kurumsal bir yapıya kavuşarak, DTÖ’ye dönüşmüş ve asıl amacını gerçekleştirmiştir. Dünya çapında, 2013 senesine kadar toplam 159 üyeye ulaşan bu yapı kendisinde birçok anlaşma ve protokolleri barındırmaktadır. 27 ülke ise gözlemci statüdedir. Üye devletler, imzalamış oldukları bu anlaşmalar ve DTÖ kuralları çerçevesinde hareket etmek zorundadır. Üyeler, DTÖ üyelik protokolleri gereğince, kendi iç ticaret hukuku ve politikalarını, DTÖ’nün kurallarına uyarlamak zorundadırlar. Üyeler arasındaki ticari uyuşmazlıkların çözümlenmesi için DTÖ uyuşmazlıkların çözümü mekanizması vardır. DTÖ ve Uyuşmazlıkların Çözüm Organı (UÇO) tarafından görülmüş olan uyuşmazlıklar hakkında çıkarılmış olan kararlar taraflarca bağlayıcı niteliktedir.

128

6.1.2.1 DTÖ'nin Amaçları

Dünya Ticaret Örgütü (DTÖ) çalışma alanı ve amaçları GATT’ ten daha kapsamlıdır. Üye devletlerin birbirleriyle adil ve tam rekabet koşulları altında ticaret yapabilecekleri serbest ve açık bir ticaret sistemi oluşturmayı amaçlamaktadır. Üye ülkelerin ticaret ve ekonomi

alanındaki ilişkilerini geliştirmek, tam istihdamı gerçekleştirmek, reel gelir ile gerçek talep hacmindeki istikrarlı artışı sağlamak, mal ve hizmet üretim ve ticaretini geliştirmek için örgüt kurallarına uygun hareket ederler. Dünya kaynaklarının sürdürülebilir kalkınma hedefine en uygun bir şekilde kullanımına imkan vermek için farklı ekonomik düzeydeki ülkelerin ihtiyaç ve endişelerine cevap verecek şekilde mevcut kaynakları geliştirmeye çalışırlar.

6.1.3. Küreselleşen Üretim

Üretimde küreselleşme, şirketlerin sınır ötesi sabit sermaye yatırımı, sınır ötesi iştirak, fason imalat anlaşmaları ve başka yöntemlerle mal ve hizmet üretim faaliyetlerini kendi ülkeleri dışında yaymalarıdır. Gelişmiş ülkeler eskiden beri özellikle birincil meta sektörlerinde ülke dışından, yatırım yapmışlardır. Hammadde ve özellikle Afrika'dan işgücü ve hammadde ithalatında bulunmuşlardır.

Fordist üretim, her işçinin dar anlamda tanımlanmış, rutin bir işi sürekli olarak yaptığı bir işleyiş ile verimlilik artışı sağlamaya yönelmiştir. Son derece özel, tek amaçlı makinalar ve eğitimsiz, niteliksiz işgücü kullanarak üretimin sürekli kayan bir üretim hattı üzerinde yapılması söz konusudur. Makina ile işçi arasında sabit bir ilişkinin kurulduğu bu hat, farklı ritm ve farklı işlemleri koordine ederek çıktının standartlaşmasına izin vermekte,bu da kitle üretimin teknik koşullarını sağlamaktadır”

Fordist üretim “Büyük ölçekte üretim yapan fabrikalar temel birimdir. İşçi başına üretiminayrıntılı işbölümü ve standart mal üretimi ile arttırılması amaçlanmış, rekabet aynı maldan çok sayıda ucuza üretmek üzere kurulmuştur”

Büyüme oranları gerçekten olağanüstüydü. 1580-1820 arasında üretimin ve gelişimin önderi konumunda olan Hollanda’nın büyüme hızı %0.2 iken, 1820-1890 arasındaki diğer önder İngiltere’nin yaşadığı büyüme hızı %1.2, 1890’dan başlayarak dünya kapitalizminin hegemonik gücü haline dönüşen ABD 1890-1990 arasında yıllık ortalama %2.2 oranında büyüme göstermiştir.

Fordist üretimle beraber rakamlar daha da iyileşmiştir. Bu tarihlerde yaşanan büyüme oranları gerçekten olağanüstü hale gelmiştir. Kapitalist dünya 1950-74 arasında görülmemiş bir büyüme oranı yaşamıştır. Bu dönem boyunca dünya ekonomisi yıllık %2.9 oranında büyüdü. Dahası, Asya,Afrika ve Latin Amerika’nın yoksul halkları,tarihte ilk kez, kişi başı gelirlerinde bir artış gördüler. Ağırlıklı olarak bu nedenlerle 1950-74 dönemi “altın çağ” olarak anılmaktadır.

Kapitalizmin esnekliğinin devreye girmesiyle altın çağda değişim yaşanmaya başladı. Sermaye birikimindeki yoğunluk kaçınılmaz olarak kâr oranında düşüşlere neden oldu. Dahası, üretim Fordist montaj hattının standart teknolojilerine dayanan kitlesel ölçeklerde yapıldığı için

129

Japonya, Kore, Tayvan, Tayland, Brezilya ve İspanya gibi çevreyi oluşturan bazı ülkelerden

çok güçlü rakipler de çıkıyordu. 1960’ların ortalarından başlayarak bütün Batı dünyasında kârlar düşerken altın çağın sonunun geldiği açıktı. Sermaye birikiminin genişlemesi daha da yüksek reel getiri oranlarını gerektiriyordu ama sermaye halen Bretton-Woods sisteminin ulusal

sınırları arasında göreli olarak hareketsiz şekilde kalıyordu

Çok uluslı şirketlerin gelişmesiyle 1950'lerde dikkat çekmeye başlamış, 1970'lerde ise hızlı bir ivmeyle artış göstermiştir. 1980'lerin liberal politikaları artışa izin vermiş, 1990'larda ise SSCB'nin dağılmasıyla çok uluslu şirketler uluslarüstü şirketler haline gelmiştir. Bu gelişmede 70'li yıllarda başlayan iktisadi krizin, üretimin küreselleşmesi sürecindeki etkisi büyüktür.

Yaşanan büyük iktisadi kriz, etkinlik artışlarını zorunlu hale getirmiştir. Artık her üretilen satılamamakta veya her hammade kullanımı etkin kar getirmemektedir. Bu nedenle, birçok iş kolunda Fordizmin; üretim hattı üzerinde bir örnek kitle üretimi önem kazanmıştır. Yeni üretim biçiminin, sağladığı ve ölçek tasarruflarına dayanan etkinlik, kazanımların sınırlarına ulaşılması ile izah edilmektedir. Ölçek tasarruflarının sınırlarına varılınca Çok Uluslu Şirketlerde dolayısıyla Batılı gelişmiş ülkelerde verim artışı yavaşlamıştır. Verim artışının yavaşlaması ve Doğu Asya'dan gelen rekabetin karşısında Batılı gelişmiş ülkelerin sanayicileri, üretimin örgütlenme tarzını değiştirmekte, sanayiyi yeniden yapılandırmak zorunda kalmışlardır.

Bu gelişim sürecinde dünyadaki üretimi sistemi yeni olmakla birlikte eski sistemden de izler

taşımaktadır. Bu sistem dünyanın çok farklı yerlerindeki çok farklı gelişme aşamalarındaki ve çok farklı iktisadi faaliyet ve sosyal hayatı ihtiva eden mekanların birleşimidir. Geleneksel hayat tarzlarının devam ettiği ve kapitalizmin işlemediği yerler hala mevcuttur fakat onun haricindeki yerler kapitalizmin bir şekilde etkilediği yerlerdir. Şehirlerde, gecekondular, taşeron üretim alanları oluşmuştur. Amerika'nın bile orta batı bölgelerindeki yerler hala Fordizm krizinden etkilenmektedirler. Vietnam, Tayland ve Filipinler gibi bazı Asya ülkelerinde ucuz işgücü nedeniyle tercih edilmiştir. Buradaki sömürü ILO tarafından da eleştirilmektedir. Çin ise, çok sayıda yerli üretici olmasına rağmen zengin ülkeler için taşeron üretim yapan ülke konumundadır. Afrika zengin doğal kaynakları nedeniyle uluslararası üretimde dikkat çekmiştir. Uzun yıllar tüketilen kaynaklar sonucu fakirlik ve çaresizlik batağına saplanmışlardır.

Bazı bölgeler ise ileri teknoloji imalatı, finans ve iş hizmetleri ve kültürel sektörlerde istikrarlı bir şekilde ilerlemişlerdir.Bu bölgeler genelde dünyanın kuzeyinde yer alan bölgeler olsalar da dünyanın güneyinde yer alan bazı şehir bölgeler de bu sürece katılmaya başlamışlardır.

Verimlilik Krizinin Üretimdeki Küreselleşmeye Etkileri:

Yukarıda anlatılan süreçte dikkat edilmesi gereken Fordist üretim değişim gösterirken, Çok Uluslu Şirketlerin halen önemli bir yere sahip olmalarıdır. ÇUŞ"ler Fordist sistemde yukarıdan aşağıya doğru hiyerarşik bir idare şekline sahip idiler. Bugünkü şirketler çok daha yatay bir hiyerarşik bir organizasyon şekline sahiplerdir. Merkezin karlılığının yanında her birim kendi kendine kar amacı gütmektedir. Genellikle merkezleri dünyanın kuzeyinde bulunmakla beraber güneyde kontrol ve komuta merkezleri artmaktadır.

130

1. Sanayiyi yeniden yapılandırmaktadırlar.

2. Tüketim metalarındada mal farklılaştırma rekabetini şiddetlendirmektedirler. (Mal farklılaştırması, tüketici artığına el koyma ve tekelci karı)

3. Mikro elektronikteki gelişmenin açtığı otomasyon imkanlarından yararlanarak, ölçmeye dayanan işlerde insanın algı organları yerine alet kullanmak suretiyle kalite standartlaştırmasında (üretimde defolu malların oranını düşürmede) rekabet etmektedirler.

4. Yeni iletişim imkanlarından yararlanarak, işletmelerde dikey entegrasyonu azaltmak, fason

imalat yaptırmak ve az stokla çalışmak suretiyle maliyetleri düşürmeğe çalışmaktadırlar.

5.İletişim ve taşımacılık kolaylığı sayesinde, maliyetleri azaltmak için üretimin bazı aşamalarını başka ülkelere aktarmaktadırlar.

Üretimin uluslararası örgütlenmesinin artışında diğer etken, mekansal kısıtları azaltan teknolojik gelişmeler de olmuştur. Mikro elektronikteki gelişmeler iletişimi, bilgi saklamayı ve işlemeyi hızlandırıp kolaylaştırdığından artık üretimi daha uzaktan ve daha süratli denetlemek, yönetmek, sipariş alıp vermek mümkündür. Bu gelişmeler, finansal sermayenin de hareketliliğini arttırmaktadır. Konteynır taşımacılığında ve hava taşımacılığındaki gelişmeler taşıma maliyetlerini çok düşürmektedir.

Fordist Üretim Sistemi Yerine JUST IN TIME

JUST IN TIME tipi üretim Foordis üretim sisteminin yerini almaktadır. Üretimde küreselleşme, Japonya'nın öncülük ettiği bu yeni sınai üretim örgütlenmelerinin yayılması ile birlikte şekillenmektedir. Yeni rekabetin neticesinde bazı işkollarında "meta çevrimi" (yani rnetaların iktisadi miadı) kısalmaktadır. Asgari stokla çalışma, tüketici ile daha sıkı temas ve girdi sağlayan firmalarla daha disiplinli ilişkiler gerektirmektedir.

Mikro elektronik kullanan ve mal farklılaştırmasında rekabet eden üretim organizasyonu, Fordist sisteme göre daha becerili işgücü ve o işgücünü güdeleyecek daha yaratıcı yöneticiler gerektirmektedir. Düşük ücretle çalışan işgücünden yararlanmak için üretimin bazı aşamalarını gelişmekte olan ülkelere nakledilmesi sonucunda gelişmiş ülkelerde işsizlik artmaktadır.

6.1.4. Çokuluslu Sirketler Teorisi

Lokasyon teorisine göre, üretim yapılacak yer, kaynaklar tarafından belirlenir. Örneğin, alüminyum madenciliği boksit madeninin bulunduğu yerlerde, alüminyumun İslemesi ise

elektriğin ucuz olarak bulunduğu yerlerde yapıldığında ekonomik olacaktır. Benzer şekilde, ulaşım maliyetleri ve ticari engeller üretim yerinin tesbit edilmesinde, belirleyici faktörlerdir.

Uluslararasılasma teorilerinin basında “Öğrenme Teorisi” gelmektedir. Öncelikle bu model uluslararasılasma sürecini, maliyet farklılıkları ya da talep durumu gibi faktörler yerine bilgi, deneyim ve öğrenme gibi davranış odaklı etkiler ışığında ele almaktadır. Buna ek olarak Öğrenme Teorisi tek seferlik uluslararasılasma kararları ile değil, dinamik bir uluslararasılasma

131

süreci ile ilgilenmektedir. Öğrenme Modeli’nin temeli, bir kez uluslararasılasma süreci basladıktan sonra sürecin her türlü ilerleyeceği, firmadaki dış pazarlarla ilgilenen kisilerin pazarda olusacak fırsatları ve problemleri göreceği ve problemlerin çözümlerini arastırarak bunlara çözüm getireceği varsayımına dayanmaktadır. Bu varsayım firmaların uluslararasılasma sürecinde ilerlemeyi asamalar halinde gerçeklestireceğini öne sürmekte ve zaman içinde firmanın ülkesi ile hedef ülke arasında coğrafi ve kültürel mesafenin azalacağını da savunmaktadır.

Çokuluslu sirketler açısından islemleri sirketler arasında yapmaktansa, tek bir sirket bünyesinde (çokuluslu sirket) gerçeklestirmek daha karlıdır. Bu islemleri en iyi açıklayan teori deployment (konuslandırma) teorisidir ve bu teorinin iki kısmı en önemlilerindendir. Birinci teori, uluslararasılasmanın avantajlarını belirlerken, teknoloji transferinin önemi üzerinde durur. Teknoloji, zaman zaman satılan veya lisans altında verilen ve ekonomik açıdan fayda sağlayan, her çesit bilgi olarak tanımlanabilir. Fakat teknoloji transferi konusunda bazen birtakım zorluklarla karsılasılmaktadır. Örneğin bir fabrikanın nasıl islediğine iliskin bilgiler hiç bir zaman yazılı olmayıp, onu çalıstıran insanların bilgi dağarcığında bulunur ki bu da paketlenip satılan bir meta değildir. Aynı zamanda, potansiyel bir alıcının bilginin gerçek ederini de bilmesi çok zordur. Zira konu ile ilgili alıcı da, satıcı kadar bilgi sahibi olsa, zaten satın almasına ihtiyaç kalmayacaktır.

İkinci teori de, uluslararasılasmanın avantajlarını açıklarken, dikey entegrasyonun önemini vurgulamaktadır. Eğer bir firma, iyi bir mal üretiyorsa ve bu mal bir baska firmanın üretim girdisiyse, bazı problemler ortaya çıkmaktadır. İlk olarak, eğer iki firma da piyasada bir monopol pozisyonundaysa, çesme sonu firma, fiyatları asağıya çekmek isterken, çesme bası firma yukarı çekmek istediğinde, firmalar arasında bir anlasmazlık basgösterecektir. Ayrıca, arz ve talep belirsizliği yüzünden koordinasyon problemleri olabilecektir. Son olarak da, değisen fiyatlar bir veya her iki taraf için de büyük riskler yaratabilir. Eğer çesme bası ve sonu firmalar, dikey bir sekilde entegre olabilirse, yani çokuluslu bir sirketin tabi sirketleri ya da

yabancı ülkelerdeki kurdukları sirketleri olarak faaliyet gösterirlerse, bu problemler ortadan kalkacak veya azalacaktır.

6.1.5. Üretimin Küreselleşmesi ve MAİ

Küreselleşme sürecinde üretimin gelişimini sağlayan iki büyük etkenin GATT ve Dünya Ticaret Örgütü olduğu daha önceki bölümde açıklanmıştı. Bu sürecin son halkası olan MAİ (Çok Taraflı Yatırım Sözleşmesi) çok uluslu şirketlerin üstün konumunu sağlayan ve üretimin

küreselleşmesini sağlayan önündeki engellerikaldıran bir sözleşmedir.

1990'ların sonlarından itibaren, ABD'nin önerisiyle 29 OECD ülkesi tarafından ilk olarak tartışmaya açılmıştır. Bu anlaşma "sermayenin anayasası" olarak da adlandırılmaktadır. Çok

uluslu şirketlere çeşitli haklar ve güvenceler vermektedir. Bunlar:

1. Üstün vatandaş ilkesine göre, Ç.U.Ş'in kilit görevlileri yerli ülkeye serbestçe girip çıkabilirler

132

2. Ulusal sermaye ilkesine göre, ulusal ya da uluslararası şirketler aynı avantajlardan

yararlanacaklardır. Ulusal şirketlere, dolayısıyla ulusal sermayeye ayrıcalıklı imkanlar sağlanmayacaktır.

3. En fazla kayrılan ülke ilkesine göre, ev sahibi ülkenin diğer ülkelere sağladığı avantajlardan anlaşma dışında kalan şirketler de aynen yararlanacaklardır.

Tüm bu anlaşma kuralları yerli -yabancı ayrımını kaldırmakta, yerli şirketlere sağlanan avantajları yok etmektedir. Eğer çelişen bir durum ortaya çıkarsa ulusal kanunlar yerine uluslararası kanunlar uygulanmaktadır. Ülke MAİ'den çıkmak isterse, çıkışını 5 yıl önceden bildirmesi ve çıkış isteğinden itibaren 15 yıl geçmesi gerekmektedir. Ayrıca, alışılagelmişin aksine kanunlar geriye yönelik de işlemektedir. Bu yönüyle oldukça eleştirilen MAİ'den hem gelişmiş hem de gelişmekte olan ülkeler şikayetçidir. Gelişmekte olan ülkeler ulusal korumacılık politikalarını uygulayamadıkları ve sömürüye açık oldukları için şikayet etmektedirler. Gelişmiş ülkeler açısından MAİ ise, ucuz emek nedeniyle ortaya çıkan ücret eşitszilikleri sorun olarak ortaya çıkmaktadır. Gelişmiş ülkeler, ücret eşitsizliklerinin doğurduğu işsizlik sorunuyla karşılaşmaktadırlar. Sonuçta büyük boyutlardaki sermaye tüm ulusal üretim alanlarına girmiş ve küreselleşmenin üretim ayağı her alana yayılmıştır.

Üretimin Küreselleşmesi Sonucunda, serbestleştirme politikalarının benimsenmesi, fikri mülkiyet haklan alanında disiplin sağlanması gibi konularda şirketlerin hükümetler üzerinde baskılar oluşturmalarına yol açmaktadır.

Üretimin Küreselleşmesinin Dış Ödemelere Etkileri

Geleneksel kalkınma teorisi uluslararası faal şirket yatırımlarının az gelişmiş ülkelerin hem tasarruf açığını kapatmaya, hem de döviz sıkıntısını hafifletmeğe yarayacağını öne sürmektedir. Oysa gözlemler, doğrudan yabancı yatırımların ancak kısmen tasarruf transferine yol açtığım doğrudan yabancı yatırımların büyük kısmının yatırımın yapıldığı ülkenin finans sisteminden ve o ülkede biriken dağıtılmayan karlardan kaynaklandırıldığını göstermektedir.

Doğrudan yabancı yatırımlar bağımlılık yaratabilmekte, ekonomide yabancı hakimiyetine yol açabilmekte, ve hisse almaya yönelik doğrudan yabancı yatırımlar az gelişmiş ülkenin yerli parasının aşın değerlenmesine yol açarak ülkenin ihracatını köstekleyebilmektedir.

Yabancı yatırımla döviz girişine bağımlılığı ve yerli paranın değer kazanmasının ihracata olumsuz etkisini Meksika 1990’lı yıllarda yaşamıştır. Yabancı şirketi cezbeden esas itibariyle yabancı ülkenin piyasası değil de üretim için elverişli mahalli şartlar ise, şirketin o ülkedeki üretimi, şirketin menşe ülkesine veya üçüncü ülkelere ihracatı arttırır.

133

Dış ödemelerinde kısa sürede olumlu bir etki yaratması için

Yabancı Trtırım dış ödemelerde hemen olumlu bir etki yaratmaz. Öncelikle kara geçebilmesi için süreye ihtiyacı vardır. Bu süre geçtikten sonra yerli ülkede kısa sürede etki yaratabilmesi için aşağıdakişartları yerine getirmesi gereklidir.

• şirketin ihracata yönelmesi

• yerli girdi oranlarını zamanla arttırması

• ilk yatırımın finansmanında optimal bir yerli-yabancı kaynak bileşimini kabul etmesi

• karların yeniden yerel yatırıma yönlendirmesi gerekir

• Şirketin yabancı ülkede üretim yapmasının amacı o ülkenin koruma politikalarım aşmak ise, bu üretim, yatırımcı şirketin menşe ülkesinden girdi ithaline yol açarak ödemeleri olumsuz etkileyebilir. Bu nedenle yabancı yatırmcının amacı da dikkate alınmalıdır.

Doğrudan Yabancı Sermaye Yatırımları

Doğrudan yabancı sermaye yatımlaarı incelendiğinde 3 dönem dikkat çekmektedir. 1950'liler

Çok Uluslu Şirketlerin altın yılı olarak geçmiştir. Dünya Savaşı sonrası hızlı ve karlı bir büyüme göstermişlerdir. 1980'li yıllar ise Liberal Politikaların uygulanmasıyla karlılıkları düşen şirketlerin imdadına yetişmiştir. 1990'lı yıllarda soğuk savaşın bitişiyle yeni pazarlara kavuşmuşlardır. Sonuçta dünyada 40.000’i askın çok uluslu şirket, 270,000 yavru firmaya ulaşılmıştır.

Doğrudan yabancı yatırımların coğrafi ve Sektörel dağılımı incelendiğinde, sanılanın aksine doğrudan yabancı yatırımların % 80'ini aşan kısmı gelişmiş ülkelere yapıldığı görülmektedir. Gelişmekte olan ülkelerde yapılan doğrudan yabancı yatırımların büyük kısmı da (son yıllarda) Latin Amerika -Karayipler bölgesinde ve Güney ile Güneydoğu Asya bölgesinde yapılmaktadır. En az gelişmiş ülkeler denilen çok fakir ülkeler grubunda yapılan doğrudan yabancı yatırımların payı yok denecek kadar azdır.

Doğrudan yabancı yatırımların sektörel dağılımı zamanla değişmektedir. 1950'lerde doğrudan yabancı yatırımlar birincil metalarda ve tabii kaynak yoğun sektörlerde toplanmış idi. Günümüzde daha çok hizmet sektöründe ve teknoloji-yoğun imalatta yoğunlaşmaktadır.

Doğrudan yabancı yatırımların hizmetlerde yoğunlaşmasının nedenleri hizmetlerin çoğunun ihraç edilememesidir. Bu alanda şirketler yeni yabancı piyasalara nüfuz edebilmek için doğrudan yatırım yapmak mecburiyetindedirler. İmalat sanayisinde doğrudan yabancı yatırımlar da hizmet sektörüne talebi arttırarak doğrudan yabancı yatırımlara zemin yaratmaktadır. Hizmetlerde doğrudan yabancı yatırımların en çok yöneldiği bölge Avrupa Topluluğu'dur. Genel olarak hizmetlerde doğrudan yabancı yatırımlar gelişmekte olan ve en az

gelişmiş ülkelerden ziyade gelişmiş ülkelere yönelmektedir.

134

Doğrudan yabancı yatırımlar bağımlılık yaratabilmekte, ekonomide yabancı hakimiyetine yol açabilmekte, ve hisse almaya yönelik doğrudan yabancı yatırımlar az gelişmiş ülkenin yerli parasının aşın değerlenmesine yol açarak ülkenin ihracatını köstekleyebilmektedir. Yabancı yatırımla döviz girişine bağımlılığı ve yerli paranın değer kazanmasının ihracata olumsuz etkisini Meksika 1990’lı yıllarda yaşamıştır.

135

Uygulamalar

136

Uygulama Soruları

137


138

Bölüm Soruları

1. Uluslararası üretimin artışında küreselleşme mi bölgeselleşme mi daha etkin olmuştur?

2. GATT niçin 2. Dünya Savaşı sonrası kurulmuştur? Savaşın GATT üzerindeki etkisi nedir*

3. Dünya Ticaret Örgütünün gelişmekte olan ülkeler üzerindeki etkisini açıklayınız.

4. Dünya Ticaret Örgütü ve GATT arasındaki zaman farkı niçin uzundur? Daha kısa sürede dönüştürlemez miydi?

5. Dünya Ticaret Örgütünün nihai amacı düşünnüldüğünde Avrupa Birliğinin gelecekteki durumunun nasıl etkileneceğini tartışınız.

Cevaplar

1)

2)

3)

4)

5)

6)

7)

8)

9)

10)

139

7. FİNANSAL KÜRESELLEŞME

140


7.1. Finansal küreselleşme, küreselleşme sürecinin önemli bir ayrıntısını oluşturmaktadır. Reel sektörden daha fazla küreselleşen finans piyasaları nedeniyle önemi artmıştır. Bu piyasalar gelişmiş ve gelişmekte olan ülkeler açısından farklı tartışmalara yol açmaktadır. Henüz finansal gelişimini tamamlayamamış olan gelişmekte olan ülkeler süreçten olumsuz etkilenmektedirler. Serbestleşme arttıkça ulusal politikalar geçersiz hale gelmektedir. Bu da ülkeleri açmazlara sürüklemektedir. Bu derste süreç fayda ve zararlarıyla incelecektir. Ayrıca spekülatif hareketlerden korunmak amacıyla geliştirilen Tobin vergisine de yer verilecektir.

141


142



143

Anahtar Kavramlar

144

Giriş

145

7.1. FİNANSAL KÜRESELLEŞME

Finansal serbestleşme, günümüzde sıklıkla kullanılan ekonomik küreselleşme kavramının önemli bir temelini oluşturmaktadır. Finansal serbestleşme ile birlikte finans piyasalarını ayıran sınırlar ortadan kalkmaktadır. Finansal serbestleşmenin temelinde tasarrufların verimliliğinin düşük olduğu yerden, yüksek olduğu yere yönelerek ekonomik büyümeyi desteklemesi görüşü bulunmaktadır.

Finansal küreselleşmeye gelişmiş ve gelişmekte olan ülkeler farklı açılardan yaklaşmaktadırlar. Üretimde küreselleşme, gelişme yolundaki ülkeler açısından daha kabul edilebilir olmasına rağmen finansal küreselleşmeyi daha fazla karşı çıkmaktadırlar. Finansal küreselleşmenin

olumsuz etkilerinin gelişmekte olan ülkeleri daha yoğun etkilediği ve kendilerini korumalarının mümkün olmadığını savunmaktadırlar. Gelişmiş ülkelerin büyük finansal kuruluşları ve yeni finansal araçlarına uyum sağlamaları her zaman mümkün olmamaktadır. Bu nedenle kavram

kargaşasından kaçınmak amacıyla finansal küreselleşmeyle ilgili kavramları açıklayarak derse başlanacaktır.

7.1.1. Finansal Küreselleşme İle ilgili Kavramlar

Finansal serbestleşmeyi, sermaye hesabının serbestleştirilmesi, mali baskı politikalarının ve yabancı yatırımcılara yönelik sınırlamaların kaldırılması olarak tanımlamak mümkündür.Burada dikkat edilmesi gereken iki kavramın karıştırılmamasıdır. Finansın uluslararasılılaştırılması (küreselleşmesi) uluslararası sermaye hareketlerinin serbestleşmesi, fon arzının ve talebinin ve malî piyasa katılımcılarının coğrafî sınırlamalara maruz kalmadan daha uygun mekanlarda işlem yapmasıdır. Malî Entegrasyon ise değişik ülke malî piyasalarındaki getiri oranları/fon maliyetleri arasındaki farkın ortadan kalkmasıdır.

Uluslararası sermaye hareketleri temelde iki grupta incelenebilir:

1) Gittiği ülkede fiziksel yatırım yapan dolaysız yabancı sermayedir.

2) Malî piyasalar arasında akan fonları ifade eden kısa süreli parasal sermayedir.

İkisinin beraber olduğu, bankacılık ve sanayi sermayesinin bileşimi olarak da kabul edilen, yabancı sermaye yatırımları Finans-Kapital kavramıyla da ifade edilmektedir.

Kısa vadeli parasal sermaye hareketleri, bir ülkeden diğerine borç verilmesi, portföy yatırımı yapılması direkt ve menkul kıymet yatırımı yapılması şeklinde sermaye akımları, bilindiği gibi ödemeler bilançosunun sermaye hesabına kaydedilmektedir.

Ülkeden sermaye çıkışı, ülke sakinlerince yabancı aktifler satın alınmasını ve alınmış kredilerin

geri ödenmesini içerir.

Ülkeye sermaye girişi, yabancıların yurt içi finans piyasalarında yatırım yapmalarını, mülk edinmelerini ve ülke sakinlerine kredi açmalarını ihtiva eder.

146

Sermaye hesabının liberasyonu, sermayenin ülke içine ve dışına kontrol ve sınırlamalar olmaksızın serbestçe akmasına müsaade edilmesi sermaye hesabının liberasyonu olarak adlandırılmaktadır.

Finansal küreselleşmenin temelinde, gelişmiş ülkelerin uluslararası finansal faaliyetleri kendi ülkelerine çekmek için uyguladıkları serbestleştirme politikaları, serbest kur politikalarının benimsenmesi, finansal araçların çeşitlerindeki hızlı artışlar, telekomünikasyondaki gelişmeler gibi politik kurumsal ve teknik etkenler rol oynamıştır.

Klasik Teorinin sermayenin hareketliliğine yönelik temel tezi Sermayenin uluslararası hareketliliği sermayesi sınırlı ülkelerin verimli yurt içi yatırımlarının finansmanına olanak sağlar.

7.1.1.1. Finansal Serbestleşmenin Faydaları

1. Sermayenin hareket yeteneği hane halkının, firmaların ya da ülkelerin yurt dışından borçlanmak suretiyle tüketimlerini kesintisiz devam ettirebilmeleri anlamına gelir.

2. yurt dışından borçlanabilmek yurt içi üretim ve gelir düşük olsa bile halkın ve firmaların satın alma ve yatırım yapma imkânlarının devam etmesini sağlayarak iş çevrimlerini de kırabilmektedir.

3. dışarıya kredi vermek suretiyle hane halkı ve firmalar yurt içi ekonomik konjonktür karşısındaki kırılganlıklarını azaltabilir.

4.Şirketler yurt içindeki ani maliyet artışlarına karşı kendilerini başka ülkelerde yaptıkları yatırımlar sayesinde koruyabilirler.

5. sermayenin hareket kabiliyeti yatırımcılara daha yüksek riske karşı kâr oranlarını ayarlayabilme şansını verir.

6. Daha yüksek kâr oranları da daha hızlı ekonomik büyümeye götüren tasarrufu ve yatırımı teşvik eder.

7.1.1.2. Finansal Serbestleşmenin Zararları

1. Ülke parasının diğer dövizler karşısında aşırı değerlenmesi

2. Döviz kurunun (yabancı ülke paralarının) aşırı değerlenmesi

3. Uluslararası piyasalarda yaşanan dalgalanmalara daha duyarlı hâle gelmektedir.

4. Ulusal ekonomi politikalarının etkinliği azalmaktadır.

5.Malî piyasalarda ani ve aşırı fiyat artışları ve düşüşleri şeklinde dalgalanmalar yaşanmaktadır.

6. Genel fiyat düzeyinde yükselmeler görülmektedir.

147

7. Ulusal şirketler yabancı şirketlere karşı cephe alıcı faaliyetlere girmektedir.

7.1.2. Finansal küreselleşmeye yol açan faktörler

Dalgalı döviz kurları ve faiz oranlarının yüksek değişkenliği 1970’lerden bu yana riski sevmemeye başlamıştır. 1973 devalüasyonu sonrasında doların dalgalanmaya bırakılmasıyla ülke paraları arasında büyük hareketlilik başlamıştır. Bu nedenle finansal küreselleşmenin miladı olarak kabul edilen bu faktörlerin yanında finansal küreselleşmenin artmasına neden olan faktörleri maddeler halinde sıralarsak:

• Daha yüksek ekonomik büyüme; tasarruflarda, reel faiz oranlarında ve 1980’lerde varlıklarda uzun dönem boğa piyasalarının mevcut olması.

• Finansal piyasaların deregülasyonu ve liberasyonu yoluyla piyasalarda karşılaştırmalı avantajı sağlamak için ulusal modernizasyon projelerinin yaygınlaştırılması.

• Enformasyon teknolojilerindeki gelişme ile birlikte finansal işlemlerin uluslararamsılaşmasındaki yükselmenin zaman ve mekanı yakınlaştırması.

• Yeni gelişen finans enstrümanlarının, egemen piyasa merkezlerine meydan okuması yoluyla rekabet avantajları aranmaya başlanması, bu gibi araçların ödünç alanlarla ödünç verenler için faiz oranlarındaki, kurlardaki dalgalanmanın getirdiği riskten korunma olanağı sağlaması dolayısıyla büyük ve riskli finansal yatırımları teşvik etmesi.

• Lider konumundaki gelişmiş ülkelerin finansal piyasalarının çeşitli kontrollerden ve sınırlandırmalardan arındırılmaları.

• Çok taraflı parasal işbirliğini öngören uluslararası para fonunun çalışmaları sonucunda uluslararası para sisteminin 2.Dünya Savaşı sonrasında aldığı şekil (paraların konvertibiliteye sahip olmaları, ticarî işlemler üzerindeki kontrollerin ve sınırlandırmaların kalkması vb.)

• Finans piyasalarının uluslararası rekabete açılmaları.

• Dünya bankası ve konsorsiyum bankaları gibi kuruluşların faaliyetleri çerçevesinde büyük çaplı sermaye yatırımı gerektiren projelerin desteklenmesi.

• Finansal araçların çeşitliliğindeki hızlı artış (futures, opsiyon, swap)

• Yeni ve özellikle kurumsal yatırımcıların finans piyasalarındaki rollerinin artması. Günümüzde hane halkı tasarruflarının büyük bir kısmı bu finansal kurumlara (sigorta şirketleri, yatırım ortaklıkları, yatırım fonları, emekli sandıkları vb.) yönelmekte bu kurumsal yatırımcılar ulusal ve uluslararası finans piyasalarında büyük etkilere yol açabilmektedir.

148

• 1980’li yıllarda bilgisayar ve iletişim teknolojilerinde gerçekleşen gelişmeler bankacılık işlemlerinde maliyet düşüşlerine yol açarak finansal küreselleşmeye yardımcı olmuştur.

• Geleneksel üretim yöntemlerini kullanarak kitle üretimine giren malları üretmenin artık kârlı olmaktan çıkması ve reel ekonomiden kaçan sermayenin finans sektörüne yönelmesi finansal küreselleşmeyi hızlandıran bir başka faktör olmuştur.

7.1.3. TARİHSEL GELİŞİMİ

19.yy.’ın ikinci yarısı ile genel olarak (kesintilerle birlikte) 2.Dünya Savaşı’na kadar uluslararası finansal hareketlilik çok yoğun düzeydedir. Ulusal paraların değerinin altın standardı esasına göre belirleniyor olması döviz kuru istikrarını beraberinde getirdiği için bu dönemde finansal yatırımlar hareketlilik kazanmıştır. ABD’de Bretton Woods’da (New Hampshire) 40’a yakın ülkenin katılımıyla bir konferans düzenlendi ve yeni bir uluslararası para sistemi oluşturuldu. Sistem 2.Dünya Savaşı sonlarından 1973 başlarında sanayileşmiş ülkelerin paralarını ABD dolarına karşı dalgalanmaya bırakmalarına kadar devam etti.

Bir döviz kuru olarak ayarlanabilir sabit kur sistemine dayanan sistemin temel amacı kısa dönemli dalgalanmalar karşısında sabit kurların korunabilmesini sağlayacak bir kurallar dizisinin oluşturulmasıydı.

Yeni sistemde para değerleri altın yerine dolara sabitlenmiş uluslararası para sisteminde bir emniyet subapı olarak ve finansal güçlükler çeken ülkeler için sermaye kaynağı oluşturmak üzere IMF ve Dünya Bankası kurulmuştu

Bretton Woods sistemiyle ABD doları altına konvertibl tek para olarak ayrıcalıklı bir yere sahiptir. Özel sermaye dolaşımı yasak olup yalnızca devletlerin kontrolündeki resmî sermaye hareketlerine izin veriliyordu. 2.Dünya Savaşı’ndan sonra Avrupa ülkelerinin konvertibiliteyi kurmalarıyla birlikte New York tahvil piyasası yeniden canlandı ve yabancı ihraçlara açıldı

Piyasanın genişliğinin ulaştığı boyut ve ABD’nin ödemeler bilançosunun zayıflığı Hazine yetkililerinin 1963’te yeni menkul kıymetler üzerine yasaklayıcı bir tarife (faiz eşitleme vergisi) koymaya zorladı. Bunun sonucu piyasanın Avrupa’ya taşınması oldu. Bretton Woods’un ortaya koyduğu altın kambiyo sistemi yatırımcıları spekülasyona yönlendirecek bir ortam oluşturmuştu

1.Petrol şokuyla hızla artan petrol fiyatları da döviz kurları arasında baskı oluşturuyordu. Bu baskılar nedeniyle 2 Mart 1973’te döviz piyasaları 2 hafta kapatıldı. Böylece Bretton Woods çağı bitmiş oldu.

1970'lerde gelişmiş ülkelerde kârlar düşüyor ve yatırım alanları oldukça daralıyordu. Halbuki bu dönemde bankaların elinde çok büyük miktarlarda petrodolar ya da eurodolar olarak adlandırılan paralar vardı. Bu paralar üçüncü dünya ülkelerine yönelmeye başladılar. Sermayenin dolaşımının önündeki engeller kaldırılıyor, serbestçe dolaşmasına ilişkin yasalar peş peşe geçiriliyordu. Böyle bir ortamda spekülasyona (borsa veya borç piyasalarına) sıkışan paralar buralarda büyük bir tırmanışa yol açtı. Örneğin, 1983-1987 arasında belli başlı borsalar

149

ortalama yılda %300 büyüdüler. 1980'lerde tahvil ve hisse senedi piyasalarının hacminin GSMH'ye oranı Amerika'da %9'dan %93'e, Almanya'da %8'den %85'e, Japonya'da %7'den %119'a çıkmıştır.

Sermaye piyasalarında küreselleşmenin arttığı 1980'li yıllar, aynı zamanda düzenlemelerin kaldırıldığı (deregulation), sermaye piyasalarının liberalleştiği, 1970'lere oranla gelişmiş ülkelerde enflasyon oranlarının düştüğü, uluslararası bankacılıkta kâr marjlarının azaldığı, bankalar arası rekabetin arttığı bir dönem olmuştur.

Dünya genelinde hisse senetleri piyasalarında özellikle 1982 yılından itibaren hızlı bir gelişme yaşanmıştır. 1987'de Wall Street'te ve 1990'da Tokyo piyasasında çöküş ile bu hızlı gelişmelerde duraklamalar olmuştur. Bu dönemde gelişmekte olan ülkelerde, özellikle borç krizinden etkilenen yerlerde IMF'nin yapısal uyum programları uygulamaya konmuştur. Yapısal uyum programları, bu ekonomilerin, serbest dolaşıma uyum sağlaması ve borç krizini atlatması içindi. Bu dönemde, bu programı uygulayan ekonomilerde yaşam standardı %60 gerilemiş, gelişmekte olan ülkelerden gelişmiş ülkelere 178 milyar dolar net sermaye transferi olmuştur. Bu büyük rakam, tarihten örnek verilirse Marshall Plan’ının iki katı büyüklüktedir. Bu arada dış borçların çözümü için gündeme getirilen bu uyum programları sırasında bu ülkelerin dış borçları üç kat artmıştır.Yine bu dönemde borçlu konumdaki üçüncü dünya ülkelerine tanınan borçlardaki rahatlama, "finansal piyasalardaki her türlü sınırlamanın kaldırılması" şartına bağlanmıştır (örneğin ABD Baker Planı). Ender olarak; Güney Kore ve Çin'de olduğu gibi, gelişmekte olan bazı ülkelerde liberalleşme IMF ve Dünya Bankası gibi uluslararası finans kuruluşlarının fazla bir baskısı olmaksızın gerçekleşmiştir.

1980'li yılların başından itibaren gelişmiş ülkeler, hem kendi içlerinde malî piyasaları ve sermaye hareketlerini her türlü denetimden arındırma yoluna gitmiş, hem de gelişmekte olan ülkeleri kendi sermayelerinin gereklerine uydurmuştu. Gelişmekte olan ülke paraları teker teker konvertibl olmuş, konvertibilite için ödemeler bilançosu sermaye hareketlerinin serbestleştirilmiş olması şartı getirilmiştir. Ardından, malî piyasaların tam serbestleşmesi hedeflenmiş, küreselleşme son moda kaçınılmaz bir olgu olarak sunulmuştu.

19 Ekim 1987'de ABD'de hızlı bir spekülasyonun ardından New York Borsası çökmüş, bunu 1990'da Tokyo Borsası’ndaki çöküş ve diğer gelişmiş ülke piyasalarının izlemesi, dikkatlerin gelişmekte olan ülkelere çevrilmesine neden olmuştur. Sermayenin 1980 sonrasındaki bu farklı akışkanlığı finansal gelişmeler (teknolojik gelişmeler ve finansal yenilikler) süreciyle hızlanmıştır. Finansal gelişmeler kavramı, finansal yenilikler, yani yeni finansal araçların icadı, para ve sermaye piyasalarındaki yeni menkul kıymet ihraçlarının yanı sıra piyasa yapışı ve kurumlardaki gelişmeleri de içine almaktadır. Bu gelişmeler ulusal ve uluslararası sistemlerin içice geçmesine, yani bir küreselleşmeye yol açmaktadır

Yeni finansal araçların sayısı o kadar çok artmıştır ki bunların hesabı ancak karmaşık bilgisayar yazılımlarıyla tutulabilmektedir. 1994 yılında türev araçların sayısı yaklaşık 1200 olarak belirlenmiştir. Temel ve türev dünya finansal araç stoku 1980 yılında 11 trilyon iken, 1994 yılında 41 trilyon, 2000 yılında ise 83 trilyon dolar civarına ulaşmıştır. Sayılarının durmadan

150

artmasının ve bu kadar yüksek meblağlara çıkmasının nedeni açık; bu araçlar getiriden getiri elde etmek üzerine kurulu ve bu yüzden her şey yeni ve ek bir getiri aracı olabiliyor

7.1.4. FİNANSAL KÜRESELLEŞME VE PARA POLİTİKALARINA ETKİLERİ

Finansın küreselleşmesi uluslararası sermaye hareketleri ve özellikle kısa vadeli spekülasyon amaçlı hareket eden sermayeyle ulus devletin bağımsız bir iktisat politikası izleme olanağı bırakmamıştır

İktisat politikasının amacı

1.tam istihdamın sağlanması

2.düşük bir enflasyon oranının gerçekleştirilmesi

3.dengeli bir ekonomik büyümeye katkıda bulunma

4.ödemeler dengesinin sağlanmasıdır. (Kısaca ekonominin iç ve dış dengesinin sağlanması).

