FILOLOŠKI FAKULTET

UNIVERZITETA U BEOGRADU

Seminarski rad iz predmeta Nearapski islam

Tema:

Turski pogrom nad Jermenima i pitanje genocida

Mentor: Prof. dr Ema Miljković Student: Tijana

Samardžić

Broj indeksa: 031354M

Decembar, 2014. Beograd

1

Apstrakt

Ovaj rad je posvećen istorijskom kontekstu masakra Osmanskog carstva i savremenom pitanju

genocida na kome Jermeni insistiraju čitav vek. Pre početka Prvog svetskog rata i tokom njega,

Osmansko carstvo je počinilo niz brutalnih pokolja nad jermenskim i ostalim nemuslimanskim

stanovništvom, jer su prvenstveno Jermeni, pa i ostale nacionalne manjime, od kojih su mnoge boravile

na svom istorijskom tlu, zahtevale za sebe veća prava. Osmansko carstvo je nametnulo mnoge poreze i

nehumane uslove svom nemuslimanskom življu, što je prouzrokovalo sporadične pobune širom

carstva, na šta je sultan Abdulhamid reagovao surovo i počeo da sprovodi organizovanu odmazdu nad

Jermenima. Rezultat turskih pokolja jeste milion i po mrtvih i proteranih Jermena, koji sada žive na

znatno manjoj teritoriji nego što su boravili stotinama godina ranije.

Cilj ovog rada jeste da se u savremenom smislu i međunarodnom pravu oceni da li se u ovom

slučaju dogodio genocid, po definiciji genocida iz 1948. godine, s obzirom na to da je po zvaničnoj

definiciji genocida neophodno dokazati pitanje namere da se uništi jedna određena grupa, a u ovom

slučaju je, zbog nesvakidašnjih istorijskih okolnosti, kao i nedostatka dokaza o organizovanim

masakrima to gotovo nemoguće ostvariti.

Ključne reči: masakr, genocid, Jermeni, Osmansko carstvo

Abstract

This work is about historical context of the massacre of the Ottoman Empire and the

contemporary issue of genocide in which Aremenians insist for over a century. Before the beginning of

the First World War and during it, the Ottoman Empire had commited a series of brutal massacres of

Armenian and other non-Muslim population, primarily because the Armenians, as well as other

national minorities, many of which have remained on their historical territories, demanding greater

rights for themselves. The Ottoman Empire has imposed many taxes and inhumane conditions for its

non-Muslim inhabitants, causing sporadic rebellions throughout the empire, to which Sultan

Abdulhamid acted cruelly and started to implement organized retaliation over Armenians. Result of

2

Turkish massacre is one and a half million dead and replaced Armenians, who now live in a much

smaller territory than they spent hundreds of years earlier.

The aim of this work is that in the modern sense and international law assesses whether in this

case the genocide took place, according to the definition of genocide in 1948, due to the fact that,

according to the official definition of genocide question necessary to prove the intention to destroy a

particular group and in this case, because of the unusal historical circumstances, as well as the lack of

evidence of organized massacres is almost impossible to achieve.

Keywords: masacre, genocide, the Armenians, the Ottoman Empire

3

Sadržaj

Uvod . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5

I Istorijski kontekst

1.1 Jermeni . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6

1.2 Turci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7

1.3 Istorijski kontekst i uzroci sukoba . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10

1.4 Status nemuslimanskog stanovništva u Osmanskom carstvu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13

1.5 Reakcija Jermenskog stanovništva . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14

II Masakri osmanskog carstva i suđenja

2.1 Pogrom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . 15

2.2 Suđenja i saslušanja u Konstantinopolju . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. 23

III Stavovi i mišljenja o genocidu

3.1 Pitanje genocida, prihvatanje i poricanje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. 27

3.2 Tursko viđenje problematike genocida . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28

3.3 Kurdsko viđenje problematike genocida . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .29

3.4 Priznanje država sveta . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30

Zaključak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32

Literatura . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33

4

Turski pogrom nad Jermenima i pitanje genocida

Uvod

Ovaj rad se bavi temom masakra i pogroma nad Jermenima na teritoriji tadašnjeg Osmanskog

carstva, tačnije u današnjoj Turskoj i pitanjem genocida, u duhu savremenog međunarodnog krivičnog

prava. U periodu od 1894. do 1922. godine se dogodio niz masovnih pokolja nad Jermenskim

stanovništvom, koji su počinile različite strukture osmanske vojske – policija, paravojne policijske i

vojne formacije, žandarmi, zvanična vojska, hamidije, kao i studenti teologije i različite verske

grupacije predvođeni šeik-ul-islamom. Ti pokolji su izazvani različitim okolnostima koje su prožimale

ova dva naroda kroz njihovu zajedničku istoriju u trajanju od nekoliko vekova.

Razmatranje ovih pogroma u širem kontekstu i pripisivanje termina “genocid” se javilo nakon

Drugog svetskog rata, kada je zahvatilo mnoge međunarodne institucije koje su počele da vrše pritisak

na savremenu Tursku da prizna pogrome kao genocid. U ovom radu će biti pokušaja da se njegova

problematika iznese objektivno i da se obe strane, kao i njihovi argumenti, uzmu u obzir, imajući u vidu

bol i poniženje koje su pretrpeli Jermeni, kao i konstantan pritisak koji se vrši na turske zvaničnike već

decenijama. Metodologija koja je korišćena prilikom pisanja rada jeste istorijska metoda, prikupljanje

istorijskih podataka i posmatranje događaja hronološki. Važnost teme se ogleda u današnjoj ekspanziji

tzv. “politike ljudskih prava” i uticaju međunarodne zajednice i njenih institucija na pojedine države

danas, kao i na njihov pokušaj da se zločini svedu na minimum, žrtve povrate izgubljeno dostojanstvo,

kao i finansijsko izravnanje u slučaju pričinjene materijalne štete, a zločinci dobiju zasluženu kaznu i

budu privedeni nadležnim institucijama.

Takođe, aktuelnost teme se ogleda u tome što se često istoričari, humanitarni i medicinski

radnici, pa i mnogi pravnici i svetski zvaničnici, s vremena na vreme pozovu na stradanja Jermena pre i

tokom Prvog svetskog rata upoređujući ih sa pojedinim savremenim masovnim zločinima i podsećajući

čitav svet kako nešto tako masovno i destruktivno ne bi smelo više da se ponovi. Ono što se često

izuzima iz diskusije jeste istorijski kontekst, tačnije, pripisivanje “genocida” savremenoj Turskoj,

umesto Osmanskom carstvu i nazivanje navedenih zločina genocidom iako u vreme dešavanja zločina,

ni definicija, ni institucija koja ga je definisala, ni sam pojam “genocid” nisu postojali.

5

1.1 Jermeni

Jermeni (jerm. hayer) su poreklom indoevropski narod koji naseljava predeo kavkaske regije i

tzv. Jermenske visoravni i koji danas uglavnom naseljava teritoriju današnje Jermenije i nepriznate

države Nagorno – Karabaha, što predstavlja države sa dominantno jermenskim stanovništvom, kao i

ogromnu dijasporu u Americi, Rusiji, Francuskoj, Iranu, Gruziji, Kanadi, itd, u kojima se broj Jermena

procenjuje na oko 8 miliona, što je skoro 3 puta više nego što ima stanovnika njihova matična država.

Takođe, oko 70000 Jermena još uvek živi u Turskoj, uglavnom na području Istanbula. Smatraju se

jednim od najstarijih naroda antičkog sveta, a njihov jezik je prvi put zabeležen na spomenicima iz 5.

veka jermenskim alfabetom na grčko-aramejskoj osnovi. Jermenija je kao država postojala na Kavkazu

još u prvom milenijumu pre nove ere i predstavlja jednu od najstarijih civilizacija. Jermenija je bila

prva zemlja u svetu koja je proglasila hrišćanstvo zvaničnom religijom 301. godine nove ere. Po

veroispovesti Jermeni spadaju u hrišćane monofizite i govore jermenskim jezikom koji spada u

izdvojenu granu indoevropske porodice jezika.

Nažalost, jermenski jezik je, usled svog neindoevropskog okruženja u kome se našao, sačuvao

svega 10% indigenih reči i svega jednu trećinu indoevropskih oblika. Postoji više teorija o poreklu

Jermena i nijedna nije dokazana u potpunosti. Jedna od verovatnijih hipoteza, tzv. “zapadna hipoteza”,

zasniva se na grčkim predanjima o tome da Jermeni potiču od balkansko-maloazijskog plemena

Frigijaca (povezanost Jermena i Frigijaca direktno spominju Herodot i Eudoks Knidski), ali zbog

oskudnih podataka o frigijskom jeziku, ova teorije nije mogla biti ni potvrđena ni osporena.