İktisat politikası araçları

1.kamu harcamaları ve vergiler (maliye politikası)

2.para arzı ve faiz oranları (para politikası)

3.döviz kurları (döviz kuru politikası)

Finansal sermayenin hareketliliğinin ulusal politikalara etkileri

1.faiz oranları ve döviz kurları üzerinde hükûmet kontrolünü zayıflatmıştır.

2.Uluslarüstü firmaların esnekliği, hükûmetlerin yatırım düzeyini ve yatırımların coğrafî yerleşimini etkileme yeteneğini azalmıştır.

3.Teknolojik gelişme ve son derece vasıflı işgücünün uluslararası mobilitesi, hükûmetlerin artan oranlı gelir ve servet vergileri koymasını ve yüksek kamu harcama düzeylerini sürdürmesini güçleştirmiştir.

4.Küreselleşme bir yandan ülkede uygulanan iktisat politikalarının etkinliğini azaltırken, diğer yandan sermaye akımlarının olumsuz etkilerini azaltmak ve ülke yararına etkiler oluşturmasını sağlamak amacıyla da iktisat politikalarının değişimine yol açmaktadır

Politika özerkliğine getirdiği kısıtlar ve sahip oldukları riskler açısından derecelendirildiğinde; bu akımlardan iktisat politikası özerkliğini en fazla kısıtlayanın portföy yatırımları, en az kısıtlayanın ise doğrudan yabancı yatırımlar olduğu görülür.

151

Potansiyel risk açısından bakıldığında ise, yine en riskli sermaye girişi kısa dönemli portföy yatırımlarıdır.

7.1.5. İKTİSAT POLİTİKASI TRİLEMMASI (ÜÇ AÇMAZ)

Açık ekonomide trilemma veya imkansız üçleme 1960’lı yıllarda Mundell ve Fleming tarafından yapılan çalışmalara dayanmaktadır. Ekonomideki imkânsız üçleme ya da üçlü açmaz (impossible trinity ya da trilemma) hipotezine göre; sermaye hareketlerinin serbestliği, sabit döviz kuru ve bağımsız bir para politikası uygulaması aynı anda var olamaz. Eğer bir ekonomide sermaye hareketleri serbestse ve sabit döviz kuru rejimi uygulanıyorsa o zaman

bağımsız para politikası uygulamak mümkün değildir. Bu durumda para politikası sermaye

hareketleri ve döviz kurundaki eğilimlere göre biçimlenecektir.Eğer bir ekonomide sermaye hareketleri denetim altında ise sabit döviz kuru rejimi uygulanabileceği gibi bağımsız para politikası da uygulanabilir.

"Trilemma" kavramı; Hükümetlerin (açık sermaye piyasaları, sabit veya yönetilen döviz Kurları, para politikasının otonomisi faiz oranlarının kontrolü) bu üç hedeften aynı anda sadece ikisini gerçekleştirebileceklerini ifade etmektedir. Bu perspektiften, sermaye piyasaları açık olan bir ülke, döviz kurunun serbestçe dalgalanmasına izin vermek şartıyla faiz oranlarını hâla kontrol edebilir.

Özetlemek gerekirse faiz oranı politikası uluslararası sermaye akımları tarafından kısıtlanır. Fakat kısıtların sıkılığı, döviz kuru rejimi, ülkenin büyüklüğü, gelişme düzeyi ve dış borçları gibi faktörlere bağlıdır. Genel olarak döviz kuru politikası üzerindeki kısıtlar, döviz kuru sabit veya yönetilen olduğu durumlarda, daha sıkıdır.

7.1.6. PARA İKAMESİ

Büyük makro dengesizliklerin yaşandığı ülkelerde (Latin Amerika ülkeleri, Türkiye ve Uzak Doğu dışındaki gelişmekte olan ülkeler), hükümetlerin izlediği para politikalarını etkinsizleştiren en önemli olay ''para ikamesi" olgusudur.

Dolarizasyon olarak adlandırılan durumun etkilerini maddeler halinde sıralarsak:

1. Yerli para talebinin giderek azalması

2. Yabancı paraların yerli paranın yerini alması

3. Paranın dolanım hızını yükselmesi

4. Enflasyonun denetimden çıkması

5. İktisat politikası araçları üzerindeki kontrol kaybı

6. Elde tutulan yabancı paraların ülkelerine faizsiz kredi vermek demektir

152

7. Ülkenin alması gereken dış kredi için, artan rizikosu dolayısıyla yüksek faiz hadleri ödemek zorunda kalması anlamına gelmektedir

8. Belirli bir enflasyon düzeyini sürdürebilmek için hükûmetlerin yapacakları emisyon miktarı giderek sınırlanmaktadır.

9. Emisyon miktarının sınırlanması hükûmetleri iç ve dış borçlanmaya sevk etmekte, bu da artan faiz yükü nedeniyle bütçe açıklarını büyütmektedir.

10. Kamu finansman açığını enflasyona yol açarak çözmenin imkânı kalmaz.

11. Faiz haddi ve döviz kuru, ülkenin gereklerine göre ayarlanmak yerine, uluslararası sermayenin gereklerine göre ayarlanmaktadır

7.1.7. MALÎ SPEKÜLASYON VE TOBİN VERGİSİ

Sermayenin serbest dolaşımı, bunun reel yatırımlardan ziyade spekülasyona gitmesine sebep olmaktadır. Uluslararası sermayenin çok önemli bir kısmı spekülasyon amacıyla kullanılmaktadır.

Tobin Vergisi Temel Felsefesi, Kısa vadeli, spekülasyon amaçlı sermaye hareketlerinin üzerine düşük oranlı bir vergi koymak suretiyle bu sermaye hareketlerinde spekülasyonun cazibesini azaltarak önleme düşüncesi yatmaktadır.

Tobin Vergisinin başarılı olabilmesi için; bütün ülkelerde aynı oranda ve aynı anda uygulanmalıdır. Dolayısıyla vergi evrensel nitelikte ise göreceli pozisyonlar aynı kalacağından spekülatif olmayan sermayenin ülkeye girişi etkilenmeyecektir.

ÖRNEK:

Spekülatif işlemlerde uygulanacak tobin vergi oranı %0,5 , SATIŞ:1 milyon Euro, ALIŞ: 1,2 milyon Dolar, SPEKÜLASYON GELİRİ:100 bin Dolar ise spekülatörün ödeyeceği vergiyi hesaplayınız.

ÖDEYECEĞİ VERGİLER:

İLK SATIŞTA: 5000 Euro vergi

1,2 milyon $ »»» €

2. İŞLEMDE: 6000 Dolar vergi

Toplam 10500 Euro vergi

Bu vergi kazancının %10,5 Sermayesinin ise yaklaşık %1 Spekülatör bu vergiyi kazanç sağlamasa da ödemektedir. bu işlemi her ay yaparsa verginin maliyeti %12 her hafta yaparsa %52, her gün yaparsa %240'a çıkacaktır.

153

Tablo 1: Tobin Vergisi Gelir Tahminleri

Çalışmalar Varsayılan

Vergi Oranı (%)

Yıllık Tahmini Gelir

(Milyar ABD

Dolar)

D’Orville ve Najiman (1995)

0.25 140

Felix ve Sau (1996) 0.25

0.10

300

140-180

Frankel (1996) 0.10 166

Kaul ve dig. (1996) 0.1

0.2

90

270

Michalos (1997) 0.25

0.10

0.05

302-393

148-180

90-97

Stecher (1999) 0.20 284

Paul ve Wahlberg

(2001)

0.20 30

Nissanke (2004) 0.01

0.02

17

31

Spratt (2006) 0.005

0.01

24

47

Schmidt (2007) 0.005 34

Raviol (2007) 0.02 70

Kaynak 1:Kargı ve Karayılmazlar, 2009

154

Tobin Vergisinin Etkinliği :Tobin vergisinden öncelikli olarak uluslararası malî piyasada spekülatif para hareketlerini(döviz kuru dalgalanmalarını) önlemesi ve uluslararası finans piyasasını istikrara kavuşturması beklenmektedir.

Paul Davidson'a göre, verginin, sermaye hareketlerini özendirmeyecek şekilde işlemesi için spekülatörlerin, fiyatlardaki değişim beklentisi çok düşük oranlı bir Tobin vergisinden daha düşük olmalıdır.

Elde edilen vergi hasılatının nasıl kullanılacağı konusunda ise bu gelirin uluslararası harcamalarda kullanılması konusunda bir genel kabul görüş vardır. Tobin’e göre, bu vergi gelirinin tamamı BM, IMF, DB gibi kuruluşlarca, bu kuruluşların rolleri yeniden tanımlanarak, kullanılmalıdır. Belli ölçüde de olsa spekülatif sermaye hareketlerini önleyeceği için gerek döviz kurlarında ve gerekse faiz oranlarında bir istikrar sağlayacaktır.

Günümüzde tüm döviz işlemlerinin %86’sının 9 ülkede(İngiltere, ABD, Japonya, Singapur, İsviçre, Hong Kong, Almanya, Fransa, Avustralya) gerçekleşiyor olması verginin teknik açıdan uygulanabilirliğini kolaylaştırmaktadır.

155

Uygulamalar

156

Uygulama Soruları

157


158

Bölüm Soruları

1.Altın para standartı devam etseydi, finansal küreselleşme nasıl etkilenirdir?

2. Tobin vergisinin uygulanması mümkün müdür?

3. Finansal küreselleşme sürecinden gelişmekte olan ülkeler nasıl etkilenmiştir?

4. Türkiye'de dolarizasyon etkisi var mıdır? Açıklayınız

5. Trilemmadan Türkiye de etkilenmiş midir? Açıklayınız.

Cevaplar

1)

2)

3)

4)

5)

6)

7)

8)

9)

10)

159

8. BÖLÜM BAŞLIĞI

160


8.1. Kara Para, kara servetle beraber hareket etmektedir. Kara paranın ekonomik anlamda tanımı kanunlar tarafından suç sayılan unsurların yanında ekonomik hayatı düzenleyen kanun ve kuralların çiğnenmesine bağlanmıştır. Suç piyasasını temsil eden bu sistem kayıt dışılık bağlamında tüm dünyada bir sorun oluşturmaktadır. Kayıt dışı ekonomi ile kara para arasındaki farklılıkların bilinmesi ve doğru teşhis edilmesi bunlarla mücadelede tespit edilecek politikalar açısından önem taşımaktadır. Bu nedenle uluslararası piyasaları da kullanan sistem açısından ekonomiyi etkileme kanalları açıklanarak nasıl önemler alınması gerektiği bu bölümde tartışılmaktadır.

8.2. Türkiye ayağında ise kayıt dışılık ekonominin yaklaşık %50 sini oluşturduğundan büyük bir sorun oluşturmaktadır.

161


162



163

Anahtar Kavramlar

164

Giriş

165

8.1. Kara Para ve Kara Servetin Tanımlanması

Kara para; en geniş haliyle yasa dışı faaliyetler sonucu elde edilen para mal veya değerler olarak tanımlanmaktadır. Söz konusu gelirlerin kaynağını çoğunlukla uyuşturucu, psikotrop maddeler silah ve patlayıcı madde kaçakçılığı , organ ve canlı insan ticareti gibi faaliyetler oluşturmaktadır. Kendi kendine geometrik dizi ile katlanarak büyür. Mevcut döviz bütçesiyle birlikte kara para kara servet piyasası içinde yaşadığı devletten daha güçlü bir dışalım dışsatım gücüne erişebilecektir. Tamamen yasa dışı olan bu piyasa devlete ipotek koyma savaşımı vermektedir. Kara para tanımı yapılırken dikkat edilmesi gereken husus kara paranın ekonomik sosyal ahlaki ve hukuki tanımlarının birbirinden ayrılması gereğidir. Çünkü bu dört perspektifden yapılacak tanım tek bir tanıma indirgendiğinde kara paranın analizinde yanılmalara neden olabilir. Örneğin ekonomik anlamda kara para olarak kabul edilen vergi kaçakçılığı hukuken para olarak kabul edilmemektedir, ahlaki ve sosyal yönden kara para olarak kabul edilen rüşvet hukuki anlamda kara para olarak kabul edilmemektedir. Esasen vergi suçları için kanunlarımızda ceza kanunları hükümleri değil vergi hükümlerince cezalandırma öngörülmektedir.

Kara paranın ekonomik anlamda tanımı kanunlar tarafından suç sayılan unsurların yanında ekonomik hayatı düzenleyen kanun ve kuralların çiğnenmesine bağlanmıştır. Hukuki anlamda kara para ise kara paranın ekonomiksel değerini dikkate almaksızın kara parayı elde etmeye yönelik yapılan hareketin yürürlükteki kanunlara uyumunu dikkate almaktadır. Sosyal anlamda kara para toplumun suç olarak kabul ettiği ve dolaylı olarak da olsa toplumsal hayata zarar veren her türlü faaliyetten elde edilen geliri kara para olarak kabul etmektedir. Tanımları dikkate aldığımızda en geniş kara para tanımı sosyal ve ahlaki anlamdaki kara para olduğu dikkat çekmektedir.

8.2. Kayıt Dışı Ekonomi Kara Para İlişkisi

Kayıt dışı ekonomi ile kara para arasındaki farklılıkların bilinmesi ve doğru teşhis edilmesi bunlarla mücadelede tespit edilecek politikalar açısından önem taşımaktadır. Söz konusu farklılıklar aşağıda belirtilmiştir.

• Kayıt dışı ekonomi ile kara para arasındaki en önemli fark, elde ediliş biçimleridir. Kara para yasadışı faaliyetler sonucu elde edilmesine karşın, kayıt dışı ekonomik değerler yasadışı faaliyetlerden elde edilebileceği gibi yasal faaliyetler sonucu da elde edilmiş olabilir.

• Gelir getirici faaliyetlerini kayıt dışı tutmak isteyenlerin temel amacı ödenmesi gereken vergi ve diğer kesintilerden kurtulmak olduğu halde, kara para elde edenlerin böyle bir amaçları yoktur. Onların tek amacı yasadışı yollardan elde ettikleri bu kaynakları yasal yollardan elde

edilmiş gibi göstererek ekonomik sisteme entegre etmektir. Yani kayıt dışı ekonomide işlemler herhangi bir resmi kayda tabi tutulmadığı için kanuni vesikalarla belgelendirilememektedir. Buna karşın kara para elde edenler tarafından, kara paranın kaynağının gizlenmesi ve ekonomik sisteme entegre edilmesi için resmi kayıtlara sokulması ve çeşitli kanuni vesikalarla belgelendirilmesi yani aklanması gerekmektedir.

166

• Kayıt dışı ekonomik işlemler, bireysel faaliyetler şeklinde gerçekleştirildiği halde, kara para

çoğunlukla örgütlü faaliyetler kapsamındadır.

• Kayıt dışı ekonomi milli gelir hesaplamalarına dahil edilmesine karşın, kara para elde etmek amacı ile yürütülen faaliyetler milli gelir hesaplamalarına dahil edilmezler.

• Kayıt dışı ekonomi ile mücadele devletlerin kendi bünyesinde gerçekleştirilebilmesine karşın, kara para ile mücadele uluslararası işbirliğini gerektirmektedir.

• Kayıt dışı ekonomi ile mücadelenin temel amacı, kayıt dışı ekonomik faaliyetlerin kayıt altına alınması iken kara para ile mücadelede kara parayı ortadan kaldırmak amaçlanmaktadır.

Burada ifade edilmek istenen, kara parayı oluşturan yasadışı faaliyetlerin kayıt dışı faaliyetler kapsamına girmediği değil, kayıt dışı ekonomi ve kara para ile mücadele amaçlarının farklı noktalarda yoğunlaşmasıdır. Ancak kayıt dışı ekonomi ile etkin bir şekilde mücadele edilmesi, ekonomide kendine gizlenebilecek yer arayan kara para açısından da bir darbe olacaktır. Bu nedenle kara para aklama ile mücadele, kayıt dışı ekonominin kayıt altına alınmasını gerektirmektedir.

Bütün bu faklılıklara rağmen kayıt dışı ekonomi ve kara para birbirlerini tetikleyici bir etkiye sahiptir. Özellikle kara paranın aklanması ilgili ekonomide kayıt dışılığının varlığıyla mümkündür. Örneğin alternatif havale sistemlerini kullanan aklayıcılar, mevcut mali kurumları kullanmadan, kendi yöntemleriyle kayıt dışı biçimde havalelerini gerçekleştirmeye çalışmaktadırlar. Nakit kaçakçılığı da, kayıt dışı biçimde kara para aklama yöntemlerinin en sık rastlanan örneklerindendir. Birtakım aklama yöntemlerinde ise, bizzat kayıtlı mali sistem kullanılmakta ancak burada da birtakım boşluklardan yararlanılmaya çalışılmaktadır. Örneğin belirli bir eşik miktarın üzerindeki işlemlerde kimlik tespiti yapılması durumunda aklayıcılar,

bu miktarın altındaki tutarlarda işlemler yaparak paralarını mali sisteme sokmaya çalışmaktadırlar. Her halükarda kara paranın yakalanmaksızın mali sistem içerisine girişi kayıt dışı ekonominin varlığı ile mümkün olabilmektedir. Kara para ise suç kaynaklı kayıt dışı ekonominin kendisidir.

8.3. Kara Paranın Ekonomi Üzerindeki Etkileri

Ekonomik suçlar çok mağdurlu suçlardır. Ekonomik suçlarla mücadelede korunmak istenen menfaat sadece birinci derecede zarar görenin menfaati değil daha çok ekonomik hayatın

işleyişidir. Özellikle devletin ekonomi içerisindeki düzenleyici rolü ve mali kaynakları ekonomik suçlardan en çok etkilenen unsurlardır. Ekonomik suçların varlığı sonucunda rekabetçi bir ekonomiden ve iş ahlakından bahsetmek mümkün olmamakla birlikte kamu

maliyesinin altı oyulmaktadır. Kara para ceza kanunlarınca kabul edilen öncül suçların işlenmesi sonucunda ortaya çıkmakla birlikte aynı zamanda ekonomik işleyişi tehdit eden bir ekonomik suç konumundadır. Kara paranın aklanması ekonomi üzerindeki etkilerinin yanında suç örgütlerinin giderek güçlenmesine neden olmaktadır. Suç örgütlerinin güçlenmesi ise onların mahalli – ulusal alanlarda karar mekanizmalarındaki görevli kişileri yanlarına

167

çekmelerini, bu görevlilerin yardımları sayesinde tekrar suç işleme imkânına kavuşmalarını sağlamaktadır. Bu imkân ve sızma ise devletin varlığını ve devlete, hukuka güveni tehdit eder bir boyuta ulaşabilmektedir.

Kara para aklamanın ekonomi üzerindeki öne çıkan etkileri; para talebinde istikrarsızlık ve para talebinin öngörülemezliliği, döviz, menkul kıymet ve gayrimenkul piyasasında istikrarsızlık, uzun dönemli büyüme oranında düşme, gelir dağılımının bozulması, vergi kaybı… olarak saymak mümkündür. Kara para aklayıcıların ülke seçimleri diğer rasyonel yatırımcılardan farklı olarak daha fazla gelir elde etmek amacı yerine kara para aklama ile ilgili düzenlemelere sahip olmaması veya gevşek düzenlemelere sahip olması, banka veya müşteri sırrına sahip bankacılık sisteminin varlığı, büyük miktarda nakdin dikkat çekmeyeceği nakit bazlı bir ekonomik sistem, şirket kurmanın kolay olması, ekonomik faaliyetlerin kayıt altına alınmamış olması gibi suç kaynaklı gelirin kaynağının ortaya çıkmasına engel birçok nedenlere dayanmaktadır. Bu nedenle kara paranın ülkeye giriş nedenleri tahmin edilebilmesine rağmen ne zaman ülkeye gireceği ve ne zaman ülkeyi terk edeceği bilinememektedir. Kara paranın büyük miktarlarda giriş ve çıkışları ilgili ülke para talebinde dalgalanmalara yol açacaktır. Bu dalgalanmalar öngörülemeyeceğinden dolayı para politikasının başarısızlığına neden olacaktır. Peter James Quirk tarafından 1996 yılında yapılan bir ampirik çalışmada İnterpol verileri kullanılarak kara paranın 19 sanayileşmiş ülke ekonomisine olan etkileri incelenmiş ve şu sonuca ulaşılmıştı; Yasadışı faaliyetlerdeki %10’luk bir artışla birlikte, para talebinde %10 ve her türlü mevduatı içeren geniş anlamda toplam para talebinde de %6’lık bir düşüş gerçekleşmektedir. Ancak Quirk aynı ampirik incelemeyi 1998 yılında Asya-Pasifik

bölgesindeki 14 gelişmekte olan ülke ekonomileri üzerinde yaptığında, suç oranındaki artışın tedavüldeki yerli para talebini artırdığını görmüş, fakat bu artışın da anlamlı olmadığını belirtmiştir. Ancak suç oranındaki artış, geniş anlamda para talebini olumsuz etkilemektedir. Asya-Pasifik ülkelerinde suç oranındaki %10’luk bir yükselme, geniş anlamda yerli para talebinde %2’lik bir düşüşe neden olmaktadır.

Kara para, rekabeti ve gelir dağılımını bozucu bir etkiye sahiptir. Rekabetin bozulması kanunlara saygılı vatandaşların adeta cezalandırılmasıdır. Ayrıca kanun dışı yollardan gelir elde eden kişilerin bireysel refahları artmasına rağmen kanunlara saygılı ve dürüst vatandaşlar sürekli zarar görmektedir. Bu ise toplumun moral ve ahlak yapısının bozulmasına neden olmaktadır. Kara paranın üretimi için toplumda iş gücü kaybı, üretilen bir suç unsurunun örneğin uyuşturucunun satılması toplumsal yapıyı ve kara paranın aklanması toplumsal ahlakı bozucu sonuçlar doğurmaktadır. Kara paranın ülkeye girmesinden sonra kaynağından uzaklaştırılması amacıyla, menkul – gayrimenkul alım satımları, farklı ülke paralarına dönüştürmeler gerçekleştirilecektir. Büyük miktarlı kara para; gayrimenkul alım ve satımında kullanılması durumunda gayrimenkullerin fiyatlarının şişmesine, piyasada yüksek kar beklentisine neden olacaktır. Örneğin borsaya büyük miktarlı giriş ve çıkışlar söz konusu olduğunda borsa değerinde yüksek dalgalanmalar gerçekleşecektir. Bunun yanında ülkeye döviz olarak giren kara paranın ilgili ülke parasına çevrilmesi paranın aşırı değerlenmesine neden olacak bu durum ise orta vadede ödemeler bilânçosuna yansıyacaktır. Ülkede ithalat artarken ihracat azalacak, halk lüks tüketime yönelecek, üretim düşecek ve işsizlik artacaktır sonuçta borçlanma ve yüksek faiz kaçınılmaz olacaktır.

168

Küçük ve riskli yatırımlara yönelmesi söz konusu olmaktadır. Örneğin ABD’de vergi kaçakçılığından elde edilen gelirlerin, riskli ve küçük iş alanlarına kaymaktadır. Quirk bu durumu yasalara saygısızlığın bulaşıcı olmasına ve bir yasayı çiğneyen bir kişinin diğer yasayı daha rahat çiğneyebileceğine bağlamaktadır. Kara para aklama faaliyetinin bir diğer etkisini de vergi hasılatını düşürmesidir. Kamu gelirleri içerisinde en önemli paya sahip olan vergilerden elde edilen hasılatın düşük olması ise bütçe açıklarına yol açacak, bu durum ise makro ekonomik sorunların doğmasına yol açabilecektir. Kara para aklamanın mikro etkisi olarak ise aklanmasında kullanılan mali kurumların aktif ve pasiflerinde ani değişiklikler meydana gelebilecek, bu ise söz konusu kurumlar için bir risk ortaya çıkarabilecektir. Kara paranın aklanması yasadışı faaliyetlerin yaygınlaşmasına neden olmaktadır. Bu yaygınlaşma kayıt dışı ekonominin de büyümesini tetiklemektedir. Bu nedenle kara para aklanan ülkeler üzerinde uluslar arası bir baskı kurulmaktadır. Kara para kayıt dışı istihdamın oluşmasına da sebep olmaktadır. Kayıt dışı istihdamın yoğun olduğu ülkelerde sosyal sigorta primleri ödenmediğinden sosyal sigorta kurumları üzerlerine düşen görevleri yerine getirmede kamuya yük olmaktadırlar.

8.4. Kara Para Aklama

Kara para aklama kavramının ne zaman ortaya çıktığı ve kullanılmaya başlandığı tam olarak bilinmemekle birlikte bu kavram dünya gündemi ile birlikte ülkemiz gündemine girmesi ve yaygın olarak kullanılması son yirmi yıl içinde olmuştur. Bu nedenle hem dünyada hem de ülkemizde önde gelen birçok sözlükte ve kaynakta bile kara para aklama tanımlarını bulmak mümkün olmamaktadır. Kara para aklamayı kısaca yasalarca tespit edilmiş belli suçlar sonucunda edilen para mal kıymetli evrak veya diğer ekonomik değerlerin yasa dışı nitelikten çıkarılarak yasal ekonomik değerlere dönüştürülmesi amacına yönelik olan tüm işlemler olarak tanımlayabiliriz. Kara para aklama olgusunun varlığı için gerekli unsurları şu şekilde sıralayabiliriz:

-Bir suç işlenmiş olmalıdır.

-Bir suç sonucunda herhangi bir ekonomik değer elde edilmiş olmalıdır.

-Bu ekonomik değerlerin yasa dışı nitelikten kurtarılıp yasal görünüme sahip ekonomik değerlere dönüştürülmesi amacına yönelik olarak bir fiil işlenmiş olmalıdır.

Yukarıda sayılan unsurlardan ilk ikisi kara para aklama suçunun ön şartlarıdır. Bu şartlar gerçekleşmediği taktirde ortada kara para olmayacağından dolayı kara para aklama da söz konusu olmayacaktır. Ekonomik değerlerin yasa dışı nitelikten kurtarılıp yasal görünüme sahip ekonomik değerlere dönüştürülmesi amacına yönelik olarak ortaya çıkan hareket kara paranın iktisap edilmesi bulundurulması transfer edilmesi nakledilmesi gizlenmesi sınır ötesi işleme tabi tutulması kullanılması işletilmesi yatırılması (yatırım yapılması) bir ekonomik değerden diğerine çevrilmesi kaynağının niteliğinin sahibinin zilyedinin farklı gösterilmesi gibi

169

şekillerde ortaya çıkabilir. Bu fiiller icra suretinde işleneceği gibi ihmal suretiyle icra biçiminde de işlenebilir.

8.5. Kara Para Aklama Yöntemleri

Tabii ki sınırsız sayıda aklama yöntemi vardır. Aklayıcıların çoğu sabıkasız sağlam mesleki geçmişleri olan kişilerdir genellikle komisyon ya da prim adı altında gelir elde ederler.

Burada sadece öğretici olabilecek nitelikteki bazı yöntemleri sıralayabiliriz:

_ Paravan (kağıt üstündeki )ya da hayali şirketler

_ Oto finans borç yöntemi (LoanBack)

_Vergi Cennetleri ( Offshore)

_Parçalama (Structering) yöntemi

_Şirinler (Simurfing) yöntemi

_Fonların fiziken ülke dışına çıkarılması

_Döviz büroları

_Kumarhane ve gazinolar

8.6. Kara Para Aklamanın Aşamaları

Kara paranın aklanması genelde 3 aşamadan oluşan bir süreç içinde gerçekleştirilmektedir. Bu aşamalar kirli bir çamaşırın makinede yıkanmasına benzetilerek açıklanmaya çalışılmıştır.

Birinci aşamada çamaşır makineye atılmakta (Yerleştirme Placement Aşaması)

İkinci aşamada çamaşır makinede yıkanmakta (Ayrıştırma Layering Aşaması)

Üçüncü ve son aşamada çamaşır temizlenmiş halde makineden çıkarılmaktadır (Bütünleştirme Aşaması )

Her kara para aklama olayında bu aşamaların üçünün de ayrı ayrı gerçekleşmesi zorunlu değildir. Bazen bu aşamaların ikisi veya üçü tek işlemde gerçekleştirilir veya bazı aşamalar gerçekleştirilmeden kara paranın aklanması tamamlanabilir. Bu durum para aklanacak ülkeye finansal olanaklara aklayıcıların diğer faaliyetlerine kadar pek çok şeye bağlı olabilir.

170

Yerleştirme Aşaması

Bu aşama suçtan elde edilen gelirin nakit formundan kurtarılarak finansal sisteme sokulması aşamasıdır. Uyuşturucu ticareti gibi kara parayı doğuran suçlarda para genellikle nakit olarak el değiştirmektedir.

Günümüzde kredi kartı çek uygulaması ve nakit olmayan araçların sık kullanılması nedeniyle bu aşama kayıt dışı ekonominin ve nakit kullanımının yaygın olduğu ve denetimsiz ülkelerde tanımlanabilir.

Yerleştirme Aşamasında Ne Tür Yöntemler Kullanılır?

Yerleştirme aşamasında nakit para ;

Fiziki olarak yurt dışına çıkarılarak denetimin az olduğu ülkelerde bankaya yatırılabilir,

Küçük tutarlara bölünerek ülke içindeki küçük bankalara farklı kişiler adına açılmış hesaplara yatırılabilir.

Gayrimenkul lüks araba mücevher antika veya sanat eseri alımında kullanılabilir, hisse senedi tahvil bono çek poliçe gibi mali araçlara dönüştürülür,

Banka hesaplarına yatırılmadan önce kumarhane geliri turizm geliri ihracat geliri gibi gösterilecek bir açıklama yapılamasına olanak sağlayabilecek işlemlere konu yapılabilir,

Ayrıştırma (Layering) Aşaması

Bu aşamada amaç nakit formundan kurtarılan paranın yasa dışı kaynağından mümkün oldukça uzaklaştırmak böylece paranın izinin sürülmesini bulunmasını ve yakalanmasını imkansız hale getirmektedir.

Yerleştirme aşamasında kara para özellikle bankacılık sistemine sokulmuşsa sistemin olanaklarından yararlanmak suretiyle transfer etmek ve kaynağından uzaklaştırmak son derece hızlı ve kolay olacaktır. Bu aşamada para yasa dışı kaynağından uzaklaştırılması için sıklık karmaşıklık ve hacim açısından yasal işlemlere benzeyen bir dizi mali işlem yapılmaktadır. Böylece denetim mekanizması aşılmaya çalışılmaktadır.

Bu aşama karmaşık bir bankacılık bürokrasisi gerektirmektedir. Para küçük tutarlara bölündükten sonra ülkeden ülkeye bankadan bankalara aktarılmaya başlar. Bu nedenle bir suçun araştırılması hemen hemen imkansız hale gelmektedir.

171

Bütünleştirme (Integration) Aşaması

Bu aşamada kara para yuvaya dönmekte, aklanmış bir şekilde ülkenin mali sistemine sokulmaktadır. Paranın kaynağının dahi sorulmayacağı normal bir işlem görüntüsünü almaktadır. Aklayıcı bu parayla menkul, gayrimenkul, hisse senedi, tahvil, bono satın alabileceği gibi, kredi almak, borç vermek gibi yasal işlemleri de yapabilir. Para sistemle bütünleşmektedir.

8.7. Kara Para Hesaplamasında Yöntem: Büyüme Katsayısı

Piyasada dolanan kara paranın büyümesini etkileyen iki önemli faktör vardır.

1. Kara paranın el değiştirme hızı .

2. Net kazanç oranı

Bu iki oranın çarpımı ile ortaya çıkacak olan rakam kara para kara servetin büyüme katsayısını verecektir. Değişkenlerden birincisinin kara paranın el değiştirme hızının saptanması çok zordur. Sermaye piyasalarında paranın devir hızı genel devir hızından daha yüksektir. Türkiye sermaye piyasasında spekülasyon ihtiyat saikleriyle TL tutulması söz konusu değildir. Çünkü TL konvertibi bir para değildir. Paranın tutulması saikleri ortadan kalkınca devir hızı yükselir. Kazanç oranı da tüm gelişmiş anamalcı düzenlerin piyasalarındaki kazanç oranından yüksek olduğundan kazanma hırsı genel kara para plasmanını kolaylaştırmakta ya da plasmanı arttıran diğer bir etken olmaktadır. Bu nedenle Türkiye’ de kara para devir hızının 2,5 un altında olması olası değildir.Örneğin kazanç oranlarının olağanüstü yükselmeleri spekülasyonların ( istifçiliğin) kısa dönemde kazançlı sonuçlar vermesi kaçakçılık sektörünün kamu ve özel kesim

yanında üçüncü bir sektör gibi çalışmaya başlaması ve özellikle mini devalüsyonlar ile döviz spekülasyonunun kısa dönemde kesin kazançlar sağlaması nedeniyle kara paranın 1 gün için dahi yüksek faizlerle karşın talep edildiği örnek olaylara rastlanılmıştır. Yıllık kara para devir hızı ölçeğinin rakamsal boyutunu yakalamak için objektif dayanaklar bulmak kesin tanılara yaklaşmak sözü edilen piyasanın yasa dışı çalışması nedeniyle de olanak dışına çıkmaktadır. Bankerler para ticareti yaptıklarını asla kabul etmemekte sadece hisse senedi ve tahvil alımı satımıyla uğraştıklarını ileri sürmektedirler. Yasa dışı işlemlerin yasal kayıtlarında yer almaması sonucu bulunan rakamların genel ekonomik olgunların değerlendirilmesi için saptanabileceğini kabul etmek gerekir.

8.8. Büyüme Katsayısı

İşte büyüme katsayısının hesabında net kazanç oranları bulunurken fon durumunu gerçekleştiren kimsenin sağladığı net kazanç ile piyasada sunulan fonu talepçiye ulaştıran kimsenin sağladığı kazanç oranları toplanmalı sanki bu iki kazancı aynı fon sağlıyormuş gibi düşünülmelidir.

172

Örnek bir büyüme katsayısını şöyle hesaplayabiliriz

Kara paranın el değiştirme hızı 1,5

Net kazanç oranı 0,35

Ana parayı temsil eden değer 1

Büyüme katsayısı 1+(1,5x0,35)=1,52

Bu arada pek doğal olarak çeşitli nedenlerle kara para piyasasından kaçan fonlar da vardır, faizin çekiciliğine kapılarak piyasaya çıkan fonlarda vardır. Bu tür giriş ve çıkışların uzun vadede sonucu etkilemediği ya da eşit varsayımı ile hareket edilmiştir.

8.9. Kara Parayı Yaratan Karaborsa

Genel olarak ve öz olarak kara para piyasasının kullandığı fonlar yani kapa paranın kaymakları vergi kaçakçılığından doğan ticari ya da özel servet edinme de kullanılmayan işletmelerde ya da işletmeler dışında doğan paralardır. Ancak özel olarak da meşru kazançların alın teri birikimlerin kara para piyasasına akmaması için hiçbir neden yoktur. Kara para piyasası kullandığı fonları gizli tuttuğundan genel olarak vergi kaçakçılığından doğan fonların en çekici kullanım alanıdır. Vergi kaçakçılığının yaygınlaşmasında son yıllarda hemen her tüketim malının dağıtım ve pazarlanmasında yürütülen karaborsacılığın etkisi büyük olmuştur. Başlangıçta karaborsayı sistem zorla teşvik etmiştir. Zorla yaptırılan karaborsa için bir örnek verelim:

A işletmesi plastik boya üretiminde kullanılan asal x maddesinin dış alımını gerçekleştirmek istesin. Getireceği malın tutarı 10.000 Amerikan doları olsun. Doların x yılı başında resmi kuru 25- TL. Tahtakale fiyatı 50 TL’ dır. Anılan işletme 25x10.000=250.000 tlyibankaya yatırıp 10.000 Ameriksndolarının transferini isteyerek bir akreditif hesabı açtırır. Ancak T.C Merkez bankası döviz yokluğu nedeniyle bu transfer isteğini yerine getirmeyecektir. Yurt dışındaki firmalar da bunu çok iyi biliyorlar. Çok iyi bildikleri içinde Türkiye’den gelen talepleri tek koşulla yanıtlarlar. PARA PEŞİN Ödenecek olan para dövizdir yabancı paradır. A işletmesi kara para piyasasına başvurur. 10.000 Amerikan dolarını 50 tldan satın alır. Mal bedeli olarak satın alınan döviz tutarı karşılığı tl tutarı 50x10.000 U doları = 500.000 tldir. Mal gelir gümrük vergileri taşıma bedelleri ödenir. Gümrüklerden çekilir. Gümrük vergileri ve taşıma tutarı 150.000 tl olsun A işletmesinin defter kayıtlarına geçen maliyet

250.000 tl bankaya yatırılan mal bedeli

150.000 tl gümrük vergileri + taşıma giderleri

400.000 tl toplam resmi maliyetidir.

173

A işletmesinin yurt dışındaki satıcı işletmeye ödediği mal bedeli döviz karşılığı 500.000 tlyi maliyet olarak defter kayıtlarına yazması olanaksızdır. Bu işlemin defter kaydını düştüğünde kambiyo döviz kaçakçılığı suçu işlenmiş olur. Son yıllarda özel kesimin dilinden düşmeyen ünlü ÇİFTE FİNANSMAN (DOUBLE FİNANSMAN) olayı budur. Gerçek maliyet 900.000 tl defterlerde görülen maliyet 40.000 dır. Bu mal Türkiye’ de kaç liraya satılacaktır. Defterlere nasıl kayıt olunacaktır ?

900.000 tllık maliyete katlanan A işletmesi dış alımını gerçekleştirdiği plastik boya hammaddesini B adlı plastik boya fabrikasına 1.300.000 tl sına satacak ve faturasına 500.000 tl sına kesecektir. Böylece A işletmesi :

1.300.000 tl-900.000-tl=400.000 tl net kazanç sağladığı halde 500.000 tl -400.000 tl=100.000

tl net kazanç beyan edecek :300.000 tllik matrahı vergi dışı bırakacaktır.

B işletmesi A işletmesinin kestiği 500 bin tllik faturayı defterine kaydedecektir. Bişletmesi gerçekte bu mal için 1.300.000 tl -500.000-tl =800.000 tldir. Bu 800.000 tlyi maliyetlerine

göstermeyen B işletmesi için 2 yol vardır:

Birincisi yeni maliyetlerle ürettiği boyayı yüksek fiyattan satıp eski düşük fiyatlarla fatura

kesmek ve bayilerden açıktan para almak.

İkincisi satın aldığı boya hammaddesinin bir kazanda tahrip olup bozulduğuna dair uydurma rapor düzenlemek bir yolunu bulup mahkemeden karar almak sonra açıktan üretim faturasız satış ve vergisiz kazanç.

Aynı aşamaları başbayiler bayiler toptancılar perakendeciler için düşününüz. Kaybın boyutları yanında bozulan ekonomi çarkını ve karaborsanın genelleşmesinin nasıl sağladığını ortaya koymak için örnek uzun tutulmuştur.

Kara para piyasası kara borsanın yaratılmasında gayrı resmi döviz piyasası görünümünde eylemli olarak yer almıştır. Fakat kara para piyasasının asıl fonksiyonu kara borsa yapanlara faizle para vermektir.

Kara borsa kara parayı yaratmıştır, karaborsayı kara para yaşatmaktadır, kara para piyasasını ise Bankacılık düzenimiz ayakta tutmaktadır.“Global düzeyde kara para faaliyetleri, bu faaliyetler sonucu elde edilen kazançlar ve bu kazançların mali sistem içerisinde aklanması işlemlerini kesin olarak tespit edebilmek oldukça güç, hatta imkansızdır. Uluslar arası Para Fonu, Uluslararası Mali İstatistikler Departmanı dünyadaki toplam karapara miktarını 700 milyar ile 1 trilyon dolar arası bir rakam olarak tahmin etmektedir. Karapara miktarında yıllık 80 ile 100 milyar dolar arası bir artış olduğu ifade edilmektedir. Sadece uyuşturucu ticaretinde yıllık yaklaşık 500 milyar dolarlık bir hacimden bahsedilmektedir”Dünya üzerindeki mevcut kara paranın belli bir büyüklüğü her yıl mali sisteme dahil olmak için aklama operasyonlarına konu olmaktadır. Yine IMF’nin tahminlerine göre, kara para aklama miktarı global gayri safi milli hasılanın yaklaşık %2 ile %5’i oranındadır. G-7 ülkeleri (Kanada, Fransa, Almanya, İtalya, Japonya, İngiltere ve ABD) ile Avrupa Komisyonu tarafından 1989 Temmuz’unda Paris’teki G-7 zirvesinde, kara para aklama ile mücadelede uluslararası işbirliğini

174

gerçekleştirmek amacıyla kurulmuş FATF (Financial Action Task Force on Money Laundering)’a göre, dünya bankacılık sisteminde her yıl 300 milyar dolar aklanmaktadır. FATF adlı kuruluş 1990 yılında Avrupa ve ABD’de kokain, eroin ve esrar satışlarının toplam tutarının yaklaşık 122 milyar dolar olduğunu ve bunun yaklaşık 85 milyar dolarının aklanmış olabileceğini tahmin etmektedir. Bu rakama dünyanın diğer bölgeleri ile silah ticareti, kadın ve çocuk ticareti, sentetik uyuşturucu ticareti gibi kara para miktarları dahil değildir. Organize suçlar sonucu elde edilen kazançların aklanmasında kıyı bankacılığı çok önemli bir rol oynamaktadır. Kıyı bankacılığı (off-shorebanking) 1960’lı yıllardan itibaren, genellikle vergi

cennetleri denilen ülkelerde oluşmaya başlamıştır. Bu ülkeler sağladıkları vergi avantajları ve denetimsizlik ile fon yatırımları ve finansal hizmetler bakımından bir cazibe merkezi oluşturmuşlardır. Vergi cennetlerinde sağlanan başlıca vergi avantajları şunlardır: gelir ve

sermayeden vergi alınmaması, banka ve ticari sırların korunması, aktif bir banka sektörü altyapısı bulundurulması, iyi bir iletişim ağı ve teknolojisine sahip olunması, istikrarlı bir politik ve ekonomik görüntü sergilenmesi, yabancı sermayeye ayrıcalıklı davranılması (Kızılot, 1999:173)Vergi Cenneti olarak bilinen ülkelerde yerleşik kıyı bankalarında çok büyük miktarlarda fonlar tutulmaktadır. Citibank, Chase Manhattan, Swiss Bank andTrustCorporations, Schrodes, Midland, Barclays gibi dünyanın büyük ve saygın kuruluşlarının da bu merkezlerde şubeleri bulunmaktadır Son belirlemelere göre, yaklaşık 5 trilyon ABD Doları miktarındaki sermaye Off-shore’larda tutulmaktadır. Bu tutarın büyüklüğünü vurgulayabilmek için, 31 Aralık 1991’de dünyadaki bütün merkez bankaları rezervlerinin yaklaşık 1 trilyon ABD Doları olduğunu hatırlatmakta yarar vardır.

8.10. Türkiye’de Alınan Önlemler: Mali Suçları Araştırma Kurulu

MASAK, 19.11.1996 tarihinde yürürlüğe giren 4208 sayılı Karaparanın Aklanmasının önlenmesine Dair Kanun ile kurulmuş 17 şubat 1997 tarihinde faaliyetine başlamıştır. Görev ve yetkileri 18.10.2006 tarihinde yürürlüğü giren 5549 sayılı Suç Gelirlerinin Aklanmasının önlenmesi Hakkında Kanun ile yeniden belirlenmiştir.