Takođe, jedna od teorija se zasniva na iranskom poreklu Jermena, ali je ova teorija odbačena na

osnovu određenih lingvističkih dokaza. Postoji i treća hipoteza, tzv. “autohtonistička”, koju zastupaju

uglavnom jermenski stručnjaci i koja se zasniva na podatku o prodoru možda frigijskog plemena Arima

sredinom 2. milenijuma p.n.e. na teritoriju Male Jermenije oko jezera Van, koja je u hetitskim izvorima

bila poznata kao zemlja Hajaša. Sa propašću hetitskog carstva u 12. veku p.n.e. najverovatnije nestaje i

Hajaše, na čijem se tlu od 9. veka p.n.e. osniva država Urartu. Po uništenju urartske države, od 7. veka

p.n.e. Međani na tom prostoru zatiču Jermene, a njihova zemlja po imenu Armina pominje se kao jedna

od persijskih pokrajina već u Behistunskom natpisu Darija I. To ime su od Međana preuzeli Grci, a od

njih i ostali narodi, dok su Jermeni, kako je pretpostavio Paul Krečmer, u svome samonazivu sačuvali

6

etnonim plemena Hajaša (jerm. Hay-k “Jermenin”, Hayastan “Jermenija”).1 Formiranje savremene

nacije je završeno između 4. i 2. veka p.n.e. Početkom 6. veka Jermenija je pala pod vlast Vizantije i

mnogi Jermeni su zauzimali visoke pozicije na vizantijskom dvoru, dok su mnogi vizantijski carevi bili

Jermeni (Iraklije I, Nićifor II Foka, Vasilije II Bugaroubica, Aleksije I Komnin itd.). U periodu od 11.

do 13. veka se na teritoriju Jermenske visoravni doseljavaju turska plemena koja su potisnula Jermene

sa njihovih teritorija na zapadu. Oni koji su ostali su postali manjina i na taj način je počela da se

formira prva jermenska dijaspora. U 19. veku Istočna Jermenija je ušla u sastav Carske Rusije, a

kasnije i u granice SSSR. Najtragičniji period u jermenskoj istoriji predstavlja raspon od 1915. do

1918. godine, kada su turske vlasti na području Male Azije vršile pogrome nad jermenskim

stanovništvom, o čemu će kasnije biti više reči.

Slika 1. Jermenija 50. n.e.

1 Stanišić, Vanja, Uvod u indoevropsku filologiju, Beograd, Čigoja štampa, 2006, II, str. 53

7

Slika 2. Behistunski natpis Darija I

1.2 Turci

Turci (tur. Turkler) su evroazijski narod, i najbrojniji narod turkijske grupe naroda, koji pretežno

naseljava današnju Tursku (80% stanovništva). Nastali su mešanjem turskih plemena sa indoevropskim

narodima (Persijancima, Jermenima, Kurdima, Grcima i Slovenima). To mešanje je bilo toliko

intenzivno i izraženo da današnji Turci nemaju gotovo nikakve antropološke sličnosti sa originalnim

Turcima, koji su pripadali istočnoazijskoj ljudskoj zajednici, pa se danas uopšte ne razlikuju od ostalih

evropskih naroda i stanovnika jugozapadne Azije.

Etnonim “Turčin” je najverovatnije prvi put pomenut kod Herodota, u delu “Targite” (sredinom

5. veka p.n.e.), zatim Pomponije Mela ukazuje na “Turke” u šumama severno do Azovskog mora, a

takođe i Plinije Stariji referiše na stanovnike iste oblasti. Ipak, prvo definitivno i neosporno pominjanje

“Turaka” je pronađeno u kineskim izvorima u 6. veku. U ovim izvorima Turci se pominju kao “Tujue”,

što se odnosilo na “Gok Turke” (“Göktürk” - nebeski ili plavi Turci, savez nomadskih plemena u

srednjovekovnoj “Unutrašnjoj Aziji” (predeo severne Kine i južne Mongolije). Gok Turci su nasledili

Ruranski kaganat i za vreme Bumin kagana (oko 550. g.n.e.) osnovali turski/turkijski kaganat, jednu od

8

nekoliko nomadskih dinastija koje su oblikovale geopolitički, kulturološki i religijski turska plemena.

Na svoju današnju teritoriju, Anatoliju, Turci su stigli nakon bitke kod Mancikerta (1071. g.n.e.) u kojoj

su Seldžučki Turci odneli pobedu nad Vizantijskom imperijom. Iako su Seldžuci bili etnički Turci, na

prostore Anatolije su doneli persijsku kulturu umesto turske kulture iz predislamskog perioda.

Takođe, uspeli su da postepeno rašire turski jezik i islam tim regionom, koji su zamenili

dotadašnji grčki jezik i hrišćansku kulturu. Kroz istoriju, Turska je prolazila kroz nekoliko perioda i

vladavina, među kojima su najuticajniji bili period Seldžuka, period Bejlika, Otomanski period i tzv.

“moderni period”, koji se najčešće vezuje za Mustafu Kemala Ataturka, osnivača savremene i

sekularne turske države, koji je umnogome uticao na položaj današnje Turske u svetu. Turci religijski

pripadaju većinom sunitskim muslimanima (mada na području Turske ima i nešto alavita, hrišćana i

jevreja), a jezik kojim govore spada u tursku grupu pretpostavljene altajske porodice jezika čija je

grana tzv. oguzka grupa, iz koje se izdvaja turski jezik. Zvanično pismo je latinica, koju je uveo

Mustafa Kemal Ataturk, što je značajno smanjilo nepismenost kod Turaka. Turski jezik strukturno

spada u aglutinativne jezike.

Slika 3. Turkijska grupa naroda danas

9

1.3 Istorijski kontekst i uzroci sukoba

Jermenija, kao jedna od najstarijih poznatih indoevropskih civilizacija, vodi poreklo od Urarte,

drevne civilizacije koja je zauzimala istočnu Anadoliju i zapadno Zakavkazje i to negde oko 6. veka

p.n.e. Značaj Jermenije su isticali mnogi vladari i značajne linčnosti u istoriji, kao npr. Herodot,

Ksenofon, Darije, a kasnije i mnogi putnici i misionari su Jermeniju opisivali kao zemlju izvanrednih

preduzetnika, čuvara drevne hrišćanske civilizacije i hebrejske prošlosti.

U rimskoj istoriji, za vreme Cezarove vladavine, Jermenija je bila zabeležena kao najopasnije

carstvo koje se na istoku graničilo sa Rimom. Na vrhuncu svoje moći, od početka do polovine

sedamdesetih godina pre nove ere, Jermenija je produžila središnji put kroz Anadoliju u ruski Kavkaz,

od Crnog mora do Kaspijskog jezera, i obuhvatala ono što je danas najseverniji Iran. Bila je dovoljno

velika i moćna da je Cezar poslao svoje generale Pompeja i Lukula da je pokore2. Za hrišćanski zapad,

bilo je vrlo značajno to što je Jermenija na samom početku četvrtog veka nove ere (301. godine n.e.)

postala prva nacija u istoriji koja je prihvatila i proglasila hriščanstvo zvaničnom religijom, i to u vreme

velikih progona hrišćana, a već u narednom veku Mezrop Maštoc je osmislio jermenski alfabet kako bi

ljudi koji ne umeju da čitaju Bibliju na grčkom ili sirijskom, mogli da je čitaju na maternjem jeziku.

Kasnije se ipostavilo da nije bilo nimalo jednostavno održati tu hrišćansku civilizaciju među

plemenima koja su nadirala sa istoka. Već u sedmom veku su arapska plemena došla iz Arabije, a do

jedanaestog veka nomadske horde su iz centralne Azije krenule u osvajanja ka jugu i zapadu,

napadajući zemlje Arapa, Jermena i vizantijskih Grka. Razna plemena, među kojima i Saraceni,

Seldžuci, Mongoli, Tatari i osmanski Turci, koji su već tada bili u preovlađujućem broju muslimani,

upali su na jermensku zemlju sa desetinama hiljada vojnika. Jermenija je odolevala napadima i

uspevala da se održi tokom nekoliko vekova posle svakog turskog napada i pohoda.

Početkom srednjeg veka, od oko 861. godine pa do prvih napada Turaka Seldžuka 1064. godine,

Jermenija je bila u usponu pod dinastijom Bagratida, koja je posredovala u delikatnim diplomatskim

pregovorima između Vizantije i muslimanksih vođa sa istoka. Tako je do desetog veka Jermenija bila

socijalno kohezivna, napredna u trgovini i poljoprivrednoj proizvodnji, i kulturno vitalna3. Međutim,

neprekidni pohodi Turaka Seldžuka tokom jedanaestog veka suzbili su dobar deo jermenskog

2 Balakijan, Piter, Reka Tigar u plamenu, Beograd, 2011, III, str. 533 Balakijan, Piter, Reka Tigar u plamenu, Beograd, 2011, III, str. 53-54

10

stanovništva na jugozapad, sve do područja koje je u međuvremenu postalo poznato kao Mala

Jermenija, ili Kilikijska Jermenija, u predele današnje južne centralne Turske. Kao važna geopolitička

zona u pohodima Evrope za odbranu Svete zemlje od muslimana, vrlo brzo je postala neka vrsta

“simbola hrišćanske nade”4. Kilikijska Jermenija je važila i za važnu trgovinsku zonu iz koje su u

Evropu stizale boje, tekstil, kafa i začini. Kada su muslimanski Mameluci 1375. godine uništili

Kilikijski Jermeniju, ona je takođe postala simbol, ali ovog puta simbol neuspeha evropskog

hrišćanstva da spasi svoju “istočnu braću”. Maja 1453. osmanski Turci su osvojili Vizantijsko carstvo,

razorivši Konstantinopolj, koji su nakon toga proglasili prestonicom novog Osmanskog carstva. U

periodu nakon osvajanja, Jermeni iz Anadolije živeli su sa svojim novim muslimanskim vladarima u

složenom odnosu. Kao i ostali nemuslimani širom carstva, Jermeni su zvanično bili označeni kao

“nevernici”, “kauri” i bili primorani da žive pod nizom ugnjetačkih društvenih i političkih pravila koja

će ostati u središtu “jermenskog pitanja” i nekoliko vekova kasnije. Zbog svih ovih činjenica, Jermeni

su za Zapad važili za narod koji je vekovima opstajao usred bojnog polja različitih carstava i čuven po

svojoj izdržljivosti, cenjen i uvažavan kao prva hriščanska nacija i najistočnija autohtona hrišćanska

kultura u svetu.

Već negde od 1870. godine postoje zapisi da su Jermeni postali neka vrsta “anateme” za sultana.

On je zatvarao jermenske škole pod različitim izgovorima, zabranio pominjanje Jermenije u novinama,

hapsio jermenske učitelje, mučio ih i neretko ubijao i zbog svih situacija koje su samim tim nastajale,

tzv. “jermensko pitanje” se nametnulo u svetu kao međunarodna tema i počelo se pominjati u ideji

reformi za Jermene u Osmanskom carstvu, koji su tražili sigurnost svojih života, imovine i nešto

građanskih sloboda. Jermensko pitanje se iznedrilo iz osmanskog reformatorskog pokreta poznatog

poda nazivom Tanzimat, sa značenjem restrukturisanja osmanskog društva.

Dva tanzimatska reformska zakona, iz 1839. i 1856., predlagala su ustavne i društvene promene

u okviru Osmanskog carstva. Jedno od važnijih pitanja tanzimatskih reformi ( Tanzimat –

reorganizacija Osmanske imperije iz 1839. godine, obuhvatale su opštu vojnu obavezu za sve podanike,

reforme u obrazovanju, ustanovama vlasti i zakonodavstvu, uz pokušaj iskorenjivanja korupcije, a

takođe i ujedinjenje svih naroda na osmansko tritoriji), jeste bilo pitanje pravednijeg postupanja prema

nemuslimanskim manjinama, koje su bile diskriminisane na svakom društvenom i političkom nivou.

Zabeleženo je da je 1839. godine hatišerif iz Đulhana zvanično dozvolio ravnopravnost svih naroda u

carstvu, a hatihamajun iz 1856. godine je garantovao jednake tretmane u pravosuđu, poreskom sistemu,

4 Ibid, 54

11

vojnoj službi, obrazovanju I na svim ostalim društvenim nivoima. Nakon ovih zakona, Jermeni su se

osetili ohrabrenima i u periodu između 1850. i 1870. godine jermenski patrijarh je poslao 537 pisama

Visokoj porti zahtevajući od velikog vezira zaštitu od svakodnevnog zlostavljanja i društvenih i

političkih nepravdi koje su Jermeni svakodnevno trpeli. U to vreme rusko-turski odnosi su kulminirali

u vidu četiri rata (od 1806-1878.) oko dominacije nad strateškim oblastima na Balkanu, Kavkazu i duž

Crnog mora, a dodatna briga Rusije je bilo stanje hrišćana pod osmanskom vlašću. Krimski rat je izbio

1853. godine i posle završetka rata Rusima je bilo zabranjeno da štite Jermene u Turskoj i time su

Jermeni zavisili od sultanove “sopstvene suverene volje”.

Poslednji rusko-turski rat (1877-1878.) se vodio za slobodu turskih podanika u istočnoj Evropi,

pretežno hrišćana, koji su zahtevali više prava autonomije za sebe. Grci su se oslobodili 1832. godine,

odmah nakon njih i balkanski narodi su krenuli u oslobađanje od turske vlasti. Srbija i Crna Gora su se

pridružile 1876. Bosni i Hercegovini u zahtevu za nezavisnošću, a godinu dana kasnije, to isto je

uradila i Bugarska. Ruski car Aleksandar II je naredio 24. aprila 1877. godine svojim trupama da pređu

granicu sa Turskom i Rusi su ubrzo potukli Turke praćeni dobrim vojnim uspesima. Uslovi

preliminarnog mirovnog sporazuma (Turci su gapotpisali u januaru 1878. godine), Bugarska je trebalo

da dobije autonomiju, Crna Gora, Srbija I Ruiunija nezavisnost, a Bosna i Hercegovina autonomnu

upravu. “Mirovni ugovor u San Stefanu, pored Konstantinopolja, u martu 1878. godine, nudio je

Jermenima svetlu budućnost: član 16 naglašavao je da će ruske trupe napustiti jermenske provincije

koje su bile okupirale onda kada Visoka porta primeni “poboljšanja i reforme u skladu sa lokalnim

potrebama u provincijama naseljenim Jermenima, i garantuje njihovu bezbednost u pogledu Kurda I

Čerkeza”5.

Turci su bili vrlo nezadovljni San Stefanskim mirom i tražili su od Britanaca da intervenišu, a s

obzirom na to da se Britaniji nimalo nije dopadala ideja da se Rusi šire ka zapadu jer su ih smatrali

pretnjom Evropi (Britanija ih je smatrala pretnjom zbog britanskog interesa na Bliskom istoku I u

Aziji), Lord Solzberi, Dizraelijev ministar spoljnih poslova, imao je raumevanja za sultanov zahteve i

tražio je da se evropske sile umešaju i preurede rusko-tursko pitanje. Kako su u pitanju bili ekonomski i

politički interesi (evropska trgovina je tada do Persije išla preko Trapezunta, a on je u tom trenutku bio

u ruskoj vlasti6, Dizraeli i Solzberi su insistirali na tome da se sastavi novi mirovni sporazum, koji će se

iste godine održati u Berlinu. Tim istim Berlinskim sporazumom sultanovoj upravi je vraćeno 48000 kv

km i 2.5 miliona Evropljana. Dizraeli je poništio član 16 Sanstefanskog mira i preinačio ga u član 61

5 Balakijan, Piter, Reka Tigar u plamenu, Beograd, 2011, III, str. 616 Ibid, str. 61

12

Berlinskog ugovora. Član 61 odobrava vraćanje samo dve jermenske provincije, bez zadržavanja ruskih

snaga i organizacije evropske milicije, koje bi štitile Jermene. Drugim rečima, isti sultan koji je ranije

ugnjetavao i tlačio Jermene, sada je trebalo da ih čuva od samog sebe, što je predstavljalo slučaj u

kome je “lisici povereno da čuva kokošinjac”.7

1.4 Status nemuslimanskog stanovništva u Osmanskom carstvu

Još od 14. veka, kada su prvi put pali pod osmansku vlast, Jermeni su kao hrišćani u osmanskim

zakonima bili okarakterisani kao dimi, tj. nemuslimansko stanovništvo koje je živelo pod vladajučim

poretkom turskih muslimana i nazivani su kaurima, tj. nevernicima. Jermeni su bili do 18. veka

organizovani od strane Turaka u tzv. milete, određene zajednice u kojima im je bila dozvoljena

ograničena samouprava. Mogli su voditi unutrašnje poslove svojih zajednica, kao što su institucija

braka i nasledstva, izgradnja škola i bolnica.

U Osmanskom carstvu je postojala konfesionalna zajednica, tzv. Milet, u okviru kog je bilo nadležno

sudstvo te zajednice. Iako su imali svoje sudove i zatvore u okviru sopstevnih zajednica i mogli su da

vode građanske parnice u sporovima između hrišćana i muslimana, u islamskom sudskom sistemu

Jermenin nije imao prava. Musliman je mogao da traži da se njegov slučaj sasluša u verskom sudu, ali

u njemu je svedočenje nemuslimana bilo ili odbacivano ili mu se pridavala znatno manja važnost, dok

je musliman trebalo samo da se zakune na Kuranu i slučaj bi bio rešen. Takođe, Jermenima nije bilo

dozvoljeno da poseduju oružje, zbog čega su bili lak plen Turaka i Kurda, niti im je bilo dozvoljeno da

pristupaju vojsci. Prikupljanje dečaka I odvajanje od njihovih porodica kako bi bili preobraćeni u islam

i poslati u vojsku i javnu službu je bilo redovna pojava i zvalo se devširma.

Sistem oporezivanja u Osmanskom carstvu je obuhvatao Jermene i ostale hrišćane, kao i

muslimanske seljake, a hrišćani su bili obavezni da plaćaju i posebnu glavarinu, koja je kasnije

pretvorena u porez za oslobađanje od vojske, čime bi podanici na neki način nadoknadili svoje

nepristupanje vojnoj službi. Jermeni su bili dužni da plaćaju i tzv. “porez gostoljubivosti” valiji koji je

davao pravo službenicima vlasti i svima koji se tako predstavljaju na besplatan boravak i hranu u domu

Jermena, u trajanju do tri dana godišnje. Još jedan namet, koji je važio isključivo za Jermene, jeste bio

kišlak, ili obaveza zimovnika, koja je omogućavala Kurdima i Turcima da sa porodicama i stokom

tokom zimskih meseci borave u domovima Jermena, a budući da Jermeni nisu smeli posedovati oružje,

7 Ibid, str. 61

13

to je Kurdima i Turcima ostavljalo mogućnost krađe ili fizičkog nasilja prema ženama, a da za to ne

budu kažnjeni. Osim toga, u javnosti su Jermeni morali iskazivati poštovanje prema muslimanima, nisu

smeli da jašu konja ako Turčin prolazi pored njih i bili su prinuđeni da nose odeću koja se mogla lako

raspoznati8. Sudbina Jermena je zapravo zavisila od volje vladajućeg valije, pa su tako Jermeni koji su

živeli u oblastima gde vlada dobrodušni valija mogli da odahnu, dok u nekim drugim nisu imali gotovo

nikakva prava. “Britanski vicekonzul u Adani, P. H. Mejsi, ovako to opisuje: ”Jermensko stanovništvo

svuda ugnjetava sistem vlasti koji im uskraćuje slobodno kretanje, zaradu za život i užitak osećaja

sigurnosti života i imovine, čak i na najprometnijim putevima. Porezi se nemilosrdno prikupljaju, čak i

od najsiromašnijih. Zatvori su puni nevinih ljudi, koji tamo leže mesecima, bez suđenja.”9 U srcu

problema, bez obzira da li je reč o Balkanu ili jermenskim provincijama na istoku, bio je pravni,

politički i društveni položaj hrišćana u Osmanskom carstvu.