Görev ve yetkilerinin sayıldığı 5549 sayılı Kanunun 19 uncu maddesi şöyledir:

Madde 19 (1) Mali Suçları Araştırma Kurulu Başkanlığı doğrudan Maliye Bakanına bağlı olup görev ve yetkileri şunlardır:

a) Suç gelirlerinin aklanmasının önlenmesi amacıyla politika hazırlamak ve uygulama stratejileri geliştirmek, bu amaçla kurum ve kuruluşlar arasında koordinasyonu sağlamak, ortak çalışmalar yapmak, görüş ve bilgi alışverişinde bulunmak.

b) Belirlenen politikalar çerçevesinde kanun, tüzük ve yönetmelik taslakları hazırlamak, bu Kanun ile buna ilişkin Bakanlar Kurulu kararlarının uygulanması konusunda düzenlemeler yapmak.

c) Suç gelirlerinin aklanması alanındaki gelişmeler ile aklama suçunun önlenmesi ve ortaya çıkarılmasına yönelik yöntemler konusunda araştırmalar yapmak.

175

ç) Suç gelirlerinin aklanmasını önlemek amacıyla sektörel çalışmalar yapmak, önlemler geliştirmek ve uygulamayı izlemek.

d) Aklama veya terörün finansmanı suçunun işlendiğine dair ciddi şüphelerin mevcut olması durumunda konuyu ilgili Cumhuriyet savcılığına intikal ettirmek.

e) Kanun ve ilgili mevzuat kapsamında yükümlülük denetimi yapılmasını sağlamak.

f) Kamu kurum ve kuruluşları, gerçek ve tüzel kişiler ile tüzel kişiliği olmayan kuruluşlardan her türlü bilgi ve belgeyi istemek.

g) Bilgi ve ihtisasına ihtiyaç duyulması halinde, diğer kamu kurum ve kuruluşlarında çalışanların Başkanlık bünyesinde geçici olarak görevlendirilmelerini talep etmek.

Belirlenen görev ve yetki kapsamında MASAK aşağıda belirtilen fonksiyonları icra etmektedir:

Politika belirleme ve mevzuat geliştirme

Veri toplama, analiz, değerlendirme

Denetim

Koordinasyon

İnceleme

176

Uygulamalar

177

Uygulama Soruları

178


179

Bölüm Soruları

1. Kara Paranın ekonominin büyümesi ile ilişkisini açıklayınız.

2. Kara Para daha çok hangi tür ülkelerde görülmektedir?

3. Büyüme Katsayısı ile Türkiye’deki kara para miktarını hesaplayabilir misiniz?

4. Türkiye’de kara para ile mücadele için alınan önlemler yeterli midir? Yeterli değilse neler yapılabilir?

5. Off Shore Bankalarının kara para ilişkisini açıklayınız.

Cevaplar

1)

2)

3)

4)

5)

6)

7)

8)

9)

10)

180

9. ALTININ TARİHÇESİ VE ALTIN PİYASALARI

181


9.1. Yüzyıllardan beri değerini ve önemini artırarak koruyan altın, insanlık tarihinde kullanılan en eski metallerden biridir. Çağlar boyunca önemli bir değer saklama birimi olan altın, geçmişten günümüze önemini giderek artıran, yüzyıllarca para ve mücevher yapımında kullanılan kıymetli bir madendir. Ancak uluslararası piyasaların gelişmesiyle bu fonksiyonunun yanında uluslararası para ve sermaye piyasasının önemli bir aracı haline gelmiştir. Yatırım aracı olarak kullanılması hem dünya piyasası açısından hem de Türkiye açısından önem teşkil eden bir madendir. Dünyada önemli bir piyasası olan altın hem merkez bankaları hem de birey ve firmaların arz talepleri açısından bu bölümde incelenecektir.

182


183



184

Anahtar Kavramlar

185

Giriş

186

9.1. ALTININ TARİHÇESİ

9.1.1. Altın Nedir?

Yüzyıllardan beri değerini ve önemini artırarak koruyan altın, insanlık tarihinde kullanılan en eski metallerden biridir. Çağlar boyunca önemli bir değer saklama birimi olan altın, geçmişten günümüze önemini giderek artıran,yüzyıllarca para ve mücevher yapımında kullanılan kıymetli bir madendir. Altın, geçmişte çoğunlukla para malzemesi olarak düşünülmüşse de günümüzde

bir yatırım aracı olarak kuyumculukta ve hızla yaygınlaşan endüstriyel kullanımıyla önemini korumaktadır. Tarihte bir çok kişi simyacılık olarak tabir edilen yapay yollardan altın elde etme yoluna gitmiş, bu da kimya ilminin gelişmesine önemli katkılar sağlamıştır.

“Diğer madenlere oranla az bulunurluğu, kolaylıkla işlenebilmesi ve doğal parlaklığı nedeniyle altın eski çağlardan beri değerli bir metal olarak kabul edilmiş ve zenginliğin temeli sayılmıştır. Özgül ağırlığı 19.03 gr/cm.3, sertliği 2,5-3 arasında olup, çok yumuşak olduğundan genellikle sertliğini ve dayanıklılığını arttırmak için bakırla alaşım yapılarak kullanılmaktadır”.

9.1.2. Altının Kullanım Alanları

En eski ve yaygın kullanımı olan kuyumculuğun yanı sıra, para ve madalyon basımında, altın kaplama ve süs işlerinde, elektronik sanayinde, diş hekimliğinde ve diğer endüstriyel alanlarda kullanılan altının alım ve satımında troy ons veya kg ölçü birimi olarak kullanılmakta ve 1 troy ons 31.1 gram ağırlığa karşı gelmektedir.

“Altın, paraya dayalı ticaretin başlamasından bu yana anapara birimi olarak dikkate alınmıştır. Her yıl üretilen külçelerin büyük kısmı merkez bankalarına ya da devlet hazinelerinin kasalarına kapatılmaktadır. Binlerce yıldır yapılan, toplam üretimin 100 bin ton kadar olduğu tahmin edilmektedir.Bu miktarın yaklaşık % 36’ sının resmi ve % 24’ ünün ise özel yatırımcıların elinde bulunan külçe altın olduğu sanılmaktadır. Geriye kalanın da % 28’ si mücevherler ve % 12’ sini sanayideki kullanımlar içermektedir”.

9.1.3. Altının Ekonomiye Olan Etkileri

9.1.3.1. Altının Dünya Ekonomisine Etkileri

“1873-1914 yılları arasında uygulanan “Altın sikke standardı sisteminde” tamamen para sisteminin temelini oluşturan altın, 1944-1973 yılları arasında geçerli olan Bretton Woods sisteminde değeri ABD dolarına sabitlenmiş bir rezerv aracı olarak işlem görmüştür”.

12 Mart 1973’te Brüksel’de yapılan bir anlaşma sonucu alınan kararlar sonucunda bazı Avrupa ülkelerin paralarını ABD doları karşısında dalgalanmaya bırakmaları ile birlikte, altın ile ABD

doları arasındaki bağ sona ererek altının para olma özelliği sona ermiştir.

“Son yıllarda finansal piyasaların gelişmesi ve alternatif yatırım araçlarının artmasıyla önemini bir nebze yitirir gibi görünen altın, özellikle son dönemde dünya ekonomisinde yaşanan finansal krizler, siyasal istikrarsızlıklar, küresel terör endişesi ve ülkeler arasında yaşanan politik

187

gerginliklerin piyasalardaki risk faktörünü artırması nedeniyle altın, yatırımcılar açısından yeniden önem kazanmaya başlamıştır”.

9.1.3.2. Altının Türk Ekonomisine Etkileri

“Türk ekonomisi içinde uzun bir geçmişe sahip olan altın, ekonominin farklı aşamalarında farklı roller oynamıştır. M.Ö. 550 yılında Anadolu’nun Bergama –İzmir – Manisa yörelerinde yerleşik olan Lidyalıların ilk altın parayı basması Anadolu halkında bir altın kültürünün oluşmasında öncülük etmiştir. Osmanlı imparatorluğun da kullanılan ilk altın para ise; İstanbul’un fethinde sonra 1477 yılında Fatih Sultan Mehmet tarafından bastırılan altındır”. “Osmanlının son dönemlerinde kâğıt para kullanımına başlanılmış, ancak yaşanan siyasi ve ekonomik istikrarsızlıklar halkın altına duyduğu güveni, dolayısıyla da altın talebini artırmıştır”.

Bu dönemde para olarak da kullanılmasının etkisiyle altının tasarruf açısından güvenli bir araç olarak kabul edilmesi ve biriktirilmesi geleneksel bir alışkanlık oluşturduğundan Türkiye’de altın kültürü hem ziynet eşyası üretimi hem de halkın saklama ve yatırım aracı olması bakımından çok gelişmiştir. “Cumhuriyet dönemi başlangıcı ve sonrasında para olma niteliğini kaybetmesine karşın altın, halkın gözünde hem bir süs eşyası hem de en büyük yatırım araçlarından biri olarak kabul görmeye devam etmiştir. 1980 öncesi dönemde dövizin serbestçe alınıp satılamaması, ithalata dayalı kuyumculuk sektöründe ciddi sorunlara neden olmuştur. Öyle ki sektör, gerçek işlemlerin yanı sıra, kara para aklama faaliyetlerinin de yürütüldüğü örgütsüz piyasa görünümüne bürünmüştür”.

“1983-1984 yıllarında yeni kararlar alınarak döviz kurları serbestleştirilmiş, altının yurt içi ticareti ve ithalatı serbest bırakılmıştır. Yine aynı kararlarla altın ve döviz kurlarının Türk Lirası karşılığında değerinin belirlenmesinde T.C. Merkez Bankası’na yetki verilmiştir. T.C. Merkez Bankası,1989 yılında Döviz Karşılığı Altın Piyasası’nı açmıştır. Döviz Karşılığı Altın Piyasası’nın açılması, Türk altın piyasasının liberalleştirilmesindeki en önemli gelişme olarak

dikkate alınmaktadır. Ancak bununla birlikte bu yeni piyasanın başarısı, altın aracılarının ve kuyumcuların sorunlarını sona erdirememiştir. En önemli sorunlardan biri T.C. Merkez Bankası’nın altın ithalatına yetkili olan tek kurum olması olmuştur. 32 Sayılı Karar’da, 1993 yılında yapılan değişikliklerle altının fiyatının dünya fiyatlarına paralel olarak serbestçe belirlenmesi ile altın ithalatı ve ihracatı serbest bırakılmıştır. Son olarak da İstanbul Altın Borsası’nın kuruluş işlemleri tamamlanmış ve İstanbul Altın Borsası, 26 Temmuz 1995 tarihinde resmen faaliyete geçirilmiştir”.

“1997 yılında Vadeli İşlemler ve Opsiyon Piyasası kurularak sektörün rekabet gücünü kısıtlayan fiyat ve kur risklerinin minimize edilmesi sağlanmaya çalışılmıştır”.

9.1.4. Dünyadaki Altın Rezervi

“Bu aşamalardan sonra Türkiye’de altın ithalatı ve ihracatı serbest hale gelmiştir. Türkiye’de altın piyasasının uluslararası piyasalarla bütünleşmesi hiç kuşkusuz altın ticaretinin uluslararası alanda ortaya çıkan istikrarsızlıklardan daha fazla etkilenmeleri sonucunu doğurmuştur.Genel

188

olarak bakıldığında Enerji ve tabi kaynaklar bakanlığının verilerine göre dünyada toplam işletilebilir altın rezervinin yaklaşık 50 bin ton civarında olduğu görülmektedir. Bunun % 65’i dünya altın üretiminde de ilk sıraları paylaşan Güney Afrika, ABD, Kanada ve Avustralya da bulunmaktadır".

“Dünya Altın Konseyi Raporuna göre ABD, 8 bin 133,5 tonla dünyanın en fazla altın rezervine sahip ülke iken, Türkiye, 302,4 tonla ilk 20 arasında yer alıyor.Toplam altın rezervinin yüzde 77’si ABD, yüzde 15’i ise Türkiye’de bulunuyor”.

Şekil 1.1 : Ülkelerin Altın Rezerv Miktarları

Kaynak : Dünya Altın Konseyi

Dünyada altın üretimi incelendiğinde ilk beş ülkenin dağılımında farklılıklar görülmektedir. Çin rezerv sıralamasında gerilerde yer alırken altın üretiminde ilk sırada yer almaktadır.

Dünya Altın Üretiminde İlk Beş Ülke

1 Çin ( 351 Ton )

2 Avustralya (261 Ton)

3 ABD (234 Ton)

4 Rusya (203 Ton)

5 G Afrika (203Ton)

Kaynak: GFMS, Gold Survey 2011

189

9.1.4.1. Türkiyedeki altın rezervi

Türkiye’de bilinen ve arama çalışmaları süren altın Yatakları Ege, Doğu Karadeniz ve Doğu Anadolu bölgelerinde yoğunlaşmaktadır. Halen üretime hazır olan altın yataklarımızda 1 tonda 1,2 gr ile 12,65 gr arasında değişen miktarlarda altın bulunmaktadır. Buna göre işletilebilir altın rezervimiz metal bazında toplam 700 tondur. Jeolojik yapısı ve dünyadaki altın oluşum modellerine dayanılarak yapılan hesaplamaya göre Türkiye altın potansiyeli ile dünyanın ikinci ülkesi haline gelebileceği tahmin edilmektedir.

“Halen ülkemizde, İzmir/Bergama-Ovacık, Balıkesir/Havran, Gümüşhane/Mastra, Manisa/Salihli-Sart ve Uşak/Eşme-Kışladağ’daki Altın İşletmelerinde altın üretimi yapılmaktadır. Ülkemiz dünya altın talebinde beşinci sırada yer almaktadır”.

9.1.5. XX. Yüzyıl Altın Ticareti

“Altın standardının uygulandığı XIX. Yüzyıl sonları ile XX. yüzyıl başlarında tedavül aracı olarak kullanılan altın, I. Dünya Savaşı’nın başlamasıyla birlikte bu özelliğini kaybetmiştir. Hükümetler, altın standardını birer ikişer terk etmeye başlarken; gerek ülkeler arasındaki altın hareketlerini, gerekse özel şahısların altın alımlarını sınırlandırmaya başlamışlardır. Altın ticaretini engellemeye yönelik bu tür uygulamalar I.Dünya Savaşı sonrasında da aynen devam etmiştir. 1974 yılı sonrasında altın talebinde görülen artışın asıl nedeni altın ticaretinin o zamana kadar hükümetlerce engellenmesidir”.

1974 yılına kadar yalnızca spot altın işlemlerinin yapılabildiği borsalarda, altın fiyatlarının serbest bırakılmasıyla birlikte yeni ticaret yöntemleri ortaya çıkmaya başlamıştır. Altın fiyatlarının tırmanışa geçmesi, açığa mal satan veya açığa mal alan insanları karşı karşıya getirmiş, bu tür işlemlere ihtiyaç duyulduğunu gören borsa yöneticileri de vadeli altın işlemlerinin yapılabilmesine imkan tanıyan yeni düzenlemeler yapmaya başlamışlardır. Vadeli altın kontratlarının alım satımı ilk olarak 1972 yılında Kanada’nın Winnipeg Borsası tarafından yapılmıştır. 1970’li yıllar boyunca vadeli işlemler faaliyetlerine devam eden bu borsanın işlem hacmi, Amerikan borsalarının olgunlaşması ile birlikte giderek azalmış olup, 1988 yılında vadeli altın işlemlerinin tümüne son verilmiştir.Vadeli altın borsaları gerçek anlamda Amerikan altın borsalarının devreye girmesi ile önem kazanmıştır. Amerika’da vadeli altın işlemleri ilk kez 31.12.1974 tarihinde New York, Commodity Exchange, Chicago Board of Trade, Chicago

Merchantile Exchange ve Mid-America Commodity Exchange borsaları tarafından yapılmıştır. Vadeli altın işlemlerinin Amerika’da başarı ile yürütülmesi sonucunda, bu konuya ilgi duyan

yabancı ülke borsalarının birçoğu ya kendi bünyelerinde ya da ABD borsaları ile bağlantılı olarak, kendilerine has özellikleri olan vadeli altın işlemlerini birer birer yapmaya başlamışlardır. Bu borsaların başında; Singapore International Monetary Exchange, Hong Kong

Futures Exchange, Sydney Futures Exchange, Tokyo Gold Exchange gelmektedir.

190

9.2. Türkiye’deki Altın Piyasası

9.2.1. Türkiye’de Altının Yeri ve Önemi

Türkiye’de altın kültürü hem ziynet eşyası hem de insanların geleneksel saklama ve yatırım aracı olması bakımından çok gelişmiştir. Uluslararası piyasalarda kolayca dövize çevrilebilir olması sebebiyle Türkiye’nin döviz pozisyonu kapsamında önemli bir araçtır. Kuyumculuk-

mücevherat sektörü, Türkiye’de çok geniş bir sektördür.

Şekil 2.1: Türkiye’de Altın Üretimi

Kaynak : Altın madencileri derneği

Türkiye’de 2000-2011 yılları arasında yaklaşık 107 ton altın üretildi. Özellikle 2005 yılından sonra altın üretiminde istikrarlı bir büyüme gözlemlenmektedir.Altın üretimindeki görülen artışlar, dünya altın piyasasındaki Pazar payımızı büyük ölçüde etkilemiştir. Dünya altın piyasasında pazar payımız artmıştır.

9.2.2. Altın Talebi

“Ülke ekonomisinin durumunu yansıtan tahmin ve göstergeler ile hükümetin aldığı ekonomik kararlar da altın talebini etkilemektedir. İthalat ve ihracata yeni düzenlemeler getirilmesi, enflasyon oranını düşürebilmek için sıkı para politikası izlenmesi, faiz oranlarında değişiklik yapılması, Merkez Bankası’nın munzam karşılık oranlarını yükseltmesi veya düşürmesi, yatırımlarda herhangi bir kısıtlamaya gidilmesi altın talebini doğrudan etkilemektedir”.

9.2.2.1. Altın talebini arttırıcı faktörler

Türkiye’de altın talebini arttırıcı yönde etkileyen bazı faktörler vardır. Bunlar sosyal, siyasal ve ekonomik faktörlerdir. Sosyal faktörler daha çok dönemsel olarak altın talebini arttırır. Nikâh törenleri, sünnet düğünleri gibi nedenlerle insanlar altına yönelirler. Siyasal faktörler ise olağanüstü durumlarda altın üzerinde etki yaratır. Bu olağanüstü durumlara savaş, darbe ve

191

ekonomilerdeki belirsizlikler örnek verilebilir. Bu durumlarda insanlar kâğıt para yerine altına yatırım yaparlar. Diğer önemli bir etkende ekonomik faktörlerdir. “Ülkemizde 1980 öncesinde uygulanan sıkı kambiyo kontrolleri, sabit kur sistemi ve yüksek oranlı devalüasyonlar halkın ulusal paradan uzaklaşmasına ve altına olan talebin artmasına yol açmıştır”.

9.2.2.2. Altın talebini azaltıcı faktörler

Farklı yatırım araçlarının ortaya çıkmasıyla birlikte altına olan talep azalmıştır. Hisse senedi, repo, tahvil gibi alternatif finansal araçların ortaya çıkışı altının cazibesini düşürmüştür. İnsanların farklı araçlara yönelimleri bu konuda oldukça etkili olmuştur.

9.2.3. Altın Arzı

“Türkiye’de altın madenleri bulunması rağmen henüz madenler faaliyete geçirilemediği için altın ihtiyacının büyük bir kısmı ithalattan, yaklaşık %30’u ise hurda altın arzı olarak nitelendirilen halkın elindeki altınları bozdurmasından karşılanmaktadır”.

9.2.4. Türkiye’de Altın İthalatı ve İhracatı

Şekil 2.2 : Türkiye’de Altın İhracatı ve İthalatı

Yıl Türkiye’nin Altın İhracatı(Milyon $) Türkiye’nin Altın İthalatı(Ton)

1995 55 65

1996 109 136

1997 160 186

1998 207 157

1999 285 107

2000 384 205

2001 430 103

2002 522 129

2003 696 214

2004 842 251

2005 1100 269

2006 1200 193

192

2007 2500 231

2008 2000 166

2009 1200 38

2010 1250 42

2011 1500 80

Kaynak : İstanbul Altın Borsası,2012

Türkiye geleneksel olarak altının değer saklama aracı olarak kullanılması ve altın üretiminin kısıtlı olmasından dolayı önemli bir altın ithalatçısı olmuştur.1995-2011 yılları arasında Türkiye’nin altın ithalatı 2572 tondur. Altın ithalatına harcanılan para miktarı, altın fiyatlarının artışına paralel olarak sürekli artmaktadır. Türkiye’nin yıllık altın ithalatı ortalama 151 tondur. 1999-2000 yılları arasında altın ithalatında %52’lik artış olmuştur. Özellikle 2007 yılından sonra ithalatta gözle görülür azalışlar yaşanmıştır. Türkiye’de altın ithalatı yıllar arasında dalgalı bir seyir izlemektedir.

1995-2011 yılları arasında Türkiye’nin altın ihracatı 14.440 milyon dolardır. Türkiye’nin yıllık altın ihracatı ortalama 849 milyon dolardır. 1995-2007 yılları arasında istikrarlı bir artış olmasına rağmen, 2008 yılından itibaren altın ihracatında düşüş yaşanmaktadır. Özellikle 2006-

2007 yılları arasında %48’lik ihracat artışı olmuştur. “Türkiye’nin işlenmemiş altın ihracatının geleneksel pazarları Birleşik Arap Emirlikleri, İsviçre ve İngiltere’dir” .

9.3. Dünya Altın Piyasaları

9.3.1. Dünya Altın Talebi

Geçmişte belli dönemlerde parasal sistemlerde değişim aracı olarak kullanılan altın günümüzde daha çok endüstri hammaddesi olarak, kuyumculuk sektöründe, elektronikte, dişçilikte ve takı üretimlerinde kullanılmak üzere talep edilmektedir.

193

Şekil 3.1 : Gelişmiş Ülkelerde Sektörlere Göre Altın Talebi (2001)

Kaynak : Gold Survey 2002,Gold Fields Mineral Service,s.73

Şekil 3.2 : Gelişmekte Olan Ülkelerde Sektörlere Göre Altın Talebi

Kaynak : Gold Survey 2002,Gold Fields Mineral Service,s. 73

Şekil 3.3 : 2000-2012 Yıllarında En Çok Altın Alan Ülkeler (Ton)

Kuyumculuk

77%

Hatıra,para ve madalyon

3%

Diğer imalat4%

Dişçilik5%

Elektronik

11%

92%

3% 0%

3%

2%

Kuyumculuk

Hatıra ve madalyon

Dişçilik

Elektronik

Diğer İmalat

194

Kaynak : Dünya Altın Konseyi-IMF

Altın talebinin yüksek olduğu bu ülkelerin ortak özelliği; mücevherat imalatının önemli boyutta olmasıdır.

9.3.1.1. Merkez Bankaları Altın Talebi

“Yıllar içerisinde toplam rezerv içindeki payı azalmakla birlikte, belli bir miktar altın mevcudunun mutlak surette merkez bankalarının rezervleri içinde yer almasının gerekçelerinden birincisi; tarihsel sürece bakıldığında altın fiyatlarında dalgalanmaların görülmesiyle birlikte, uzun dönemde altının gerçek değerini, satın alma gücünü korumasıdır”.

Şekil 3.4 : Ülkelerin Merkez Banklarındaki Altın Rezervleri

Sıra Ülke Altın Rezervi(Ton) Pay(%)

1 ABD 8133 25.5

2 Almanya 3390 10.6

3 IMF 2814 8.8

4 İtalya 2451 7.7

5 Fransa 2435 7.6

6 Çin 1054 3.3

7 İsviçre 1040 3.2

8 Rusya 1015 2.4

0 200 400 600 800

ÇinRusya

TürkiyeHindistan

S. Arabistan

Singapur

Meksika

195

9 Japonya 765 1.9

10 Hollanda 612 1.7

11 Hindistan 557 1.6

12 ECB 502 1.5

Kaynak : World Gold Council, Lastest Worl Official Gold Reserves, October 2013

9.3.2. Dünya Altın Arzı

“Maden üretimi altının en büyük arz kaynağı olmakla birlikte, bu kaynağın son yıllarda toplam arza katkısı gittikçe azalmaya başlamıştır”.

Şekil 3.5 : Dünya Altın Arzı

Kaynak : Gold Survey 2002, Gold Fields Mineral Service, s. 7

Altın Üretimi; 68%

Yatırımcı Arzı; 1%

Hurda Altın ; 18%

Resmi

Kurum

Satışları; 13%

196

Şekil 3.6 : Dünya Altın Üretimi (Ton)

Kaynak : GFMS Gold Servey, 2011

9.3.3. Dünya Altın Fiyatları

Altın fiyatları arz, talep, üretim gibi değişimlerden etkilenmemektedir. Ancak doların değeri, petrol fiyatları, siyasi olaylar, enflasyon gibi olaylar altının fiyatını etkilemektedir. Altın fiyatları sürekli değişir, hareket halindedir. Altın fiyatlarına en çok yön veren ülke ABD’dir. Amerika’da yaşanan siyasi olaylar, kurumların politikaları, ekonomik krizler altın fiyatına yön verir. Örneğin; Amerika’da geçtiğimiz yıllarda yaşanan kriz altın fiyatlarını yükseltmiştir ve bunun etkileri hala sürmektedir.

Altına mücevher ve endüstriyel olarak talebin artması diğer unsurlar kadar olmasa da fiyatları etkiler. Uluslararası piyasalarda altının fiyatı dolar olarak ifade edilir. Dolayısıyla dolar değerindeki değişmeler altın fiyatlarını etkiler. Dolar euroya göre değerlenirse altın fiyatları düşer, değer kaybederse yükselir.

Şekil 3.7 : Yıllık Ortalama Altın Fiyatları *Ons:31.1gr

2250

2300

2350

2400

2450

2500

2550

2600

2650

2700

2750

2001 2003 2005 2007 2009 2011

197

Yıl $/Ons*

1998

1999

2000

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

2009

2010

294

278

279

271

309

363

409

444

603

695

871

972

1224

Kaynak : GFMS, Gold Servey, 2011

9.3.4. Dünya Altın Piyasaları

“Altın ticaretine yönelik liberalizasyon hareketlerinin yaygınlaşması ile uluslararası altın piyasalarının oluşumu ve gelişimine uygun zemin hazırlamıştır”. Altın borsaları, uluslararası rezerv olmaları yönüyle diğer mal borsalarından ayrı yapılanmıştır. Dünya altın borsalarının başlıcaları; Londra Altın Borsası, Zürih Altın Borsası, New York Altın Borsası, Hong Kong Altın Borsası’dır.

9.3.4.1. Spot altın piyasaları

Altının fiziksel olarak alınıp satıldığı, ödemenin ve teslimatın işlemin gerçekleştirildiği günden 2 gün sonra yapıldığı piyasalardır. Burada altın yatırım, endüstriyel kullanım, mücevherat gibi amaçlarla talep edilir. Dünyanın önde gelen spot altın piyasaları Londra altın Piyasası ve Zürih Altın Piyasası’dır.

198

9.3.4.2. Vadeli altın piyasaları

Nitelikleri belirlenmiş standart bir malın değerinin bugünden belirlenerek, teslimatının ve ödemesinin ilerideki bir tarihte yapılmasını kayda bağlayan sözleşmelerin alınıp satılmasıdır. Riske karşı korunma, spekülasyon ve arbitraj amacıyla kullanılmaktadır.

9.4. Türkiye Altın Piyasasına Etkileyen Olaylar

Küreselleşen dünyamızda her ne kadar birbirinden bağımsız gibi görünse de yaşanan olaylar aslında birbiri ekonomilerini etkiliyor.Şuanda da yaşanmakta olan Suriye Olaylarının Etkisi incelenmedir.

9.4.1. Suriye Olayları ve Altına Etkileri

Suriye’ye savaş açılması küresel çapta tedirginlik yaratır.Bunun sonucunda altın ve dolara olan talep artar.Bu da iç piyasa da TL’nin zayıf kalmasına neden olur.Bu durum netice de enflasyonu etkiler. Bu yüzden yatırımcılara altın alım satımlarına daha temkinli yaklaşmaları tavsiye ediliyor.

Suriye’deki Kriz Türkiye Ekonomisini Hangi Kanallardan Etkiler?

Kriz tüm bölge gibi Türkiye’yi de siyasi,güvenlik,diplomatik ve ekonomik alanlarda doğrudan ve dolaylı olarak etkilemeye başladı.

a) 2 ülke arasındaki ticaret hacminin azalması ve Suriye’ye yoğun olarak ihracat yapan illerin bu durumdan etkilenmesi.

b) Turizm etkisi

c) Firmaların yatırım finansmanı

d) Ulaşım ve taşımacılık

Görüldüğü üzere altına olan talebin artması TL’nin zayıf kalması gibi etkilerinin yanı sıra birçok etkilerden söz edebilir.

9.4.2. Hindistan

Hindistan Altın ithalatında önemli bir yere sahiptir. Kültürel olarak düğünlerde ve festivallerde altına verilen önem yüksek nüfusla birleşince dünya altın piyasasını etkilemektedir. Çünkü altın almak Hintliler için vazgeçilmez bir tutku ve gelenektir. Hindistan hükümeti yüksek oranda ithal edilen altını önlemek için son yıllarda gümrük vergi oranlarını artırmıştır. Gümrük vergi oranları %8'den % 10'a yükseltmesi nedeniyle vergiler yaklaşık 2 katına çıkmıştır. Vergilerin yükselmesi sonucunda talepte belirgin bir düşüş yaşanmaktadır. Son yıllarda yaşanan kuraklıklar da halkın büyük bir çoğunluğunun tarımla geçindiği ülkede altın talebini

199

etkilemiştir. Resmi rakamlara göre dünyada altın ithalatında ilk sırada yer alan Hindistan önlemler sayesinde ikinci sıraya düşme eğilimindedir.

Hindistan Merkez Bankasının altın rezervleri de yüksektir. Hindistan parası da, Kore'ye benzer olarak konvertibl olmadığından merkez bankaları rezervlerinde altın tutmak zorundadır. Altın rezervleri, son 15 yıldır uluslararası piyasalarda bu iki ülke tarafından sermaye kaynağı olarak kullanılmaktadır.

Tüm önlemlere rağmen yastık altında en çok altını olan Hindistan’da düğün mevsimiyle talep artmaktadır. Bu talebi karşılayan ülkelerden biri Türkiye’dir. Türkiye, altın rezervinin önemli kısmını Hindistan’a ihraç etmektedir.

9.4.3. Çin

Hindistan'ın altın talebini kısıcı politikalar uygulaması nedeniyle Çin dünya sıralamasında Hindistan'ı yakalamıştır. Hindistan’dan sonraki en güçlü altın talepleri Çin almaktadır. Ayrıca Çin halkının gelir seviyesinin yükselmesi de altın talebinin artışında önemli bir etkendir. Son yıllarda merkez bankasının faiz düşürmesiyle altın talebi artışını sağlamıştır.

Çin altın talebinin bu yıl düşmesinin nedeni yolsuzlukla mücadele programında lüks tüketimin kısılmasının etkili olduğu açıktır. Altın; bir yandan arzının sınırlı olması nedeniyle her ülkede ve her dönemde cazip bir tasarruf ve yatırım aracı olma özelliğini korurken, öte yandan

ekonomik ve politik istikrarsızlıklardan kolayca etkilenerek fiyatında dalgalanmalar meydana gelen bir madendir. Çin ekonomisinde de benzer özellik göstermektedir. Çin ve Hindistan nüfusunun çok kalabalık oluşu sadece kendi pazarlarını değil tüm ülkeleri etkilemektedir. Bu

nedenle dikkatle takip edilmesi gereken ülkelerdir. Çin'de ekonomik faaliyetler ve istihdam arttıkça altın talebi de artmaya devam edecektir.

9.4.4. A.B.D.

2008 yılından itibaren uygulanan genişletici politika global likidite bolluğuna ve ABD Dolarının değer kaybetmesine neden olmuştur. Bu durum piyasada bol miktarda olan likiditenin nispeten daha iyi durumda olan gelişmekte olan ülkelere ve altın gibi alternatif yatırım alanlarına yönelmesine neden olmuştur.

Fiyatın seyrinde likidite bolluğunun yanı sıra birkaç faktör daha etkendir. Altının faiz, temettü gibi ek gelirleri olmadığı için bu dönemde uygulanan düşük faiz politikası altının alternatif maliyetini düşürerek fiyatını desteklemiştir. Fiyatı destekleyen bir diğer faktör ise bu dönemde ekonomilerdeki belirsizlikler nedeniyle güvenli yatırımı tercih eden yatırımcıların altına yönelmeleridir. Piyasada sıklıkla bahsedilen bir diğer neden ise merkez bankalarının bu dönemde kullandıkları metotlarda tecrübeli olmadıkları, bu nedenle piyasaya verdikleri likidite

miktarında aşırıya giderek enflasyona neden olabilecekleri ve yatırımcıların da ortaya çıkabilecek bu enflasyondan korunmak için altına yönelmeleridir.

200

Uygulamalar

201

Uygulama Soruları

202


203

Bölüm Soruları

1. Altın niçin değerlidir ve tarih boyunca önemini yitirmemektedir?

2. Altın talebi neden artar?

3. Dünya altın talebini belirleyen ülkeler hangileridir?

4. Son günlerde Türkiye altın talebini neler belirlemektdir?

5. Türkiye'de altın fiyatlarını belirleyen kapalıçarşı eski önemini kaybetmeye başlamıştır (çarşı içindeki kuyumcuların azalmasını gözlemlemek mümkündür). Bu güç kaybının nedenini açıklayınız.

Cevaplar

1)

2)

3)

4)

5)

6)

7)

8)

9)

10)

204

10. SERMAYE PİYASALARI: SPK VE ARACI KURUMLAR

205


10.1. Sermaye piyasaları iktisat politikalarının yapımı ve yürütülmesi açısından büyük önem taşıyan piyasalardır. Çünkü bu piyasalarda bulunan toplam kaynak miktarı ekonominin aktivitelerini belirler. Piyasadaki likidite durumu, riskler hem piyasa açısından hem de ülkeler açısından önemlidir. Bu bölümde sermaye piyasalarına genel nitelikli bilgilerden sonra sermaye piyasasının en büyük kural yapıcı kurumu olan SPK incelecektir. SPK’nın sermaye

piyasasındaki arz ve talepte bulunanları denetleme, hizmet etme fonksiyonları bağlamında incelenecektir. Türk sermaye piyasasında halka açılma yöntemleri, aracı kurumlar ve işlevleri açıklanmasından sonra Sermaye piyasasının gelişmesi için alınması gereken önlemler tartışılacaktır.

206


207



208

Anahtar Kavramlar

209

Giriş

210

10.11 Sermaye Piyasaları: SPK ve Aracı Kurumlar

Kredi arz ve taleplerinin uzun vadeli olarak karşılaştıkları piyasalara sermaye piyasaları denir. Sermaye piyasaları, kredi, döviz, hisse senedi, tahvil ve altın gibi türlü menkul değerlerin alım satımını içerir.

Sabit yatırımların finansmanında sermeye piyasaları kullanılmaktadır. Bu piyasalar sayesinde atıl fonlar verimli yatırımlara dönüşmektedir. Özellikle küçük tasarrufların büyük yatırımları finanse etmesi açısından önemlidir. Büyük kuruluşların menkul değerleri, öz kaynak açığı olan şirketlerin hisse senetleri ve tahvilleri kolaylıkla küçük yatırımcılara pazarlanabilmektedir. Böylece tek başına ekonomiye faydası olmayan tasarruflar, ekonomik sisteme kazandırılırken aynı zamanda bu yatırımların verimli alanlara aktarılması sağlanmaktadır.

Özellikle gelişmekte olan ülkelerde tasarruf açığının kapanmasına yardımcı olmakta, küçük tasarruf sahiplerine ek gelir getirmektedir.

Sermaye piyasası para piyasalarından farklı olarak, orta ve uzun vadeli fon arz ve talep eden kuruluşlar arasındaki aracıların kalkmasını sağlar. Aynı zamanda kolaylıkla özsermaye yaratarak sağlıklı bir finansal yapıya sahip şirketlerin oluşmasını sağlar. Bu işlemleri yaparken para piyasalarından özellikle bankacılık sisteminden daha düşük maliyetli fonlar sağlayabilmektedir. Böylece sağlıklı finansman kaynaklarına kavuşan işletmeler kalkınmanın hızlanmasına yardımcı olurlar.

Sermaye piyasası uzun vadeli, para piyasası kısa vadeli fon akımlarının gerçekleştiği piyasadır. Bu nedenle, para piyasası enstrümanları daha likittir. Şirketler ve bankalar geçici bir süre ellerinde bulundurdukları fonlar üzerinden faiz kazanmak için para piyasası menkul değerlerini

kullanırlar. Sigorta ¸şirketleri veya emeklilik kurumları gibi aracı kurumlar ise uzun vadeli menkul kıymetleri tercih ederler çünkü bunların gelecekte ellerinde olacak fonlarla ilgili belirsizlikleri daha azdır. Geniş anlamdaki sermaye piyasası kavramına para piyasası da dahil olmaktadır. Bu durumda gerek kredi arzı, gerekse kredi talebi para piyasasından sermaye piyasasına ya da sermaye piyasasından para piyasasına kolayca kayabilir.

Faiz haddi iki piyasa arasındaki fon akımını ayarlayan bir düzenleyici olmaktadır. Fon arz edenler, kendi yatırım politikalarını ve elde etmeyi umdukları gelire bağlı olarak yatırılabilir fonları bu piyasalardan birine veya her ikisine yönlendirilebilirler. Fon talep edenler de, ihtiyaç duydukları kredinin türüne göre her iki piyasadan borçlanabilirler. Bazı aracı kuruluşlar, özellikle bankalar hem para, hem de sermaye piyasası işlemleri yapabilirler ve her iki piyasada çalışabilirler.

Para piyasası ile sermaye piyasasında cari faiz hadleri değişik olmakla birlikte birbirleriyle

ili¸skilidir. Fonlar genellikle düşük faiz haddinden yüksek olana doğru kayar. Para piyasasında meydana gelen bir faiz oranı artışı sermaye piyasasına da etki eder.

211

Para ve Sermaye Piyasaları Farkları

Farklar Para Piyasası Sermaye Piyasası

Süre Kısa süreli Orta ve uzun süreli

İşlev Geçici likidite Sabit yatırımlar ve çalışma sermayesi

Kaynak Fon kaynakları vadesiz mevduatlardır. Devamlılık göstermez

Fon kaynakları devamlılık gösteren gerçek tasarruflardır

Araç Ticari senetler Menkul Kıymetler: Hisse

senedi ve tahviller

Sermaye Piyasasının Yapısı

Sermaye piyasasının yapısını; hukuki çerçeve, sermaye piyasasının kurumları, sermaye piyasasının araçları, menkul kıymet arz edenler, menkul kıymet talep edenler ve aracılar olarak incelemek gerekir. Sermaye piyasasında fonlar kıymetli evrak hükmündeki belgeler karşılığında el değiştirdiğine göre, fon sahipleri bu belgeleri iki şekilde satın alabilirler; ya ilk ihraçtan ya da ikinci elden. İşte bu sebeple sermaye piyasası iki kesim halinde oluşur:

Birincil Piyasa

İlk kez dolaşıma çıkan menkul değerlerin işlem gördüğü piyasa birincil piyasa olarak adlandırılır. Birincil piyasada menkul değeri ihraç eden firma ile fon fazlası olan ekonomik birimler doğrudan ya da bir finansal aracı vasıtasıyla dolaylı olarak karşılaşırlar. Doğrudan karşılaşmada herhangi bir finansal aracı yer almayacağından ödenecek bir komisyon yoktur. Söz konusu bu durum ihraç maliyetlerinde önemli bir tasarruf sağlayarak üstünlük yaratır. Bunun yanı sıra sakıncası ise ihracın başarısız olma riskinin yüksek olmasıdır. Dolaylı karşılaşmada ise finansal aracıya komisyon ödenmesine karşın ihracın başarısız olma riski daha düşüktür.

İkincil Piyasa

Daha önce alım satıma konu olan menkul değerlerin işlem gördüğü piyasadır. İkincil piyasa, menkul değerlerin likiditesini arttırarak birincil piyasaya talep yaratır ve onun gelişmesini sağlar. İkincil piyasanın en iyi teşkilatlanmış bölümü menkul kıymet borsalarıdır. Menkul kıymet borsaları dışında, tezgâh üstü piyasa olarak niteleyebileceğimiz piyasalar da vardır. Menkul kıymet fiyatlarının pazarlık sonucu oluştuğu bu piyasada genellikle küçük ve riskli firmaların menkul kıymetleri işlem görür. Birincil piyasa daha çok sermaye piyasası bilinciyle, ikincil piyasa ise menkul kıymetler piyasası bilinciyle çalışır. Birincil piyasada uzun vadeli

212

uzun vadeli fonların tasarruf sahibinden firmalara intikali söz konusu olur ve birincil piyasada yapılan tahvil ve hisse senedi satışları sonucunda firmanın bünyesine taze para halinde yeni sermaye girer. Oysa, ikincil piyasada el değiştiren menkul kıymetler fonları kullananlardan kopuktur. İkincil piyasadakiler kendi aralarında menkul kıymetleri alıp satarlar, kıymetler ve paralar aralarında el değiştirip durur. Bu hareketler fonları kullananları yani şirketleri direkt

olarak etkilemediği gibi, artık burada alınıp satılan şey sermaye fonları değil, birtakım kâğıtlardır. Herhangi bir mal alınıp satılıyormuşçasına kağıtlar alınıp satılır, bunların fiyat farklarından kar veya zarar edilir, fakat bu alım satımların sermaye transferlerine sebep olduğu düşünülmez bile. Tabiatıyla ikincil piyasanın birincil piyasaya kaynak sağlamakta büyük bir önemi vardır ve birincil piyasanın kapasitesini birincil piyasa etkiler.

Birincil ve ikincil piyasalara ek olarak, üçüncül ve dördüncül piyasaların varlığından da söz edilebilir. Üçüncül piyasa, borsaya kota edilmiş finansal varlıkların borsa dışında alınıp satıldığı piyasalardır.

Dördüncül piyasa ise finansal varlıkların aracısız olarak alınıp satıldığı piyasa olarak tanımlanabilir. Dördüncül piyasada alım ve satımlar blok olarak yapılır.

Diğer Ülkelerdeki Sermaye Piyasaları ve Borsalar

Borsa, hisse senedi ve tahvil gibi menkul kıymetlerin, kıymetli madenlerin, çeşitli zirai ürünlerin ve yabancı paraların ticaretini yapanların toplandığı yerlerdir. Borsalar iş konularına göre menkul kıymetler borsası, ticaret borsası (zirai ürün ve madenler için), döviz borsası, opsiyon borsası, altın borsası gibi çeşitli kategorilere ayrılır. Birçok ülkede menkul kıymetler borsası bireysel yatırımcılar için en önemli yatırım alanıdır. Kurumsal yatırımların da önemli bir bileşenidir. Menkul kıymet borsalarının piyasaya likidite sağlama, ekonomik kaynak yaratma, mülkiyeti tabana yayma, ekonominin göstergesi olma gibi işlevleri vardır. Menkul kıymet borsaları yatırımcılara da önemli yararlar sağlarlar: Hisse senetleri borsada işlem gören firmalar hakkında daha kolay bilgi edinilebilir, alım satım işlemlerinde belli kurallara uyulması gerektiğinden daha güvenlidir, menkul kıymet borsalarındaki finansal varlıkların alım-satımı daha kolay olduğu için likiditeleri fazladır.

İşlem hacmi en yüksek olan menkul kıymet borsaları Kuzey Amerika, Batı Avrupa ve Japon borsalarıdır. Dünyanın en büyük menkul kıymet borsası Amerika’daki New York Borsası (NYSE)’dır. Bunu, Japonya’daki Tokyo Borsası takip eder. Gerek işlem hacmi olarak, gerekse toplam piyasa değeri olarak bu iki borsa dünya toplamının üçte ikisini meydana getirirler. Batı Avrupa’daki en büyük borsa ise Londra Borsası’dır.

Sanayileşmiş ülke borsalarının en belirgin özellikleri yüksek işlem hacmi, çok sayıda firmanın kote edilmiş olması, yoğun ticaret, aracı komisyonlarının ve alış -satış fiyat farklarının düşük olmasıdır. Bu borsalarda alım satım işlemlerini düzenleyen kurallar ve şeffaflık ¸şartları oldukça sıkıdır. Bütün bunların sonucu olarak ortaya oldukça güvenilir ve büyük sürprizlerin pek görülmediği bir piyasa yapısı ortaya çıkmıştır. Türkiye, Güney Kore, Hong Kong ve Singapur gibi gelişmekte olan piyasaların borsalarında ise çok büyük karlar ve riskler söz konusudur.

213

Sermaye Piyasası Kurulu

Türkiye'de sermaye piyasalarının düzenlenmesi için Sermaye Piyasası Kurulu kurulmuştur. 1981 yılında 2499 sayılı Sermaye Piyasası Kanunu ile kurulmuştur. Yetkilerini kendi sorumluluğu altında bağımsız olarak kullanan, idari ve mali özerkliğe sahip düzenleyici bir kamu kurumudur. İlgili olduğu bakanlık, Başbakan tarafından görevlendirilen Devlet Bakanlığı’dır. Merkezi Ankara’da olan kurulun İstanbul’da bir temsilciliği bulunmaktadır.

Kurul’un temel görevi;

Sermaye piyasasının güven açıklık ve kararlılık içinde çalışmasını,

Tasarruf sahiplerinin yani yatırımcıların hak ve yararlarının korunmasını sağlamaktır.

Kurulun Teşkilat Yapısı

Kurul Karar Organı:Kurul, Bakanlar Kurulu kararı ile atanan yedi üyeden oluşur.Kurul

Üyeleri’nin, ikisi ilgili Bakanlığın aday gösterdiği 4 kişi arasından, biri Maliye akanlığının aday gösterdiği iki kişi arasından, biri Sanayi ve Ticaret Bakanlığının aday gösterdiği iki kişi arasından, biri Bankacılık Düzenleme ve Denetleme Kurumunun aday gösterdiği iki kişi arasından, biri Türkiye Sermaye Piyasası Aracı Kuruluşları Birliğinin aday gösterdiği iki kişi arasından, biri Türkiye Odalar ve Borsalar Birliğinin aday gösterdiği iki kişi arasından atanır.

Bakanlar Kurulu, adaylardan birini başkan olarak atar. Kurul, Başkanın teklifi ile üyelerden birini ikinci başkan olarak seçer. Kurul başkan ve üyeleri resmi ve özel başka hiç bir görev alamazlar.Kurul başkanı ve üyelerinin görev süreleri altı yıldır. Süresi bitenlerin tekrar atanmaları mümkündür. Başkan dışındaki üyelerin üçte biri iki yılda bir yenilenir.

Hizmet Birimleri: Sermaye Piyasası Kurulu, Kurul başkanı ve üyeleri ile başkana bağlı olarak Kurul faaliyetlerini yürüten teşkilattan oluşur. Kurul çalışmaları Kurul başkanına bağlı başkan yardımcılıkları altında çalışan hizmet birimleri tarafından hazırlanmaktadır. Hizmet birimleri; Denetleme Dairesi, Ortaklıklar Finansmanı Dairesi, Aracılık Faaliyetleri Dairesi, Kurumsal Yatırımcılar Dairesi, Araştırma Dairesi, Muhasebe Standartları Dairesi, Piyasa Gözetim ve Düzenleme Dairesi, Hukuk İşleri Dairesi, Bilgi İşlem İstatistik ve Enformasyon Dairesi, İdari ve Mali İşler Dairesi’nden oluşmaktadır.

Kurulun Temel Amaçları

1. Sermaye piyasalarının işleyiş kurallarını belirlemek,

2. Piyasadan fon kullanan şirketlerin belli kurallara uygun olarak en iyi şekilde yararlanmalarını sağlamak,

3. Sermaye piyasasına yatırım yapan tasarruf sahiplerinin hak ve yararlarını korumak,

4. Piyasaların adil ve etkin çalışmasını sağlamaktır.

214

Kurulun Düzenleyici Görevleri

1. Sermaye piyasası araçlarının ihracının, halka arz ve satışının şartlarını düzenlemek,

2. Sermaye Piyasası Kanunu’na tabi sermaye piyasası kurumlarının mali bünyeleri ve kaynaklarının kullanımı ile ilgili standart rasyoları genel olarak ya da faaliyet alanları veya kurumların türleri itibariyle belirlemek, bu rasyoların yayımlanmasına ilişkin usul ve esasları düzenlemek,

3. Sermaye piyasasında, gerektiğinde elektronik ortam da dahil bağımsız denetim faaliyetine ilişkin esasları belirlemek,

4. Halka açık anonim ortaklıkların genel kurullarında genel hükümler çerçevesinde vekaleten oy kullanılmasına ilişkin esasları ve bu ortaklıklarda yönetim kontrolünün el değiştirmesine yol açacak oranda vekalet toplayan ya da pay iktisap edenlerin diğer payları satın alma yükümlülüğüne ve azınlıktaki ortakların da kontrolü ele geçiren kişi veya gruba paylarını satma hakkına ilişkin düzenlemeleri yapmak,

5. Ekonomik ve finansal göstergelere, sermaye piyasası araçlarına , mala, kıymetli madenlere ve dövize dayalı vadeli işlem ve opsiyon sözleşmeleri dahil her türlü türev araçların niteliklerini, alım satım esaslarını, bu araçların işlem göreceği borsalar ve piyasalarda çalışacakların denetim, faaliyet ilke ve esasları ile yükümlülüklerini, teminatlar takas ve saklama sistemi konularındaki esas ve

usulleri düzenlemek,

6. Sermaye piyasası araçlarının geri alma veya satma taahhüdü ile alım ve satımını, ilgili sözleşmeleri ve bu sözleşmelere ilişkin piyasa işlem kurallarını düzenlemek ve bu işlemlerle ilgili faaliyet ilke ve esaslarını belirlemek,

7. Sermaye piyasası araçlarının ödünç alma ve verme işlemleri ile açığa satış işlemlerine ilişkin ilke ve esasları belirlemek ve Hazine Müsteşarlığı ile Merkez Bankasının görüşü alınmak suretiyle kredili sermaye piyasası aracı işlemleri ile ilgili düzenlemeler yapmak,

8. Sermaye piyasası araçlarının takası, saklanması ile sermaye piyasası kurumlarının ve sermaye piyasası araçlarının derecelendirilmesini düzenlemek,

9. Gayrimenkullerin değerlemesini yapabilecek ekspertiz kurumlarından sermaye piyasasında faaliyette bulunacaklara ilişkin şartları belirlemek ve bu şartlara uyan kuruluşları listeler halinde ilan etmek,

10. Sermaye piyasasında medya ve elektronik ortam da dahil yatırım tavsiyelerinde bulunacak kişi ve kuruluşların uyacakları ilke ve esasları belirlemek,

215

11. Sermaye piyasası faaliyetlerinde bulunacaklar, bu madde kapsamında faaliyet gösterecek kişi ve kuruluşlar ile sermaye piyasası kurumlarının yönetici ve diğer çalışanlarının mesleki yeterliliği ve mesleki ehliyetlerini gösterir sertifika verilmesine ilişkin esasları belirlemek, bu amaçlarla merkez kurmak ve faaliyet esaslarını belirlemek,

12. İnternet de dahil, her türlü elektronik bilgi iletişim araç ve ortamı ve benzeri araçlar üzerinden gerçekleştirilen ve halka arzlar ile sermaye piyasası faaliyetleri ve işlemlerini, genel hükümler çerçevesinde Kanun kapsamına giren işlemlerde elektronik imza kullanım esaslarını düzenlemek,

13. Kanuna tabi anonim ortaklıkların genel kurullarında yönetim ve denetim kurulu üyelerinin seçimlerine ilişkin kararlarda her bir üyelik için kullanılacak oy hakkının, kısmen veya tamamen bir veya birkaç üyenin seçiminde birikimli olarak kullanılabilmesi yöntemine ilişkin düzenlemeleri yapmak,

Kurulun İdari Görevleri

Kurul, gerek genel hükümler, gerekse kendi yaptığı düzenlemelerin çerçevesinde aşağıdaki işleri yapar:

1. İhraç veya halka arz olunacak sermaye piyasası araçlarını kurul kaydına almak, kamu yararı gerektiriyorsa bunların halka arz ve satışını geçici olarak durdurmak,

2. Mali tablo ve raporları, bağımsız denetim raporlarını ve diğer belgeleri incelemek,

gereğinde ayrıca rapor istemek, elde ettiği sonuçları değerlendirerek gerekli tedbirleri almak,

3. Kayıtlı sermaye sistemine girmek veya sistemden çıkmak için yapılan başvuruları değerlendirmek,

4. Sermaye piyasası kurumlarının kuruluş ve faaliyete geçme başvurularını sonuçlandırmak,

5. Durumu bozulan aracı kurumlara durumlarını düzeltmek üzere süre vermek, durumu düzeltemeyenlerin belgelerini iptal etmek.

Kurulun Denetleme Görevleri

Kurul, günlük işleriyle birlikte, menkul kıymetleri halka arz edilen ortaklıkların ve yardımcı kuruluşların faaliyetlerini denetler, onlardan gelen raporları inceler, gerekli gördüğü hallerde gereken müeyyideyi uygular.Denetleme görevi şu faaliyetleri kapsar:

216

1. Sermaye piyasası araçlarının ihracını, halka arz ve satışını denetlemek ,

2. Sermaye piyasası kurumlarının, borsa ve diğer teşkilatlanmış sermaye piyasası kurumlarının faaliyetlerini denetlemek, mali tabloları incelemek, gerekli tedbirleri almak,

3. Sermaye piyasasını ilgilendiren her türlü yayın, duyuru ve reklamları denetlemek, yanıltıcı ilan ve reklamları yasaklamak,

4. Takas, saklama, derecelendirme faaliyetlerini denetlemek.

Kurulun Şirketlerle İlgili Yetkileri

Yerli veya yabancı şirketlerin menkul kıymetleri ülkemizde halka arz olunacaksa kurul kaydına alınması zorunludur. Menkul kıymetin kurul kaydına alınabilmesi için şirketlerin gerekli belgelerle kurula başvurmaları, yatırımcıyı bilgilendirmek için hazırlanan izahnamenin kurulca onaylanması gerekir.Kayda alınması gereken işlemler;

1. Hisse senetlerinin veya borçlanma araçlarının şirketler tarafından ihracı,

2. Halka arz,

3. Varlığa dayalı menkul kıymet, oydan yoksun hisse senedi ve hisse senedi ile değiştirilebilir tahvil ihracı,

4. Gayrimenkul yatırım ortaklıklarının, yatırım ortaklıklarının ve yatırım fonlarının menkul kıymet ihraçlarıdır.

5. Ayrıca;Pay sahiplerine çağrıda bulunulması veya vekaleten oy hakkı toplanması,

6. Kayıtlı sermayeye geçiş ve tavan tespiti Kurul iznine tabidir.

Kurul Tarafından Kayda Alınmanın Amacı

Kayda alma demek yatırımcının katılımcı olma veya olmama yönümdeki kararı vermek için ihtiyacı olan temel unsurları izahnamenin taşıdığını ve doğru olarak sunduğunu gösterir. Kayda alma ihraç edilen menkul kıymetin Kurulca teminat altında olduğunu veya ihracın kalitesini göstermez. Kayda alma Kurul Başkanının veya vekilinin imzasını taşıyan bir belge ile olur.Kurul gerekli gördüğü hallerde izahnameye yatırımcılar için uyarılar koyar. Bu uyarılar işlemin veya şirketin kalitesi ile ilgili olmayıp, sadece yatırımcıların belli konulara dikkatini çekmek ve yanlış bilgilendirilmesini önlemek amacıyladır.Örneğin;

Muhasebe kayıtları ile ilgili düzeltilmemiş işlemler,

Şirketin zorlukları, devam etmekte olan davalar

Risk taşıyan çeşitli konular.

217

Bilgilerin İzlenmesi: Kurul kamuyu aydınlatma amacıyla verilen bilgilerin doğruluğunu izler. Muhasebe kayıtlarının şirketin gerçek durumunu yansıtmasını sağlamak amacıyla bağımsız denetim kuruluşları kurul’a yardım ederler. Kurul yıllık, altı aylık ve üçer aylık dönemlerde açıklanan mali tabloların bilgilerinin doğruluğunu inceler.

Kurul İzinleri: Sermaye piyasası faaliyetinde bulunacak kurumların kuruldan izin almaları zorunludur. Kurul, Yatırım ortaklıkları ve yatırım fonları, Gayrimenkul yatırım ortaklıkları, Portföy yönetim şirketleri, yatırım danışmanlığı şirketleri, Aracı kurumlar, Derecelendirme

şirketleri, Genel finans ortaklıkları, Bağımsız denetleme kuruluşları, Risk sermayesi yatırım fonu ve ortaklıklarının kuruluşuna ve faaliyete geçmesine izin verir.

İzin öncesinde kurul aşağıdaki konuların doğruluğunu inceler ve şirketlerin;

Başlangıç sermayesi,

Ortakların özellikleri,

Çalışanların deneyimleri,

Şirketin kanuni düzenlemelere uygunluğuna bakarak izin verir.

Kurulun Gözetimi: Sermaye piyasası ile ilgili bütün uygulamalarda menkul kıymet yatırımcısına zarar verecek davranışların incelenmesi kurul tarafından icra edilir. Özellikle; Borsalardaki fiyat hareketliliği, Kamuya açıklanmamış bilgilerin kullanılarak yapıldığı işlemler (içerden öğrenenlerin ticareti), Kanuna aykırı olarak zamanında yapılamayan kamu açıklamaları, Hisse senetleri fiyatları üzerinde manipülasyon yapılması veya yanıltıcı veya yanlış bilgiler yayılması, Kurul düzenlemelerine aykırı uygulamalara girişilmesi, Sermaye piyasası kanunu ihlalleri: yetkisiz halka arzlar, yanlış bilanço açıklanması bu konular arasında sayılabilir.

Denetleme Sonucunda Kurul; bir yaptırım koyabilir, konuyu kapatabilir, konuyu kanuni takibat yapılmak üzere mahkemeye verebilir, uyarıda bulunabilir.

Verdiği izinleri kaldırabilir yani geri çekerek, zararın tazminini isteyerek, mahkemeden;

varlıkların dondurularak, yapılan sermaye piyasası faaliyetini dondurarak koruyucu önlemler alabilir.

Kurul görevlerinin yerine getirilmesinde bakanlıklardan, resmi ve özel kuruluşlardan görüş ve bilgi isteyebilir. Kurul’un istediği bilgileri ilgili kurumlar Kanun gereği vermek zorundadırlar. Kurul işi gereği uğraştığı konularda başka mercileri ilgilendiren sorunlara rastlarsa konuyu ilgili mercilere iletir.

Kurul, sermaye piyasasında gözetim ve düzenleyici kamu otoritelerini bir araya getiren Uluslararası Menkul Kıymetler Komisyonları Organizasyonu’na (IOSCO) üye bulunmaktadır. Ayrıca İktisadi İşbirliği ve Gelişme Teşkilatı (OECD) ve Dünya Bankası (Worldbank) gibi

218

uluslararası kuruluşlar ile yabancı ülke yetkilileri ve kurumlarıyla da ilişki ve işbirliği içinde bulunarak faaliyetlerini yürütmektedir.

Kurul denetimlerde kendisine benzer yetkilere sahip yabancı otoritelerden gerekli olan bilgi alış verişini sağlamak amacıyla iki taraflı anlaşmalar yapmaktadır.

Sermaye Piyasası Araçları

Türkiye'de sermaye piyasası araçları 2499 sayılı kanunla belirlenmiştir. Kanuna göre bu menkul kıymetler aşağıdaki özellikleri taşımalıdır:

a)Ortaklık veya alacaklılık sağlayan,

b)Belli bir meblağı temsil eden,

c)Yatırım aracı olarak kullanılan,

d)Dönemsel gelir getiren,

e)Misli nitelikte,

f)Seri halinde çıkarılan,

g)İbareleri aynı olan ve şartları SPK’ca belirlenen kıymetli evraktır.

Kanuna göre diğer sermaye piyasası araçları ise; Menkul kıymetler dışında kalan ve şartları Kurulca belirlenen evraktır. Nakit, çek, poliçe, bono ve mevduat sermaye piyasası aracı değildir. Buna göre;

-Hisse senetleri,

-Tahviller,

-Katılma intifa senetleri,

-Kar ve zarar ortaklığı belgeleri,

-Banka bonoları ve banka garantili bonolar,

-Finansman bonoları,

-Kıymetli maden bonoları,

-Varlığa dayalı menkul kıymetler,

-Gayrimenkul sertifikaları,

-Yabancı sermaye piyasası araçları,

219

-İpotek teminatlı menkul kıymetler,

-İpoteğe dayalı menkul kıymetler kanun kapsamına girmektedir.

Piyasada, TL ve döviz ödemeli ihraç edilen; borçlanma araçları, menkul kıymetleştirilmiş varlık ve gelirlere dayayalı borçlanma araçları, kira sertifikaları, TCMB tarafından ihraç edilen likidite senetleri ile Borsa İstanbul Yönetim Kurulu tarafından işlem görmesine karar verilen diğer sermaye piyasası araçları işlem görmektedir.

Sermaye Piyasası Araçlarının Halka Arzı ve Satış Yöntemleri

Sermaye Piyasası Kanunu halka arz esasını kabul etmiştir. Halka arzın söz konusu olmadığı durumlarda da bazı düzenlemeler getirmekle beraber, daha ziyade TTK hükümleri uygulanmaktadır. Halka arzın söz konusu olduğu bütün durumlarda Sermaye Piyasası Kanunu, bu kanuna dayalı SPK yönetmelik ve tebliğleri ve idari kararları geçerlidir. Sadece halka açık olmayan şirketlerin halka arz edilmeyen hisse senedi ihraçları kanunun kapsamı dışındadır. Sermaye Piyasası Kanunu md. 3/c halka arzı: “ sermaye piyasası araçlarının satın alınması için her türlü yoldan halka çağrıda bulunulması, halkın bir anonim şirkete katılmaya veya kurucu olmaya davet edilmesi, hisse senetlerinin borsada veya teşkilatlanmış diğer piyasalarda devamlı işlem görmesi, halka açık anonim şirketlerin sermaye artırımları dolayısıyla paylarının veya hisse senetlerinin satışı” şeklinde tanımlamaktadır.

Kurul Kaydına Alma: Sermaye Piyasası Kanunu ile getirilen yeniliklerden biri de, ihraç veya halka arz olunacak sermaye piyasası araçlarının kurul’a kaydettirilme zorunluluğudur. Genel ve katma bütçeli idareler ile TCMB tarafından ihraç olunacak sermaye piyasası araçları bundan istisnadır. Söz konusu bu kuruluşlar sadece yaptıkları ihraçlar hakkında bilgi vermekten sorumludurlar. Kurul’a kayıt başvurusuna kurul tarafından belirlenecek bilgi ve belgeler eklenir. Belge ve açıklamalardaki eksikliklerin kurul tarafından belirlenecek sürede tamamlanması zorunludur. Noksanlıkları bu süre içinde tamamlamayan ortaklıkların ihraç edecekleri sermaye piyasası araçları için yaptıkları başvurular düşer. Yapılacak incelemeler sonucunda açıklamaların yeterli olmadığı ve gerçeği dürüst bir biçimde yansıtmayarak halkın istismarına yol açacağı sonucuna varılırsa, gerekçe göstermek suretiyle, başvuru konusu, sermaye piyasası aracının, kurul kaydına alınmasından imtina edilebilir.

Halka Arzın Şekli

İzahname: İzahname SPK öncesinde de menkul kıymet ihraçlarında TTK md. 281 ve md. 425 gereği düzenlenmekteydi. Sermaye piyasası kanunu, TTK’ndaki hükümler gözönünde bulundurulmak suretiyle, izahnamenin ilan şekli gibi detay düzenlemeleri SPK’ya bırakmıştır.

Tescil, ilan ve sirküler: Kurul kaydına alınma halinde, satıştan önce İzahnamenin ticaret sicilinde tescil ve ticaret sicili gazetesinde ilan edilmesi gerekir. Bundan sonra satışa geçmek için halk bir sirkülerle sözkonusu menkul kıymetleri satınalmaya davet edilir. Sirkülerin şeklinin ve ihtiva edeceği bilgilerin tespiti de SPK’ya bırakılmıştır. Kurul bu hususları tahvil

ve hisse senetlerinin halka arzıyla ilgili tebliğleriyle düzenlenmiştir. İzahname, sirküler ve halka yapılacak ilanlar ve açıklamalar gerçeğe uymayan abartılmış veya yanıltıcı bilgileri içeremez.

220

Halka arz edilen menkul kıymetlerin satın alınmasından doğacak bütün iktisadi risk alıcılara aittir.

Sermaye Piyasası Araçlarının Satışı

Kurul kaydına alınan sermaye piyasası araçlarının satışı Kurul Kaydı Belgesinde gösterilen satış süresi içinde yapılır. Bu süre 3 ayı geçemez. Halka arz edilen sermaye piyasası araçlarının satışı peşin bedelle yapılır.

Peşin ödeme şartı halka açık anonim şirketlerin kuruluşunu güçleştirmektedir. Fakat diğer yandan kuruluş, taahhüt, satış ve apellerin ödenmesi işlemlerini sürüncemede kalmaktan kurtarmakta, sermayenin bir an önce şirketin bünyesine girmesini sağlamak suretiyle yatırımın realizasyonunu hızlandırmakta, hisse senetlerinin ortakların eline çabuk geçmesini sağlamakta, yatırımı hızlandırmak suretiyle şirketin süratle faaliyete geçmesini ve yatırıma bağlanan fonların daha kısa zamanda gelir getirir hale gelmesini temin etmektedir.

Tahvil ihracında herhangi bir taahhüt zorunlu değildir. Halka arz edilen tahvillerin tamamı satılamadığı takdirde, satılamayan tahviller noter huzurunda iptal edilir ve sadece satılan kısım borsaya kote edilir. Şirket satabildiği tahviller kadar tahvil ihraç etmiş olur. Hisse senetlerinin gerek halka arzı sırasında, gerekse taahhüt bedellerinin şirkete ödenmesinde ödeme nakden ve peşin olacaktır. Dolayısıyla halka açık şirketlerin kuruluşunda şirkete ayni sermaye konulması mümkün değildir.

Sermaye Piyasası Araçlarının Halka Arz Yoluyla Satışında Kullanılan Yöntemler

Talep Toplama Yöntemi: Bu yöntemde yatırımcıların satışa sunulan sermaye piyasası araçlarına ilişkin talepleri toplanır ve bu taleplerin değerlendirilmesi ile satışa sunulan sermaye

piyasası araçları yatırımcılar arasında dağıtıma tabi tutulur. Talep toplama yöntemiyle satış “sabit fiyatla” veya “fiyat teklifi alma” yoluyla yapılır.

Sabit Fiyatla Talep Toplanması: Satışa sunulan aracın hisse senedi olması durumunda ihraççı veya hissedar tarafından sabit bir fiyat, sermaye piyasası aracı niteliğindeki diğer borçlanma senetleri olması durumunda ise sabit bir faiz oranı belirlenir. Sabit fiyat / faiz oranını baz alan yatırımcıların miktara ilişkin talepleri toplamak üzere talep formu düzenlenir. Başvuru talebi satışa sunulan sermaye piyasası aracı tutarından az olduğunda bütün talepler karşılanır.

Talep bu tutardan daha fazla ise, varsa yatırım fonları ve ortaklıkları veya belirli bir yatırımcı kütlesi için ayrılan kısım hariç olmak üzere, satışa sunulan toplam tutar, yatırımcı sayısına bölünür. Bulunan tutar ve altında kalan talepler karşılanır. Kalan tutar talebi tamamen karşılanamayan yatırımcı sayısına bölünerek aynı şekilde dağıtılır.Bu şekildeki dağıtım işlemine satışa sunulan sermaye piyasası araçlarının tamamı dağıtılıncaya kadar devam edilir.

Fiyat Teklifi Yoluyla Talep Toplanması: Bu tür halka arzlarda sabit fiyatla talep toplanmasından farklı olarak ihraççı veya hissedar tarafından hisse senedi satışlarında asgari bir satış fiyatı belirlenir ve bunun üzerindeki fiyat teklifleri toplanır. Sermaye piyasası aracı niteliğindeki borçlanma senedi satışlarında ise azami faiz oranı belirlenir ve bunun altındaki

221

faiz oranı teklifleri toplanır. Belirlenen asgari fiyat baz alınarak, yatırımcıların bunun üzerindeki fiyat teklifleri ve miktara ilişkin talepleri talep formu düzenlenmesi suretiyle toplanır. Toplanan teklifler, varsa yatırım fonları ve ortaklıklarına ayrılan kısım hariç olmak üzere, en yüksek fiyat teklifinden en düşük fiyat teklifine doğru, her fiyat düzeyinde talep edilen miktarlar ile birikimli miktarları gösteren bir tablo haline dönüştürülür. Birikimli olarak en çok hisse senedinin satılabildiği fiyat satış fiyatı olarak belirlenir. Hisse senetlerinin dağıtımında bu fiyatı karşılayan teklifler dikkate alınır. Belirlenen fiyat düzeyinde talep edilen toplam hisse senedi miktarının satışa sunulandan fazla olması durumunda, en yüksek fiyatlı tekliften başlanarak dağıtım yapılır. Teşekkül eden fiyat seviyesinde birden fazla yatırımcının karşılanamayan talebi olduğunda, dağıtım talep miktarı ile orantılı olarak yapılır.

Borsa’da Satış Yöntemi: Sermaye piyasası araçlarının halka arzı, Kurul ’un onayı üzerine İMKB Yönetmeliği çerçevesinde borsada yapılabilir. Satışın Borsa’da yapılabilmesi, satıştan en az 20 işgünü önce Borsa tarafından gerekli görülen belgelerle Borsa’ya başvurulması, başvurunun Borsa Yönetim Kurulu’nca kabulü ve ilan edilmesi ile mümkündür. Hisse senetleri Borsa’da nominal değerinin üzerinde işlem gören ortaklıkların yeni pay alma haklarının kullandırılmasından sonra kalan payların satışında bu yöntemin kullanılması zorunludur.

Aracı Kurumlar

Sermaye piyasasında aracılık faaliyetleri, halka arza aracılık, alım satıma aracılık ve türev araçların alım satımının yapılmasına aracılıktan oluşur.

Aracı Kurumların İşlevleri

Daha önce de belirtildiği gibi, aracı kurumların en önemli işlevi piyasadaki fon hareketlerini sağlıklı bir biçimde yönlendirmektedir. İlk neden karşılıklı güvenin oluşmasıdır. İkinci neden de, borç almanın bir bedeli ve borç vermenin de bir geliri olduğu için, aracı kurum sağlıklı bir fon hareketinin sağlanmasıdır.

Aracı kurumların bir diğer önemli işlevi daha farklı bir önem taşımaktadır. Özellikle de sermaye piyasalarında uzun vadeli kaynak bulmak isteyen kurumlar, genellikle sermayelerini artırma yollarını benimsemişlerdir. Şirketlerde sermaye ortakların para vermesi ya da yeni ortak alınması ile arttırılabilir. Bu tip bir bedelli sermaye artışının yeni hisse senetlerinin halka satılması ile yapılması için aracı kurumlara ihtiyaç vardır. Çünkü halka açılmak isteyen ya da daha önceden halka açılmış olan ve yeniden bir bedelli sermaye artışına gitmek isteyen şirketler kendi başlarına hisse senedi satamazlar. Bunun yerine şirketler, teklifini ve koşullarını kabul ettikleri bir aracı kurum ile anlaşarak, hisse senetlerini bu kurumlar aracılığı ile birincil piyasalarda satışa sunmaktadırlar.

Bir diğer aracı kurum işlevi de, menkul kıymetlerin el değiştirmesini kolaylaştırması ve bu sayede de likiditelerini arttırmasıdır.

Belirtilmesi gerekli olan son önemli işlev de, menkul kıymet piyasalarında yatırımcılarının işlem yapmalarının ve yatırım için gerekli doğru bilgi, yorum ve uzman görüşünün sağlanmasıdır.

222

Aracı Kurumların Faaliyet Türleri

Para ve sermaye piyasalarda işlem yapan aracı kurumların çeşitlerine göre yaptıkları çeşitli faaliyetler bulunmaktadır. Aracı Kurumlar; hisse senetlerinin ilk defa halka arzı işlemleri, birinci piyasa işlemleri ile daha önceden halka arz edilmiş ve ikinci piyasada işlem gören hisse senetlerinin alım satımı, vadeli işlemler, opsiyon, açığa satış, repo ve ters repo, yatırım danışmanlığı ve portföy yöneticiliği işlemelerini gerçekleştirebilirler.

Bankalar; mevcut bankacılık faaliyetlerine ek olarak, hisse senedi dışındaki menkul kıymetlerin alım satımına aracılık, repo ve ters repo işlemleri ve vadeli işlemlerde bulunabilirler. Yatırım bankaları normal bankalardan farklı olarak mevduat toplamazlar, ancak bunun yerine bankaların yaptığı aracılık faaliyetlerine ek olarak, halka arz, ikincil piyasalarda alım satım işlemleri, yatırım danışmanlığı, açığa satış ve portföy yöneticiliği yapabilirler.

Aracı Kurumların Yapamayacakları İşlemler

1. Aracı kurumlar mevduat toplayamazlar.

2. Ticari amaçla değerli maden, döviz, gayrimenkul alım satımı yapamazlar.

3. Faiz karşılığı borç para veremezler.

4. Menkul kıymet sertifikaları ihraç edemezler.

5. Ticari, sınai ve zirai faaliyetlerde bulunamazlar.

6. Menkul kıymetlerin getirileri hakkında kesin ifadeler içeren açıklamada bulunamazlar. Yatırımcılara ait menkul değerleri sadece müşteri emirleri ile yönlendirirler, kendi amaçları için (açık pozisyon) için kullanamazlar.

7. Vekaletname ile işlem yapamazlar.

Aracı Kurumların Denetimi

Aracı kurumların işlem ve hesapları Kurul’ca görevlendirilecek uzmanlar tarafından denetlenir. Uzmanların yaptıkları denetimler sonucunda aracı kurumların mali yapılarının ciddi şekilde zayıflamakta olduğunun tespiti halinde aracı kurumlara Kurul’ca uygun bir süre verilerek mali durumlarını güçlendirmeleri istenir. Verilen süre içinde gerekli tedbirleri alamayan ve mali durumları taahhütlerini karşılayamayacak kadar zayıflayan kurumların yetkileri Kurul’ca kaldırılır.

Sermaye Piyasasının Gelişmesi İçin Alınması Gereken Tedbirler

Sermaye piyasasının gelişmesi için öncelikle hisse senedi piyasasının güçlenmesi gereklidir. Bu amaçla büyük ticaret ve kalkınma bankalarının iştirak portföyündeki mevcut hisse senetlerinin borsada halka arzını sağlamak gereklidir. Özellikle teşvik kullanmak isteyen şirketlerin bir kısım hissesini borsaya yönlendirme şartı getirildiğinde borsada işlem gören

223

şirket sayısı artacaktır. Hakla açık şirketlere düşük, açık olmayan şirketlere yüksek kurumlar vergisi uygulamak da borsa için teşvik edici olacaktır.

Sermaye piyasasının gelişiminde talep yanı ihmal edilmemelidir. Bu amaçla:

Fertlerin, tasarruflarıyla hisse senetlerine yatırım yapmaya her yoldan teşvikini sağlamak.

Kurumların menkul kıymetlere yatırım yapmasını sağlayacak, teşvik edecek ve bu

konudaki engelleri ortadan kaldıracak tedbirler almak.

Şirket ve kurumların nakit yönetimi amacıyla menkul kıymetlere kısa vadeli yatırım yapmasına imkan sağlamak.

Hisse senedi yatırım fonlarının çoğalmasını teşvik etmek talep artışıyla borsanın gelişimine faydalı olacaktır.

224

Uygulamalar

225

Uygulama Soruları

226


227

Bölüm Soruları

1. Aşağıdakilerden hangisi SPK’ nın kuruluş tarihidir ?

a) 1980 b) 1981 c)1970 d)1986 e)1999

2. SPK kurulu kaç üyeden oluşur ?

a) 4 b) 5 c) 6 d) 7 e) 8

3. Aşağıdaki bilgilerden hangisi doğrudur?

a) SPK üyelerinden ikisi ilgili Bakanlığın aday gösterdiği 4 kişi arasından atanır.

b) SPK üyelerinden biri Başbakanlık tarafından atanır.

c) SPK üyelerinden biri Türkiye Odalar ve Borsalar Birliğinin aday gösterdiği iki kişi arasından atanır.

d) SPK üyelerinden biri Bankacılık Düzenleme ve Denetleme Kurumunun aday gösterdiği iki kişi arasından atanır.

e) SPK üyelerinden biri Türkiye Sermaye Piyasası Aracı Kuruluşları Birliğinin aday gösterdiği iki kişi arasından atanır.

4. Aşağıdakilerden hangisi SPK ‘nın hizmet birimleri arasında yer alır?

a) Denetleme Dairesi

b) Ortaklıklar Finansmanı Dairesi

c) Aracılık Faaliyetleri Dairesi

d) Kurumsal Yatırımcılar Dairesi

e) Halkla ilişkiler Dairesi

228

5- Aşağıdakilerden hangisi SPK ‘nın amaçları arasında yer alır?

a) Sermaye piyasalarının işleyiş kurallarını belirlemek

b) Piyasadan fon kullanan şirketlerin belli kurallara uygun olarak en iyi şekilde yararlanmalarını sağlamak

c) Sermaye piyasasına yatırım yapan tasarruf sahiplerinin hak ve yararlarını korumak

d) Piyasaların adil ve etkin çalışmasını sağlamaktır

e) Tasarruf sahiplerinin çıkarlarını korumak ve kazançlarını artırmak

Cevaplar: 1-B 2-D 3-B 4-E 5-E

229

11. DÖVİZ PİYASALARI

230


11.1. Uluslararası piyasaların en likit ve birbirini en hızlı etkileyen piyasalardan birisi döviz piyasasıdır. Ulusal ve uluslararası tüm yatırımcılar, devletler bu piyasadan etkilendiği gibi sade vatandaşlar da döviz piyasasının hareketlerinden etkilenirler. Döviz kurunun istikrarlı bir seyir izlemesi, finansal sistemin etkin bir şekilde işlemesi açısından önemlidir. Özellikle dış ticaret yapanların katılmasıyla oluşan piyasa zaman içinde çeşitli kurum ve kişilerin katılımıyla

büyümüştür. Zaman içinde piyasada kullanılan araçlar çeşitlenmiştir. Bu bölümde piyasada işlem yapan kişi ve kuruluşlar incelenerek döviz piyasası işlemleri açıklanacaktır. Türkiye’de döviz piyasasının incelenmesi 2 ayrı gruba ayrılarak yapılacaktır. Tarihsel süreçte önemli bir yer kapladığı ve halen de etkileri devam ettiği için organize olan piyasalar yanında organize olmayan tezgah üstü piyasalar da incelenecektir.

231


232



233

Anahtar Kavramlar

234

Giriş

235

11.1. DÖVİZ PİYASALARI

Günümüzde döviz piyasaları en büyük mali piyasalardır. Farklı ülkelere ait paraların alınıp satıldığı piyasaya "döviz piyasası" denir. Uluslararası ticaret ve sermaye akımlarının gerçekleşmesini sağlar. En genel ifadesiyle, yabancı ülke paralarına veya para yerine geçen her türlü ödeme araçlarına döviz (foreign exchange) denir.

Uygulamada nakit yabancı paralara efektif, nakde dönüştürülebilen döviz poliçeleri, ödeme emirleri, yabancı mevduat sertifikaları, yabancı banka havaleleriyle dövize bağlı ödeme araçlarına döviz adı verilmektedir. Parasal döviz yani nakit şeklinde olanlar uygulamada efektif döviz olarak adlandırılmaktadır. Döviz ise kaydi ödeme araçlarını tanımlamaktadır. Döviz piyasalarının temel fonksiyonu, uluslararası ticaret ve sermaye akımlarının gerçekleştirilmesidir. Döviz piyasaları belirli bir borsa şeklinde örgütlenmediklerinden diğer borsalardan farklılık gösterirler. Döviz piyasaları, daha çok farklı ulusal paraların birbirine dönüşümünü sağlayan bir örgüt ya da kurumsal yapı niteliğindedirler. Elbette bir piyasanın ana niteliği olan alıcı ve satıcıları da bünyesinde içerirler. Alcı ve satıcının buluşmasıyla döviz fiyatları yani kurlar oluşur.

11.1.1. Döviz Piyasasında Faaliyet Gösteren Kişi ve Kuruluşlar

Döviz Piyasası bir piyasa olmaktan ziyade bir örgüttür. Bu piyasada işlem yapan kuruluşların başında ticari bankalar gelir. Daha sonra Merkez Bankaları ve Hazine, Kambiyo ajanları, Dealerlar, Brokerlar, Döviz Büfeleri, Arbitrajcılar ve Spekülatörler döviz piyasalarında faaliyet gösterirler.

Ticari bankalar, genellikle müşterileri adına döviz işlemleri yapmakla beraber bazen doğrudan doğruya kendi adlarına da hareket edebilirler.

Döviz piyasalarının devlet müdahaleleri kısmını oluşturan hazine ve merkez bankaları da zaman zaman döviz piyasalarında yer alırlar. Döviz piyasasına müdahalede

bulunmaları nedeniyle, piyasada market-maker (piyasa yönlendirici) olarak rol oynarlar.

İthalatçılar ve ihracatçılar yaptıkları ticaretin doğal sonucu olarak döviz piyasanın temel işlemcileri arasında yer alırlar. Ayrıca dış portföy(kısa vadeli sermaye yatırımcıları) ve doğrudan sermaye yatırımcıları, çok uluslu şirketler ve turistler de ticari ve yatırım faaliyetlerini gerçekleştirmek amacıyla döviz piyasasını kullanmaktadırlar.

Spekülatörler ve arbitrajcılar piyasada doğrudan işlem yaparak kazanç sağlamaya çalışan kişilerdir. Döviz alım ve satım ticareti yaparak, alış ve satış kurları farkından faydalanırlar. Spekülâtörler tüm kazançlarını döviz kurlarında gelecekte bekledikleri değişmelerden elde etmeye çalışırlar. Arbitrajcılar ise spekülatörlerden farklı olarak dövizin aynı anda değişik piyasalarda oluşan kur farklılıklarından kar elde ederler. Brokerlar, döviz simsarlarıdır. Belirli işlemlerde uzmanlaşmış brokerlar merkez ile kişiler arasında bazen kurumlar arasında aracılık faaliyetinde bulunan organlardır. Broker, kendisi işleme taraf olmadan alıcı ve satıcıyı bir araya getiren, yani işleme aracılık eden kişi demektir. Hizmetinin karşılığı olarak taraflardan bir

236

komisyon alır. Bu açıdan Dealerlardan ayrılırlar. Dealerlar kendi hesabına da alım satım yapabilir ve portföy oluşturabilir.

11.1.2. Döviz Piyasasının Başlıca Özellikleri

- Döviz piyasaları alıcı ve satıcıların karşılaştıkları piyasalar değillerdir. Çünkü işlemleri genelde aracılar gerçekleştirmektedir. Alıcı ve satıcı mal piyasalarından farklı olarak hiç yüz yüze gelmezler. İşlemler birbirleriyle değil aracı durumundaki banka, diğer mali kuruluşlar ve gerçek kişilerle yapılır.

- Döviz piyasaları belirli bir borsa şeklinde örgütlenmiş piyasalar değillerdir. Döviz piyasaları evrensel nitelikte piyasalardır. Tüm ulusal piyasalardaki kurlar uyum içinde bulunur. Genellikle belirli bir bina ve örgütsel yapıya sahip değillerdir. Örgütlenmemiş bir piyasadır.

- Dünya yüzünde döviz piyasası hiç kapanmayan bir piyasadır. Dünyanın her yerindeki döviz işlemi yapan bankalar ve mali kurumların çalışanları elektronik ortamda birbirine bağlanmış durumdadırlar Dolayısıyla kıtalararası saat farklılıkları nedeniyle 24 saat içerisinde döviz piyasalarından en az biri açıktır. Dolayısıyla herhangi bir gelişme açık olan piyasa yoluyla diğer piyasaları da etkiler.

- Döviz piyasaları tam rekabet piyasasına oldukça yakın piyasalardır. Alıcı ve satıcı çok sayıdadır. Giriş ve çıkış serbesttir. Döviz homojen bir varlıktır. Devlet müdahalesi de diğer piyasalarla karşılaştırıldığında oldukça azdır.

- Döviz piyasalarında efektifle döviz arasında ayrım yapılır. Kayıt üzerinde para ile nakit olarak kullanılan para birbiriyle ayrışır ve farklı fiyatlanır.

11.1.3. Döviz piyasasının fonksiyonları

- Piyasanın temel işlevi, ticaret ve sermaye akımlarının gerçekleştirilmesidir. Döviz işlemlerinin varoluş nedeni kaynakların uluslararasında el değiştirmesine aracılık etmesidir.

- Kredi Sağlama: Dış ticarete gerekli olan kredi döviz piyasasından sağlanabilir. Dış yatırımlarda gerekli olan krediler, gelişmiş ödemeler bilançosu fazla veren ülkelerden döviz piyasası aracılığıyla sağlanmaktadır. Ayrıca mal piyasasında teslimat süreleri uzun olabilmektedir. Bir mal teslimi 6 ay olduğunda satıcı ve alıcı arasında ödeme sorunu oluşmaktadır. Döviz piyasası aracılığıyla vadeli işlem yapan bankalar vasıtasıyla satıcı malı teslim ettiği anda, alıcı ise malı teslim aldığı zaman ödeme gerçekleşmektedir.