Na jednom nivou, osnovno pitanje je glasilo: može li hrišćanin biti jednak muslimanu?

Hrišćanske manjine i evropske sile stalno su iznova postavljale to pitanje, i na kraju, odgovor koji je

dala vladajuća osmanska elita je bio “Ne”. A Jermeni su, kao i Asirci i Grci, skupo platili ovaj odgovor.

1.5 Reakcija Jermenskog stanovništva

Posle sanstefanskog ugovora, zabrinutost Jermena je bila u porastu i pojavio se novi jermenski

aktivizam. Sultan Abdulhamid se zbog Berlinskog sporazuma osetio slobodnim da pošalje

muslimanske izbeglice (muhađire) sa Balkana i Kavkaza u istočnu Anadoliju, što je dovelo do

otvorenog nasilja nad Jermenima, jer su se nasilje, krađe, pljačke itd. sada smatrali opravdanim. Ubrzo

nakon toga sultan osniva tzv. hamidije (doslovno “oni koji pripadaju Hamidu”), dobro obučene snage

sastavljene od Kurda. Oni su odgovarali jedino njemu i bili su mu krajnje odani. Usled novog talasa

nasilja nad njima, i još gorom upravom, Jermeni su odlučili da nekako uzmu stvar u svoje ruke.

Jermenski patrijarh, Mugerdič Krimijan je poslat u Berlin da zajedno sa svojom delegacijom pokuša da

sklopi neke dogovore sa svetskim silama, kako bi Jermenima obezbedio barem malo bolje uslove

života i imovine. Krimijan i jermenska delegacija su bili ignorisani u Berlinu, nakon čega su sastavili i

8 Melson, Robert, Revolution and Genocide: On the origins of the Armenian Genocide and the Holocaust. Chikago: University of Chicago Press, 1992

9 Ramsay, William M.,Impressions of Turkey During Twelve Years Wanderings (New York: 1897), 206-7

14

zvanični protest u kome su tvrdili da su Jermeni prevareni i da njihova prava nisu priznata.

Naporedo sa tim, u Tursku Jermeniju su stizale iz sveta razne ideje slobode, ljudskih prava i

jednakosti, što su “donosili” sa sobom jermenski intelektualci iz Rusije i Evrope. Takve ideje su uticale

na osnivanje najvažnijih jermenskih političkih partija. U jesen 1885. godine, osnovana je Armenakan

partija u Vanu. To je bilo tajno društvo i zalagalo se za samoodbranu u slučaju nasilja i zahtevalo pravo

Jermena na samoupravu, nadajući se da će svetske sile na kraju priteći Jermenima u pomoć. Malo

oštrija i bučnija je bila partija Hunčak, koju su u Ženevi osnovali ruski Jermeni. To je bila socijalistička

partija s tvrdom marksističkom orijentacijom. Na kraju je osnovana Dašnak partija (Jermenski

revolucionarni savez), koja je bila posvećena revolucionarnoj borbi za napredak i slobodu Jermenije i

samim tim je razvila nacionalističku ideologiju, koja nije odbacivala ni oružani sukob u slučaju

masovnog nasilja i ugnjetavanja. Aktivisti Hunčak partije su 1893. postavljali plakate (jafte) na kojima

su pozivali muslimane širom sveta da ustanu protiv sultana i umesto da podstakne borbu muslimana,

izazvali su niz proizvoljnih hapšenja i mučenja širom imperije.

2.1 Pogrom

Prvi slučaj jermenske pobunjenosti se javio u regionu Sasun. Aktivisti Hunčak partije su u ovu

regiju došli 1891. i 1892. godine kako bi pomogli jermenskoj poljoprivrednoj zajednici (Sasun je bio

poznat po uzgajivačima prosa, pšenice, ječma, duvana itd.) i organizovali otpor poreskom iznuđivanju.

Sistem dvostrukog oporezivanja (plaćanje poreza i osmanskim vlastima i kurdskim starešinama),

dovodio je jermenske poljoprivrednike do stanja siromaštva. Kada je jedan kurdski aga prolazio kroz

Sasun sa svojom pratnjom, kako bi pokupio porez, jedan od Jermenskih predstavnika mu se

suprotstavio i nakon borbe koja je usledila, poginuo je najmanje jedan Kurd, što je dovelo do još večeg

zaoštravanja odnosa. Naredne godine sultan je naredio pohod nomadskih Kurda na Sasun i Muš i za

nekoliko nedelja oko 3000 Kurda započelo je napade na regiju Sasun. Uz pomoć zaptija (vojna policja)

i Kurda, osmanske trupe su napadale i palile sela, pljačkale domaćinstva, palile i ubijale bez obzira na

polnu i starosnu razliku stvanovništva.

Čak i tamo gde su se Jermeni predali, kao npr. u selu Semal, bivali su takođe ubijani, pa čak i u

slučaju da su imali dokaz lojalnosti državi u vidu papira o uredno plaćenim porezima. Pokolj u regiji

Sasun je pogoršao stvari i proširio se na teritorije širom jermenskih provincija, što je izazvalo reakcije u

čitavoj Evropi. Pokolj u Sasunu bio je “prvi slučaj organizovanog masovnog ubijanja Jermena u

15

savremenoj osmanskoj istoriji, izveden u mirnodopsko vreme, bez ikakve veze sa nekim ratom.”10 U

Evropi se oštro reagovala, kao i u Sjedinjenim Državama. Visoka porta je učinila sve da zataška i

umanji ubijanja, a sam sultan je putem svoje istražne komisije plasirao propagandu koja je za pokolje

sve vreme okrivljavala same Jermene, i tvrdila da su se Kurdi, s obzirom na to da su bili “divlji

nomadi”, oteli kontroli. Dok je sultan kočio reforme, u leto 1895. godine pristalice Hunčak partije su

organizovale demonstracije u Konstantinopolju i uputile “protestni zahtev” sultanu i državi, kojim su

osuđivali masakr u Sasunu i tražili poboljšanje svih životnih uslova za Jermene. Kada su protestanti

pokušali da predaju zahteve Porti, bili su zaustavljeni i naređeno im je da se povuku, što su oni odbili,

nakon čega je na sve strane došlo do tuče, pucnjave i ubijanja. Na demonstrante su krenule softe,

zaptije i policajci. Masakr se nastavio sve do jeseni 1895. godine i oko 2400 ljudi je bilo ubijeno, a

odmah zatim je krenuo pokolj na teritoriji od Konstantinopolja do Trapezunta, od Vana do Dijarbekira i

preko cele centralne i istočne ravnice Anadolije.

U nekim mestima i provincijama Jermeni su pružili otpor, a među najdramatičnijim jeste bila

oblast Zejtun u kojoj su Jermeni relativno uspešno uspevali da se odbrane, što je na kraju rezultiralo

time da sultan popusti i malo ublaži poreze Zejtuncima, kao i da imenuje hrišćanskog guvernera za ovaj

okrug. Sukobi su se proširili i na područje grada Van gde se situacija brzo zaoštravala, a do juna su

turski vojni oficiri i lokalne kurdske starešine udružili svoje strategije i organizovali napade pod

izgovorom proglašavanja reformi koje je tražilo šest sila. Posle neuspelih pregovora, jermenski borci su

pristali da napuste Tursku preko iranske granice, do kojih je trebalo da ih doprate turske trupe i dok su

hodali ka granici, vojnici i pripadnici kurdskih plemena su ih pobili, što se nastavilo po čitavoj regiji.

Vicekonzul Vilijams je procenio da je ubijeno oko 20000 Jermena i uništeno oko 350 sela11. Rendel

Haris je boravio u Aintabu, na istraživačkoj misiji i slao je izveštaje u Englesku o prizorima koje je

video: ”Rad na istrebljenju Jermena bio je sve drugo nego nasumična mahnitost. Pobijeni su muškarci,

i to najjači, najsposobniji i najmudriji.”12

Sledeći veći sukob, koji je po Jermene bio katastrofalan, je bio sukob u samom

Konstantinopolju, u leto 1896. godine. Pripadnici Dašnak partije su se organizovali i izveli akciju

kakva nikada pre toga nije bila izvedena u Osmanskom carstvu, tačnije, izveli su napad na Otomansku

banku, takozvanu “tvrđavu evropskog bankarstva”13, naročito francuskih i britanskih finansija i jedna

10 Dadrian, Vahakn, History of the Armanian Genocide, Provience, R. I., and Oxford, England: Berghahn Books, 1995.11 Harris, Rendel andHarris, Helen, Letters from the Scenes of the Resent Masacres in Armenia (New York: Fleming H.