- Satın Alma Gücünün Transferi: Döviz piyasası aracılığıyla ithalatçı ve ihracatçılar arasındaki ödemeler sağlanır. Ülkeler arasında ödemelerin kendi paraları cinsinden olmasını sağlayıp malların devri ile de satın alma gücü transfer edilmiş olur. Buna göre satın alma gücünün bir ulusal paradan (Örn. Euro) diğer bir paraya (ABD Dolarına) veya bir ülkeden (Almanya), diğer bir ülkeye aktarılmasıdır (ABD'ye). Uluslararası ticarette, satın alma gücünün transferine imkan veren başlıca ödeme şekilleri şöyle sıralanabilir. Peşin ödeme, kredili ödeme, maaş karşılığı

237

ödeme, belge karşılığı ödeme, malın elden çıkarılmasından sonra ödeme, kredili ödeme, akredite dayalı ödeme.

- Döviz Kuru Risklerini Önleme: Döviz piyasası, döviz veya vadeli işlemlerden doğabilecek risklerin asgariye indirilmesine yardım edecek kolaylıklar sağlar. Bu riskleri genelde arbitrajcılar ve vadeli işlemler piyasası ile ortadan kaldırabilmektedir. Döviz piyasaları ile ödemeler bilançosu ve konvertibilite arasında önemli bağlantı bulunmaktadır. Bilindiği üzere ödemeler bilançosu belli bir dönemdeki bir ülkenin diğer ülkelerle olan harcamalarının ve alımların tümünü kapsar. İki ülke arasındaki tek ilişkinin ithalat ve ihracatla sınırlı olduğu varsayılacak olursa aşağıdaki tespitler doğru olacaktır. Ödemeler bilançosu uluslararası ticaretin mal ve hizmet değişimi kısmını düzenlemektedir. Döviz piyasası ise uluslararası ticaretin ülke paralarının değişimi ile ilgili yönüne düzenlemektedir.

Ödemeler bilançosunun yaptığı düzenlemeyi döviz piyasasının yaptığı düzenlemelerden ayıran başlıca üç özellik vardır:

1. Kapsam Farklılığı: Ödemeler bilançosu döviz piyasasına göre daha çok ekonomik işlemi kapsar.

2. Zaman Farklılığı: Ödemeler bilançosu ile döviz piyasaları arasında zaman farklılığı da bulunmaktadır.

3. Değerleme Farkı: İthalat ve ihracat ödemeler bilançosuna döviz piyasasından farklı değerlendirmelerle girebilir.

Bu farklılıklara rağmen ödemeler bilançosu büyük ölçüde döviz piyasasının durumunu yansıtır. Bundan dolayı, ödemeler bilançosunun açık ya da fazla vermesi, döviz piyasasındaki, döviz arz ve talebini değiştirerek döviz kurunu düşürür ya da yükseltir. Ödemeler bilançosu açık verdiği zaman, hükümetler ellerinde yeterli döviz rezervi yoksa bunu kapatmak için piyasalara başvuracaklar, dolayısıyla döviz talebi artacaktır. Döviz talebinin artması ise dövizin fiyatının yükselmesi, buna karşılık ulusal paranın değer kaybetmesi demek olacaktır (Devalüasyon). Tersi durumda ise sonuç revalüasyona gelecektir.

Bir para biriminin diğer para birimine kolayca, hükümet müdahalelerine maruz kalmadan çevrilebilmesi ve ulusal paranın uluslararası ödemelerde rahatlıkla ödeme aracı olarak kabul görmesi konvertibilite olarak adlandırılmaktadır. Konvertibilitenin ilk koşulu, ülkede yasalara göre serbest bir döviz piyasasının varlığıdır. İkinci koşul, dileyen herkesin serbestçe döviz işlemi yapabilme hakkının bulunması, döviz fonlarının ihraç ve ithalinin serbest olmasıdır. Konvertibilite liberal ekonomik sistemin doğal bir sonucudur. İç ve dış ilişkilerde serbest piyasa

ekonomisi modelini uygulayan ülkelerin aynı zamanda paralarına konvertibilite tanımaları yani serbest rekabet koşullarına göre işleyen bir döviz piyasasına sahip olmaları gerekir.

238

11.1.4. Döviz Piyasasında Yapılan İşlemler

Günümüz döviz piyasaları elektronik iletişim ağı ile birbirine bağlanmış kendi işyerlerinden faaliyet gösteren katılımcıların oluşturduğu bir piyasadır. Döviz alıcıları çeşitli amaçlarla (ithalat, borç ödemesi, diğer ülkelere yapılacak yatırımlar vb.) ulusal para karşılığında bankalardan döviz satın alabilirler. Satın alınan bu dövizler döviz talebini oluşturur. Aynı şekilde herhangi bir yolla döviz kazanan veya ellerinde döviz bulunduran kimseler (ihracat, yabancı ülkelerden gerçekleşen dış borç alımları, spekülasyon vb.) ulusal para karşılığında bu dövizleri bankalara satmak isteyenler döviz arzını oluştururlar.

Döviz arz ve talebinin kesişmesi döviz fiyatını yani kuru oluşturur. Döviz kurunu bir ulusal para ile yabancı para arasındaki değişim oranı olarak tanımlayabiliriz. Döviz kurunun yabancı para birimi başına ulusal para miktarı olarak tanımlanmasına dolaysız kotasyon yöntemi denilmektedir.Bu yönteme ayrıca Avrupa usulü de denir.Örn: 2.00TL/$ gibi. Döviz kuru, bir birim ulusal para karşılığı olan yabancı para miktarı biçiminde de ifade edilebilir.Buna da dolaylı kotasyon veya amerikan usulü adı verilmektedir.Yani yukardaki örneği ele alacak olursak 2,00TL/$ = 0,50 $/TL olur. Döviz kurları döviz alış kuru ve döviz satış kuru olarak ayrı ayrı belirlenir. Alış kuru, satış kurundan daha düşük olur ve aradaki fark işlem giderleriyle bankanın kârını oluşturur.

Piyasada döviz kurlarının belirlenmesinde Amerikan doları ile yerel para arasındaki değişim oranını esas alınır. Kurların bu şekilde dolar cinsinden ifadesi, kur hesaplamaları açısından büyük kolaylık sağlar. Örneğin Türkiye piyasasında geçerli kur 1$=2,50TL aynı anda Londra piyasasındaki kur ise 1$=2,00 Euro olsun.O taktirde 1 Euro=1,25 TL olması gerektiği sonucu çıkartılır.Bu şekilde ortak dolar paydasından hesaplanan kurlara çapraz kur adı verilir.

Döviz, menkul değer,ticari mal veya üretim faktörü gibi bir ekonomik varlığın aynı andaki fiyat farklılıklarından kâr sağlamak üzere eş zamanlı olarak alınıp satılması biçimindeki işlemlere arbitraj adı verilir. Risksiz oluşu, arbitrajı spekülasyondan ayıran en önemli özelliktir. Piyasa veya yer farklılıklarından kaynaklanan bu arbitraj türüne yer arbitrajı adı verilir.Ayrıca iki farklı para ile ilgili olduğu için buna iki uçlu arbitraj da adlandırılmaktadır. Arbitraj bazen piyasalar arasındaki fiyat farklarından değil, aynı piyasada bir ulusal paranın diğerine göre dolaysız kuru ile çapraz kuru arasındaki farklılıktan da kaynaklanmış olabilir.

Bir dövizin işlem tarihinde belirlenen bir kur üzerinden alış veya satışının iki iş günü sonrası valörü (valör: ödeme günü demektir) ile gerçekleştirilmesine spot işlem adı verilir. Döviz piyasalarında kurlar spot valör için kote edilir. Anlaşmaya varılır varılmaz taraflardan birinin dövizi, diğerinin de kararlaştırılan kur üzerinden bunun karşılığı olan ulusal parayı teslim etmesi durumu daha çok nakit döviz işlemlerinde görülür. Örneğin, bir bankada efektif döviz satmalımı veya satışı bu şekilde gerçekleştirilir. Interbank (bankalar arası piyasa) piyasasında hesaptan hesaba havale biçiminde yapılacak anında işlemlerde ödeme ve teslim tarihi (settlement date) ise normal olarak anlaşmaya varıldığı tarihi izleyen iki işgünüdür.

239

Belli bir miktardaki dövizin anlaşmanın yapıldığı tarihte belirlenen bir kur üzerinden ileriki bir tarihte veya bir zaman dilimi içerisinde alım ve satımının yapılması yükümlülüğüne forward işlem adı verilir. Vadeli döviz piyasalarında işlem görür.

Uluslararası piyasalarda bir geceden bir yıla kadar olan vadeler için bir dövizin uluslararası piyasalarda geçerli olan faizler karşılığında borç alınıp verilmesive depo işlemi denir.

Sözcük anlamı değiş tokuş anlamına gelen "swap", faiz oranları ile döviz kurlarında oluşan dalgalanmalardan doğan riskleri minimize etmek amacıyla geliştirilmiş olan bir mali tekniktir. Tüm mali işlemlerin %50'si swap işlemlerinden oluşmaktadır. Döviz swapı bir dövizin belirli miktarının iki farklı teslim tarihi (valör) ile aynı anda hem alınması, hem de satılması biçimindeki işlemlere verilen addır. Alım ve satım işlemleri aynı banka ile veya bir brokerle birbirine bağlı olarak yapılır. Anlaşma aynı karşı taraf ile tek işlem biçiminde yapıldığı için burada bir kur riski söz konusu olmaz. Bir anında döviz işlemi karşılığında bir vadeli işlem yapılması biçimindeki döviz swaplarına "vadeli karşılığında anında teslim swap loan" (spot

against forward swaps) adı verilir.

Tablo 1: Döviz Piyasaları İşlemleri

Kaynak: Uluslararası Takas Bankası (BIS), Uluslararası piyasalardaki anında işlem ve vadeli işlemler ortalaması

Dünya döviz piyasasında gerçekleşen işlem hacmi Tablo 1’den gözlemlendiği gibi çok büyük rakamlarda gerçekleşmektedir

240

Tablo 2. Dünya Döviz Piyasası Günlük Ortalama İşlem Hacmi (Trilyon ABD Doları)

Yıllar İşlem Hacmi

1998 1.52

2001 1.23

2004 1.93

2007 3.32

2010 3.98

Bank for International Settlements, Triennial Central Bank Survey

Her yılın Nisan2 ayı ortalama günlük işlem miktarına göre hazırlanan tabloda gözlemlendiği üzere 2001 yılında günde ortalama 1,2 trilyon ABD Doları olan döviz ticaret hacmi 2010 yılı nisan ayında günlük 4 trilyon ABD Dolarına ulaşmıştır. 2010 yılında gerçekleşen günlük işlem hacmi 2001 yılı günlük işlem hacminin 3 katından daha fazladır. Böylesine büyük miktardaki işlem tutarları küresel ekonominin saniyeler içerisinde büyük değişimler sergilemesine neden olabilmektedir. Bir anlık bir döviz kurundaki azalış diğer yatırımcıları pozisyon değiştirmeye zorlamakta ve küresel döviz kuru beklentileri değişebilmektedir.

Döviz piyasaları peşin veya peşine çok yakın piyasalardır. Yani alış-satış işlemini takiben çok kısa sürede fiziksel takas (para veya para benzeri evrak) gerçekleşmektedir. 2010 yılında gerçekleşen dijital işlemlerin fiziksel takaslarının % 68’i 7 güne kadar, % 30,8’i 7 gün-1 ay

içerisinde ve geri kalan % 1,2’si de 1 aydan fazla sürede gerçekleşmiştir.

Uluslararası döviz piyasasında 2010 yılında günlük en çok işlem gören ilk on para birimi sırası ile ABD Doları, Euro, Japon Yeni, İngiliz Poundu, Avustralya Doları, İsviçre Frangı, Kanada

Doları, Hong Kong Doları, İsveç Kronu ve Yeni Zelanda Dolarıdır.

Döviz piyasası açısından bakıldığında, son 10 yıl boyunca küresel spot döviz piyasası işlem hacmi yaklaşık iki buçuk kat artarak, 2010 yılı günlük işlem hacmi 3,9 trilyon ABD Dolarına ulaşmıştır. 2010 yılı toplam dünya ihracatı 15,2 trilyon ABD Doları, toplam dünya ithalatı ise 15,4 trilyon ABD Dolarına ulaşmıştır. Bu durumda, dünya döviz piyasasında gerçekleşen dört günlük işlem tutarının, yıllık dünya ihracatı/ithalatı değerine yaklaştığını söyleyebiliriz. Böylesine dinamik bir ortamda yaşanan küçük bir hareketlilik dünya ekonomilerini olumsuz yönde etkileyebilmektedir.

Uluslararası yatırımcıların yeni yatırım ve/veya yatırım pozisyonlarını değiştirme kararları, ülke içinde yatırım enstrümanı değişikliğine veya diğer ülkelerdeki yatırım kanallarına yönelinmesine neden olmaktadır. Piyasada bulunan diğer yatırımcıların domino etkisiyle

241

hareket etmeleri, yüksek miktardaki likit değerlerin kısa sürede yer değiştirmelerine ve küresel ekonomik gelişmelerin yaşanmasına yol açmaktadır.

Döviz piyasalarındaki bu hızlı değişim, uluslararası finansal işlemlerin boyutlarının reel sektörlerdeki gelişmelerden bağımsızlaşmasını gösteren en çarpıcı örnektir. Döviz piyasalarında gerçeklesen işlemlerin hacmindeki olağanüstü artış son yıllarda artarak devam

etmektedir. Bu artış döviz piyasalarının dünya reel mal ticaretini finanse etmek amacıyla kurulmuştur teorisinden kopuşun da açık bir göstergesidir. 1980’lerin sonunda dünya döviz piyasası işlemlerinin hacmi günde yaklaşık 190 milyar dolar iken günümüzde 1,8 milyar dolara ulaşmıştır ve bu işlem hacminin %80’i bir hafta içinde geldiği ulusal piyasayı terk etmektedir. Para artık daha fazla ve daha hızlı miktarda dünyayı dolaşmaktadır.

11.1.5. Türkiye'de Döviz Piyasası

Uzun yıllar döviz kurlarının belirlenmesinde etkili olan Serbest Döviz Piyasası’nda işlemler genelde efektif alım–satımı şeklinde gerçekleştirilmektedir. Ağırlıklı olarak bankalar ve yetkili müesseseler tarafından gerçekleştirilen efektif işlemlerinde fiyatların belirlenmesinde genelde

arz ve talep etkili olmaktadır. Piyasada fiyatların nakit akışına göre yüksek veya düşük düzeylerde seyrettiği bilinmektedir. Örneğin, itfa dönemlerinde efektif talebi artıp fiyatlar yükselirken, vergi ödeme dönemlerinde efektif arzının arttığı ve efektif döviz fiyatlarının düştüğü gözlenmektedir. Tahminlere göre bu piyasadaki işlem hacmi, toplam döviz işlem hacminin yüzde 10’unu oluşturmaktadır.

Türkiye'de yerleşik ve yerleşik olmayan kişiler döviz ve TL üzerinden işlem yapabilirler. Kişilerin döviz bulundurması serbesttir ve dövizlerin kaynağı sorulmaz. Dolayısıyla döviz ve efektif piyasalarının katılımcılarını şu şekilde sıralanır: Bankalar, Özel Finans Kurumları ve Kuruluşları, Hazine Müsteşarlığı’nın iznine bağlı olan yetkili kuruluşlardır (kıymetli maden

aracı kuruluşları, şirketler vb), gerçek ve tüzel kişiler, Türkiye Posta idaresi birbirleriyle serbestçe döviz üzerinden işlem yapabilirler.

Türkiye'de döviz piyasası denildiğinde ilk akla gelen piyasa Kapalıçarşı döviz piyasası olmuştur. Kapalıçarşı efektif piyasası, Türkiye efektif piyasasının buluşma noktası olmuştur. Arz ve talep kısa sürede buluşarak döviz fiyatı belirlenmektedir. Bu piyasada fiyatın belirlenmesinde ağırlıklı olarak halkın ve ticari kesimin nakit arz ve talebi rol oynamaktadır. Kapalıçarşı piyasasında işlem yapan kuruluşlar dövizin alış ve satışındaki farktan yararlanmaktadırlar. Alım satım işlemleri fiyat anlaşmasından hemen sonra veya gün sonunda gerçekleşmektedir. Kapalıçarşı piyasasının en büyük özelliği başka bir piyasada düşük fiyata bulunabilen dövizleri çok kısa sürede fiziksel olarak ulaştırabilmesidir. Bu nedenle zaman içinde bankaların piyasadaki ağırlığı artmasına rağmen önemini kaybetmemektedir. Organize bir piyasa değildir. Bu nedenle işlemler teminatla değil güvene dayalı olarak yapılmaktadır. Çalışma saatleri merkez bankasınca belirlenmiş saatlerle kısıtlı değildir. İşlemlerde genellikle Euro, dolar ve altın kullanılmakla beraber diğer ülke paraları da işleme söz konusu olmaktadır.

242

11.1.6. Türkiye'de Organize Döviz Piyasaları

Türkiye'de uzun yıllar uygulanan sıkı döviz kontrolleri nedeniyle organize olmayan piyasaların gelişimi günümüze kadar devam etmiştir. 1980 kararları sonrasında döviz işlemlerinin yurt içinde serbestleştirilmesi ve döviz işlemlerinin ticari işlemlerle ilişkilendirilmesi zorunluluğunun ortadan kaldırılması organize döviz piyasalarının gelişmesine imkân vermiştir. Bu uygulama ilk aşamada para ikamesi etkisi yaratarak TL’den kaçışı başlatmış, bankaların mevduat yapısı içinde DTH’ın ağırlığı artmıştır. Alternatif getiri oranlarına bağlı olarak ve çoğu kez spekülatif beklentilerin belirlediği kararlarla ulusal para ve döviz arasında oluşan talep kaymaları faiz oranları ve döviz kurları üzerinde baskı yaratmıştır. Bu nedenle merkez bankası nezdinde döviz piyasaları kurularak ekonominin yönlendirilmesi sağlanmıştır. Merkez Bankası gözetimindeki Döviz ve Efektif Piyasaları, 1211 Sayılı Bankalar Kanunu'nun ilgili maddelerine dayanılarak çıkarılmış olan 24 Kasım 1987 tarih, 5280/14879 Sayılı Banka Meclisi Kararı ile faaliyete başlamıştır.

Türkiye'de yerleşik ve yerleşik olmayan kişiler döviz ve TL üzerinden işlem yapabilirler. Ancak organize piyasalarda işlem yapan katılımcıları sınırlandırılmıştır. Bankalar, Özel Finans Kurumları ve Kuruluşları, Hazine Müsteşarlığı’nın iznine bağlı olan yetkili kuruluşlar döviz ve efektif piyasasında işlem yapabilirler. Bu katılımcılar teminatları oranında tanınan limit çerçevesinde işlem hacmi belirlenmektedir. Bu piyasada katılımcılar, kendi aralarında Türk Lirası karşılığı döviz ve efektif alım–satımı yapabildikleri gibi Merkez Bankası da pozisyon tutmak ve/veya kurlara müdahale etmek amacıyla piyasaya girmektedir. Merkez Bankası; yurt içi ve yurt dışı piyasalardaki gelişmelere göre döviz kurlarının kendi tolerans sınırı içinde kalması amacıyla piyasaya müdahale etmektedir.

11.1.7. Bankalararası Döviz Piyasası

Bankalararası döviz piyasası, tüm alıcı ve satıcıların bir araya gelip işlem yaptıkları fiziksel bir mekân değildir. Bankalararası Döviz Piyasası, döviz alım satım işlemlerinin en yoğun olarak gerçekleştiği bankalar, yetkili müesseseler ve özel finans kurumlarının faaliyet gösterdiği piyasadır. Piyasadaki işlemler, uluslararası döviz piyasalarında kabul gören genel kurallar çerçevesinde ve bilgisayar ortamında otomatik olarak karşılaştırılarak gerçekleştirilmektedir. Bankaların borç alma ya da verme isteklerini diğer gelişmiş döviz piyasalarında olduğu gibi, Reuters, Telerate ve Bloomberg gibi finansal iletişim araçları ile bildirerek, telefon veya direct dealing araçları ile ekran aracılığıyla gerçekleştirilmektedir. Esas olarak bankalararası döviz piyasasında Merkez Bankası aracılık görevi yapmaktadır. Dolayısıyla borç alan taraf vereni, borç veren taraf ise alanı bilmemektedir. Borç veren taraf Merkez Bankası’na mevduat yapmış, borç alan taraf ise Merkez Bankası’na borçlanmış olmaktadır. Ancak her borç alana karşılık aynı miktarda borç veren bulunduğu için sistemdeki para stokunda bir artış veya azalış olmamaktadır Bankalar, yetkili müesseseler ve özel finans kurumları ikincil piyasa olarak adlandırılan bu piyasada faaliyet göstermektedir. Bankalar müşterileriyle yaptıkları döviz işlemleri nedeniyle döviz pozisyonlarında ortaya çıkan bir açık veya fazlayı birbirlerinden karşılayarak denkleştirirler. Bankaların kendi aralarında yaptıkları işlemler de döviz Interbank’ını veya Toptan Döviz Piyasasını oluşturmaktadır.

243

Bankaların Türk Lirası Karşılığı Günlük Ortalama Spot İşlem Hacmi

(Milyon Amerikan Dolar)

2002

2003

2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013

1.39

9

1.76

2

2.67

0

3.07

4

3.99

7

5.01

5

4.61

3

5.98

6

7.41

3

7.40

0

7.48

1

9.22

0

Kaynak: TCMB

Tablo 6’da görüldüğü üzere Türkiye’de yapılan spot işlemler 2002 yılında 1.399 milyon dolar olan günlük işlem hacmi 2013 yılı itibariyle 9.220 milyon dolar seviyesine ulaşmıştır. Bu hızlı büyüme dünyadaki döviz piyasalarındaki büyüme ile benzerlik göstermektedir. Elbette dış ticaret rakamları ile açıklanamayacak orandadır. Bu hızlı büyüme diğer ülkelerde olduğu gibi reel ekonomi ile döviz piyasalarının birbirinden kopuşunu göstermektedir. Dalgalı döviz kurunu uygulanmasıyla tam rekabet piyasasına en yakın piyasa haline gelen piyasa hızla gelişmiştir. Ancak bu rekabetin getirdiği dezavantajlar da gözardı edilmemelidir.

244

Uygulamalar

245

Uygulama Soruları

246


247

Bölüm Soruları

1. Efektif fiyatları ile döviz fiyatları karşılaştırıldığında hangisinin fiyatı yüksek olur? Neden?

2. Kapalıçarşı döviz piyasası organize döviz piyasalarının tamamlayıcı mıdır yoksa rakip midir?

3. Döviz piyasaları krizlerleri nasıl etkilemektedir?

4. TC Merkez Bankası tarafından hazırlanan bir raporda, Türkiye’de ticari bankalarda bulunan döviz tevdiat hesaplarında görülen çözülme nedeniyle döviz piyasasında bir arz fazlasının varlığından söz edilmektedir. Diğer koşullar sabitken, bu durumun $/TL döviz kuru ve TL’nin değeri üzerindeki etkisi aşağıdakilerden hangisidir?

a. Kur yükseleceği için TL değer kazanır.

b. Kur yükseleceği için TL değer kaybeder.

c.Kur düşeceği için TL değer kazanır.

d. Kur düşeceği için TL değer kaybeder.

e. Kur ve TL’nin değeri değişmez.

Cevap: C

5. Türkiye’de ithal mallara olan talep arttığında, diğer koşullar sabitken, $/TL kurunda nasıl bir değişim beklenmelidir?

a. Döviz talebi artacağı için TL değer kaybeder.

b. Döviz talebi artacağı için TL değer kazanır.

c. Döviz arzı artacağı için TL değer kaybeder.

d. Döviz arzı artacağı için TL değer kazanır.

e. Döviz arzı ve talebi artacağı için TL’nin değeri değişmez.

Cevap: A

248

12. FOREX PİYASALAR

249


12.1. Uluslararası piyasaların en likit ve birbirini en hızlı etkileyen piyasalardan birisi

döviz piyasasıdır. Ulusal ve uluslararası tüm yatırımcılar, devletler bu piyasadan etkilendiği gibi sade vatandaşlar da döviz piyasasının hareketlerinden etkilenirler. Döviz kurunun istikrarlı bir seyir izlemesi, finansal sistemin etkin bir şekilde işlemesi açısından önemlidir. Özellikle dış ticaret yapanların katılmasıyla oluşan piyasa zaman içinde çeşitli kurum ve kişilerin katılımıyla büyümüştür. Zaman içinde piyasada kullanılan araçlar çeşitlenmiştir. Bu bölümde piyasada işlem yapan kişi ve kuruluşlar incelenerek döviz piyasası işlemleri açıklanacaktır. Türkiye’de döviz piyasasının incelenmesi 2 ayrı gruba ayrılarak yapılacaktır. Tarihsel süreçte önemli bir yer kapladığı ve halen de etkileri devam ettiği için organize olan piyasalar yanında organize olmayan tezgah üstü piyasalar da incelenecektir.

250


251



252

Anahtar Kavramlar

253

Giriş

254

12.1. Forex Piyasalar

Forex piyasası kısaca uluslararası kaldıraçlı bir döviz değişim piyasasıdır. Bu piyasa ismini İngilizce Foreign Exchange sözcüklerini kısaltılmasıyla oluşmuştur. Forex piyasaları diğer köklü piyasalarla karşılaştırıldığında yeni bir piyasadır. Geçmişi 1970'lere dayanmaktadır. Daha geç ortaya çıkan bir piyasa olmasına rağmen kısa sürede en çok işlem gören piyasa ünvanını ele geçirmiştir. Günlük işlem hacmi 5,5 Trilyon dolardır. Amerikan Hisse Senetleri Borsası NTSE'de günlük işlem hacmi 25 milyar dolar civarında olduğu göz önüne alındığında piyasanın büyüklüğü ortaya çıkmaktadır. Forex piyasalarında başlangıçta sadece döviz pariteleri ile işlem yapılırken günümüzde altın, gümüş gibi kıymetli madenler, petrol, buğday soya, şeker gibi birçok emtia ürünü, dünya borsalarına ilişkin hisse senedi ve endekslere bağlantılı türev gibi çok farklı araçla, bir aracı kurum vasıtasıyla yatırım yapmak mümkündür.

Hızlı bir büyüme içerisinde olan bu piyasada üzerinde en fazla işlem yapılan ürün ise Euro-

Dolar paritesidir.

Forex piyasasındaki dalgalanmalar, devletlerin ve büyük ticari şirketlerin sattıkları ürünlerden elde ettikleri karı kendi para birimlerine dönüştürmesinden kaynaklanmaktadır. Forex piyasasıyla ilgili yatırımcılar da bu dalgalanmalardan kar kazanmak için işlem yaparlar.

Küresel Döviz Piyasalarında Para Birimlerinin Payları

Para Birimi 1998 2001 2004 2007 2010 2013

Amerikan Doları 86,8 89,9 88,0 85,6 84,9 87,0

Euro ... 37,9 37,4 37,0 39,1 33,4

Japon Yeni 21,7 23,5 20,8 17,2 19,0 23,0

İngiliz Sterlini 11,0 13,0 16,5 14,9 12,9 11,8

Avusturalya Doları 3,0 4,3 6,0 6,6 7,6 8,6

İsviçre Frangı 7,1 6,0 6,0 6,8 6,3 5,2

Kanada Doları 3,5 4,5 4,2 4,3 5,3 4,6

Meksika Pezosu 0,5 0,8 1,1 1,3 1,3 2,5

Çin Renminbi 0,0 0,0 0,1 0,5 0,9 2,2

Yeni Zelanda Doları 0,2 0,6 1,1 1,9 1,6 2,0

İsveç Kronası 0,3 2,5 2,2 2,7 2,2 1,8

255

Rusya Rublesi 0,3 0,3 0,6 0,7 0,9 1,6

Türk Lirası 0,0 0,0 0,1 0,2 0,7 1,3

Diğer 4,4 16,7 15,8 20,4 17,8 14,9

Toplam 200,0 200,0 200,0 200,0 200,0 200,0

BIS Report 2013, s:10 Her döviz işleminde iki cins para kullanıldığı için yüzde toplamı %100 yerine %200 olarak hesaplanmaktadır

Diğer piyasalarda işlem yaptığınız ürünün değer kaybettiğinde zarar edersiniz. ancak Forex piyasasında bu durumda bile kar elde etmek mümkündür. Elde olmayan bir ürünü açığa satarak ürünün değer kaybından kar sağlanır. Piyasa günün her saati açık olduğundan imkan fırsatları değerlendirmenizi sağlar.

İMKB; New York, Londra gibi bilinen borsalardan bağımsız olarak Forex spot piyasasının fiziksel bir konumu ya da belirli bir merkezi yoktur. Forex piyasası “Tezgahüstü Piyasa” (Over the Counter –OTC) çeşidine dahildirler. Tüm piyasa katılımcıları internet ağı ile piyasaya dahil olup diledikleri yer ve zamanda ticaret yapabilir. Bu nedenle kitleler kolaylıkla sisteme katıldığı için bankalararası işlemlerle fiyatı etkilemek kolay değildir. Dolayısıyla bağımsız fiyat

hareketlerine sahip bir piyasadır. Ayrıca yüzlerce mal arasında seçim yapabilme ve seçtiğiniz malı istediğiniz anda değiştirebilme imkanı vardır. Sadece parite ile sınırlı değildir. Petrol, altın ve gümüş de popüler yatırım araçlarıdır. Piyasa pazartesi günü ilk olarak Yeni Zelanda ile açılır, cuma günü New York kapanırken kapanır.

12.1.1. Forex Piyasasının Avantajları

Forex sisteminin en büyük avantajı kaldıraç sistemidir. Yatırımcı bu sistemle parasının 100 katına kadar işlem yapabilmesini sağlar. Parasının tamamını teminat olarak yani marjın olarak 100 katına kadar yatırım yapabilmesini sağlar.

Düşük sermayeler kaldıraç sayesinde büyük fonlar haline gelir.

Forex piyasasında bulunulan her pozisyon için kar alma (Take Profit) ve zarar kesme (Stop Loss) emri belirlenerek pozisyonun sınır tanımlamaları net olarak belirlenir.

Haftanın 5 iş günü 24 saat işlem yapılabilmesine imkân sağlar.

Kar ve zarar anlık olarak kontrol edilebilir.

Açık işlemde zarar edilse dahi paranın tamamı kaybedilmez. Sadece yatırılan teminat

bedeli kadar olan kısım zarara uğrar. Kısaca açık işlemde teminat bedeli kadar risk vardır.

256

Açık işlemlerde en fazla teminat kadar zarar edildiğinden hiç bir zaman bakiye negatif olmaz.

İşlem hacmi çok yüksek olduğundan bir ya da bir kaç kişinin birleşerek piyasayı etkilemesi, yönlendirmesi mümkün değildir.

Forex piyasası dünyanın en likit finans piyasasıdır. İstediğiniz anda paranızı hesabınızdan çekebilirsiniz.

Piyasada malların değerleri düşerken kazanma imkânı vardır. Açığa satış yapılabilir.

Forex şirketleri komisyon almazlar. Spread kadarını alırlar.

12.1.2. Forex Piyasasının Dezavantajları

Forex piyasasının çalışma saatleri tüm gün olduğu için çok uzundur. Sistemli ve disiplinli çalışılmazsa yatırımcı ciddi zararlara uğrar.

Piyasada çok çeşitli ve birbirinden farklı araçlar olduğundan yanlış zaman dilimi ve araç nedeniyle zarar edilebilir.

Kaldıraç kar açısından büyük bir avantaj olmakla beraber risk artışını da beraberinde getirir. Kaldıraç oranı arttıkça zarar riski de artar.

Zararı kes konulmaz ve pozisyon kapatılmazsa sermaye erir. Bu nedenle profesyonel yatırımcılar muhakkak zararı kes kullanır.

Tüm gün yoğun bilgi akışı profesyonel yorumlamayı gerektirir. Aksi durumda bilgi kirliliği yanlış karar alınmasına yol açar.

12.1.3. Türkiye'de Forex Piyasası

Türkiye Forex piyasası yasal düzenlemelerden çok önce gayri resmi olarak yatırımcılar tarafından uzun yıllar kullanılmıştır. Bazı şirketler direkt olarak bazıları da iş ortaklığı aracılıyla forex işlemlerini başlatmışlardır. Forex piyasası Türk halkı tarafından hiç yadırganmadan kısa sürede kabul gördü. Kaldıraç sayesinde eldeki paradan daha fazla yatırım yaparak kazanç elde edebilme ihtimali piyasanın çok hızlı büyümesine yol açtı. Bu arada kaldıraç nedeniyle riskin büyüdüğü özellikle bireysel yatırımcılar tarafından gözardı edildi.

Sermaye Piyasası Kurulunun sistemi göz ardı etmesi nedeniyle piyasa 2011 yılına kadar denetim dışı kalmıştır. Sadece internet üzerinden işlem yapılan, yüksek hacimli piyasa istenmeyen sonuçlar doğurmuştur. Finansal ve tekniz analiz uzmanlığı gerektiren bir sistem konunun uzmanı olmayanlar tarafından adeta bir kumar makinesi olarak kullanılmıştır. Dolayısıyla istenmeyen sonuçlar yaşanmıştır. Dolar, Euro ve altın kontratları tezgahüstü piyasada çeşitlilikten uzak olarak yaklaşık 10 yıllık bir sürede otoriten uzak ve gizli olarak devam etmiştir.

257

Foreks piyasalarında otorite yokluğu nedeniyle müşteri - aracı kurum ilişkilerinde yanıltıcı reklam ve pazarlama teknikleri uygulanmıştır. Bireysel yatırımcıları koruyan bir kanun

olmaması piyasanın kendini düzenlemesini imkansız hale getirmiştir. Teminatlar yurt içinde ve dışında güvenilir şekilde saklanmaması nedeniyle çok büyük kayıplar yaşanmıştır.

Forex piyasasının hızlı büyüyüşü ve özellikle küçük yatırımcıların kötü niyetli kişilerce yanlış yönlendirilmesi sonucu piyasada yasal düzenleme zorunluluğu ortaya çıkmıştır. 13 Şubat 2011 tarihinde 6111 sayılı torba kanunun 155. maddesi ile 2499 Sayılı Sermaye Piyasası Kanunun 30. Maddesine eklenerek Forex Piyasası Sermaye Piyasası Kuruluna Yetki verilmiştir. Forex piyasalarında kaldıraçlı alım, satım ve bu işlemlere yönelik hizmet verenler SPK denetimine tabi olmuşlardır. Faaliyet ve yetkileri kontrol altına alınan aracı kurumlar şeffaf bir hale gelmiştir. İlgili kuruluşlar, sermaye, risk yönetimi, kalite kontrol, bilgi işlem, belge kayıt, reklam tanıtım ve raporlama kurallarına uymak zorunda kalmışlardır.

Forex piyasasında otoriteye sahip bir kurumun olması yatırımcıları koruyan uygulamaların getirilmesi piyasanın daha hızlı büyümesine yol açmıştır. Yaratılan güven ortamı ve şeffaflık sayesinde önceden sadece dolar, Euro ve altınla sınırlı olan kontrat sayısı ve çeşidi artmıştır. Aracı kurum sayısı artarken konusunda uzman çalışanlar da piyasada çoğalmıştır.

Türkiye'de işlem hacmi 20 milyar dolara yaklaşmıştır. Bu rakamı daha iyi yorumlayabilmek için daha eski olan eski adı İMKB yeni adıyla BİST ile karşılaştırmakta fayda vardır. BİST'te günlük işlem hacmi 1,2-2 milyar dolar civarındadır. Hisse senedi işlemlerinin yaklaşık 10 katı büyüklüğe ulaşmıştır.

12.2. Elektronik Para Piyasası: Bitcoin Örneği

Bugüne kadar iktisat derslerinde öğretilenler incelendiğinde para basma yetkisi merkez bankalarının dolayısıyla devletlerin yetkisinde olduğu görülmektedir. Tüm iktisat teorileri de

bu bilgiye dayanmaktadır. Ancak uluslararası para piyasalarının hızlı yükselişi ve bilişim sektöründeki akıl almaz gelişmeler yeni piyasalar ve yeni ekonomik araçlar sisteme dahil etmektedir. Her yeni araçla teorik ve yasal alt yapıyı oluşturmak için tartışmalar alevlenmektedir. Bitcoin de sistem tartışmalarına yol açan son örneklerden birisidir.

Ekonominin küreselleşmesi ve bilişimin de tüketimi küreselleştirmesiyle sanal ortamda alış veriş doğmuş ve gelişmiştir. Gelişmiş bilgi ağları sayesinde dünyanın bir ucundan mal talep edilebilmektedir. Bu da elektronik ödeme sistemlerinin yenilenmesini teşvik etmiştir.

E-ticaret olarak adlandırılan internetten alış veriş internet kullanımın artmasıyla hızla yaygınlaşmıştır. Türkiye de bu gelişmeden geri kalmamıştır. 2012 yılında yapılan ankete göre Türkiye internet kullanımında Avrupa ülkeleri arasında 5. dünya ülkeleri arasında ise 15. sırada yer almıştır. Türk hanehalkının yarısına yakını evden internete ulaşma imkanına sahiptir. Bankacılık sistemi de bu doğrultuda teknolojik gelişmeleri yakından takip etmektedir. Ev, cep telefonları ve tablet bilgisayarlar için çeşitli uygulamalar geliştirmektedir.

Geleneksel yöntemlere göre daha hızlı, daha ucuz olarak başarılan ticaret para piyasasını da etkilemiştir. Dolaşımdaki nakit para yerine elektronik ödeme sistemleri kullanılmaya

258

başlanmıştır. Türkiye ilk kredi kartıyla 1968 yılında tanışmıştır. Ancak kredi kartlarının kullanımı piyasaya 1983 yılında yeni kredi kartı şirketlerinin gelişiyle yaygınlaşmıştır. 1990 yılında Bankalararası Kart Merkezi (BKM) kurulmuş, ilk post cihazı ise 1991 yılında kullanılmaya başlamıştır. Mobil imza ile yapılan işlemler için 2008 yılını beklemek gerekmiştir. Türkiye elektronik ticaret için diğer ülkelerden daha geç başlamak zorunda kalmıştır. Avrupa Birliğine uygun hale getirilmesi ise 2012 yılında olmuştur.

E-ticaretin gelişmesi, elektronik para sisteminin de gelişmesine neden olmuştur. Elektronik para denildiğinde ilk anlaşılan Merkez Bankaları tarafından basılan paraların alış verişlerde kolaylık sağlamak amacıyla e- paraya dönüştürülmesidir. Kağıt paradan sonra gelinen aşama olarak görünen bu sistemde merkez bankaları yine yetkili otoritedir. Daha kolay ve hızla piyasalarla işlem yapabilmekte ve müdahale edebilmektedir. Dolayısıyla sisteme yardımcı olmakta ve teorik olarak büyük bir sorun yaratmamaktadır.

E -paranın diğer gelişmesinde ise merkez bankaları yer almamaktadır. Paranın bu yorumu oldukça yeni ve tartışmalıdır. E- para veya dijital para olarak adlandırılan bu sistem online

bankacılıktan farklıdır. Bireyler aracı kurum olmadan bu paraya ulaşabilmekte, değer transferi yapabilmektedirler. Merkez Bankaları üretmemektedir. Sistemin getirdiği en büyük faklılık ise parayı üreten herhangi bir devlet değildir. Para basan kurumların aksine üretimi şeffaftır. Sadece internet ortamında üretilmektedir. Uluslararası sistemde kabul görmüş en bilinen e- para

kuruluşları: Bitcoin, Cyber Cash, E Cash, Mondex, Visa Cash, PayPal, Check Free ve Digi Cash'dir.

Son yılardaki gelişimi açısından en göze çarpan ve yaygın kullanılan Bitcoin'dir. Bu nedenle e-

para sistemi Bitcoin dikkate alınarak anlatılacaktır.

Bitcoin deneysel olarak başlatılmış dünyanın herhangi bir yerindeki herhangi bir insana kolayca ödeme yapmayı sağlayan para birimidir. 2009 yılında kimliği belirsiz bir kişi tarafından icat edilmiştir. Bazı kaynaklarda Sotoshi Nagamoto olarak ismi geçmesine rağmen gerçek kimliğine dairkayda değer bir bilgi yoktur. Bitcoini oluşturan kişi veya kişiler kimliklerini hiç açıklamadan icatlarının gelişimini izlemektedirler. Bitcoin oluşumunun arkasında resmi ya da özel hiç bir kuruluş yoktur. 100.000 kişi tarafından kullanılan bu para çok kısa sürede 1,5 milyar dolarlık bir piyasa değerine ulaşmıştır.

12.2.1. Bitcoin Sistemi

Bitcoin 3 Ocak 2009'da bir bildiri ile piyasaya çıktı. Maksimum 21 milyon adetle sınırlı, fiyatın ise kişilerin sanal ortamdaki arz ve talebine göre belirleneceği bir piyasa oluşturulmuştur. Bitcoin noktadan sonra 100 milyonuncu basamağa kadar birimlere ayrılabilir. Herhangi bir merkezden üretilmeyen Bitcoinler para basma gücünü merkezde toplamak yerine dağıtmakta, her isteyenin para basma sürecine dahil olduğu dağınık bir yapıda oluşturulmuştur. Noktadan noktaya dağıtımlı bir ağ ile çalışmaktadır. Bu ağda gerçekleşen ödemeler diğer noktalara anında ulaşır, böylece hangi adresten ödeme yapıldığı kayıtlara geçer. Böylece toplanan kayıtlar blok adı verilen yapıların içinde yer almaktadır.

259

Bitcoini bireyler oluşturmaktadır. Para oluşturma işine madencilik (mining) adı verilmektedir. Madencilik için bireyler bilgisayarlarına madenci yazılımının yüklenmesi gereklidir. Madencilik, hesaplama yetkisini kullanarak işlemi gerçekleştirme, sistem ağını güvenli bir şekilde koruma ve her kullanıcıyı senkronize hale getirme işlemidir.

Madencileri basit bir şekilde anlatmak gerekirse, program bütün işlem gücünü kriptolojik bir bilmeceyi çözmeye ayırmaktadır. Çözümü bulunca diğer madencilere ilan ederek ödül kazanılmaktadır. Her çözüm için 25 Bitcoin ödül verilmektedir. 4 yılda bir veya 210.000 bilmecede bir ödülün miktarı yarıya düştüğü için sonsuz kazanma mümkün değildir. Basılacak Bitcoin sayısı 21 milyon ile sınırlandırılmış durumdadır. Madenci olmak için herhangi bir ön şart bulunmamaktadır. Dolayısıyla madencilerin işlem gücü arttıkça ve yeni madenciler

eklendikçe bilmeceler zorlaşmaktadır. Sonuçta Bitcoin üretimi tamamen bitecek şekilde sınırlanmıştır.

12.2.2. Bitcoin Sisteminin Avantaj ve Dezavantajları

Bitcoin sisteminin en büyük avantajı şeffaf olmasıdır. Bitcoin sisteminde, bütün para transferler, hangi adresten ve ne kadar hangi adrese gittiği herkese açık tek bir muhasebe defterinde tutulmaktadır. Böylece paranın mükerrer harcama yapmasının da önüne geçilmektedir.

Bireyler, internette oluşturdukları sanal cüzdanlarda Bitcoin paralarını saklarlar. Bu nedenle her an kullabilirler.

Bu cüzdan için kişilerin bilgilerine ihtiyaç duyulmamaktadır. Reel paradan farklı olarak işlemlerinde isim açıklanmamaktadır.

Bitcoinin diğer avantajı ise herhangi bir ülke tarafından üretilmediğinden hiç bir ülkenin ekonomik durumundan etkilenmemektedir.

Kime ait olduğu belli olmadığından, herhangi bir devlet tarafından hesapların kontrol edilmesi, el konulması mümkün değildir.

Kimlik bilgilerinin gizliliği, bir otoritenin bulunmayışı, kimin tarafından üretildiğinin belli olmayışı nedeniyle güven sorunu vardır.

Otoritenin olmayışı ve gizlilikler nedeniyle yasadışı finansal transfer konusunda sorun oluşturmaktadır. Yakın zamanda FBI uyuşturucu ticaretinde uzmanlaşmış bir bitcoin şirketini kapatmıştır.

260

12.2.3. Bitcoin İle İlgili Son Gelişmeler

San Fransisco, Berlin ve Arjantin Bitcoin işlemlerinin en çok yapıldığı piyasalardır. Tüm güvenlik popülerliğine rağmen 2011 Haziranında hackerlar sisteme sızarak 1 milyon dolar çalmışlardır. Güven sarsılmasına neden olay sonrası Bitcoin yine kendini toparlanmayı başarmıştır.

Bitcoin Amerikan Sermaye Piyasasında NASDAQ veya New York Borsasında işlem görmek için kote olmuştur. Yakında işlem görmeye başlayacaktır. Sanal para biriminin yükselişi hızlı ve dikkat çekici bir şekilde olmuştur.

Bitcoin son dönemde şok düşüşler de yaşamıştır. En büyük Bitcoin işlem platformu Mt. Gox iflas etmiştir. First Meta'nın CEO'su ise intihar etmesi sanal parayla ilgili endişeleri artırmıştır. Tüm bu gelişmelerin devamında Japonya sanal para biriminin ülke içinde kullanımını kaldırmıştır. Amerika'da bankaların Bitcoin ile işlem yapması yasaklanmıştır. Avrupa'da ise Bitcoin kullanımı konusunda dikkatli olunmasıyla ilgili uyarılar yayınlanmaktadır. Çin de Bitcoin kullanımını yasaklayan ülkelerdendir. Çin Merkez Bankası, Bitcoini spekülatif işlem ve kara para aklama riskleri konusunda uyardı.

12.2.4. Türkiye'de Bitcoin Kullanımı

Bitcoin kullanımı tüm dünyada olduğu gibi Türkiye'de de kullanımı hızla artmıştır. Kanada ve Kıbrıs'tan sonra ilk Bitcoin bankamatiğini açan ülke Türkiye olmuştur. Atatürk Havaalanında açılan bankamatikle Tl karşılığında Bitcoin ile işlem yapılabilmektedir.

Sanal para birimi Bitcoinin çok talep görmesiyle BBDK bir uyarı yayınlamıştır. 2013 yılında Bitcoinin herhangi bir otorite tarafından kurulmadığı ve büyük riskler taşıdığı konusunda yatırımcıları uyarmıştır.

261

Uygulamalar

262

Uygulama Soruları

263


264

Bölüm Soruları

1. Forex piyasalarının döviz piyasalarından farkı nedir?

2. Forex piyasalarında kaldıraç sistemi nasıl işlemektedir?

3. Forex piyasalarının dezavantajlarından piyasaları korumak için ne tür önlemler alınabilir?

4. Bitcoin üretiminin bireysel olması ileride devletlerin ve merkez bankalarının yok olacağının bir göstergesi midir?

5. Kanada ve Kıbrıs'tan sonra ilk bitcoin bankamatiğinin Türkiye'de açılmasının amacı nedir?

6. Türkiye'de bitcoin kullanımı artarsa ülke ekonomisini nasıl etkiler?

Cevaplar

1)

2)

3)

4)

5)

6)

7)

8)

9)

10)

265

13. TARIM PİYASASI

266


13.1. Tarım piyasası uluslararası piyasalar bağlamında genellikle göz ardı edilen bir piyasadır. Ancak, bu piyasa tarihsel süreçte hem dünyada hem de Türkiye’de ticarete konu olmuş, ekonomi politikalarını belirlemiş bir piyasadır. Dünyada önemini yitirmiş gibi görünse de Türkiye açısından önemi büyüktür. Mal piyasalarının güzel bir örneği olan tarım piyasası hem emek hem de ürün ayrımı dikkate alınarak açıklanacaktır.

13.2. 20 yüzyıl boyunca tarımsal istihdam, özellikle gelişmekte olan ülkelerde azalmıştır. Ancak bu ülkelerde tarımsal üretim artmıştır. Türkiye de ise hem kentleşmenin artması hem de uygulanan IMF politikalarının etkileriyle, 1990’dan itibaren düşmeye başlamıştır. Ancak son yıllarda diğer ülkelerden farklı olarak istihdamda bir artış görülmektedir. Tarımsal istihdam artmasına rağmen gelirde aynı artış görülmemektedir. Gelirle – emek arasındaki bu ters ilişki yoksulluğun nedeni olmaktadır.

267


268



269

Anahtar Kavramlar

270

Giriş

271

13.1. TARIM PİYASASI

İstihdam, emek açısından gelir elde etmek amacıyla sisteme dahil olması, işveren açısından ise üretim amacıyla belirli bir ücret karşılığında değerlendirilecek bir faktördür. İşsizlik ise, çalışmak isteyen ve iş arayan kişinin iş bulamaması olarak adlandırılmaktadır. Bu iki kavram her ülke için önemli olmakla beraber gelişmekte olan ülkeler için daha fazla önem kazanmaktadır. Ülkelerin üretimde bulunarak büyüyebilmesi için istihdam ve işsizlik kavramları önemli olduğu kadar dağılımları ve çeşitleri de ülkeden ülkeye hatta zaman içinde farklılık göstermektedir.

Türk istihdam yapısı son 20 yılda büyük değişim göstermiştir. 1990'lı yıllarda %50 olan tarımın payı yarı yarıya azalmıştır. Ancak bu yapısal değişime rağmen halen her 4 çalışandan biri tarım alanında istihdam edilmektedir.

Ekonomilerde genellikle, istihdam ve büyüme arasında sıkı bir ilişki vardır. 1990'lı yıllardan itibaren yaşanan krizlerle bu ilişki zayıflamış hatta tersine dönmüştür. Bu azalmada uygulanan IMF politikalarının etkisi de büyüktür. Krizlerin ülkeler arasında gelişmesini önleme amacı güden IMF, sadece sıkı para ve maliye politikalarına önem vererek büyüme ve istihdamı ihmal etmiştir. Özellikle gelişmekte olan ülkelerde tarımsal istihdam hızlı bir çözülme içine girmiştir. Aslında iktisat literatüründe de gelişme, sanayileşme ile bir tutulmuş, tarım özellikle tarımsal istihdam ihmal edilmiştir. Hatta gelişmişlik düzeyi ile tarım istihdamı birbiriyle ters ilişkili olarak kabul edilmiştir. Bu nedenle tarımdan çözülen istihdama, sanayi için iş gücü olarak bakılarak teşvik edilmiştir. Gelişmiş ülkeler de buna benzer bir süreç yaşadıkları için gelişmekte olan ülkeler model olarak kabul etmişlerdir. Ekonomik gelişmenin ilk aşamasında tarım, sanayileşmeyi besleyici ve hazırlayıcı bir rol oynamıştır. Böylece son yüzyılda tüm toplumlar büyük bir dönüşüm sürecine girmişlerdir. Türkiye'de benzer bir durum yaşanmıştır. Özellikle 1990'lı yıllardan itibaren kentlerde iş bulan tarım çalışanları, tarım alanlarındaki işlerini bırakarak göç etmişlerdir. Son yaşanan krize kadar tarımda büyük çözülme gözlenmiştir. Aslında, toplumsal refah göz önüne alındığında tarımın çözülmesi, yerel özellikleri, tarihsel süreci farklı olan her ülke ve bölge için adapte edilmiş politikalarla yönetilmelidir. Yönetilmediği taktirde tarımdaki çözülme tersine dönebilmekte, ekonomik kriz sonrası sığınılacak bir liman görevi sürekli bir hal alabilmektedir. Türkiye'de tarıma dönüşün olup olmadığı, ekonomik sonuçları ve nedenleri bu makalede incelenecektir. Uzmanlık alanımızın dışında yer alan sosyolojik ve diğer boyutları çalışma dışı bırakılmıştır.

13.2. Tarımın Tarihsel Gelişim Süreci

İkinci dünya savaşı sonrası gıda yoksunluğu yaşayan ülkeler tarıma büyük önem vermişlerdir. Özellikle Avrupa ülkeleri bu konuda çeşitli politikalar geliştirmişlerdir. Hatta Avrupa Birliğinin temellerinin atıldığı tarihlerde Belçika, Lüksemburg, Hollanda, Almanya, Fransa ve İtalya Avrupa Ekonomik Topluluğu olarak ortak tarım politikası oluşturmuşlardır. Günümüz verileriyle karşılaştırıldığında tarımın GSYH içindeki payının yüksek olduğu görülmektedir. Özellikle İtalya'da tarım GSYH'nın %20.7 sini oluşturuyordu. Günümüzde ise bu rakam 1,3'e düşmüştür. İstihdam açısından incelendiğinde ise İtalya'nın %40'a varan tarımsal istihdamı, 3,8'e inmiştir. Aynı şekilde Fransa'da da 26,9'dan 2,9'a düşmüştür. 1950'lerde 6 ülkede de

272

benzer durum vardır. Tarımsal istihdam yüksektir, GSYH'daki payları nispeten yüksektir. Ancak dış ticaret açısından bakıldığında çoğunluğu net ithalatçı ülkeler halindedirler. Tarımda üretiminde yetersiz haldedirler ve bir dönüşüm yaşamaları gerekmektedir. 1950'lerdeki adıyla Avrupa Ekonomik Topluluğu (AET) tarım istihdamı ortalaması 21,2'den 2010 yılına gelindiğinde 2,3'e düşmüştür. Avrupa'da büyük bir tarımsal çözülme yaşanmasına rağmen bu ülkeler kendi kendilerine yeter düzeye gelerek, ihracat rakamları ithalat rakamlarını aşmıştır. Avrupa ülkeleri tarımda değişim ve dönüşümü büyük verimlilik artışıyla başarmışlardır. Daha tarım çalışanıyla daha fazla üretmeyi başarmışlar. Hatta ihtiyaçlarından fazlasını üreterek ihracatçı konuma geçmişlerdir.

Tablo 1: Tarımın GSYH, İstihdam, Dış Ticaret İçindeki Payları

ÜLKELER GSYH İçindeki Payı %

İstihdam İçindeki Payı %

Dış Ticaretteki Payı (1955-60

Ortalaması)

Dış Ticaretteki Payı (2010)

1950 1960 2010 1955 1960 2010 İhracat İthalat İhracat İthalat

Belçika 7,9 7,3 0,7 9,3 7,6 1,4 5,4 17,2 10,2 9,8

Lüksemburg 9,3 7,6 0,3 19,4 16,4 1 - - 11,3 12,4

Hollanda 11,4 10,5 2 11,5 3,3 2,8 33,6 19,6 16,2 11,5

Almanya 8,0 6,0 0,9 18,5 14,0 1,6 2,8 32,9 6,0 8,6

Fransa 11,4 9,7 1,8 26,9 22,4 2,9 14,9 29,2 12,9 9,9

İtalya 20,7 15,1 1,9 40,0 32,8 3,8 22,6 20,6 11,3 12,4

AET (6) 11,5 9,0 1,3 21,2 17,5 2,3 15,9 23,9 11,3 10,8

Kaynak: Zobbe, H.(2001), "The Economic and Historical Foundation of The Common

Agricultural Policy In Europe", The Royal Veterinary and Agricultural University Food and

Resource Economic Institute, Units of Economics Working Papers 2001/12, Denmark

13.3. Türkiye'de İstihdamın Genel Yapısı

İstihdamın ana kaynağı, nüfus ve 15 yaş üzeri çalışmaya hazır aktif nüfustur. Ancak bu rakam incelenirken çeşitli nedenlerle çalışma hayatına katılmayanların da dikkate alınması gereklidir. Genel olarak bakıldığında Türkiye'nin artış hızı yavaşlamasına karşın nüfusu yüksektir ve gençlerden oluşmaktadır. Bu nedenle işgücü miktarı her sene artarak dinamik bir seyir izlemektedir. 2005 -2011 yılları arasında yılda ortalama 875.000 yeni iş gücü ekonomiye dâhil olmaktadır. Dolayısıyla her sene en az bu rakama yakın istihdam yaratılması gereklidir.

Aşağıdaki tabloda görülen bir diğer sorun da işgücüne katılma oranının %50'lere yakın olmasıdır. Çalışma hayatının dışına itilmiş emeğin göz ardı edilmesi, işgücüne katılım

273

oranlarının düşüklüğü, işsizliğin boyutunu daha düşük göstermektedir. Dolayısıyla bizi yanlış sonuçlara yönlendirmektedir. Sisteme dahil olmayan emek miktarı, kaynakların boşa harcandığının ve verimlilikte düşüklüğün de bir göstergesi olarak kabul edilmelidir.

OECD Ülkeleri işgücüne katılım ortalaması %70'ler düzeyinde iken Türkiye'de halen %50'ye yaklaşmaktadır. Eğer bu oran, OECD ülkeleri düzeyine çıkarsa işsizlik sorununun da yaklaşık 2 katına Çıkacağı göz önüne alınırsa, düşüklüğü istihdam göstergelerinin daha olumlu göstermesi açısından iyi olduğu söylenebilir.

Tablo 2: Türkiye'de Nüfus, İşgücü ve İstihdam Verileri

2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011

Kurumsal

Olmayan

Nüfus

67,2 68,1 68,9 69,7 70,5 71,3 72,4

15+

Nüfus

48,4 49,2 49,9 50,77 51,7 52,54 53,6

İşgücü

Miktarı

(Milyon)

22,5 22,8 23,1 23,8 24,8 25,6 26,7

İşgücü Artışı

439 296 363 691 943 893 1084

İşgücüne Katılım Oranı %

46,4 46,3 46,2 46,9 47,9 48,8 49,9

İstihdam

(milyon)

20,1 20,4 20,7 21,2 21,3 22,6 24,1

Tarım 5,2 4,9 4,9 5,0 5,3 5,7 6,1

Tarım Dışı

14,9 15,5 15,9 16,2 16,0 16,9 18,0

İstihdam İçinde

25,4 24,0 23,5 23,7 24,7 25,2 25,5

274

Tarımın Payı

İstihdam Artışı (bin)

435 356 315 456 83 1317 1516

Tarım -559 -247 -40 149 238 429 460

Tarım Dışı

993 604 355 306 -154 888 1056

Kaynak: TÜİK Hanehalkı İşgücü Anketi

İşsiz, çalışma çağında, isteğinde ve gücünde olduğu halde cari ücret düzeyinden iş bulamayan kişiler olarak kabul etiğimizde istihdam işsizlik arasındaki ters ilişkiyi de kabul ederiz. İstihdam oranı arttıkça işsizlik azalır. Ancak, son yıllarda istihdam oranları artmasına rağmen işsizlik beklenen oranda azalmamaktadır. Tablo 2'de de görülebileceği üzere istihdamda sürekli bir artış vardır. 2007-2008 kriz dönemlerinde bile düşüş yaşanmamıştır. 2008 sonrası bir sürelik duraklamadan sonra yükseliş devam etmiştir. Tarım dışı alanlarda daha fazla istihdam yaratılmasıyla beraber son yıllarda tarımsal istihdamda da düşüş görünmemektedir. Hatta kriz dönemlerinde diğer sektörlere alternatif olmuştur.

Bu olumlu tablo maalesef işsizlik rakamlarına yansımamaktadır. Ülke genelinde işsizlik rakamları hep çift haneli gerçekleşmiştir. Tarım dışı işsizlik rakamları incelendiğinde tablo daha da ağırlaşmaktadır. İşsizlik oranları yaklaşık %3 daha yükselmektedir. Tablo 2'de görüldüğü gibi 2005'te 502 milyon olan tarım istihdamı 2011'e gelindiğinde 6,1 milyona çıkmasına rağmen, GSYH'dan aldığı pay 9,4'den 8'e düşmüştür. İstihdam artışı aynı düzeyde gelir artışını yaratamamıştır.

Tablo 3: İşsizlik ve GSYH

2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011

İşsizlik Oranı 10,6 10,2 10,3 11,0 14,0 11,9 9,8

Tarım Dışı İşsizlik (%) 13,5 12,7 12,6 13,6 17,4 14,8 12,4

GSYH İçinde Tarımın Payı 9,4 8,3 7,6 7, 6 8,3 8,4 8,0

GSYH Artışı 8,4 6,9 4,7 0,7 -4,8 9,2 8,5

Tarım 6,6 1,3 -7,0 4,6 3,7 2,4 5,2

Tarım Dışı 8,6 7,5 5,9 0,3 -5,7 9,9 8,8

Kaynak. TÜİK. Kurumsal Olmayan Nüfusun Yıllar ve Cinsiyete Göre Durumu

275

İstihdam ve işsizlik açısından tarımsal alanlarda herhangi bir sorun yaşanmadığını düşündüren tablo gelir yönünden incelendiğinde kötüleşmektedir. Diğer ülkelerle karşılaştırıldığında sorunun büyüklüğü daha fazla ortaya çıkmaktadır. İstihdamda her 4 kişiden biri tarımda çalışırken, GSYH içinde tarımın payı %8'lerde kalmaktadır. Ayrıca tarımda istihdam azalmazken GSYH içindeki payı sürekli düşüş göstermektedir. GSYH artışının ana kaynağı kriz dönemleri hariç tarım dışı alanlar olurken tarım istikrarsız bir seyir izlemektedir. Kriz dönemlerinde de aldığı payın düşük olması sebebiyle yüksek artış gösterse bile genel artışa etkisi düşük düzeyde kalmaktadır.

13.4. Tarımın Değişimi Ve Etkileri

20. yüzyıl boyunca Avrupa ve Amerika'da tarımsal istihdam hem rakam olarak hem de mutlak önem olarak düşüş göstermiştir. Tarım çalışanları kitlesel yığınlar halinde tarım dışı istihdam alanlarına kaymıştır. İstihdamın yoğun, GSYH' dan aldığı pay düşük olan ülkemiz tarımı, diğer ülkelere benzememektedir. Öncelikle %25'den aşağı düşmeyen istihdam oranı çok yüksektir.2010 yılı itibariyle Avrupa Birliği ülkelerinden bazılarını incelersek: tarımsal istihdam Almanya'da 1,6, Fransa'da 2,9, İspanya ve Macaristan'da 4,5 civarında gerçekleşirken Polonya'da 12,8 olarak gerçekleşmiştir. Polonya'nın tarımsal istihdam rakamlarına ulaşıldığında dahi yaklaşık 3,5 milyonluk işgücü ortaya çıkacaktır. Günümüz ekonomisinde gizlenen bu işsizlik rakamı verimsizlik ve yoksulluk olarak geri dönmektedir. Türkiye'de tarımsal alanlar genellikle kırsal alanlardan oluştuğu için kaba bir hesapla kırsalı tarımsal alan olarak kabul edersek kırsal yoksulluk da artmaktadır. Tarım istihdamı artışına karşın tarımda çalışan başına katma değer düşmektedir.

Tablo 4: Çalışan Başına Katma Değer

Tarım Katma Değeri (Bin TL)

Tarım İstihdamı

(Bin kişi)

Tarımda Çalışan Başına Katma Değer (TL)

2005 9.570.752 5.154 1.857

2006 9.700.944 4.907 1.977

2007 9.046.723 4.867 1.859

2008 9.433.550 5.016 1.881

2009 9.768.638 5.254 1.859

2010 9.999.429 5.683 1.760

2011 10.524.833 6.143 1.713

Kaynak: TÜİK

276

Uygulanan politikalar sonucu 2002 den itibaren Türkiye genelinde yoksulluk oranı %26,96’lardan %17,11’lere kadar gerilemiştir. Mutlak yoksulluk sınırı düşük olasına rağmen gelir dağılımının bozukluğu nedeniyle göreli yoksulluk sorununda hala OECD ülkelerine göre en yüksek yoksulluk oranına sahiptir. Kentsel ve kırsal alan ayrımına göre bakıldığında ise kentsel yoksulluk oranında yarı yarıya azalma varken kırsal yoksullukta herhangi bir iyileşme olmamıştır. Hatta 2003-2004 yıllarında kırsal yoksul aleyhine bir gelişme söz konusudur. Bu tarihlerde yaklaşık %5’lik bir artış görülmüştür. Bu artıştaki en büyük etmen; IMF aracılığıyla uygulanan ve tarım kesiminden bazı kesimlere özellikle finans kesimine kaynak aktarımının sonucudur. Göreli yoksulluk açısından incelendiğinde kırsal kesimin yoksulluk sorununun büyüklüğü ortaya çıkmaktadır. 2002 yılındaki göreli yoksulluk %19,86’dan, 2008 yılında %31’lere yükselmiştir. Kırsal alanda yaşayan ve göreli yoksulluğun altında yaşayan büyük bir nüfusa sahip Türkiye’de, özellikle tarım işçisi olarak çalışanlar asgari ücretin altında ve sigortasız olarak istihdam edilmektedir. Bu da kırsal yoksulluğun bir göstergesi olarak kabul edilmelidir.

Elimizde son yaşanan kriz sonrası rakamlar olmadığı için kırsal alandaki yoksullaşmanın boyutlarındaki artışın ne kadar olduğunu görülmemektedir. 2002- 2009 yılları kırsal alanda yoksullaşmanın hızla büyüdüğü yıllar olmuştur.

Tablo 5: Yoksulluk Sınırı Yöntemlerine Göre Fertlerin Yoksulluk Oranları

Yıllar

TÜRKİYE KENT KIR

Yoksu

llu

k

Har

cam

a

Esas

lı G

örel

i Ça

lışan

Y

oksu

llar

Yoksu

llu

k

Har

cam

a

Esas

lı G

örel

i Ça

lışan

Y

oksu

llar

Yoksu

llu

k

Har

cam

a

Esas

lı G

örel

i Ça

lışan

Y

oksu

llar

2002 26,96 14,74 25,8 21,95 11,33 17,81 34,48 19,86 32,01

2003 28,12 15,51 26,12 22,30 11,26 17,72 37,13 22,08 35,01

2004 25,60 14,18 23,33 16,57 8,34 11,53 39,97 23,48 35,93

2005 20,50 16,16 18,96 12,83 9,89 7,96 32,95 26,35 30,85

2006 17,81 14,50 15,81 9,31 6,97 6,40 31,98 26,36 27,86

2007* 17,79 14,70 14,21 10,36 8,38 6,02 34,80 29,16 28,38

2008 17,11 15,06 14,82 9,38 8,01 6,01 34,62 31,0 30,27

2009 18,08 15,12 15,37 8,86 6,59 5,71 38,69 34,20 31,54

*Yeni Nüfus projeksiyonlarına göre revize edilmiştir

TÜİK,2009 Yoksulluk Çalışması Sonuçları

277

Gelir dağılımı açısından incelendiğinde yoksulluğun kırsal alanlarda yoğunlaşmasının nedeni de görülmektedir. Türkiye’de tarımın elde ettiği gelir diğer sektörlerle karşılaştırıldığında ¼ oranındadır. Bu dengesizlik her yıl aynı şekilde devam etmektedir. Tablo 5'te görebildiğimiz

bir diğer sorun da istihdam edilenlerin yoksulluk sorunlarıdır. Türkiye genelinde çalışmasına rağmen yoksulluk sınırının altında kalanlar 2002 yılında %25,8 iken 2009 yılında %15,37'ye düşmüştür. Kentsel alanlarda düşüş ise daha radikaldir. %17,81'den %5,71'e düşmüştür. Kentlerde istihdam edilenlerin yoksullukla mücadelesinde büyük bir başarı vardır. Ancak kırsal alanlara gelindiğinde hem yoksulluk hızla yükselmektedir. Hem de istihdam edilse bile yoksulluğu artarak devam etmektedir. Kırsal alanda istihdam edilenler kentte istihdam

edilenlerden yaklaşık 5 kat daha fazla yoksuldurlar. 2002 yılında 3 kat olan bu fark hızla yükselmektedir.

Türkiye genelinde, Tablo 6’da görüldüğü gibi Hanehalkının çalıştığı sektörlere göre yoksulluk oranları sanayi ve hizmetlerde düşerken, tarımda yıllar içinde dalgalı bir seyir izlemektedir. Kentlerde her sektörde çalışanlarda yoksulluk belirgin şekilde düşmüştür. Hatta kentte iş arayanlarda bile 2002'den itibaren yoksulluk yaklaşık yarıya düşmüştür. Kırsal alanlar incelendiğinde 2008 yılına kadar hizmetler hariç yoksullukla mücadelede başarısız olunmuştur. 2009 yılında bu başarısızlığa hizmetler de dahil olmuştur. Kent ve kırsal karşılaştırması yapıldığında, fertlerin çalıştığı her sektörde yoksulluk rakamları arasındaki fark çok yüksektir. Kırsal kentsel uçurumu bu tabloda daha net görülmektedir. Kentteki işsiz bile kırsalda her sektörde çalışandan daha iyi durumdadır.

Tablo 6: Hanehalkı Fertlerinin Çalıştığı Sektöre Göre Yoksulluk Oranları

TÜRKİYE

2002 2003 2004 2005 2006 2007(*) 2008 2009

Tarım 36,42 39,89 40,88 37,24 33,86 32,05 37,97 33,01

Sanayi 20,99 21,34 15,64 9,85 10,12 9,70 9,71 9,63

Hizmetler 25,82 16,76 12,36 8,68 7,23 7,35 6,82 7,16

İş arayanlar 32,44 30,97 27,37 26,19 20,05 26,01 17,78 19,51

KENT

Tarım 33,74 26,42 19,59 15,43 24,56 15,69 20,43 13,22

Sanayi 18,75 19,31 11,86 8,47 6,04 6,44 6,25 6,43

Hizmetler 21,90 16,03 10,62 7,07 4,99 5,17 4,99 4,72

İş arayanlar 22,99 28,20 22,74 20,92 15,60 20,21 13,54 12,35

KIRSAL

Tarım 36,77 40,91 42,32 38,80 34,89 33,81 40,69 35,41

Sanayi 25,87 28,02 27,69 14,44 21,71 22,25 23,39 27,34

278

Hizmetler 34,16 18,95 18,01 13,70 13,54 17,68 14,00 19,95

İş arayanlar 62,56 38,84 38,12 43,43 30,96 50,85 35,44 51,86



Tarımsal kesimdeki gelir düşüşünün yanında diğer bir sorun da gizli işsizlik statüsünde olduğu kabul edilen, ücretsiz aile işçilerinin tarım kesimine uygulanan destekleme politikalarının kaldırılması nedeniyle açık işsizliğe dönüşmeleridir. Tarım kesimindeki ücretsiz aile işçilerinin bu durumu yoksulluk riskini artırmaktadır. Bu nedenle ILO kırsal yoksulluğu, özellikle gelişmekte olan ülkelerde tarım nüfusunun çözülmesiyle kırsal alanlarda işsizliğin ortaya

çıkardığı yoksulluk olarak tanımlamaktadır.

Cumhuriyetin ilk yılarından günümüze çalışanların oranı %80’lerden %30’lara gerilemiştir. Yıllar içinde tarım istihdamının düşüşü doğal bir gelişme olarak kabul edilmelidir. Tarımda teknolojik gelişim, makineleşme ve yeni üretim tekniklerinin bir sonucudur. Tarımın ulusal gelir içindeki payı ise %15’ler civarındadır. Bu durum tarım kesimindeki düşük verimli işgücü yığılmasının ve gizli işsizlik boyutunun bir göstergesidir. Kırsal alanlarda düşürülemeyen işsizlik oranı her yıl kente ortalama 1,4 milyonluk göç yaratmaktadır. Tarımda atıl olarak istihdam edilenler kente göç ettikçe işsizlik istatistiklerini yükselteceklerdir. Ayrıca, tarımdaki çözülmeyle gelen ek emek arzının diğer sektörlere uyum sorunu ve yeni iş alanları yaratma zorunluluğunun artışı da işsizlik sorununu büyütmektedir.

Hanehalkı türüne göre yoksulluk oranını incelediğimizde: yoksul fert oranının dağılımının kent ve kır alanlarında farklı olduğu görülmektedir. Kentlerde çocuklu ve çocuksuz çekirdek ailelerde toplam yoksulluk 2002- 2009 yıları arasında, %,27,75 den 11,35’e düşerken kırsal alanlarda ise çok fazla bir değişim göstermeyerek % 56,36’dan, %63,09'a yükselmiştir. Kırsal kesimde ataerkil ailelerin 1/3’ünden fazlası yoksulluk soru yaşamaktadır. 2004 yılında bu oran daha yükselerek %43,48 e ulaşmış sonra 2007'ye kadar düşüş göstermiş bu tarihten itibaren tekrar yükselişe geçmiştir. Kentsel alanlarda ise geniş ailelerin yoksul fert oranlarının, %24,48’lik Türkiye ortalamasının çok altına indiği, %11,61’ler düzeyinde gerçekleştiği görülmektedir. Hanehalkı türüne göre de incelendiğinde kent ve kır ayrımı açılmaya başlamıştır. Bu durum kırsal alanlardaki sorunun ilerde de devam edeceğinin ve kente taşınacağının bir göstergesidir. Geniş aileler kırsal alanlardaki yoksulluk sorunu çözemediklerinden sürekli göçe devam edeceklerdir. Tek yetişkinli ailelerde yoksulluk sınırındaki kent kırsal farkı daha açılmıştır. Tek kişilik yaşam kentlerde daha kolayken kırsal alanlarda %47,66’ya çıkmaktadır. Kısaca her iki kişiden birisi yoksuldur. Sosyal güvenlikten yoksun olan kırsal kesim ihmal edilmektedir.

279

Tablo 7: Hanehalkı Türüne Göre Yoksul Fert Oranı

Hane Halkı Türü

2002 2003 2004 2005 2006 2007(*) 2008 2009

TÜRKİYE Çekirdek Aile (Çocuklu)

24,87 27,84 24,30 18,99 17,41 16,05 15,42 15,98

Çekirdek Aile (Çocuksuz)

15,00 13,26 12,98 8,55 10,14 7,92 8,76 9,86

Geniş Aile 34,27 32,66 32,03 27,31 20,24 23,92 21,79 24,48

Tek Yetişkinli Aile, Diğer

28,52 25,46 23,78 15,78 19,77 16,15 22,46 19,29

KENT Çekirdek Aile (Çocuklu)

21,08 23,08 16,60 12,80 9,04 9,45 9,14 8,47


6,67 8,63 4,44 2,79 2,99 2,83 2,20 2,88

Geniş Aile 29,73 24,87 19,96 16,22 11,85 15,37 11,71 11,61


20,57 18,35 16,47 11,37 8,49 7,17 9,97 10,08

KIR Çekirdek Aile (Çocuklu)

32,49 37,10 39,36 32,29 34,50 35,65 33,77 39,71


23,87 19,61 24,72 16,89 20,09 18,27 20,65 23,38

Geniş Aile 37,84 39,99 43,48 37,16 29,58 36,01 36,73 39,44


49,55 41,07 44,74 27,56 39,97 41,08 51,52 47,66



Gelecek dönemlerde bu sorunun ortadan kalkacağı mümkün görünmemektedir. Çünkü, kırsalda özellikle geniş ailelerde çocuk istihdamı kentlere göre daha yüksektir. 6-17 yaş grubundaki çocukların %47,7’si kentlerde, %52,4’ü kırsalda istihdam edilmektedir. Bu çalışan çocukların %68,5’i okula devam etmemektedir. Çalışan çocukların %40,9’u tarım sektöründe çalışmaktadır (TÜİK,2006). Kısaca, gelecek dönemi belirleyecek olan çocuklar, özellikle

280

kırsalda tarım alanlarında ya da ev işlerinde çalışmak zorunda kalmakta ve eğitim alamamaktadırlar. Dolayısıyla bu çocukların kalifiye emek haline gelmeleri mümkün görünmemektedir.

Kırsal kesimde yoksulluk eğitim ilişkisini incelemek için aşağıdaki tablo oluşturulmuştur. Yoksul kırsal kesimin eğitim durumunu incelerken hiç eğitim almamışlar ve okuma yazma bilmeyenlerin yoksullukla karşılaşma olasılığı daha fazla olduğu kabul edilmiştir.. Ancak eğitim aldığı halde yoksulluk sorunuyla yaşayanların kent kır farkını ortaya koyabilmek için tablo sadece eğitim almalarına karşın yoksul olanlardan oluşturulmuştur.

Türkiye genelinde eğitim düzeyi yükseldikçe yoksulluk azalmaktadır. Yıllar içinde baktığımızda ise ilköğretim mezunlarında 2002 yılında %26,47 olan yoksulluk 2008 yılında %17,20’ye inmektedir. Eğitim yılı arttıkça yoksulluk oranı düşmektedir.2008 yılı için yüksekokul, fakülte ve üstü eğitim alan fertlerin yoksulluk oranı %0.71’e düşmektedir. 2009 yılında ilk ve orta öğretime sahip fertlerde yoksulluk tekrar yükselişe geçmiştir. Bu durum kentlerde de benzer özellik göstermektedir. Eğitim seviyesi yükseldikçe yoksulluk riski azalmaktadır. Ancak 2009 yılında kentlerde özellikle ilkokul ve üniversiteden mezun olanlar hem Türkiye ortalamalarının yarısından daha az yoksulluk yaşamaktadırlar. Hem de bir önceki yıla göre hızlı bir düşüş göstermişlerdir. Kentsel yaşamda yoksullukla karşılaşmamak içim ya en az eğitim veya en yüksek eğitim ayrışması başlamıştır. Arada kalan diğer eğitimlerde yoksulluk tüm mücadeleye rağmen bu iki veri kadar düşmemiştir hatta yükselmeye başlamıştır. Bu nedenle kentlerdeki orta ve lise eğitimi dikkatle izlenerek yeniden yapılandırılmalıdır.

Kırsal alanlarda eğitim seviyesi yükseldikçe yoksullukta azalma olmasına rağmen özellikle son iki yılda yoksulluk artışı devam etmiştir. Aslında uluslararası literatürde de çalışmalar benzer sonuçlar vermiştir. Eğitim düzeyi ile tarım çalışanları arasında yoksulluk açısından belirgin bir bağ yoktur. Yapılan çalışmalarda sadece tarım alanında özel uzmanlık almış olanların kırsalda gelirleri artmaktadır. Diğer yüksek eğitimlilerle, daha düşük eğitim düzeyine sahipler arasında kırsal alanlarda belirgin bir korelasyon bulunmamaktadır. Türkiye'de de buna benzer bir sonuç çıkması normaldir. Ancak, tüm eğitim düzeylerinde yoksulluk Türkiye genelinden ve kentlerden kat kat fazladır. Kırsal alandaki lise mezunları, kentteki ilkokul mezunlarından daha fakirdir. Kırsaldaki yoksul üniversite mezunları 14 kat daha fazladır. Kent kır açığı derinleşerek burada da devam etmiştir.

281

Tablo 8: Hanehalkı Eğitim Durumuna Göre Fertlerin Yoksulluk Oranları

TÜRKİYE Eğitim Durumu

2002 2003 2004 2005 2006 2007(*) 2008 2009

İlköğretim 26,47 29,56 25,49 22,42 18,06 19,19 17,20 17,77

Ortaokul ve

Orta Dengi

Meslek

18,77 18,31 13,00 8,37 8,07 9,16 8,34 9,76

Lise ve Lise

Dengi Meslek

9,82 11,19 8,28 6,79 5,20 5,88 5,64 5,34

Yüksekokul, Fakülte ve Üstü

1,57 2,66 1,33 0,79 1,01 0,81 0,71 0,71

KENT İlköğretim 21,22 23,60 15,77 14,29 10,54 14,11 10,01 8,49

Ortaokul ve

Orta Dengi

Meslek

13,80 15,92 9,38 5,49 5,17 5,43 5,28 5,46

Lise ve Lise

Dengi Meslek

7,06 9,38 6,35 4,13 3,41 4,15 3,19 3,30


1,07 2,19 1,03 0,53 0,88 0,41 0,47 0,24

KIR İlköğretim 34,25 39,05 41,91 35,67 29,18 30,37 33,03 37,98

Ortaokul ve

Orta Dengi

Meslek

30,11 23,35 22,15 16,32 15,38 22,10 17,64 24,41

Lise ve Lise

Dengi Meslek

17,65 16,94 14,30 15,32 11,03 13,45 14,93 14,65


4,37 5,38 2,90 2,23 1,64 3,24 2,44 3,37



282

13.5. Tarımda Yoksulluğun Nedenleri

Türkiye uzun yıllar tarımda kendi kendine yeten ülkelerdenken 1980'lerden itibaren ithalat ihtiyacı duymaya başlamıştır. Daha sonra bu ihtiyaç zaman içinde büyüyerek ihracat rakamlarını aşmaya başlamıştır. Ülke net ithalatçı konumuna gelmiştir.

Tarım dış ticareti, TÜİK tarafından Uluslararası Standart Sanayi Sınıflaması, ISIC; Rev.3 ve Uluslararası Ticaret Sınıflaması SITC, Rev.3 olmak üzere 2 farklı yöntemle hesaplanmıştır. Uluslararası kuruluşlar tarafından kabul gören bu iki sistem çalışmamızda da kaynak oluşturacaktır. Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı ve Türkiye İhracatçılar Merkezi gibi kuruluşlarda birbirinden çok farklı, atta aynı kuruluş içinde birbirinden farklı rakamlar açıklandığından dikkate alınmamıştır.

Tablo9'a göre 2008 yılında tarihinin en büyük açığını yaşayan ülke, 2011 yılında bu rekorunu egale etmiştir. 2005 yılında 3468 milyon $'dan, 5353 milyon $'a ihracatını artırarak büyük başarı göstermiştir. Ancak aynı yıllar arasında tarım ithalatı 2826 milyon $'dan 8944 milyon $'a yükselmesiyle vermiş olduğu açık 2005 yılında yapmış olduğu ihracat rakamını aşarak 3591 milyon $' a yükselmiştir.

Tablo 9: Tarım Ürünleri Dış Ticareti (ISIC; Rev.3'e göre milyon $)

Yıllar İhracat İthalat Denge

2005 3.468 2.826 643

2006 3.611 2.935 676

2007 3.883 4.672 -789

2008 4.177 6.433 -2.256

2009 4.536 4.625 -89

2010 5.091 6.490 -1.399

2011 5.353 8.944 -3.591

Dış ticaretle ilgili diğer tablomuzda ise Gıda maddeleri ihracatında net ihracatçı konumdadır. Gıda maddeleri ihracatı 2005 yılından itibaren günümüze kadar 1,8 katına çıkmıştır. Ancak burada genellikle gözden kaçan ithalat rakamlarındaki artıştır. Gıda maddeleri ithalatı aynı sürede 3,2 katına çıkmıştır. İthalat ihracattan daha hızlı yükselmektedir. Zaten her zaman açık veren hammadde ithalatıyla birleşince, ithalat 2011 yılında 17.575 milyon $'a yükselerek rekor kırmıştır.

283

Tablo 10: Tarımsal Ürünler Dış Ticareti (SITC, Rev.3 'e göre milyon $)

Yıllar İhracat İthalat

Gıda maddeleri

Hammadde Toplam Gıda maddeleri

Hammadde Toplam Denge

2005 7.714 595 8.309 3.284 3.196 6.480 1.829

2006 7.932 702 8.633 3.486 3.800 7.286 1.347

2007 9.007 762 9.769 5.167 4.645 9.813 -44

2008 10.705 768 11.474 8.503 4.535 13.038 -1.564

2009 10.582 608 11.190 6.108 3.523 9.631 1.599

2010 11.869 795 12.664 7.413 5.467 12.880 -216

2011 14.214 1.072 15.286 10.653 6.922 17.575 -2.289

Yukarıdaki her iki tabloda da görüleceği gibi tarım üst üste açık vermeye devam etmektedir. Gün geçtikçe de bu açık büyümektedir. İthal edilen başlıca ürünler bitkisel yağ,yağlı tohumlar, pamuk ve buğdaydır. Gıda sektörü yurtdışından ithal ettiği hammaddeleri işledikten sonra tekrar satmaktadır.

Tablo 11: Tarım Arazilerindeki Değişimler(Bin Hektar)

Yıllar Tarla Alanı Sebze

Bahçesi

Toplam

İşlenen Alan

Meyve

Bağ Zeytin

Toplam

Tarım Alanı

Ekilen Nadas

2005 18.148 4.876 806 23.830 2.776 26.606

2006 17.440 4.691 853 22.984 2.895 25.879

2007 16.945 4.219 815 21.979 2.909 24.888

2008 16.460 4.259 836 21.555 2.950 24.505

2009 16.217 4.323 811 21.351 2.943 24.294

2010 16.333 4.249 802 21.384 3.010 24.394

2011 15.712 4.017 810 20.539 3.091 23.630

284

Yukarıdaki tabloda da görüldüğü gibi toplam işlenen alanlarda hızlı bir azalma vardır. Sadece meyve, bağ ve zeytin alanlarında biraz yükselme vardır. Sebze bahçelerinde yıldan yıla değişen alanda üretimde bulunulmaktadır. Zaten sebze bahçeleri de toplam tarım alanları içinde az yer kaplamaktadır. Özellikle tarlalarda ekilen alan hızla azalmaktadır.

13.6. Sonuç

Türkiye, gelişmiş ülkelerin çok uzun yıllar önce %80'leri geçmiş olduğu kırsal/ kentsel oranını ancak 1980'lerde ilk kez kentsel alanların %50'yi geçmesiyle yakalamaya başlamıştır. Tarımsal istihdam ise 1990'lı yıllardan itibaren hızla düşmeye başlamıştır. Ancak özellikle son 5 yılda istihdam azalışı devam etmediği gibi yükseliş görülmektedir. Ancak aynı gelişmeyi tarımın GSYH'dan aldığı pay açısından söylemek mümkün değildir. Tarımın GSYH'yı oluşturduğu pay düşmektedir. Kısaca gelir azalırken, çalışan sayısı artmıştır. Uygulanan politikalar sonucunda kendi kendine yeten bir ülke iken net ithalatçı konuma gelmiştir. Tarım çalışanları 3 milyon hektarlık tarım alanında tarım yapmaktan vazgeçmişlerdir. Kırsal alanda çalıştıkça daha fakirleşen tarım çalışanları, kentte işsiz olanlardan daha yoksul bir grup oluşturmuşlardır. Uluslararası rekabet edemeyen tarımın gelirleri hızla azalmış ve yoksulluk yükselişe geçmiştir. Tüm parametrelere göre tarım çalışanları yoksuldur. Halen AB ülkelerinin tarım istihdamını yakalamak, özellikle onlar gibi verimliliği artırarak bir dönüşüm yapmak mümkün görünmemektedir. Krizlerin sıklaştığı ve ağırlaştığı günümüz ekonomilerinde kentin yeni göç dalgalarını kaldırarak yeni istihdam alanları yaratma imkanı yoktur. Bu nedenle tarım üreticileri yeniden üretmeye yönlendirilmeli ve teşvik edilmelidir. İşlenebilir tarım alanlarının yok olması önlenmelidir. Sonra, kentten kırsala gelir yönlendirilmelidir. Yerel üreticilerin kent pazarlarına daha kolay ve düşük masraflı ulaşımının sağlanması ile mümkündür. Tarımın stratejik önemi nedeniyle desteklenmesi gerektiği unutulmamalıdır.