Revll Company, 1897), 32.12 Ibid, 100.13 Balakijan, Piter, Reka Tigar u plamenu, Beograd, 2011, III, str. 119

16

od najvažnijih finansijskih ustanova carstva. Prethodno su izdali nekoliko proglasa Turcima i

evropskim silama i tvrdili da su zločini osmanskih vlasti prošli nekažnjeno i da je za takvo stanje

najodgovornija bila evropska pasivnost. To je izazvalo reakciju softi, bašibozuka (paravojska) i policije,

koji su krenuli u odmazdu širom Kostantinopolja. Neiskusni Jermeni su neko vreme držali odstupnicu

banci, ali onda su počeli da popuštaju i stražari su grupicu preostalih Jermena iz banke sproveli tokom

naredne noći kroz grad, nakon čega su prebačeni u privremeno izgnanstvo u Marsej. “Vlasti su bile

iznenađene kada su ustanovile da je banku osvojilo samo 25, a ne dve stotine Jermena, ostavivši za

sobom barutne bombe i dinamit, i ne dotakavši ni cent od novca.”14 Po ulicama grada je ubijeno hiljade

Jermena, a francuski ambasador i francuski vojni ataše, koji su bili svedoci mnogih prizora, su se

saglasili da je oružje obezbedila vlast uz podršku sultana.15

Nepune tri nedelje nakon incidenta u banci sultan je naredio lokalnim vlastima da se počnu

pokolji u gradu Eginu u provinciji Harput, i tada je stradalo više od 2000 Jermena, a oko 1000

jermenskih kuća je opljačkano i zapaljeno. Kada je završen lanac pokolja u periodu od 1894. pa do

1896. godine, stradalo je oko 250000 Jermena, a Johanes Lepsius, nemački pastor koji je prošao kroz

jermenske provincije u istraživačkoj misiji posle masakra 1896. godine, tvrdi da je sultanov program

uništenja kulture imao razmere genocida, zato što je opustošio “društveno tkivo i ustanove kulture

Jermena.” Prema podacima koje je sakupio, sultanovi masakri su imali sledeće posledice: 2500 sela i

gradova su ostali potpuno pusti, uništeno je 645 crkava i manastira, preživeli iz 559 sela i nešto malo iz

gradova je nasilno preobraćeno u islam. Ovo je uključivalo 15000 Jermena i Erzuruma i Harputa,

preobraćenih pod pretnjom smrću.

Pored toga, 328 crkava je prepravljeno u džamije, a 21 protestantski sveštenik i 170 sveštenika

Apostolske crkve je ubijeno. “Do ivice gladi je dovedeno 546000 ljudi.16 Muslimanski sveštenici igrali

su neprekidnu ulogu u pokoljima Jermena; imami i softe su često predvodili rulju pevajući molitve, a

džamije su često korišćene kao mesta za mobilizaciju masa, posebno tokom molitvi petkom.”17 Politika

masakra Abdulhamida započela je ono što socijalni psiholog Irvin Štaub naziva “kontinuum

destrukcije”. Kako beleži Štaub “za masovno ubijanje ili genocid obično je neophodno mnoštvo

promena u kulturi i pojedincima. U nekim slučajevima, genocidu nad Jermenima, na primer, ova

promena se dešavala decenijama, ili čak vekovima, i stvorila kulturu spremnu za događaj.”18

14 Balakijan, Piter, Reka Tigar u plamenu, Beograd, 2011, III, str. 12315 Dadrian, History of the American Genocide, 144; Lord Kinross, TheOttomanCenturies (New York: William Morrow8t

1977), 261-6216 Lepsius, Armenia and Europe, str 280-327.17 Dadrian, History of the Armenian Genocide,150.18 Staub, Ervin, The Roots of Evil: the Origins of Genocide (Camridge, England: University Press,1989), 17, 66, 85.

17

Sa usponom mladoturaka, koji su sveli sultana Abdulhamida na nivo političke figure bez ikakve moći i

tvrdili da je njihov politički program odanost Turskoj, a ne odanost islamu i osmankoj vlasti, Jermeni

su se ponadali da su za njih došla bolja vremena i da će represija i ubistva prestati. Nakon kraćeg

perioda postalo je jasno da je mladoturski pokret snažno nacionalistički, sa slabim razumevanjem za

nemuslimanske zajednice unutar Turske.

U vreme mladoturske revolucije, hrišćani na Blakanu su polako raskidali viševekovne veze sa

Osmanskim carstvom. Austrija je anektirala Bosnu I Hercegovinu, Bugarska je proglasila nezavisnost,

a za Turke je ovo bio još jedan snažan znak raspadanja carstva, što je pojačalo nepoverenje prema

njihovim hrišćanskim podanicima, naročito na teritoriji same Turske, što je umnogome uključivalo i

Jermene. Prvi obračuni mladoturaka sa Jermenima su počeli u Adani, gradu u kome su Jermeni činili

polovinu stanovištva i gde su bili poznati po delatnostima koje su vršili. Muslimani su u toj oblasti bili

siromašni i nakon gladne 1908. godine su bili izuzetno ozlojeđeni prema bogatijim Jermenima. Prve su

na udaru bile jermenske radnje, koje su postale predmet pljačke i britanski vicekonzul, Dauti Vajli se

uputio u Adanu, odakle je kasnije izveštavao o ubistvima i masakrima. Slao je izveštaje o broju

ubijenih i poginulih, o pljačkama radnji širom Adane i o indiferentnosti guvernera i komandanata

provincije Dževad-bega i Mustafe Remzi-paše, koji su odbijali da išta učine. Danima je po ulicama

paravojska činila masakre, a britanski novinar i istoričar, Čarls Vuds je u svojoj knjizi “The danger

zone of Europe: changes and problems in th near east”, izjavio da “su po ulicama bili bašibozuci s

toljagama, palicama i pištoljima i vikali da su u strahu od Jermena, koji se, kako su govorili, bune

protiv vlade i da dobijaju što zaslužuju.”19 U naredna dva dana, u Adani je ubijeno oko 2000 Jermena, a

po izveštaju Dauti Vajlija “još 15000 ljudi očajnički traži hranu i žve u strahu, kao izbeglice bez doma,

pošto su radnje spaljene i uništene, a glad preti.”20 Nekoliko dana posle ovog pokolja, nova vojska

mladoturaka je dojahala u Adanu i grad je ponovo bio u plamenu, ovog puta još brutalnije, a masakr se

proširio na gotovo celu Kilikiju.

Sela i gradovi uz zaliv Aleksandretu su bili opljačkani i spaljeni, čitavo stnovništvo sela

Hamidije je nestalo, samo u planinskim vrhovima, gradovi Hađin i Dorćol su pružali otpor i spasli se

od uništenja. Kada se masakr završio, u Adani su izgorele 4823 kuće, oko dve stotine sela je bilo

uništeno, a ljudske žrtve se procenjuju na oko 20000 ljudi. Čarsl Vuds o tome piše: ”Vlada tad nije

pokušala obnovu, niti je dozvoljavala ljudima da to čine sa kućama koje su predstavljale glavninu

jermenske četvrti, uključujući i hrišćansku pijacu. Paljenje i uništenje sprovedeni su toliko sistematski,

19 Woods, The Danger Zone, 130.20 FO/420/219, 84.

18

da se u samom središtu hrišćanskih ruševina moglo videti više netaknutih turskih džamija ili

muslimanskih kuća. Nikada nije bilo tako sistematskog spaljivanja grada kao onog koji se desio u

Adani 1909. godine.”21

Posledice Drugog balkanskog rata su po Tursku bile katastrofalne, s obzirom na to da je

izgubila sve teritorije u Evropi, i to čak 85%, zajedno sa 70% evropskog stanovništva, što je dovelo do

dubokog osećanja krize u Osmanskoj imperiji i među vođama njenog Komiteta jedinstva i napretka, a

njena vladajuća elita je često bila izložena napadima, dok je vlast postala vidno nestabilna. U tom

trenutku slabosti Turske, Jermeni su uspeli da ubede evropske sile da izvrše pritisak na carevinu da

pristane na neke od reformi koje su Jermeni tražili decenijama.

Mladoturci su se plašili da bi obnavljanje jermenskih reformi moglo da se pretvori u istočnu verziju

skorašnjeg poniženja na Balkanu, ali i pored toga, sporazum o jermenskoj reformi se desio u februaru

1914. godine i njegov najdramatičniji aspekt je bio zahtev da Evropljani budu imenovani za generalne

inspektore u jermenskim provincijama, kako bi primenili reforme i nadgledali njihovo dosledno

sprovođenje.

U skladu sa tim, Turska KJN je poslala svoje ljude u partijske ogranke u jermenskim

provincijama, svoje najlojalnije pripadnike stranke, i započela program nacionalističke indoktrinacije i

paravojne obuke za turske mladiće. Udruženje za unapređenje snage Turske (Türk Gücü Cemiyeti),

osnovano 1913. godine, bilo je posvećeno vojnoj obuci mladih, tako da nacija ponovo postane

“ratnička”, kako bi izbegla katastrofu i “opadanje turske rase.”22

Militarizacija širom Turske je imala pripremu sveg stanovništva za rat, a to je uskoro stvorilo

vojni, politički i kulturni prostor u kome se mogao dogoditi i genocid. Nisu samo panturkističke ideje

bile opasne po Jermene, u međuvremenu se kod mladoturaka, a posebno kod Enver-paše, razvila ideja

panturanizma, o povratku na Kavkaz i Srednju Aziju, a u tome su im smetali Jermeni kao prepreka ka

izlazu na ruski Kavkaz. Ideja je oličavala san o stvaranju imperije turskih naroda od Albanije do

Anadolije, na Kavkazu i na kraju u srednjoj i srednjoistočnoj Aziji. Do 1914. godine, kada se Turska

udružila sa Nemačkom u ratu, mladoturci su prihvatili različite elemente panturkizma, panturanizma i

poturčavanja. Zbog sukoba sa Rusima i njenim teritorijama u centralnoj Aziji, mladoturci su iskoristili

svoje panturkističke ideje kao motiv za ulazak u rat. Ovog puta su Jermeni, usled svih ovih okolnosti,

proglašeni “unutrašnjim neprijateljem”. Mladoturci su nasledili od sultana njegovu prefinjenu

birokratiju, koja im je poslužila za odmazdu prema Jermenima. Ministarstvo unutrašnjih poslova

21 Woods, The Danger Zone, 127-28.22 Balakijan, Piter, Reka Tigar u plamenu, Beograd, 2011, XIII, str. 173.

19

oformilo je još jednu službu, pod nazivom Specijalna organizacija ( Teshkilat-i-Mahsusa, u daljem

tekstu SO), koja je, kao proizvod Centralnog komiteta partije, snagu crpela iz čvrste veze između novih

vojnih i paravojnih vođa u usponu i Komiteta jedinstva i napretka. “Preživeli šef SO kasnije je tvrdio

da je to bilo “tajno telo osmišljeno za postizanje unutrašnje i spoljašnje bezbednosti Osmanske države”

i da je njegova moć bila veća od one koju je imala “zvanična vlada”. On je priznao da su masakri na

Jermenima izvedeni po nalogu Centralnog komiteta i da je SO bila središte operacije.”23 Jedan od

najuticajnijih partijskih zvaničnika unutar SO je bio dr Behaedin Šakir.

Naime, po njegovim uputstvima, krajem zime i u proleće 1915. godine, započela je glavna faza

istrebljenja Jermena. Ova nova vojna vlast bila je potpuno van domašaja, kontrole i ograničenja

osmanskog zakonodavstva. S objavom Privremenog zakona o deportaciji, 2. maja 1915. godine, koji je

nalagao prisilnu deportaciju Jermena, osmanski oficiri su dobili ovlašćenje da preuzmu na sebe

potpuno uklanjanje jermenskog stanovništva, a vojno ministarstvo je bilo ovlašćeno za razradu detalja.

Specijalna organizacija je sistematski regrutovala, organizovala i raspoređivala desetine hiljada

osuđenih kriminalaca, zarad pogroma nad jermenskim stanovništvom. U tu svrhu su vojne vlasti dobile

odobrenje da oslobode hiljade zatvorskih osuđenika. Arnold Tojnbi je bio jedan od prvih autora koji je

procenio ulogu tzv. odreda smrti i uloge osmankse birokratije u masakrima, kada je napisao: “Turske

političke čete...imale su svoj debi na zapadnoj obali, a 1915. godine, pošto su dobile pojačanje od

osuđenika, za tu svrhu puštenih iz državnih zatvora, izveli su plan Vlade jedinstva i napretka protiv

Jermena u svakoj provinciji Anadolije, osim vilajeta Ajdin.”24

Procenjuje se da je u odredima smrti bilo oko 34000 ljudi. Talat-paša i ostala politička elita su

smatrali da su bivši osuđenici efikasan izbor za rešavanje jermenskog pitanja, i ne samo to; oni su

verovali da će korišćenjem bivših osuđenika omogućiti vladi da sa sebe skine odgovornost,

obrazloživši kako se “stvar otela kontroli” i da su masovna ubistva rezultat delovanja “grupe bandita”.

U proleće 1915. godine, osmanska vlast je još jednom proglasila pobunom ono što su Jermeni smatrali

otporom pokolju, tačnije, otpor Jermena u Vanu viđen je kao provokacija, što je vlastima dalo razlog da

nastave sa pokoljima. Tokom zime 1915. godine Dževdet-beg je krenuo u sprovođenje kampanje u

jermenskim selima u okolini Vana, sa namerom da u jermenskim kućama pronađe oružje i njegove

trupe su hapsile, mučile i ubile hiljade Jermena i do početka proleća je zavladao teror. Vojnici i Kurdi

su krenuli u napade u okolna sela i gradove, a ukupno je stradalo oko 55000 ljudi, što je potvrdila ruska

23 Kutay, Jemal, Birinci Dunya Harbinde Teskilat-i-Mahsusa (The Special Organization during World War II) (Istanbul, 1962), 18, 36, 78, nav. u: Dadrian, The Role of the Soecial Organization

24 Toynbee, Arnold, The Western Question in Greece and Turkey (Boston and New York: Houghton Mifflin, 1922), 280.

20

vojska, koja je oslobodila Van. Ruska vojska se povukla nakon deset nedelja i požurivala Jermene da i

oni pođu za njima. Tokom povlačenja su Turci i Kurdi pobili hiljade Jermena, a ostali su umrli od gladi.

Nakon masakra u Vanu, usledilo je ponovno poricanje Dževdet-bega i vlade, a strani posmatrači u Vanu

– američki, nemački, švajcarski i italijanski misionari i diplomate – zajedno su se složili da su Jermeni

bili u očajničkom položaju i da su se branili od potpunog istrebljenja. Turska je tvrdila da Jermeni žele

da unište Osmansko carstvo, a Jermeni su nasuprot tome podvalačili da “manjinsko, diskriminisano

stanovništvo, bez sopstvene džave, bez ikakve vojne organizacije, koje je takođe bilo pod opsadom,

nije moglo da se upusti u građanski rat, niti da uzrokuje raspad države.”25 U noći 24. aprila 1915.

godine, počelo je hapšenje jermenskih intelektualca i kulturnih vođa u Konstantinopolju. Samo u

prvom krugu odvedeno je oko 250 intelektualaca, a tokom nekoliko narednih nedelja još nekoliko

stotina je pohapšeno. Među uhapšenima su bili javni službenici, političke vođe i nepristrasni

intelektualci. Autobusom su odvoženi do određenog mesta, odakle su prebacivani u vozove, koji su ih

odvozili u središte Male Azije, gde su svi, osim nekoliko, ubijeni. Stradalo je i 8000 učitelja, 82 pisca, i

nekoliko stotina kulturnih i verskih vođa.26

Lesli Dejvis, američki diplomata i konzul u Harputu navodi imena sela koja su bila uništena,

napuštena i spaljena. Među njima su bili: Huseinik, Morenik, Harput-seraj, Gornji Mezre, Mezre,

Kešrik, Jegeki, Sursuri, Tadem, Hujlu, Šentele, Garmeri, Kegvenk, Kajlu, Vartratil, Perčendž,

Jertmenik, Morej, Komk, Hogi, Habusi, Hindzor, Hinakrak, Čerkenji, Visijan, Korpe, Agop, Dzarug,

Haršek i Pertag. “Sva čisto jermenska sela bila su u ruševinama i napuštena, a u onima sa mešanim

stanovništvom, jermenske kuće su bile prazne.”27 Oko jezera Geldžuk (turski prevod jermenskog

naziva Dzovuk, što znači “jezerce”) je Dejvis pronašao oko 10000 ubijenih Jermena, uglavnom žena i

dece. Grad Alep (današnja Sirija), predstavljao je jednu od većih grobnica usled prinudnih deportacija.

Oni koji nisu bili ubijeni su bili nasilno deportovani, što je učinjeno javnim proglasom o deportaciji 26.

juna. Jermeni su bili prinuđeni da sa zavežljajima na deportacije idu peške, a neki su kasnije ukrcavani

na brodove na Crnom moru, gde su bili utopljeni, a njihov broj se procenjuje na hiljade. Takođe, od

preko 70000 Jermena koji su živeli u oblasti Muš nije prežveo skoro niko. Ovaj region je uspešno

očišćen od Jermena tako što su žandarmi i odredi smrti, sačinjeni uglavnom od lokalnih Kurda, odmah

poubijali sve muškarce, koji su pružali otpor, a žene i deca su saterani u ambare i spaljeni. U periodu od

1915. do 1918. godine veći deo masovnih ubijanja je bio završen, međutim, u proleće 1918. i u jesen

25 Balakijan, Piter, Reka Tigar u plamenu, Beograd, 2011, XV, str. 217.26 Balakijan, Piter, Reka Tigar u plamenu, Beograd, 2011, XVI, str. 22327 Davis, “Report”, 62.

21

1920. godine Osmanska i nova kemalistička vojska su napale novu mladu Republiku Jermeniju. U

proleće 1916. godine, caristička vojska je preuzela delove tursko-jermenskih vilajeta koje je Rusija

dobila Sanstefanskim mirom (1877. godine). Okupirala je Erzurum, Erzindžan, malo kasnije Van i

okolna područja. U proleće 1917. godine su Rusi počeli da se povlače iz oblasti turske Jermenije, ali su

tražili od Jermena da zatraže samostalnost i samoupravu.