285

Uygulamalar

286

Uygulama Soruları

287


288

Bölüm Soruları

1. Tarımda istihdam azalışının nedenleri sadece makineleşme olarak açıklanabilir mi?

2. Gıda bankalarının kurulması tarımı nasıl etkiler?

3. İsrail örneği göz önüne alındığında tarımla kalkınma mümkün müdür?

4. Eğitim ile Tarımsal üretim arasında bir ilişki kurulabilir mi?

5. Tarımsal üretimde, üretim aşamasında ve üretim sonrası atıl kalan ürünlerle ilgili çalışmalar ülkeye katkı sağlar mı?

Cevaplar

1)

2)

3)

4)

5)

6)

7)

8)

9)

10)

289

14. KALKINMA VE İNSANİ GELİŞME

290


14.1.

14.2.

14.3.

291


292



293

Anahtar Kavramlar

294

Giriş

295

14.1. Kalkınma Doktrini

Kalkınma, azgelişmişlikle ilişkilendirilerek kurgulanan ekonomik söylem ve iktisadın sorunsallarından biri olarak ikinci dünya savaşı sonrasında ortaya çıkmıştır. Bu dönemde bağımsızlığını ilan eden üçüncü dünya ülkelerinin kalkınması sorununa yönelik teoriler

geliştirilmiş, bu teoriler iktisadın bir alt disiplini olan kalkınma iktisadını oluşturmuştur. Kalkınma doktrini, 1945 sonrası ülkeler arası eşitsizliği hem olgu hem de kuramsal düzeyde sorgulayan, analiz eden ve eşitlik arayışına yönelik çabaların ortak entelektüel bir şemsiye altında birleştiği güçlü bir disiplindir.

Bu yıllarda antiliberal bir proje olarak ortaya çıkan kalkınma disiplininde egemen olan bu antiliberal yaklaşım o dönemin konjonktürünün bir sonucudur. Kısacası 2. Dünya savaşı sonrası kalkınmadan, gelişmiş ülkelerde egemen olan ulus devletlerin gerek ekonomik gerek diğer alanlarda müdahalenin gerekliliği fikrine dayalı refah devlet anlayışını ana prensip olarak benimsemişlerdir.

Neoklasik iktisat teorisinin, 1929 ekonomik bunalımın bir sonucu olarak güvenilirliğini yitirmesi ve keynezyen teorilerle desteklenen saldırılara maruz kalması, kalkınma iktisadını popüler kılan gelişmelerin başında gelmektedir.1945’te uluslararası ekonomik sistemin çökmesiyle de kalkınma ekonomisi ivme kazanmıştır.

Bir kavramın hangi amaçla kullanıldığı, o kavramı bir araç olarak kullananların durumlarına bağlıdır. Kalkınma kavramının kullanılışı büyük ölçüde kavramın içeriğini belirleyenlerle yakından ilişkilidir. Bu nedenle kavramın bir ulaşılması gereken olarak kullanılması, kavramı söylem aracı olarak kullananın yol gösterici misyonuyla bu ülkelerin daha iyiye yönelik politikalarını belirleme amacıyla kullanıldığını ortaya koyar. Batı merkezci oluşturulan bu tanım batıya yetişmeye kurgulanmıştır. Ekonomik olarak kalkınma kalkınmış olanın seviyesine ulaşmak ise eğer bu seviyeye ulaşmak için kalkınmış olanın istediği yol takip edilmelidir.

Üçüncü dünya ülkelerinin ekonomik kalkınması 2. dünya savaşı öncesinde sömürgeci devletlerin siyasal amaçları arasında yoktu. Böyle bir amaç ticaret yapıları ve işbölümüne tersti. 1940 ve 1950 lerin sonlarında sömürgeciliğin son bulması ve bağımsız devletlerin ortaya çıkmasıyla beklentiler de arttı.

2. dünya savaşının sonu, doğru kalkınma politika ve stratejileri tasarlamak için bir temel olan, kalkınma sürecini daha iyi anlamaya ve kalkınma sürecine ilişkin çalışmalara da ilgiyi arttırmıştır. Bu yıllarda sömürge kavramı başka bir boyut alarak birçok ülkenin üzerine çökmüş; hangi anlamda olursa olsun bu sömürge ülkeleri, hiçbir zaman kendi benliklerini bulamamışlar; kendilerine ve yeteneklerine güvenememişlerdir. Bu toplumlar tarihten silinmeye çalışılmış ve batının onlar için yazdığı kaderi yaşamak zorunda kalmışlardır. İşte bu yüzden sözü geçen olabilmek, yetenekli ve uzman olabilmek için Avrupalıya benzemek gerekti. İnsanlığı sarsan ilk önemli olayların da yine batıda gerçekleşmesi, bu kavrama batılılaşma anlamını katmıştır. Batı’da yaşanan olaylara tüm dünyada ‘gelişme’ gözü ile bakılmış ve diğer toplumlar da batılılaşma çabası içine girmişlerdir.

296

1970'li yıllarda Kalkınma iktisadı, küreselleşme olgusuna ayak uyduramamış ve bu nedenle gözden düşmüş, hatta kalkınma iktisadının sonunun geldiği iddia edilmiştir. Ancak son on yılda kalkınma iktisadının sona erdiğini savunan savlar karşısında, disiplinin evrim geçirdiği, başkalaştığı ya da değişime uğradığı yönündeki görüşler gün geçtikçe güç kazanmıştır.

Kalkınmanın tanımı ve amaçları bu 10 yıllık süreçte daha da genişlemiştir. İnsani gelişmede iyileşme giderek nihai hedef olarak görülmektedir. Gelir ve servet dağılımında daha az eşitsizliğin büyümeye ve gelecekteki kalkınmaya yardımcı olduğu kanıtlanmış göründüğü için daha fazla eşitlik, yoksulluğun azaltılması ile birlikte ortak hedefler olarak belirlenmiştir. Başka bir hedef de kırılganlığın azaltılmasıdır.

Bu süreçte kalkınma stratejileri, çok hızlı küreselleşen bir dünya ekonomisi bağlamında ele alınmak zorundadır. Küreselleşmenin hem ulusal hem de küresel olarak bugünkü yoksulluğun giderilmesi eğilimini yavaşlatabilecek olumsuz bölüşüm sonuçları yaratması olasıdır. Bu nedenle politika yapıcılar aktif bir kalkınma stratejisi tasarlamaya ve uygulamaya, küreselleşmenin olumsuz etkilerini yok etmek için de gerek duymalıdırlar.

14.2. Ekonomik Kalkınma

Ekonomiyi büyütmek; gelişmiş ve zengin bir ülke olmak için hep ön planda olan bir çözüm olmuştur. Ancak ülkeleri yalnızca ekonomik büyüme gibi bir kalıba sokmak bizi etkinlikten uzaklaştırmaktadır. Tabi ki ekonomik büyüme gelir artışında etkilidir Ancak bu ilişki her zaman böyle gerçekleşmeyebilir. Gelişimi destekleyecek yönde harcanılmamış gelirin gelişmeye bir etkisi olamaz. Büyüme gerçekleştikten sonra artan gelirin toplumun gelişmesi yönünde harcanması kalkınmaya dönüşebilir.Bu süreçte ülkenin ekonomik yapısı,kaynak dağılımı,teknolojisi,insan niteliği gibi faktörlerin rolü de büyüktür.

Kalkınma ölçüsü olarak kullanılabilecek ekonomik ölçütler, milli gelir düzeyindeki reel artış, kişi başına düşen reel milli gelir artışı, gelir dağılımı gibi ölçütlerken, sosyal ölçütler ise; okuma

yazma oranı, bebek ölüm oranları, okullaşma oranı, gazete, dergi okuma oranları, kişi başına düşen doktor sayısı, protein miktarı, kağıt tüketimi, CO2 emisyonu, elektrik tüketimi vb. olabilmektedir.

Gelir dağılımı ve Türkiye

Bir ülkede belirli bir sürede üretilen gelirin gruplar veya üretim enstrümanları arasındaki dağılımıdır. Toplumda dengeli bir gelir dağılımı sağlanırsa toplumun tümünde refah artışı sağlanır. Bu da kalkınma seviyesinde olumlu bir etki yaratır.

Gelir dağılımının ilk analizleri birer klasik iktisatçı olan Malthus ve Ricardo tarafından yapılmıştır. Kuramlarının en büyük sorunu üretim gelirlerinin en etkin nasıl dağılacağıydı. Ricardo gelir dağılımı ve ekonomik büyümeyi birlikte ele almış ve büyümeyi faktör paylaşımlarının gelişimine bağlamıştır. Tüm bunların gelişimi de sonuç olarak kalkınmayı etkilemektedir.

297

Fonksiyonel gelir dağılımı, milli gelirin üretim faktörleri olan emek, sermaye, toprak ve girişimci arasındaki dağılımıdır.

Kişisel gelir dağılımı, milli gelirin bireyler arasındaki dağılımıdır. Bireyler birkaç üretim faktörü üzerinden de gelir elde edebilirler. Emek arz edip karşılığında ücret alan bir birey aynı zamanda sermayesini çeşitli piyasalarda değerlendirerek faiz geliri veya toprağını kiraya vererek kira geliri elde edebilir.

Sektörel gelir dağılımı, milli gelirin çeşitli üretim sektörleri arasındaki dağılımıdır. Bu üretim sektörleri tarın, sanayi ve hizmetler sektörüdür. Sektörler arası gelir dağılımı verileri inclenerek bir sektörün milli gelirden aldığı payın artış veya azalışlarına göre o sektörün iyi veya kötüye gittiği ile ilgili çalışmalar yapılır.

Bölgesel gelir dağılımı, bir ülkenin farklı bölgelerinde yaşayan bireylerin milli gelirden aldığı payları ifade eder. Bölgeler arası gelişmişlik farklarının tespit edilmesinde

kullanılır.

Piyasada gelir dağılımını belirleyen faktörler

Milli gelirin dengesiz dağılımı; üretim faktörlerinin dengesiz dağılımı veya dengesiz değerlendirilmesi sonucunda ortaya çıkmaktadır. Bu duruma neden olan faktörler; servet, kabiliyet, eğitim, yaş, miras, risk alma, ayrımcılık ve şanstır. Örneğin; ileri yaşta olan kişiler çalışma güçlerindeki kayıplardan dolayı daha az gelir elde etmekte, daha fazla risk alanlar daha fazla kazanmaktadırlar. ABD ‘de yapılan araştırmalar sonucu miras faktörünün gelir dağılımını % 10 etkilediği ortaya çıkmıştır.

Mal ve hizmetler çok ihtiyacı olanları değil; çok geliri olanları takip etmektedir.

Gelir dağılımının ölçülmesi

Gelir dağılımı hesaplamalarında birim olarak ‘hanehalkı’ kullanılır. Çalışmalar hanehalkının dört kişiden oluşan bir aile olduğu varsayımı altında yapılır.

Gelir dağılımını ölçmekte kullanılan üç method vardır. Bunlar; İstatistiksel Method, Lorenz Eğrisi ve Gini Katsayısıdır.

-İstatistiksel Method: Bu method ile gelirin kişisel gelir etrafında normal dağılıp dağılmadığına ve ortalama gelirin altında mı üstünde mi olduğuna bakılarak gelir dağılımının görünümü tespit edilmeye çalışılır.

-Lorenz Eğrisi ve Gini Katsayısı: Lorenz Eğrisi, gelir dağılımındaki adaletsizliğin grafiksel olarak gösterilmesinde kullanılmaktadır. Kişisel gelir dağılımı ölçümlerinde en çok kullanılan ve en pratik yöntemdir.

298

RESİM 1: LORENZ EĞRİSİ

Lorenz eğrisinde yatay eksen hane halklarının kümülatif yüzdelerini, dikey eksen ise milli gelirin kümülatif yüzdelerini vermektedir. 45‘lik doğru mutlak eşitlik doğrusudur. Lorenz Eğrisi mutlak eşitlik doğrusuna yaklaştıkça gelir daha eşit dağılmakta, Lorenz Eğrisi mutlak eşitlik doğrusundan uzaklaştıkça gelir dağılımı bozulmaktadır.

Resimde B bölgesi ne kadar küçükse, gelir dağılımında adalet daha yüksektir. Bu değişimi hesaplayan oran da Gini Katsayısıdır. Gini Katsayısı bir Lorenz Eğrisi ölçüsüdür.

A

Gini Katsayısı=

A+B

0 < Gini Katsayısı < 1

Gini Katsayısı Resim 1 ‘ de de anlaşıldığı gibi 1’e yaklaştıkça gelir dağılımı bozulmakta; 0’a yaklaştıkça gelir dağılımında eşitliğe doğru gidilmektedir.

Gini katsayısının;

0,20’ nin altında olması düşük eşitsizliği; 0,20 - 0,50 arasında olması orta düzeyde eşitsizliği; 0,50’nin üzerinde olması ise yüksek eşitsizliği göstermektedir.

299

Türkiye’ de gelir dağılımı

TABLO 1: GİNİ KATSAYILARI

Yıllar 1987 1994 2000 2002 2003 2004 2005 2006 2007

Gini

Katsayısı

0,44

0,51

0,40

0,44

0,42

0,40

0,38

0,40

0,39

Kaynak: TCMB, (çevrimiçi) http://www.tcmb.gov.tr/yeni/iletisimgm/dilek_yasin.pdf ,23

Mayıs 2012

Tablo 1‘de TÜİK tarafından hesaplanılan 1987-2007 yılları arası Gini Katsayıları verilmektedir. Bu değerleri incelediğimizde 1994 ve 2001 krizlerinin ardından Gini Katsayılarının arttığı görülmektedir. 1994 yılında krizin ardından 1987 yılına göre Gini Katsayısında 0,7 puanlık bir artış yaşanmıştır. Aynı şekilde 2002 yılı Gini Katsayısı hesaplamaları da 2000 yılı hesaplarından yüksektir.

TABLO2: İŞGÜCÜ VERİLERİ

Yıllar İşsizlik Oranı (%)

İşgücü (bin kişi) İstihdam (bin kişi)

İstihdam Oranı (%)

1993 8,9 20324 18500 47,5

1994 8,5 21877 20006 50,0

1995 7,6 22286 20586 49,9

1996 6,6 22697 21194 50,2

1997 6,8 22755 21204 48,9

1998 6,9 23385 21779 49,2

1999 7,7 23878 22048 48,7

2000 6,5 23078 21580 46,7

2001 8,4 23491 21524 45,6

2002 10,3 23818 21354 44,4

2003 10,5 23640 21147 43,2

2004 10,8 22016 19632 41,3

300

2005 10,6 22455 20067 41,5

2006 10,2 22751 20423 41,5

2007 10,3 23114 20738 41,5

2008 11,0 23805 21194 41,7

2009 14,0 24748 21277 41,2

Kaynak:TCMB, (çevrimiçi) http://www.tcmb.gov.tr/yeni/iletisimgm/dilek_yasin.pdf ,23

Mayıs 2012

Gini Katsayısı gelişimi ve %20’lik gelir gruplarının toplam gelirden almış olduğu paylar incelendiğinde Türkiye’nin dışa açık büyüme stratejisi uyguladığı son yirmi yıllık gelir dağılımındaki eşitsizliğin azaldığı görülmektedir. Gelir dağılımı adaletsizliği ne kadar azalmış olsa da Türkiye ekonomisinde her dönem işsizlik önemli bir sorun olmuştur. Bu durum bireylerin milli gelirden aldıkları payı düşürerek, kalkınma planlarını geriletmektedir.

14.3. Kalkınma Ve Azgelişmişlik

Kalkınmanın az gelişmiş ülkelerce ulaşılması gereken bir ideal olarak gösterilmesi ve tüm yapının bu hedef doğrultusunda organize edilmeye çalışılması 2.Dünya Savaşından sonraki döneme tekabül etmektedir. Dünyanın yaklaşık ¾ ünü az gelişmiş olarak tanınan ülkeler oluşturmaktadır. Kalkınmak, az gelişmişlikten kurtulmak; bu ülkelerin başarmak istediği bir savaşa benzemektedir.

Az gelişmiş, gelişmemiş, gelişmekte olan, yoksul gibi kavramların tanımında da fikir birliği olmadığı için birçok kıstas ışığında azgelişmişliği ölçmeye çalışmak hatayı en aza indirecektir.

Az gelişmiş ülkelerin ekonomik özelliklerini; siyasi istikrarsızlık, yavaş ve aksak bir kamu mekanizması, düşük düzeyde kişi başına düşen milli gelir, yatırım ve tasarrufların azlığı, tüketim bileşimlerinde zorunlu malların fazlalığı, adaletsiz gelir dağılımı olarak gösterebiliriz. Sosyal özelliklerini ise şöyle özetleyebiliriz; bu ülkelerde yüksek oranda nüfus artışı, yetersiz beslenme ve sağlık koşulları ve elverişsiz barınma olanakları vardır. Kadınların toplumda geri plana atılması ve çocukların çalıştırılması sıkça yaşanan bir durumdur.

14.4. İnsani Kalkınma

İnsani gelişme, insanların tercihlerini genişletme sürecidir. BMKP’nin yaptığı bu tanımda insan tercihlerine bir sınırlama getirilmemiştir. Yani insani gelişme varoluştan bu yana sürmektedir ve sürmeye devam edecektir. İnsan yaşamındaki şartların gelişmesini ifade eder. İnsanların daha uzun, daha sağlıklı, imkanları daha geniş olan bir hayat yaşamalarıdır.

301

Önceki dönemlerde gelişme olgusu sadece ekonomik göstergelerle açıklandığı için insan olgusu göz ardı edilmiştir. Fakat günümüzdeki birçok yaklaşımda insan, gelişmenin merkezindedir. Gelirin yanı sıra insan kapasitesindeki gelişmeyi hedefler.

Birleşmiş Milletler ve OECD’nin ayrı ayrı kalkınma ölçütleri vardır.

14.5. İnsani Gelişme Endeksi

Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı tarafından 1990 yılından bu yana her yıl İnsani Gelişme Raporu yayımlanmaktadır. İnsani gelişme raporları, genel olarak dezavantajların ortadan kaldırılması ve zahmete değer yaşama önderlik eden fırsatların yaratılmasıyla ilgilidir.

Başından itibaren raporlar yoksulluk ve yoksunluğa özel önem vermişler, kısıtlanmış yaşamların ve sefaletlerin en kötü görünümleriyle ilgili değişik tablolar ve yorumlarla geniş ölçüde bilgiler sunmaya çalışmışlardır.

Raporlarda; insani gelişme kavramını, kişi başı gelir hesaplarının ötesine giderek insan kaynaklarının gelişimini, özgürlük, kişilik gibi unsurları ve insanın temel gereksinimlerine ulaşma düzeyini bir arada değerlendirmekte ve böylece kalkınma içindeki insanın rolünü ele almaya çalışmaktadır.

Bu raporlarda ülkelerin ekonomik ve sosyal durumlarının kıyaslanması için İnsani Gelişme Endeksi kullanılmaktadır. İGR’nin temelini oluşturan İGE üç alt endeksin yardımıyla oluşturulmaktadır. Bunlar; uzun ve sağlıklı bir yaşam, bilgi ve yeterli yaşam standardıdır. Uzun ve sağlıklı bir yaşam, yaşam beklentisi ile elde edilirken; bilgi, eğitim endeksi ile; yaşam standardı da gelir endeksi ile ölçülür.

TABLO 3: İGR STANDARTLARI

Kriter

Max. Değer

Min. Değer

Doğumda Yaşam Beklentisi(yıl)

85 25

Yetişkin Okuryazarlık Oranı(%)

100 0

Brüt

Okullaşma Oranı (%)

100 0

Kişi Başına GSYİH ($) 40,000 100

Kaynak: DPT, Türkiye’nin İGE ve Endeks sıralamasının Analizi” (çevrimiçi) http://www.dpt.gov.tr/DocObjects/View/13562/Turkiyenin_Insani_Gelisme_EndeksiveEndek

sSiralamasininAnalizi.pdf , 23 Mayıs 2012

302

2010 yılı İGE ‘ sine konu olan ülke sayısı 169 dur. 2011’de bu sayı 187’ye çıkmıştır. Türkiye ise bu sıralamada 92.’dir. İGE hesaplamasında zaman zaman formül değişikliğine gidilmiştir. Bu nedenle, ülke verilerinin yıllar itibarıyla karşılaştırılabilirliği bozulduğundan, bu eksikliği gidermek amacıyla en son belirlenen formül kullanılarak önceki dönem verileri 5 yıllık aralıklarla yeniden hesaplanıp yayımlanmaktadır. Bu değişiklikler neticesinde ülkelerin önceki yıllar sıralamasında veya İGE puanlarında oynamalar görülebilmektedir.

İGE sıfır ile bir arasında bir değer almaktadır. Değerin bire yaklaşması istenen bir durum olup, insani gelişmişliğin arttığını göstermektedir. İGE sonuçlarına göre de ülkeler üç gruba ayrılır. Endeks değeri;

1. 0.800-1 aralığında olan ülkeler “Yüksek İnsani Gelişmişlik (YİG)” grubuna,

2. 0.500 -0.799 değerleri arasında olan ülkeler “Orta İnsani Gelişmişlik (OİG)” grubuna,

3. 0-0.499 olan ülkeler de “Düşük İnsani Gelişmişlik (DİG)” grubuna girer.

2011 verilerine göre 187 ülkeden 94 ü YİG,47 si OİG,46 sı DİG grubu ülkesidir.

Tablo 4’te görüldüğü gibi 2011 verilerine göre en yüksek insani gelişmişliğe sahip ülke Norveç’tir. O’nu Avustralya ve Hollanda izlemektedir. Türkiye ise 92.sırada yer almaktadır. Sonlarda olan ülkeler ise Afrika ülkelerinden oluşmaktadır.

TABLO 4: İNSANİ GELİŞME ENDEKSİ

ÜLKELER İGE ÜLKELER İGE

1.NORVEÇ 0,943 14.İZLANDA 0,898

2.AVUSTRALYA 0,929 15.KORE 0,897

3.HOLLANDA 0,910 16.DANİMARKA 0,895

4.ABD 0,910 17.İSRAİL 0,888

5.YENİZELANDA 0,908 18.BELÇİKA 0,888

6.KANADA 0,908 19.AVUSTURYA 0,886

7.İRLANDA 0,908 20.FRANSA 0,884

8.LİHTENŞTAYN 0,905 92.TÜRKİYE 0,699

9.ALMANYA 0,905 183.ÇAD 0,328

10.İSVEÇ 0,904 184.MOZAMBİK 0,322

11.İSVİÇRE 0,903 185.BURUNDİ 0,316

303

12.JAPONYA 0,901 186.NİGER 0,295

13.ÇİN 0,898 187.KONGO 0,286

Kaynak: İGR 2011, “Sürdürülebilirlik ve Eşitlik”, (çevrimiçi) http://hdr.undp.org/en/media/HDR_2011_TR_Summary.pdf , 23 Mayıs 2012

İnsani gelişmeyi birçok faktör etkilemektedir. Mesela, ülkelerin ekonomik büyüklükleri ile insani gelişmişlik seviyeleri arasında karşılıklı bir ilişki vardır. Bu ilişkide ekonominin büyümesi insani gelişmişliği arttırırken, beşeri sermaye birikimi de ekonomik büyümeyi beslemektedir. Yine de ekonomik büyümenin yüksek olması insani gelişmişliğin de yüksek olması anlamına gelmemektedir.

Tablo 5’’te 2010 yılı verilerine göre dünyanın ilk 20 büyük ekonomisine sahip olan ülkeler ile insani gelişmişlik seviyeleri karşılaştırılmaktadır. Buna göre dünyanın en büyük ekonomisine sahip olan ABD, insani gelişmişlikte 4. sırada yer almakta, insani gelişmişlikte 1. Sırada yer alan Norveç ise dünyanın ilk 20 büyük ekonomisi içinde yer almamaktadır. BRIC ülkelerine (Brezilya, Rusya, Hindistan, Çin) bakacak olursak, bu ülkeler çok yüksek nüfusa sahip oldukları için insani gelişmişlikte oldukça aşağı sıralarda yer almaktadırlar.

TABLO 5: ÜLKELERİN EKONOMİK BÜYÜKLÜK VE İNSANİ GELİŞMİŞLİK SIRALAMASI

ÜLKELER MİLLİ GELİR BÜYÜKLÜK SIRASI

İNSANİ GELİŞME SIRASI

ABD 1 4

ÇİN 2 89

JAPONYA 3 11

ALMANYA 4 10

FRANSA 5 12

İNGİLTERE 6 26

BREZİLYA 7 73

İTALYA 8 23

KANADA 9 8

HİNDİSTAN 10 119

RUSYA 11 85

İSPANYA 12 20

304

AVUSTRALYA 13 2

MEKSİKA 14 56

KORE 15 12

HOLLANDA 16 7

TÜRKİYE 17 83

ENDONEZYA 18 108

İSVİÇRE 19 13

POLONYA 20 41

Kaynak:Türkiye’de İnsani Gelişme Ekonomik Büyüme Enstitüsü,Türkiye’de İnsani Gelişme Ekonomik Büyüme İlişkisi,Ekim 2011.

Türkiye ise milli gelir büyüklüğü sırasında 17. sırada yer almasına rağmen insani gelişmişlikte 83. sırada yer almıştır. 2011 de ise bu sıra 92 olmuştur. Türkiye’nin milli gelir büyüklüğü ve insani gelişmişlik sıralaması arasında yüksek bir ters ilişki vardır. Bunun anlamı, Türkiye’nin ekonomik büyüklüğünü insani gelişmişlik için yeterince kullanmadığıdır. Ekonomik büyüme ile elde edilen gelir, alt tabakaya yayılmamış ; adaletsiz gelir dağılımının önüne geçilememiş demektir.

İGR'ler insani gelişme ve büyüme gibi istatistiki veriler yayınlamanın yanında her yıl farklı bir global sorun üzerine yoğunlaşmaktadır. 1990 yılında “İnsani Gelişme Kavramı ve Ölçülmesi” başlığı ile çıkarılmaya başlanılan raporlar ileriki yıllarda sırasıyla aşağıda yer alan ana temalara yoğunlaşmıştır.

2011 İGR ' ye göre insani gelişme yönünden 187 ülke arasından ilk sırada yer alan ülke Norveç'tir. Bu sıralamada en altta yer alan ülke ise Kongo'dur. Türkiye ise bu sıralamada 92. ülkedir. Söz konusu ülkelerin İGE’sini oluşturan göstergelere bir göz atalım;

305

TABLO 7: SAĞLIK GÖSTERGELERİ

İGE sıralaması

Ülkeler

Sağlık,Kamu harcamaları (GSYH%)

Beş yaş altı ölüm hızı (1000 canlı doğumda)

Doğumda yaşam beklentisi

(yıl)

Sağlık Endeksi

1 NORVEÇ 7,5 3 81.1 0,96

92 TÜRKİYE 3,4 20 74.0 0,85

187 KONGO 1,2 199 48,4 0,45

Kaynak :UNDP, Human Development Report, 2011

Ekonomik gelişmelerin önündeki en büyük engellerden biri ülkelerin sağlık sektöründeki aksaklıklardır.

Uzun bir yaşamdan yoksun olma, insani yoksulluğun ilk göstergesi olarak kabul edilmekte, UNDP hesaplamalarına göre 40 yaşın altında yaşam süresi “İnsani Yoksulluk” olarak ele alınmaktadır. İlk sırada yer alan Norveç'te bir insanın yaşam süresi en altta yer alan Kongo'dan

yaklaşık iki kat daha fazladır.

Norveç'te sağlık harcamalarına ayrılan pay Türkiye'den yaklaşık iki kat, Kongo' dan ise yaklaşık 7 kat daha fazladır. Bin canlı doğumda Norveç'te 5 yaş altı ölüm hızı 3 iken Kongo'da 199'dur. Türkiye'de ise bu sayı 20'dir.

TABLO 8: EĞİTİM GÖSTERGELERİ

ÜLKELER

Eğitim Alanında Kamu Harcamaları (GSYİH %)

Yetişkin Yazarlık Oranı

(iki cinsiyette de)

Eğitim Endeksi

NORVEÇ 6,8 Mevcut Değil 0,99

TÜRKİYE 2,6 90,8 0,58

KONGO Mevcut Değil 66,8 0,36

Kaynak: UNDP, Human Development Report, 2011

306

Eğitim harcamaları kalkınmada önemli bir göstergedir. Eğitim imkanlarından yoksun olmak, insani yoksulluğun ikinci göstergesi kabul edilmektedir. Hesaplamalarında yetişkin okur yazarlığı oranı, eğitim süresi, eğitimde brüt kayıt diğer kriterleri oluşturmaktadır. Ülkelerin kalkınmışlık düzeylerinin artması için eğitim hayatı büyük yer kaplarken eğitim düzeyi ve okullaşma oranları az gelişmiş ülkeler açısından hala önemli insani kalkınmamışlık boyutlarındandır. Norveç’te eğitim endeksi 0,99 iken Kongo'da 0,36, Türkiye'de ise 0,58'dir.

TABLO 9: GELİR GÖSTERGELERİ

ÜLKELER

Kişi Başına Düşen

GSYH (sabit 2005

uluslararası $)

Kişi Başına Düşen

GSMH

(sabit 2005

uluslararası $)

Gelir Endeksi (kişi başına düşen GSMH)

NORVEÇ 47,676 47,557 0,883

TÜRKİYE 11,209 12,246 0,689

KONGO 290 280 0,147


Gelir artışları,insani gelişme için gerekli ama yeterli değildir.Yüksek gelir hiçbir zaman gelişmişlik ile özdeşleştirilmemiştir. Bir çok konuda fikir ayrılığına düşen iktisatçılar ve politikacılar bile bu konuda hemfikirdirler. Kalkınmanın sağlanabilmesi için meydana gelen gelir artışının tabana yayılması gerekmektedir.

İGE gelir kriteri max. değeri 40,000 olmasına rağmen Norveç’te kişi başına düşen hem GSYH,

hem de GSMH bu değerin üzerindedir.Min değerin 100 olduğu bilgisi ışığında Kongo ise bu değerden çok az bir miktar yukarıdadır.

307

TABLO 10: EŞİTSİZLİK

ÜLKELER

Gini Katsayısı

Eşitsizlik Nedeniyle Yaşam Beklentisi Kaybı (%)

Eşitsizlik Nedeniyle Eğitimde Kayıp

Eşitsizlik Nedeniyle Gelir Kaybı

Eşitsizlik Düzeltilmiş İGE

NORVEÇ 25,9 3,7 2,2 10 0,890

TÜRKİYE 39,7 12,8 27,4 26,5 0,542

KONGO 44,4 50 31,2 36,9 0,172


İnsani gelişmişlik endeksi bir ülkedeki temel insan gelişimi başarısının ortalama ölçümüdür. Tüm ortalamalarda olduğu gibi, İGE ülke seviyesindeki nüfus yoğunluğu ve insan gelişimi arasındaki eşit olmayan dağılımı kamufle eder.

Eşitsizliğe Uyarlanmış İGE (EUİGE) bir ülkenin sağlık, eğitim ve gelir alanındaki kazanımlarını dikkate almakla kalmayıp bunların o ülke içinde nasıl dağıldığını da ele alıyor ve ülkenin her bir boyuttaki ortalama kazanım düzeyinden eşitsizlik oranı “düşülerek” hesaplanıyor. Bir ülkede insanlar arasında eşitsizlik yoksa EUİGE ile İGE değerleri eşit durumda oluyor; eşitsizlik arttıkça EUİGE sıralaması da düşüyor. Bu olgu da, insani gelişme düzeyini temsil ediyor. Eşitsizliğe Uyarlanmış İGE, bir ülkenin sağlık, eğitim ve gelir alanlarındaki ortalama kazanımlarını dikkate almakla kalmıyor, aynı zamanda bu kazanımların vatandaşlar arasında nasıl paylaştırıldığına bakıyor; her bir alandaki ortalama değerden eşitsizlik oranını “düşüyor”. Eşitsizlik denkleme dâhil edildiğinde Norveç'in İGE değeri 0,943 ten 0,890 a,Türkiye’nin İGE değeri, 0,699'dan 0,542 ye ,Kongo'nun ise 0,286'dan 0,172 ye düşmektedir.

Eşitsizlikten dolayı kaynaklanan ortalama kayıp Yüksek İGE ülkelerinde %20,5 , Avrupa ve Orta Asya ülkelerinde ise de %12.7dir.

TABLO 11: SÜRDÜRÜLEBİLİRLİK

ÜLKELER

Kişi Başına Düşen Sera (CO2 eşdeğeri ton)

Tatlı Su Çekme(gerçek toplam yenilenebilir su kaynakları %)

Kişi Başına Karbondioksit Emisyonu (büyüme 1970-2008 %)

Orman Alanı (bin hektar)

Çevresel Performans Endeksi

NORVEÇ 5,8 0,8 1 9,912 81,1

TÜRKİYE 1,4 8,8 3,2 11,096 60,4

308

KONGO 1,9 Mevcut Değil -3,3 154,758 51,6


Birleşmiş Milletler çatışı altında çalışmakta olan UNDP , raporlarında 1994 yılından itibaren ‘sürdürülebilirlik’ kavramını da ele almaktadır. Bu kavram doğal kaynaklara ve çeveye dayalı bir kalkınma anlayışını ifade etmektedir. Çevresel sürdürülebilirlik ile eşitlik arasında hem günümüzde hem de gelecekte kuvvetli bir bağ vardır. Sürdürülebilirlik, sadece çevresel bir inceleme konusu olmanın da ötesinde, tüm yaşamı etkileyecek problemlerin önüne geçilebilmesi için bizlere veriler sunmaktadır.

İnsani Gelişim Raporuna baktığımızda Norveç ile Kongo değerleri arasında oldukça yüksek farklar bulunduğunu görüyoruz. Olaya başka bir boyuttan bakacak olursak, Kongo’daki değerler ne kadar olumsuz olursa olsun veya Norveç’in değerleri ne kadar iyi olursa olsun sürdürülebilirlik kavramı çevre ile ilgili olduğu için herhangi bir yerde doğal kaynaklarda meydana gelecek bir kötüleşme gelecek nesilleri daha zor şartlarda yaşamak zorunda bırakmaktadır.

TABLO 12: DEMOGRAFİK GÖSTERGELER

ÜLKELER Toplam Nüfus(bin)

Kentsel Nüfus (nüfusun %)

Kadın Nüfus(bin)

Erkek Nüfus(bin)

NORVEÇ 4,924,8 79,8 2,458,75 2,466,0

TÜRKİYE 73,639,6 70,1 36,915,96 36,723,63

KONGO 67,757,6 35,9 34,056,79 33,700,79

Kaynak: UNDP, Human Development Report, 2011.

Yüksek nüfus artışı ve yüksek doğurganlık oranları ekonomik büyüme ve insani gelişmişliğin sağlıklı işlemesi yönünde engeldir. İnsani gelişmeyi sağlamada gelirin tüm toplumca paylaşılması , büyüme ve gelişmenin daha sağlıklı olmasını sağlar.Büyük nüfusa sahip ülkelerde gelir dağılımında eşitliği sağlamak daha zordur. Dünyanın en kalabalık ülkesi olan Çin’de gelir dağılımında eşitlik olması gereken seviyeden çok uzaktadır.

Norveç'te toplam nüfusun azlığı dikkat çekmektedir. Bu durumda gelir dağılımında adaletin sağlanması daha kolaydır. Norveç ile kıyaslandığında Türkiye nüfüsu yaklaşık 18 katıdır ve bu rakam, raporda sonuncu sırada yer alan ülke nüfusundan daha fazladır.

Türkiye'nin 2011 İGE değeri 0,699’dur ve 187 ülke arasından 92. sırada yer almaktadır. 1980 ve 2011 yılları arasında Türkiye'nin İGE değeri 0,463 den 0,699’e yükselmiştir, bu artış %51 civarındadır ve yıllık ortalama artış da %1,3 civarındadır.

Türkiye'nin 2011’deki İGE sıralaması 2010’daki ulaşılabilir verilere ve 2011’deki methodlara göre hesaplanırsa 95/187’dir. 2010 İGR’ de, Türkiye 169 ülke arasından 83. sırada yer almıştır.

309

Ancak, yayınlanan raporları daha önce yayınlanan raporların veri ve sıralamalarıyla kıyaslamak

daima yanıltıcıdır. Çünkü İGE’ye dahil olan ülke sayısı değiştiği gibi methodlar da değişmiştir.

Tablo 13; Türkiye’nin İGE göstergesindeki gelişimini göstermektedir. 1980 ve 2011 yılları arasında Türkiye'nin doğumda yaşam beklentisi 17,4 değerinde, ortalama eğitim yılı 3,6 değerinde ve beklenen eğitim yılı 4,9 seviyesine artmıştır. 1980 ve 2011 yılları arasında Türkiye'nin kişi başına düşen GSMH’sı yaklaşık %119 artmıştır.

TABLO 13: TÜRKİYE’NİN YILLAR İTİBARİYLE İGE GELİŞİMİ

YILLAR Doğumda yaşam Beklentisi

Beklenen

okullaşma yılı

Ortalama

okullaşma yılı

Kişi Başına düşen GSMH

IGE değeri

1980 56,5 7 2,9 5,595 0.463

1985 60,1 7,8 4 6,332 0.518

1990 63,1 8,4 4,5 7,683 0.558

1995 66,1 9,2 4,8 8,210 0.588

2000 69,5 10,3 5,5 9,260 0.634

2005 72,1 11,2 6,1 10,840 0.671

2010 73,7 11,8 6,5 11,841 0.696

2011 74 11,8 6,5 12,246 0,699

Kaynak: Human Development Report 2011, (çevrimiçi) http://hdrstats.undp.org/images/explanations/TUR.pdf , 20 Mayıs 2012.

310

Resim 2: TÜRKİYE'NİN 1980 - 2011 YILLARI ARASINDA İGE BİLEŞENLERİ


Diğer ülkelere oranla ülkeleri değerlendirirsek; Uzun vadeli gelişimin diğer ülkelere göre değerlendirilmesi hem coğrafi konumları bakımından hem de İGE değerleri açısından yararlı

olablir. Örneğin 1995 ve 2011 arasındaki periyod boyunca artan İGE’lerine karşın Türkiye, Ermenistan ve Moldova farklı derecelerde ilerleme gösterdiler. RESİM 3: TÜRKİYE, ERMENİSTAN VE MOLDOVA’ NIN İNSANİ GELİŞİMİ

311


Türkiye’nin 2011 yılında 0,699 olan İGE değeri; ortalaması 0,741 olan yüksek İGE grupları ve ortalaması 0,751 olan Avrupa - Orta Asya ülkelerinden daha düşüktür. 2011 İGE sıralaması ve nüfus yoğunluğu bakımından Türkiye'ye yakın Avrupa ve Orta Asya ülkelerinden Sırbistan ve Azerbaycan'ın İGE sıralaması sırasıya 59 ve 91'dir.

Komşumuz Yunanistan’ın İGE sıralamasına bakacak olursak 2011’de 29. sıradadır. İGE’i 0.889’dur.0.873 olan OECD ortalamasının ve 0.682 olan dünya ortalamasının üzerindedir. Yani Yüksek insani gelişmişlik grubu içinde yer almaktadır. Yunanistan’da eğitim endeksi de yüksektir. 0,861 ile üst sıralarda yer almaktadır. Türkiye’nin eğitim endeksi 0.583’tür. Görüldüğü gibi arada büyük fark vardır.

TABLO 14: ÜLKELERİN 2011 YILI DEĞERLERİ

Ülkeler

IGE değeri

İGE sırası

Doğumda yaşam beklentisi

Beklenen

okullaşma yılı

Ortalama

okullaşma yılı

Kişi Başına Düşen GSMH

Türkiye 0.699 92 74.0 1.8 6.5 12.246

Sırbistan 0.766 59 74.5 13.7 10.2 10.236

Azerbaycan 0.700 91 70.7 11.8 8.6 8.666

Avrupa ve

Orta Asya

0.751 - 71.3 13.4 9.7 12.004

Yüksek İGE 0.741 - 73.1 13.6 8.5 11.579


Cinsiyet Eşitsizliği Endeksi; 2012 İGR’nin ana konusu toplumsal cinsiyet eşitliği ve kalkınma olmuştur.Cinsiyet eşitsizlik indeksi 3 boyutta da cinsiyet bazlı eşitsizlikleri yansıtır.-üreme sağlığı , güçlenme, ekonomik aktivite- Üreme sağlığı anne ölümü ve adölsan doğurganlık oranı ile ölçülür. Güçlenme ise parlementerlerin her iki cinsiyete göre ve her iki cinsiyetin orta ve yüksek eğitime ulaşımına göre düzenlenmesiyle ölçülür. Ekonomik aktivite de her iki cinsiyetin işgücü piyasası iştiraki oranına göre ölçülür.

2011 endeksinde Türkiye 0,443’lük değerle 146 Ülke arasından 77. sıradadır. Türkiye’de parlementerlerin olduğu %9.1’lik oran kadındır. Yetişkin kadınların, %46,7’lik erkek muadillerine nazaran orta ve yüksek eğitime ulaşma oranı %27,1dir. Her 100.000 canlı

312

doğumda 23 kadın gebeliğe bağlı nedenlerden dolayı ölüyor ; ve adölasan doğurganlık oranı 1000 canlı doğumda 39.2 oranında görülmektedir. İş gücü piyasasındaki kadın katılımı %69.6 oranında olan erkeklere nazaran %24tür.

14.6. Mutluluk Endeksi

Son zamanlarda toplumların refahını ölçmek birçok tartışmaya konu olmuştur. OECD tarafından hazırlanan mutluluk endeksi hayatları şekillendiren politika oluşma sürecinde bu tartışmaya vatandaşları da dahil ederek vatandaşların daha aktif rol almasını amaçlamaktadır.

Yakın zamanda OECD toplumların refahını ölçme çalışmalarına dahil oldu. Bu ölçümü 11 başlıkta yapmaktadır. Bunlar; ev, gelir, iş, topluluk, eğitim, çevre, yönetim, sağlık, yaşam memnuniyeti, güvenlik ve iş – yaşam dengesidir. Her konu belli göstergeler üzerine inşa edilmiştir. Konular göstergelerin ortalaması alınarak hesaplanır. Örneğin; İş-Yaşam Dengesi üç ayrı göstergeye dayanmaktadır; uzun saatler çalışan sayısı, çalışan annelerin yüzdesi, ve insanların eğlence ve kişisel aktivitelere ayırdığı zaman.

İskandinav ülkeleri bu endekste üst sıraları paylaşırken alt kısımlarda ise Afrika ülkeleri yer almaktadır. Türkiye’de son iki yılda vatandaşların yaşam kalitesinin artırılmasında önemli bir ilerleme kaydedilmesine rağmen, mutluluk endeksi diğer ülkelere göre düşük bir sırada yer almaktadır. Türkiye'de ortalama hane halkı geliri 2008 yılında 11,081 USD idi. Bu, OECD ortalamasının altındadır. En üst sırada yer alan Danimarka'da ise bu gelir 22,929 USD’dir.