S obzirom da Jermeni nisu bili u stanju da ostvare tu zamisao, jer nisu imali određenu vojnu i

administrativnu vlast koja bi ih geopolitički održala u takvom okruženju, Turci su nakon povlačenja

ruske vojske ponovo zauzeli jermenske vilajete. U periodu od 1917. do 1918. godine, Turci su za vreme

Prvog svetskog rata ponovo u napadima izmasakrirali jermensko stanovništvo, sa sve ženama i decom,

i ostavili opustošena područja. Ovog puta, Jermeni su odgovorili napadom na turska sela i gradove,

masakrirajući tursko stanovništvo i čineći štetu koliko god je to bilo moguće, pokušavajući tako da se

osvete za ranije nanete zločine. Sovjetski Savez je bio prinuđen da Brest-litovskim mirom Turskoj

preda pretežno Jermenima naseljene okruge, što je zateklo Jermene ponovo preko noći pod turskom

vlašću. U martu 1918. Turci su ponovo zauzeli Erzurum, a do kraja proleća zauzeli su i ostatak

jermenske teritorije. U maju su Jermeni poslednji put pružili očajnički otpor, uspevši u odbrani od

dvostruko brojnije turske vojske, što izgleda da je bila poslednja šansa da ne budu zauvek izbrisani sa

lica zemlje i mapa. Nekoliko dana kasnije, 22. maja 1918. godine, Jermenija je bila prinuđena da

proglasi nezavisnost.

Od Jermenije je ostala teritorija od 11000 kilometara, Karz i Aleksandropolj su bili zauzeti, a

stanovništvo nove republike je obuhvatalo 300000 Jermena iz ove oblasti i još toliko izbeglica. Usred

gladi, ratova i opšteg haosa, Jermenija je objavila svoju samoupravu i nezavisnost prvi put od 1375.

godine. U međuvremenu je na vlast došao novi nacionalistilki pokret na čelu sa Mustafom Kemalom i

Ćazimom Karabekirom, koji su stekli slavu tokom borbe protiv Britanaca i zbog otpora prema Rusima

u jermenskim vilajetima Bitlis i Muš 1916. godine. Mustafa Kemal je od tada bio duboko posvećen

odbrani istočne Anadolije i protivio se svakom planu za samostalnost Jermenije. Oštro se protivio i

veziru Damadu Faridu i njegovim principima jermenske autonomije, a kasnije je doneo rezoluciju u

kojoj zabranjuje izbeglim Jermenima da se vrate u istoče vilajete bez dozvole. Godine 1922. Turci su

do temelja spalili Smirnu za vreme grčko-turskih ratova, prethodno poubijavši desetine hiljada Jermena

i Grka, a ostatak proteravši iz regiona.

Sporazum iz Sevra imao je na neki način za cilj da dekolonizuje carstvo.

Kemalisti su odlučili da ponište ovaj sporazum i njegove odredbe, ne samo Jermeniji, već i

22

Kurdistanu i Grčkoj. Do jeseni 1920. godine kemalistička vojska je delovala i dalje u pravcu uništenja

Jermenije, sada već nezavisnu državu. Sa jedne strane Sovjeti su vršili pritisak na Jermeniju da se

pridruži Sovjetskom Savezu, a sa druge je ostatak zapadnog sveta pritiskao Jermeniju da se ne pridruži

Sovjetima, što je kasnije koštalo Jermeniju mnogo. Bez obzira na povezanost Sovjetskog Saveza i

Jermenije, Kemal je u septembru 1920. pokrenuo novu ofanzivu na Republiku Jermeniju. Slabo

opremljena jermenska vojska, bez ikakve pomoći sa strane se hrabro borila, ali nije mogla da zaustavi

Turke u jurišu ka tvrđavi Karz i tu je stradalo oko 6000 Jermena.

Iz Karza su Turci napali Aleksandropolj, zauzeli železnicu i nastavili masakr, i tu su se Sovjeti

umešali. U tom trenutku su obe strane ponudile Jermeniji mirovne sporazume. Turska je nudila da se

teritorija Jermenije svede na 27000 kvadratnih kilometara, da im se vrati većina oblasti i gradova, da se

Jermeniji dozvoli držanje vojske od samo 1200 vojnika, najviše 10000 mitraljeza i osam topova, a kao

vrhunac su predložili da Jermenija postane protektorat pod turskom upravom, uz zadržavanje prava na

ograničene vojne aktivnosti u okviru zemlje.28

Sa druge strane, usled pritiska SSSR-a, Jermeni su se spremali da uđu u sastav Sovjetskog

Saveza, jer se to činila kao bolja opcija od one da pod turskom vlašću budu zauvek desetkovani, i tako

je Moskovskim mirom i mirovnim sporazumom iz Karza (13. oktobar 1921. godine), posle sovjetsko-

turskih pregovora iscrtana granica Jermenske Sovjetske Socijalističke Republike (16. mart 1921.

godine). Jermenija je bila prisiljena da preda Karz i okolne oblasti koje su Turci okupirali u septembru

1920. godine, granica je ponovo iscrtana uz reku Araks, i ona i dan-danas stoji.

Slika 4. Mapa provincija i gradova u kojima su se događali masakri

28 Hovannisian, Republic of Armenia, 390-98; Walker, Armenia, 317.

23

2.2 Suđenja i saslušanja u Konstantinopolju

Nakon završetka Prvog svetskog rata, Britanci su bili u položaju da nateraju Osmansku imperiju

da osnuje tribunal za kažnjavanje svojih generala, rukovodstva i administracije zbog počinjenih zločina

prema Jermenima. Mnogi britanski zatvorenici, po povratku kućama iz turskih zatvora su javno iznosili

užase koje su doživeli ili videli dok su bili zatvoreni i to je pokrenulo suđenja u Konstantinopolju.

“Ključni korak Saveznika, koji su upozoravali Tursku zbog zločina protiv Jermenije, dogodio se u maju

1915. godine, kada je prvi put u istoriji skovan izraz “zločini protiv čovečnosti.”29

Ministar spoljnih poslova Artur Balfur zatražio je 1918. godine da se mladoturski najistaknutiji

zalagači za pogrom nad Jermenima - Talat, Enver i Džemal krivično gone, izjavivši sa svojim

naslednikom, lordom Kurzonom da su vođe mladoturaka “masakrirale stotine hiljada sopstvenih

podanika... i zaslužuju svaku sudbinu koja ih zadesi.” U tom trenutku se činilo da se sveopšte

raspoloženje menja u korist pravde za Jermene, pa je čak i sam osmanski veliki vezir, Damad Ferid,

priznao da je Turska u proteklom ratu činila velika zlodela i da je spreman da dokaže ko su bili

počinioci, doduše, ne pomenuvši nijednog trenutka pridev “jermenski.” Osnivanje tribunala je ispratilo

nadziranje od strane oko milion vojnika Britanije i njenih kolonija stacioniranih širom Osmanskog

carstva posle uspostavljanja primirja i tako su nakon potpisivanja primirja u novembru 1918. godine

Peti komitet osmanskog parlamenta i ono što se kasnije nazvalo Mazarovom istražnom komisijom,

počeli sa prikupljanjem dokaza i saslušavanjem o pokoljima Jermena i korupciji u vojsci, kako bi se

utvrdilo da li postoje dokazi za krivično gonjenje.

Ahmed Rešid, osmanski ministar spoljnih poslova, je napravio spisak od 60 ljudi u

Konstantinopolju koji su bili odgovorni za masakre i uveravao je Britance da će svi oni biti uhapšeni.

Talat i Enver su pobegli iz Turske dva dana nakon uspostavljanja primirja u Nemačku, uz znanje

nemačke vlade. Ubrzo je pedesetak vođa KJN-a uhapšeno, među njima brojni ministri vlade, mnoštvo

upravitelja u provincijama, kao i veliki broj bivših guvernera iz većih gradova. Do kraja aprila je 107

ljudi bilo u zatvoru. “Dok su se odvijala hapšenja, sakupljana su svedočenja, dokazi i pripremljena,

pored nekoliko drugih, četiri glavna suđenja koja je trebalo da utvrde činjenice o: 1) masakrima u

Jozgatu; 2) masakrima u Trapezuntu; 3) učešću nižih pripadnika KJN i pripadnika Specijalne

organizacije, optuženih za ubijanje Jermena; 4) ulozi članova turskog ratnog kabineta. Bilo je i manjih

procesa koji su se bavili masakrima Jermena u Harputu, Mosulu, Bajburtu i Erzindžanu. Planirani su i

29 FO 371/21488/58387, 12. maj 1915. u: Šarp Brajanu, 28. maj 1915, međunarodni odnosi Sjedinjenih Država, 1915 dodatak, 981. (prezeto iz P. Balakijan, Reka Tigar u plamenu)

24

procesi za zločine prema Jermenima u Alepu, Adani, Bitlisu, Dijarbekiru, Erzurumu, Marašu i Vanu, ali

oni nikada nisu održani.”30 Trubunal je pripremio više od dve stotine dosijea za optužnice u vojsci, KJN

i vrhovima vlade.