İstihdam açısından, Türkiye'de 15 ile 64 yaşları arasındaki insanların % 46'sının ücretli bir işi vardır. İnsanlar bir yılda ortalama 1918 saat çalışmaktadır. OECD ülkeleriyle kıyaslandığında

bu oran fazladır. Annelerin % 24'ü çocukları okula başladıktan sonra işe başlamaktadır. Yani aile ve kariyer dengesi konusunda kadınlar güçlüklerle karşılaşmaktadır. Danimarka'da ise 15-

64 yaşları arasındaki insanların %73'ünün ücretli bir işi vardır. Yılda ortalama çalışma saati ise 1563'tür. Annelerin %71'i çocukları okula başladıktan sonra işe başlamaktadır. Yani denge konusunda başarılılardır.

İyi bir eğitim, iş bulma için önemli bir koşuldur. Türkiye'de, sadece 25 ile 64 yaş arası yetişkinlerin% 30'u lise diplomasına eşdeğer bir diplomaya sahiptir. Danimarka'da ise bu oran %75'tir.

Sağlık açısından, Türkiye'de doğumda yaşam beklentisi 73.6 yıldır. Yani yaklaşık altı yıl OECD ortalamasının altındadır. Danimarka'da doğumda yaşam beklentisi 78,8 yıldır.

İnsanların% 79 onlar ihtiyaç duydukları zaman güvenebileceğini birini tanıyor. % 91 olan OECD ortalamasının daha düşük. Danimarka ortalaması ise, %97. Seçmen katılımı son seçimlerde % 84 idi. Bu rakam% 72 olan OECD ortalamasının üzerindedir.

313

Sorulduğunda, Türkiye'de insanların% 28'i hayatlarından memnun olduklarını söylemiştir. Bu değer, % 59 olan OECD ortalamasının çok altındadır. Ve Danimarka halkının %90 ı hayatından memnun olduğunu söylemiştir.

14.7. Sonuç

Kalkınmanın temel amacı insanlara uzun, sağlıklı ve rahat bir yaşam sağlayabilmektir. İktisat literatüründe ayrı bir kavram olarak ortaya çıktığı II. Dünya Savaşı’ndan günümüze kadar geçen süreç içerisinde kalkınma, değişik olguları şemsiyesi altında toplamıştır. Ekonomik olarak iyi bir düzeyde olan ülkelerde sorunların çözülememiş olması kalkınma tanımında genişlemelere yol açmıştır. Artık kalkınmışlık düzeyi ölçülürken salt iktisadî faktörlerle değil, iktisadî kalkınmayı doğrudan veya dolaylı bir şekilde etkileyen politik, psikolojik ve kültürel faktörler ile bunlar arasındaki karşılıklı etkileşimin hesaba katılmaktadır.

Bu ölçümde gelir genellikle öncelikli bir kıstas olmuştur fakat kalkınmışlık düzeylerinin belirlenmesinde yeterli değildir. Birçok ülkede ekonomik büyüme yanında eşitsizlik de

getirmiştir.

Gerçek anlamda barış, huzur ve refah ancak çok yönlü bir kalkınma programı uygulanması halinde sağlanabilir. Kalkınma seviyesinin yükselmesi beraberinde yaşan standartlarını da yükseltecektir.

BM'in her yıl yayımladığı insani gelişmişlik raporlarıyla bireylerin yaşam standartlarını yükseltmeyi amaçlayan ideal bir dünya yaratılmaya çalışılmaktadır.

Türkiye'nin İGE sıralaması yıldan yıla artış göstermiştir fakat yine de gelir sıralamasına bakıldığında bununla paralellik göstermediği görülmektedir. Türkiye'nin sırasında bir değişiklik olması, diğer ülkelerin performanslarıyla da yakından ilgilidir.

Bu çalışmada iktisadi kuramlar ön plana çıkarılmış olsa da, kalkınmanın toplumsal düzen üzerindeki etkisi, somut verilere dayandırılabildiği için analiz yaparken kolaylık sağlamaktadır. Ayrıca uluslararası ilişkilerde kalkınmışlık düzeyi belirleyici bir unsurdur.

Ülkelerdeki imkanlar açısından farklılıklara dayanan çalışmamızda vardığımız nokta Maalesef üzücüdür. Kongo'da bir çocuk günlerce hiçbir şey yemeden yaşam mücadelesi veriyorken ve aslında en doğal hakkı olan yaşama hakkını bile gerçekleştiremiyorken, Norveç’te bir çocuk hayatın sağladığı bütün olanaklarından faydalanabilmektedir.

314

Uygulamalar

315

Uygulama Soruları

316


Kalkınma disiplini, 2. Dünya Savaşından sonraki dönemde ortaya çıkmış, zaman içinde ölçütlerinde genişleme yaşanmıştır. Bu dönemde ekonomik büyümeyle eşdeğer tutulan bu kavram zaman içinde değişmiştir. Dünyanın yarısından fazlasını az gelişmiş ülke olarak adlandırılan ülkelerin ulaşmaya çalıştığı bir amaç olmuştur.

Ülkedeki gelir artışının fazla oluşu o ülkenin gelişmiş bir ülke olarak adlandırılabilmesi için yeterli değildir. Sadece sayısal olarak gelişmeyi ifade eden büyümeye karşın kalkınma bunun yanında toplumdaki bireylerin sosyal açıdan da refaha kavuşmasını kapsar. Bunların ölçümleri günümüzde BM, OECD gibi tarafından yapılmaktadır. Bu ölçümler insani gelişmeyi, gelirin yanı sıra eğitim ve sağlığa ilişkin göstergeleri de dikkate alarak ölçmeyi hedefleyen bir endekstir.

Türkiye, ekonomik anlamda son yıllarda gösterdiği ilerlemelere rağmen insani kalkınma sıralamasında ekonomik sıralamasından daha geride yer almaktadır. Bu çalışmada, Türkiye’nin İGE değerleri, mutluluk endeksleri, ve bu sıralamalarındaki yerinin kullanılan yöntem, veriler ve diğer ülkelerin performansları çerçevesinde analiz edilmeye çalışılmıştır.

317

Bölüm Soruları

1)

2)

3)

4)

5)

6)

7)

8)

9)

10)

Cevaplar

1)

2)

3)

4)

5)

6)

7)

8)

9)

10)

318

KAYNAKÇA

AKDİŞ, Muhammed; (2004), “Kısa Vadeli Sermaye Hareketlerinin Yol Açtığı Finansal Krizler ve Bu Krizleri Önlemede Kullanılabilecek Araçlar: Tobin Vergisi”, Active Bankacılık ve Finans Dergisi, 6 (36), ss. 36–48.

AKINCI G. Y., AKINCI M. YILMAZ Ö., "Stock – Watson Eşbütünleşme Analizi Yardımıyla Altın Fiyatları MekanizmasıI Üzerine" Ekonomik Yaklasim. 2013; 24(86): 55-81

Aktan Coşkun Can ve Vural İstiklal, (2004), Globalleşme Sürecinde Çokuluslu Şirketler,

AKTAŞ, BOZOK vd. (2012), "Türkiye'de Altın: Dış Ticaret, Cari İşlem Dengesi ve Büyüme Üzerine Etkisi", TCMB Ekonomi Notları Dergisi, S. 2012-29, Ankara

Akyüz, Yılmaz. 2009, Sermaye Bölüşüm Büyüme, Ankara: Eflatun Yayınevi.

Alkın, Erdoğan. 1992, Gelir ve Büyüme Teorisi, İstanbul: Filiz Kitabevi.

Alpago, H.; IMF Türkiye İliskileri; Ötüken Yayınları, İstanbul, 2002; s.13

Apak Sudi; “Uluslararası Finansal Teknikler”, Bilim ve Teknik Yayınevi, 2. Baskı, İstanbul, 1995

Arasındaki Nedensellik İlişkisi”, İstanbul Üniversitesi İİBF Ekonometri

ASLAN Sinan, (2001), Altın ve Gümüş İşlemleri Muhasebesi( Aracı Kurumlar, Bankalar), Türkmen Kitabevi, İstanbul

AY, Ahmet ve Fatih MANGIR; (2007), “Uluslararası Finansal Entegrasyon Bağlamında Sermayenin Vergilendirilmesi: Tobin Vergisi”, Maliye Dergisi, 153, ss. 123–141.

Aytaç, Ö.; Örgütler: Sosyolojik Bir Perspektif; Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt:14, Elazığ, 2004; s.189

Bakker ,A.F.P,(1996) International Financial institutions, Addison Wesley Logman Ltd,

England

Barışık, S. (2001). Para Kurulu Sistemi, Üstünlükleri ve Zayıf Yönleri, Gazi Üni. İİBF Dergisi, Sayı: 2, ss.51–68.

Barro R.J. (2005), "IMF programs: Who is Chosen and What are the Effects," Journal

of Monetary Economics, pp. 1245-1269

Basu, A.K, Chau, N. (2007), “A Risk- Based Rationale For Two-Way Capital Flows:

Başak Ramazan, 50 Soruda Kara Para Ve Kara Paranın Önlenmesi, Bankalar Birliği Yayınları, No:206, 1998, s1

http://www.scopemed.org/?jid=94

http://www.scopemed.org/?jid=94&iid=2013-24-86.000

319

Başbuğ F., Koç M., Karapara, İkinci Basım, İstanbul, Tekin Yayınevi. 1981

BAŞÇI, Erdem, “2013 Ekim Enflasyon Raporu Basın Toplantısı”, TCMB, Ankara,

Başoğlu, U. ve diğerleri. “Finans Teori Kurum Uygulama”, 1. Baskı, Bursa, Ekin

Kitapevi, 2001

Bayar, F.; Küreselleşme Kavramı ve Küreselleşme Sürecinde Türkiye; Uluslararası Ekonomik Sorunlar Dergisi, Sayı 32; s.27; http://www.mfa.gov.tr/data/Kutuphane/yayinlar/EkonomikSorunlarDergisi/sayi32/firatbayar.p

df

Bayraktutan Yusuf, (2003), Bilgi ve Uluslar arası Ticaret Teorileri, Cumhuriyet

Üniversitesi

BDDK, Bankacılık Düzenleme ve Denetleme Kurumu (2013). “Basın Açıklaması”, Sayı: 2013/32

Begg, I. Hodson, D ve Maher, I. (2003) “Economic Policy Coordination in the European Union”, National Institute Economic Review, No:183, 66-77.

Benjamin C. ve Kimhi A., (2006), «Farm Work, Off-Farm Work, and Hired Farm

Labour:Estimating a Discrete-Choice Model of French Farm Couples' Labour

DecisionsEstimating a Discrete-Choice Model of French Farm Couples' Labour Decisions,» European Review of Agricultural Economics, cilt 33, no. 2, pp. 149-171,

Bernanke, B. et al. (1999). Inflation Targeting:Lessons From The International

Experience, New Jersey: Princeton University Press.

Bernanke, B.S. & Mishkin, F.S. (1997). Inflation Targeting: A New Framework for

Monetary Policy? NBER Working Paper, No: 5893,

http://www2.gsb.columbia.edu/faculty/fmishkin/PDFpapers/w5893.pdf (10.04.2007),

BİLGİÇ İdil, (2012), Türkiye Ekonomi Politikaları Araştırma Vakfı

Bilgili, E., (2007). Gümrük Birliği Sonrası Türkiye’nin Batı Avrupa’ya Olan İhracatının Sektörel Analizi. Ege Akademik Bakış Dergisi 7 (1) 239-250.

Birdişli, F.; Birleşmiş Milletler (BM)’in Uluslararası Sorunları Önleyebilme Yeteneği; Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, Volume 3 / 11, Spring 2010; s.175; http://www.sosyalarastirmalar.com/cilt3/sayi11pdf/birdisli_fikret.pdf

Birikim ve Büyüme, İstanbul: İletişim Yayınları.

Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı (2008) :”Türkiye’de Gençlik” http://www.undp.org.tr/publicationsdocuments/NHDR_tr.pdf

http://www.mfa.gov.tr/data/Kutuphane/yayinlar/EkonomikSorunlarDergisi/sayi32/firatbayar.pdf

http://www.mfa.gov.tr/data/Kutuphane/yayinlar/EkonomikSorunlarDergisi/sayi32/firatbayar.pdf

http://www.sosyalarastirmalar.com/cilt3/sayi11pdf/birdisli_fikret.pdf

320

Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı (2011)

Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı (2012)

Bolak, Mehmet. Sermaye Piyasası Menkul Kıymetler ve Portföy Analizi, 4. Bası, İstanbul, Beta Yayımcılık, 2001

Bolgün, K. Evren ve Akçay M. Barış. Risk Yönetimi: Finansal Piyasalarda Risk Ölçüm ve Yönetimine Türkiye Perspektifinden Stratejik Bakış, 1. Baskı İstanbul, Scala Yayıncılık, 2003

BOZDOĞAN M, (2012), "Altın Çağında Yatırım: Altın Depo Hesapları ve Elde Edilen Gelirin Vergilendirilmesi", Vergi Dünyası Dergisi, 374, 172-182

Bozkurt, Veysel. 2000, “Küreselleşme Kavram, Gelişim ve Yaklaşımlar”,

Breustedt G. ve Glauben T. (2007), «Driving Forces Behind Exiting From Farming in,» Journal of Agricultural Economics, cilt 58, no. 1, pp. 115-127

Bulutoğlu, K. ve Kurtuluş, E.(1988), Bütçe Kamu Harcamaları, Filiz Kitabevi, İstanbul.

Büyükakın, T. (2007). Yeni Keynesyen İktisat mı, Yeni Neo-Klasik Sentez mi?, Kocaeli

Üni. Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Yıl:13, Sayı:1, ss.22–36

Büyükakın, T.-ERARSLAN, C.,(2004) “Enflasyon Hedeflemesi ve Türkiye’de Uygulanabilirliğinin Değerlendirilmesi”, Kocaeli Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Kocaeli

Cangöz, Coşkun – Balıbek, Emre (Ed.) (2012a), Hazine İşlemleri ve Çağdaş Hazine Yönetimi, Seçkin, Ankara.

Cannarella ve Piccioni, (2005)«Bridging research and rural areas: the research project "Development dynamics and increases of competitiveness in rural areas,» New Medith, pp. 57-

64, 4

Ceylan Ali ve Korkmaz Turhan. Sermaye Piyasası ve Menkul Değer Analizi, 2. Baskı, Bursa, Ekin Kitapevi, 2004

Comtemporary Issues in Economic (ed) M.Parkin Manchester: Manchester

Çelik K., Güler K. , Koçağra S., Kara Para Aklama Tanımı, Aşamaları, Yöntemleri ve İlgili Uluslararası Çalışmalar, MASAK, Ankara, 2007

ÇETİNEL Gönül,(1992), “Altının Ekonomideki Yeri ve Pazarı”, Jeoloji Mühendisliği Dergisi.

Çev. Kudret Bülbül, Der. Kudret Bülbül, Ankara: Kadim Yayınları,

321

Çev:Nartgün,Ş.S. :“İnsani Gelişme Yeni Bir Paradigma mı Yoksa Tekerleğin Yeniden İcadı mı?” http://dergiler.ankara.edu.tr/dergiler/40/127/896.pdf Savaş,V.F. (1974)

Çiftçi, İ, (2004) Fiyat İstikrarı, Enflasyon, Faiz, İstihdam ve Döviz Kuru Üzerine Bir Değerlendirme, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü

Çörtük, O.; Türkiye IMF ilişkileri ve İlişkilerin Hesap Bazında İşleyişi; 2006

D.VURAL). İstanbul: Plan B Yayıncılık.Dergisi, 71-101.

Dağdemir, Ö., ve Acaroğlu, H., (2011). Türkiye’de Bölgesel Gelir Dağılımının İller Düzeyinde Analizi:1990-2006. Anadolu Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Sayı(1), 39-56.

Darıcı, B, (2006) Makro Ekonomik İstikrarın Sağlanması Açısından Dalgalı Döviz Kuru Sistemi, Mevzuat Dergisi, Sayı: 104

Demir H.İ., Kayıtdışı Ekonomi ve Kara Para İlişkisi, Yayınlanmamış YLS Tezi, Süleyman Demirel Üniversitesi, SBE Maliye Bölümü, 2007

Demir, N., Yavuz, F.,(2010). Hayvancılık Destekleme Politikalarına Çiftçilerin Yaklaşımlarının Bölgelerarası Karşılaştırmalı Analizi. Atatürk Üniversitesi Ziraat Fakültesi Dergisi, 41-2: 113-121

DESA Working Paper, No:10

Devlet Planlama Teşkilatı (DPT). (2001). Kayıtdışı Ekonomi Özel İhtisas Komisyonu Raporu.

Dış Ticaret Dergisi, Sayı 29, Temmuz, ss. 46-80.

Direnmek İçin Nedenler, Çev. Deniz Aytaş, İstanbul: Metis Yayınları.

Doğan,B.B.

DPT: 2603 - ÖİK: 614. [Erişim adresi]: http://ekutup.dpt.gov.tr/ekonomi/

DTM (Dış Ticaret Müsteşarlığı) , ‘’Dünya Bankası Grubu’’, http://www.dtm.gov.tr/DUNYA/ulus/57dnya.htm (08.06.2005

Dumlu, U. ve Ö. Aydın (2008),

Durusoy, S. (2009), “Finansal Liberalleşmenin Sorgulanmasının Nedenleri” www.dtm.gov.tr/dtmadmin

Dünya Altın Konseyi, (2011) Gold 2000, May 2000 Gold Mineral Services Ltd. ,İAB yayınları –2, Kıymetli Madenler ve Piyasaları.

Eğilmez M. ve Kumcu, E.(2008), Ekonomi Politikası, Remzi Kitabevi, İstanbul.

http://dergiler.ankara.edu.tr/dergiler/40/127/896.pdf

http://www.dtm.gov.tr/DUNYA/ulus/57dnya.htm

322

Eğilmez, M. (2009), “Döviz Rezervi”, Ekonomi Dergisi, Kasım 2009.

Eğilmez, M. (2011). Küresel finans krizi. İstanbul: Remzi Kitabevi.

Eğilmez, M. , (2009), Hazine, Remzi Kitabevi

Eğilmez, M.(1997), IMF Dünya Bankası ve Türkiye, Creative Yayıncılık, İsatnbul.

Eğilmez, Mahfi. 2009, Küresel Finans Krizi, İstanbul: Remzi Kitabevi.

EĞİLMEZ, Mahfi; (2009), Küresel Finans Krizi Piyasa Sisteminin Eleştirisi, Beşinci Baskı, İstanbul: Remzi Kitabevi.

Ekonomi Bakanlığı (2012), Faaliyet Raporu, Ankara.

EKONOMİ BAKANLIĞI, (2012), Altın Mücevherat Sektörü, Sektör Raporları, www.ibp.gov.tr/pg/sektorpdf/sanayi/altin_mucevherat.pdf

Ekonomik Yorumlar Dergisi, Y.38, S.4, 2001, ss. 5–28

Elibol, H., Kesici, B. (2004), Çağdaş İşletmecilik Açısından Elektronik Ticaret, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 11, S.303-329.

Emir, M. ve Semra B.(2009), “Uluslararası Sermaye Akımları ve Risk İlişkisi”, Mufad,

Ener, M., Siverekli Demircan E.; Küresellesen Dünyada IMF Politikaları ve Türkiye; Ankara, Roma Yayınları, 2004

Enflasyon Hedeflemesi ve Türkiye’de Uygulanabilirliği”, Banka Mali ve

Engin A., “ 5237 Sayılı Türk Ceza Kanunu ve Karapara Aklama Suçu (II)”, Legal Mali

Hukuk Dergisi, sa. 14, Şubat 2006, s. 382,

Erdener, Gonca – Cangöz, Coşkun (2010), “Hazine Nakit Yönetimi”, Maliye Finans

Yazıları Dergisi, Sayı 88, s. 115-147

EROĞLU, İlhan - Nadir EROĞLU, “ Monetary Transmission Channels and An Assessment

Eroğlu, N.(2008). Türkiye’de Parasal Kesim ve Merkez Bankası İşlemlerinin Analizi, 2.

Baskı, İstanbul: Der Yayınları.

EROĞLU, Nadir (2002), Küreselleşme, Alkan Soyak (drl.), İstanbul: Om Yayınevi.

Erol, N.; Küreselleşme Sürecinde Örgütleri Yeniden Düşünmek; Akademik Bakış, Gazi Üni., Cilt 4, Sayı 7, Kış 2010, s.79, 86

Ertuna, Özcan. Finansal Kurumlar, 2. baskı, İstanbul, Verso A.S. Yayınları, 1986

323

Ertürk, Emin, (1999), Makro İktisat Küresel Ekonomide Makroekonomik Analize Giriş

Fabozzi, J. Frank. Investment Management, Prentice Hall International Edition,1995

Fikirkoca, Ekin; “Alternatif Yatırım Araçları”, Sermaye Piyasasında Gündem, Türkiye Sermaye Piyasası Aracı Kuruluşları Birliği, Sayı 41, Ocak 2006

Finance, Vol:25, 1010-1027

Friedman, M. (1948) "Association A Monetary and Fiscal Framework for Economic

Stability" The American Economic Review, 38(3), 245-264.

Geçirilmiş 4. Baskı Ekin Kitabevi

Giddens, A. (1990). The Consequence of Modernity. Cambridge, MA: Stanford

University

Giddens, Anthony. 2000, “Modernitenin Küreselleşmesi”, Küreselleşme Okumaları,

Gökçen, H.(2005), Yönetim Bilgi Sistemleri Analiz ve Tasarım Perspektifi, Epi Yayıncılık, Ankara.

Gökdere, A. (2001, Güz). Küreselleşmeye Genel Bir Bakış. Ankara Avrupa Çalişmaları

Görgün, S. : “İktisadi Gelişme ve Gelişme İktisadı”, http://www.iudergi.com/tr/index.php/iktisatmaliye/article/viewFile/14024/13234

Görmez, Y., BUDD, C. (2003), Electronic Money Free Banking and Some

Ġmplications for Central Banking, TCMB

Grinberg, R. (2011). “Bitcoin: An Innovative Alternative Digital Currency”. Hatings Science& Technology Law Journal, Vol. 4:1 s.159-208

Grinberg, R. (2012). “Today Techies, Tomorrow the World? Bitcoin”. The Milken Institute Review, s.22-31

Güler A. ve Müslümov A. (2000), “Sermaye Piyasası Gelişmesi ve Ekonomik Büyüme Arasında Nedensellik İlişkisi, OECD ülkeleri Örneği”, Yıldız Teknik Üniversitesi, İİBF, İşletme Bölümü Dergisi, c.1, s18, s10- 20

Gümüşeli, S. (1994), Döviz kuru ve faiz oranı risklerinden korunma yöntemleri, Türkiye Bankalar Birliği Yayınları

Güner, S. (2003). Organize Suç Örgütleri, Karapara ve Aklanması. İstanbul: Bilgi Yayınevi.

Güran, N. (1987), Döviz kuru Sistemleri ve Ekonomik Denge, Dokuz Eylül Yayınları, İzmir

324

Hasgüler, M., Uludağ, M. B.; Devletlerarası ve Hükümetler Dışı Uluslararası Örgütler; Alfa Yayınları, İstanbul, 2010; s. 91-121

Hazine Müsteşarlığı, “Kamu Finansmanı İstatistikleri"

Hirst, P. & Thompson, G., 2000, Küreselleşme Sorgulanıyor, 2. Basım, çev. Erdem, Ç. & Yücel, E., Dost Kitabevi, Ankara.

http://hdr.undp.org/en/countries/

http://kayitdisiekonomi.com/makale/detay.asp?id=26,

http://notoku.com/cografi-bolgelere-dayanmayan-organizasyonlar/

http://www.canaktan.org/ekonomi/cok-uluslu/aktan-makale.pdf

http://www.canaktan.org/yeni-trendler/globallesme/nedenler.htm

http://www.jstor.org/stable /pdfplus/2138387.pdf (10.05.2007):

http://www.sbed.mu.edu.tr/index.php/asd/article/viewFile/56/61

http://www.un.org.tr/BMAnkaraweb.pdf

http://www.un.org.tr/index.php?LNG=1&ID=21

IFC24a ‘’ Basic Facts About IFC’’, http://www.ifc.org/about (25.10.2004)

IMKB. Sermaye Piyasası Araçları, İstanbul, IMKB Eğitim Yayını, 2003

International Monetary Fund www.imf.org

İktisadi ve İdari Bilimler Dergisi, Cilt 4, Sayı 2,

İliskisi, T.C. Merkez Bankası

İnsani Gelişme Raporu 2011: “Sürdürülebilirlik ve Eşitlik”, http://hdr.undp.org/en/media/HDR_2011_TR_Summary.pdf

İnsani Gelişme Raporu 2011:Human Development Report Turkey,

http://hdrstats.undp.org/images/explanations/TUR.pdf Kapar,C. (2009)

Kalaycı, Ş. SPK Lisanslama Sınavlarına Hazırlık, 2. Baskı, Ankara, Asil Yayıncılık, 2006

Kaminsky, G. (2005), “International Capital Flows, Financial Stability And Growth”,

KAPLAN Kemal,(2003), Türkiye’de Kuyumculuk ve Altın, İstanbul Ticaret Odası Yayınları, İstanbul.

http://kayitdisiekonomi.com/makale/detay.asp?id=26

http://notoku.com/cografi-bolgelere-dayanmayan-organizasyonlar/

http://www.un.org.tr/BMAnkaraweb.pdf

http://www.un.org.tr/index.php?LNG=1&ID=21

http://www.imf.org/

325

Kar, M. ve M. A. Kara. (2003), “Türkiye’ye Yönelik Sermaye Hareketleri ve Krizler”,

Kara, M., (2005). Ekonomik Etkileri Açısından Türkiye’deki Sınır Ticaretinin Değerlendirilmesi, Dokuz Eylül Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 7: (3) 60-79

Karaca, G. (2007). Küreselleşme ve Büyük Ortaadoğu Projesi. Malatya: İnönü Üniversitesi

Karaca, S.S. / Sosyal Bilimler Arastırmaları Dergisi. 1, (2010): 157-173

Karlı, B., 2004. Türkiye-AB Dış ticaret yapısı ve gümrük birliğinin Türk tarım ürünleri Dış Ticaretine Etkileri, Türkiye VI. Tarım Ekonomisi Kongresi, 16-18 Eylül 2004, Tokat, 289 296.

Karluk Rıdvan, (2001), Türkiye’de Yabancı Sermaye Yatırımlarının Ekonomik Büyümeye

Karluk Rıdvan, (2002), Uluslararası Ekonomi: Teori ve Politika, Beta Basım Yayım,

Karluk, R., 2001, "Türkiye'de Yabancı Sermaye Yatırımlarının Ekonomik Büyümeye Katkısı", içinde Ekonomik İstikrar, Büyüme ve Yabancı Sermaye, T.C. Merkez Bankası, Ankara.

Karluk, R.; Uluslararası Ekonomik Mali ve Siyasal Kuruluşlar,5. Baskı, Turhan Kitabevi ,Ankara. 2002

Karslı, Muharrem. Sermaye Piyasası Borsa, Menkul Kıymetler, 5. Baskı, İstanbul, Alfa Yayımcılık, 2004

Katkısı. Ekonomik İstikrar, Büyüme ve Yabancı Sermaye, TCMB Yayınları

Kaya, S.; Dünya Bankası ve Dünya Bankasının denetimi; T.C Sayıştay araştırma/inceleme/çeviri dizisi, Balgat – Ankara, 2002, s.46-47 ve 2003

Kaymakçı, O. (2007), Küreselleşme Üzerine Notlar, Nobel Yayın Dağıtım, Şubat,

Kazgan, G., 1988, Ekonomide Dışa Açık Büyüme, Altın Kitaplar Yayınevi, İstanbul.

KAZGAN, Haydar; ÖZTÜRK, Murat; KORALTI, Murat; Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası, T.C.M.B. Yayınları, 2000

KEYDER, Nur; Para Teori, Politika, Uygulama; Bizim Büro Basımevi, 4. Baskı, 1993

KNIGHT, M. (1998). “Developing Countries and Globalization of Financial Markets”. World Development, 26(7): 1185-1200.

Knoks H. W., (2002), «Emerging Trends in Agriculturall -Based Industries in The

Northeast,» Economic Trends, pp. 12-30, September

326

Konuralp, Gürel. Sermaye Piyasaları Analizler, Kuramlar ve Portföy Yönetimi, Alfa

Yayıncılık, 2. Basım, İstanbul, 2005

Korkmaz, T., A, Ceylan. (2007), Sermaye Piyasası ve Menkul Deger Analizi, Gözden

Kula, F. (2003), “Uluslararası Sermaye Hareketlerinin Etkinligi: Türkiye Üzerine Gözlemler”, C.U. İktisadi ve İdari Bilimler Dergisi, Cilt: 4, Sayı :2

Kuznets, (1988), Modern Economic Growth: Rate, Structure and Spread, New Haven:

Yale University Press

Küreselleşme. Ankara: Maliye Bakanlığı AB ve Dış İlişkiler Dairesi Başkanlığı.

Küreselleşmenin İnsani Yüzü, Der. Veysel Bozkurt, İstanbul: Alfa Yayınları, ss. 17-

MASAK, E-PARA VE MALİ SUÇLAR, www.masak.gov.tr/media/portals/masak2/files/TAIEX-LYNES.doc

Mavral Ü., Kayıtdışı Ekonomi İlişkisi ve Türkiye Yansımaları”, Maliye ve Hukuk Yayınları 2003, Ankara

Mehmet Ş., Adıgüzel U. vd. " Uluslararası Ham Petrol ve Altın Fiyatlarının Amerikan Doları ile İlişkisi: Ampirik Bir Uygulama" Akademik Yaklaşımlar Dergisi, Kış 2013, c.4- S2,

139-150

Meydan M. (2008), Forex Piyasası, Elma Yayınları 3. Baskı,Ankara

MISHKIN, Frederic S. “The Channels of Monetary Policy Transmission: Lessons for

MISHKIN, Frederic S. “The Transmission Mechanism and the Role of Asset Prices

MISHKIN, Frederic S.“Symposium on the Monetary Transmission Mechanism ”, Journal of Economic Perspectives, Volume 9, Number 4—Fall, 1995, pp.

Mishkin, F. S. (2007). Para, bankacılık ve finansal piyasalar iktisadı. (Çev. N. Engin, S. Şahin, S. Çiçek, & Ç. Boz). Ankara: Akademi Yayıncılık

MODIGLIANI, Franco, “The Life Cycle Hypothesis of Saving Twenty Years Later”,

Monetary Policy”. NBER Working Paper, No.5464, 1996, pp. 1–27 http://

papers.nber.org /papers/w5464.v5.pdf (10.04.2007)

NARAYAN, P.K., Narayan, S., Zheng, X., 2010, "Gold and Oil Futures Markets: Are

Markets Efficient? "Applied Energy, Vol.87, pp.3299-3303.

Neoliberal Küreselleşme ve Kalkınma, Der. Fikret Şenses, İstanbul: İletişim

Neumann, R. (2006), “The Effect of Capital Controls on International Capital Flows in

327

OECD:“Better Life Index”, http://www.oecdbetterlifeindex.org/about/better-life-

initiative/

OECD:”Better Life Index Turkey” http://www.oecdbetterlifeindex.org/countries/turkey/

OKTAR, Suat - Erkan TOKUCU, “Yeni Bir Para Politikası Hedefleme Stratejisi Olarak

OKTAR, Suat, Merkez Bankasının Bağımsızlığı, Birinci Baskı, Bilim Teknik Yayınları,

Okur, Ahmet, (2002), Türkiye’de İzlenen Esnek Kur Politikasının Ekonomik İstikrar Üzerindeki Etkileri, Celal Bayar Üniversitesi İ.İ.B.F Yay.

Ormanoglu, B. (2004), Yabancı Sermaye Yatırımlarına İliskin Uyuşmazlıkların Çözümünde Uluslararası Tahkim, Devlet Bütçe Uzmanlığı Araştırma Raporu, Maliye Bakanlıgı, Bütçe ve Mali Kontrol Genel Müdürlüğü, Ankara

OYGÜR Vedat, (1990), “Altın Madenciliğinin Yeniden Doğuşu”, Jeoloji Mühendisliği Dergisi.

Öğretmen, E, (2004), Enflasyon Hedeflemesi, TCMB Yayınları

Ömer GÜRKAN* KÜRESELLESME VE YENĐ ULUSLARARASI EKONOMĐK DÜZEN

ÖNDER İzzettin, MAĐ Sermayenin Anayasasıdır, www.members.tripod.com,

Özatay, F. (2012) “Para Politikasında Yeni Arayışlar ve TCMB”, TEPAV, http://www.tepav.org.tr/upload/files/13268900343.Para_Politikasinda_Yeni_Arayislar_ve_T

CMB.pdf

ÖZGÜL Handan, (1992), Dünyada ve Türkiye’de Altın, Türkiye İş Bankası Yayınları, İktisadi Araştırmalar Müdürlüğü.

Özkalp, E., Kırel, Ç.; Örgütsel Davranış; Anadolu Üniversitesi Eğitim, Sağlık ve Bilimsel Araştırma çalışmaları Vakfı Yayın No. 149, Eskişehir, 2001, s. 3

Özsoylu, A.F. (1998). Türkiye’de Kayıtdışı Ekonomi. İstanbul: Bağlan Yayıncılık.

Öztürk, N., Koç, A. (2006), Elektronik Para, Diğer Para Türleriyle KarĢılaĢtırılması ve Olası Etkileri, SÜ İİBF sosyal ve Ekonomik Araştırmalar Dergisi, 207-243.

papers. nber.org/papers/w8617.pdf (14.05.2007)

PARASIZ İlker; Para Politikası, Ezgi Kitabevi, 5.Baskı, Bursa, 1998

Parasız, İ, (2000), Para Banka ve Finansal Piyasalar, Ezgi Yayınları, Bursa

328

Parasız, İ.; Uluslararası Ekonomik Mali Kuruluşlar ve Oluşumlar, Ezgi Kitabevi, Bursa,2004

PARASIZ, İlker, Para Teorisi ve Politikası, Ezgi Kitabevi, Bursa, 2007

PARASIZ, İlker, Para, Banka ve Finansal Piyasalar, Yedinci Basım, Ezgi Kitabevi,

Pukthuanthong, K., Roll, R., 2011, "Gold and the Dollar (and the Euro, Pound and

Yen)".Journal o Banking and Finance, Vol. 35, Issue. 8, pp. 2070-2083

Robertson, Roland. 1999, Küreselleşme, Çev. Ümit Hüsrev Yolsal, Ankara: Bilim ve

Rosenstreich Peter(2005), Forex Revolution, Prentice Hall, New Jersey

SAĞLAMER, Erdem; Dolaylı Yabancı Sermaye Yatırımları ve Dış Yatırımcıların Türk Sermaye Piyasasına Çekilmesi, Dokuz Eylül Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Uluslararası İşletmecilik Yüksek Lisans Tezi, İzmir 2003

Sanat Yayınları.

Sarılı, M.A. (2002). “Türkiye’de Kayıtdışı Ekonominin Boyutları, Nedenleri, Etkileri

Sayı:41, 53-62

Sermaye Kurulu Raporu, SPK Yayınları, İstanbul, 2007

SEYİDOĞLU Halil, Uluslararası İktisat, İstanbul, 2001

Seyidoğlu, H. (2003). Uluslararası finans. İstanbul: Güzem Can Yayınları.

Seyidoğlu, H. (2009). Uluslararası iktisat teori politika ve uygulama. İstanbul: Güzem Can Yayınları.

SEYİDOĞLU, Halil (2003), “Uluslararası Mali Krizler, Az Gelişmiş Ülkeler, Türkiye ve Dönüşüm Ekonomileri”, Doğuş Üniversitesi Dergisi. Sayı: 4.

Seyidoğlu, Halil. 2002. Ekonomik Terimler Ansiklopedik Sözlük, İstanbul: Güzem

Sosyal Bilimler Enstitüsü (Yüksek Lisanas Tezi).

Sönmez A., "Sanal Para Bitcoin", The Turkish Online Journal of Design, Art and

Communication - TOJDAC July 2014 Volume 4 Issue 3

SPK (Sermaye Piyasası Kurulu) , Finansal Sistemler ve Türkiye Ekonomisi,

SPK. Analiz Yöntemleri, Sermaye Piyasası Faaliyetleri İleri Düzey Lisanslama Eğitimi, SPK Yayınları, Ankara, Mart 2006

Stiglitz, J. E. (2004). Küreselleşme, Büyük Hayal Kırıklığı (Çev.: A.TAŞÇIOĞLU,

329

Stratejik Araştırmalar Enstitüsü (2011)

Şenses, Fikret. 2009, “Neoliberal Küreselleşme Kalkınma İçin Bir Fırsat mı, Engel mi?,

Şenses,F. (2009) :Neoliberal Küreselleşme Ve Kalkinma Seçme Yazılar, İstanbul, İletişim Yayınları.

TAŞÇI, Kenan ve Erkan DEMİRBAŞ; (2011), “Küreselleşme Sürecinde Ser-maye

Hareketlerinin Vergilendirilmesi: Tobin Vergisi”, Akademik Yaklaşımlar Dergisi, 2(2), ss.

78–109.

TCMB, “Enflasyon Raporu 2013- IV”, TCMB, Ankara, Ekim 2013

TCMB, “Para Politikası Kurulu (PPK) Kararı”, Sayı:2013-77, 19 Kasım 2013 www.

TCMB, Bülten, TCMB Yayını, Sayı:6, Ankara, 2007

TCMB, Parasal Aktarım Mekanizması, TCMB Yayını, Ankara, 2013

TCMB, Zorunlu Karşılıklara İlişkin Basın Duyurusu, 2013, wwww.tcmb gov.tr

tcmb.gov.tr (20.11.2013)

TELATAR, Erdinç, Fiyat İstikrarı Ne? Nasıl Kimin İçin?, İmaj Yayınevi, Ankara,

The Economist, (2013), “Bitcoin Under Pressure”, Technology Quarterly, Q4/2013, 30 Kasım2013

The Presence of Asymmetric Information”, Journal of International Money And

Topcu, A. (2010). Altın Fiyatlarını Etkileyen Faktorler, Sermaye Piyasası Kurulu Araştırma Raporu, Ankara

TÜRK İSTATİSTİK KURUMU, 2009 Yoksulluk Çalışması Sonuçları

TÜRK İSTATİSTİK KURUMU, Hanehalkı İşgücü Anketi 2009

Türkiye Bankalar Birliği (TBB) – MASAK Çalışma Grubu, (2007) “Para Aklama

Riskinin Yönetimi ve Türk Bankacılık Sisteminde Uygulama Kılavuzu”, Bankacılar Dergisi, Sayı: 60.

TÜSİAD. 2012, http://www.tusiad.org/bilgi-merkezi/raporlar/turkiye-ekonomisi-2012/

Ulugay, O. (2001), Küreselleşme Korkusu, Timaş Yayınları

Uras, G. (2013), “Sanal Para Bitcoin (Bit-Para)”, Milliyet Gazetesi, 28 Nisan 2013

Uzunoğlu S., (2008), Para ve Döviz Piyasaları, Literatür Yayınları İstanbul

330

Uzunoğlu, H. (2002), http://www.basarm.com.tr/yayin/idarihukuk/eticaret

Ünal,Ç. (2008) : “İnsani Gelişmişlik Endeksine Göre Türkiye’nin Bölgesel Farklılıkları” http://dergiler.ankara.edu.tr/dergiler/33/926/11542.pdf Sağır,G. Ve Yüksel,A.Y.

ve Alınması Gereken Tedbirler”, Bankacılar Dergisi, 41. [Erişim adresi]:ve büyüme. İletişim Yayınları ve İstatistik Dergisi, 2005.

VURAL M.Göknil, (2003), Altın Piyasası ve Altın Fiyatlarını Etkileyen Faktörler, TCMB Uzmanlık Yeterlilik Tezi, Ankara

Wallach, L. Sforza M. 2002, DTÖ Kimin Örgütü? Şirket Küreselleşmesine

Went, R., 2001, Küreselleşme: Neoliberal İddialar Radikal Yanıtlar, çev. Dinç, E., Yazın Yayıncılık, İstanbul.

Why Do Capital Flights And; Inward Foreign Direct Investment Co-Exist?”, International Review of Economics And Finance, Vol:16, 37-59

Within the Framework of the 2008 Global Financial Crisis”, African Journal of

Business Management, Vol.6 (29), 2012 pp.8554–8563

www.alomaliye.com

www.altinmadencileri.org.tr

www.baskent.edu.tr

www.enerji.gov.tr , T. C. Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı (08/16/2012) www.iab.gov.tr , Kıymetli madenler ve piyasaları

www.haberay.net

www.hazine.gov.tr

www.hukukcu.com

www.izmirelitscort.net

www.kayitdisiekonomi.com

www.tbb.org.tr

www.tcmb.gov.tr

www.tdavkongre.com

www.tepav.org.tr

http://dergiler.ankara.edu.tr/dergiler/33/926/11542.pdf

http://www.alomaliye.com/

http://www.altinmadencileri.org.tr/

http://www.baskent.edu.tr/

http://www.enerji.gov.tr/

http://www.iab.gov.tr/

http://www.hukukcu.com/

http://www.izmirelitscort.net/

http://www.kayitdisiekonomi.com/

http://www.tbb.org.tr/

http://www.tdavkongre.com/

http://www.tepav.org.tr/

331

www.theworldline.com

www.unctad.org

Yalçıner, K. (2009), Uluslararası Finansman, Ankara , Gazi Kitabevi

Yalta , Y., ,"Finansal Piyasalar ve Finansal Kurumlar" , http://www.acikders.org.tr,

2011

Yamak, N., ve Yamak, R., (1999),Türkiye’de Gelir Dağılımı ve Göç. Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Sayı (1): 16-28.

Yazıcı, Ayla (2008), “Yeni Karapara Aklama Yöntemleri Olarak Akıllı Kartlar ve İnternet”, Anadaolu Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt:8, Sayı: 2.

Yeldan, E. (2001) Küreselleşme sürecinde Türkiye ekonomisi: bölüşüm, birikim

Yeldan, Erinç(2010), İktisadi Büyüme ve Bölüşüm Teorileri 1.Basım Ankara:Efil Yayınevi.•

Yeldan, Erinç(2011) Küreselleşme Sürecinde Türkiye Ekonomisi Bölüşüm,Birikim ve Büyüme, 15.Baskı İstanbul:İletişim Yayınları.•

Yeldan, Erinç. 2012, Küreselleşme Sürecinde Türkiye Ekonomisi: Bölüşüm,

Yerel Faktörlerin Türkiye Üzerindeki Göreceli Etkisi, Bursa Ekin Basım, Yayın,

Yılmaz, L. (2010). Avrupa Birliği'nin Sosyo-Ekonomik Geleceği: Lizbon Stratejisi ve

YILMAZ, Ö. Göktaş, “Türkiye Ekonomisinde Büyüme İle İşsizlik Oranları

Yükseler, Z. (2005), Doğrudan Yabancı Sermaye Yatırımları ve İş Yatırım Ortam

Zengin B. ve Güngördü A. " Elektronik Ödeme Sistemlerinin Olası Etkileri Üzerine Bir İnceleme", Gazi Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi 15/3 (2013) 129-150

http://www.theworldline.com/

uluslararasi pİyasalar ve tÜrkİyeauzefkitap.istanbul.edu.tr/kitap/iktisat_ue/uluspiytur.pdf ·...

Documents