Na procesima u Jozgatu su predstavljene desetine autentičnih šifara kojima su se služili Turci

prilikom pogroma, između ostalog da je termin “deportovati” zapravo značio “ubiti.” I sami optuženici

su svedočili o tome, npr. Izvesni Abdulahad Nuri, koji je dobio naređenje od Talat-paše da Jermeni

moraju biti “poslati na odredište” i da je od njega “dobio lično naređenje za istrebljenje.” 31 Major

Mehmet Salim, vojni komandant u Jozgatu, pojašnjava da su deportacije bile deo “politike

istrebljenja.” Prvi zvaničnici koji su bili osuđeni, jesu bili guverner Kemal i major Teufik-beg. Sud ih je

osudio zbog zločina “protiv čovečnosti i civilizacije” - i to Teufik-bega na petnaest godina prisilnog

rada, a Kemal-bega na smrt vešanjem. Sud je 27. aprila 1919. godine zaključio i priznao da “nesreća

koja je zadesila Jermene nije bila ni lokalni ni izlovani događaj. Ona je bila rezultat smišljene odluke

koju je donelo centralno telo (Specijalna organizacija KJN)... a ubistva i ekscesi koji su se dogodili bili

su zasnovani na usmenim i pismenim naredbama tog centralnog tela.”32 Među optužbama se nalazila i

ona da su turski lekari ubijali jermensku decu tako što su im ubruzgavali morfijum i potom ih davili u

Crnom moru. Jedan od optuženih lekara, dr Ali Sahib, optužen je da je izazvao smrt nepoznatog broja

jermenske dece, prvo je optužen, a ubrzo potom i oslobođen, jer je nakon pada vlade Damada Ferida,

prokemalistička vlada, koja nije bila naklonjena tribunalu, zahtevala kao dokaz leševe jermenske dece

kako bi se utvrdilo da li im je ubrizgan morfijum.33 Kasnije su i mnogi drugi lekari bili oslobođeni,

putem sličnih okolnosti.

Glavna presuda na procesu u Trapezuntu izrečena je 22. maja 1919. godine i tvrdila je da su

Džemal Azmi i Janibahčeli Nailbeg, kao sekretari KJN izdali naređenja za deportacije i pokolje, nakon

čega su osuđeni na smrt u odsustvu. Carinski inspektor, Mehmed Ali, osuđen je na deset godina

prisilnog rada, a zvaničnik zadužen za deportacije i šef policije dobili su po jednu godinu zatvora.34

Saslušanja su se nastavila i u leto 1919. godine, saslušavane su birokrate nižeg i srednjeg ranga, a od 29

optuženih odgovornih sekretara, na sudu se pojavilo samo 11, što je jasno ukazivalo na sve manji

značaj samog tribunala. Presude su bivale sve blaže i sud se ustručavao da izrekne određene smrtne

presude. U maju 1919. Britanci su se neprijatno iznenadili kada su shvatili da je od 26 zatvorenika

30 Balakijan, Piter, Reka Tigar u plamenu, Beograd, 2011, XXV, str. 331.31 Ibid, str. 332.32 Dadrian, The Turkish Military Tribunal's Prosecution, 40.33 Ibid, 41.34 Ibid, 42.

25

uhapšenih širom Turske zbog masakra prema Jermenima – oslobođeno, a potom u junu, još pedesetoro

njih je takođe bilo oslobođeno.35 Vodeći članovi vlade su se našli pred sudom, a krivično su gonjeni

ministri kabineta, dvojica velikih vezira (Said Halim i Talat-paša), tri šeika ul-islama i nekoliko vojnih

komandanata. Dokazi protiv njih su izneseni u glavnoj optužnici, koja je obuhvatala 42 dokumenta koje

je prikupila Mazarova komisija. “Ovi dokumenti – telegrami, depeše, dešifrovani telegrami, poruke,

telegrafska naređenja, izjave i svedočanstva osvetlili su ulogu Centralnog komiteta i potvrdili da je

kampanja za istrebljenje Jermena bila smišljena i nameravana.

Dokumenti su takođe otkrili da je Specijalna organizacija obučavala odrede smrti – od kojih su

većinu činili zločinci pušteni iz zatvora. Pošto je večina dosijea i zapisnika KJN posle rata nestala, ova

42 dokumenta bila su od ključne važnosti.”36 Optužnica je govorila o okrutnostima osmanske vlade

prema Jermenima, masakrima, pljački imovine, spaljivanju leševa, silovanju i mučenju. Takođe,

optužnica je tvrdila da su zločini izvedeni na naročito organizovan način u prestonici i provincijama,

kao i da deportacije nisu bile ni stvar vojne nužnosti, ni disciplinska mera. Još jedan ključni dokument

u glavnoj optužnici bila je izjava generala Vehiba, komandanta Treće armije, u kojoj su s naročitim

poletom opisane razmere masakra nad Jermenima: “Masakr i istrebljenje Jermena i pljačke njihove

imovine bili su rezultat odluke Centralnog komiteta jedinstva i napretka. Behaedin Šakir bio je onaj

koji je obezbeđivao koljače ljudi u oblasti pod upravom Treće armije, koji ih je usmeravao i koristio.

Sve ljudske tragedije, svi zločini i izopačena dela u oblasti operacija Treće armije proizašli su i

manifestovali se kao rezultat mahinacija Behaedina Šakira. Tu su spadali, s jedne strane, regrutovanje

zatvorskih ptičica i, s druge strane, žandarma, ruku umrljanih krvlju i krvavih očiju.”37

Prema konačnoj presudi Komiteta jedinstva i napretka proglašen je krivim zbog izvitoperenja

uobičajenih funkcija vlade i korišćenja ratnih okolnosti kao izgovora za masakre unutar zemlje. Sud je

potom proglasio krivim vođe na vlasti – Talata, Envera, Džemala i doktora Nazima – za prvostepeno

ubistvo i osudio ih na smrt u odsustvu. Ubrzo zatim osmanski zvaničnici su sve više pokušavali da

umire kemaliste koji su bili besni zbog suđenja i presuda, pa su stoga nastavili sa izricanjem blagih

presuda. Do kraja 1921. godine, Britanija je napustila ideju o suđenjima za ratne zločine u Turskoj, a

Vinston Čerčil je oslobodio turske zatvorenike na Malti, u zamenu za britanske zatvorenike u Turskoj,

u avgustu 1921. godine, Britanci su oslobodili 43 turska zatvorenika koji su bili optuženi za zločine nad

Jermenima. Iako su suđenja proizvela nove dokaze o organizovanom planu za istrebljenje Jermena,

35 Bass, Stay the Hand, 128.36 Dadrian, The Turkish Military Tribunal's Prosecution, 44-46.37 Ibid.

26

svega troje ljudi je obešeno, dosuđene su mnoge zatvorske kazne, ali niko od osuđenika nije odslužio

celu kaznu, a nakon dogovora Turske i Britanije o razmeni zarobljenika, većina zloćinaca izbegla je

kažnjavanje. Preblage kazne i nepravedno kažnjavanje osmanskih zvaničnika je kod Jermena izazvalo

revolt i jermenski osvetnici su krenuli u odmazdu. Prvo su ubili nekoliko vodećih pripadnika KJN,

zatim Saida Halima, bivšeg velikog vezira, u Rimu 1921. godine, Behaedina Šakira u Berlinu iduće

godine, Džemal-pašu u julu 1922. godine u Tiflisu, a Enver-paša je umro tokom borbe u Buhari, dok se

borio protiv jermenskog boljševika. Talat-paša je ubijen u Berlinu, 14. marta 1921. godine, od strane

mladog jermenskog osvetnika.

3.1 Pitanje genocida, prihvatanje i poricanje

Savremeni naučnici, stručnjaci za genocid, međunarodne institucije, neke države, kao i sama

Jermenija, insistiraju da se u periodu od 1894. godine do 1921. na teritoriji tadašnjeg Osmanskog

carstva zapravo desilo ono što se u savremenom međunarodnom krivičnom zakonu tretira kao genocid.

Mnogi stručnjaci masakr nad Jermenima (jermenski: meds yeghern) smatraju prvim, modernim,

sistematskim genocidom, s obzirom na način na koji su vršena zlodela i s obzirom na broj stradalih, što

se može potkrepiti različitim izvorima.

Diskusija se razvila iz savremene definicije genocida i često služi kao argument obema

stranama, kako turskoj, tako i jermenskoj. Broj žrtva, koji po nekim izvorima dostiže broj od oko 1,5

miliona bi mogao da potkrepi negativnu konotaciju koju sam genocidni čin sa sobom nosi, a opet, sa

druge strane, turska strana poriče organizovani zločin u ime istrebljenja Jermena na osmanskoj

teritoriji. Sama masovnost zločina se nekad može uzeti u razmatranje kao genocid, i to se obično uzima

kao snažan argument. Države koje odbijaju da prihvate da se tada desio genocid jesu Turska i

Azerbejdžan, dok je npr. poricanje zakonon zabranjeno u Grčkoj, Slovačkoj i Švajcarskoj. Genocid se u

ovom slučaju dovodi u pitanje samom svojom definicijom i uslovima koji moraju biti ispunjeni da bi se

neki zločin tretirao kao genocid. Termin “genocid” je skovao poljski advokat jevrejskog porekla, Rafael

Lemkin, i sastoji se iz dva korena: genos, što na starogrčkom znači pleme, narod, rasa; i latinskog -cide,

što u prevodu znači ubiti. Definicija genocida je nastala nakon Drugog svetskom rata i definisana je u

Konvenciji o sprečavanju i kažnjavanju zločina genocida, koju je Opšta skupština UN prihvatila 9.

27

decembra 1948 godine.38 Zvanična međunarodnopravna definicija genocida glasi, po statutu

međunarodnog kaznenog suda:

“član 6.

Za svrhe ovog statuta, izraz “genocid” znači bilo koje od niže opisanih dela, počinjeno u nameri

da se u celosti ili delimično uništi jedna nacionalna, etnička, rasna ili verska skupina kao što je: a)

ubijanje pripadnika skupine, b) nanošenje teške povrede ili duševne boli pripadnicima skupine, c)

namerno podvrgavanje skupine životnim uslovima kojima je cilj njeno potpuno ili delimično fizičko

uništenje; d) nametanje mera sa namerom sprečavanja rađanja unutar skupine; e) prisilno premeštanje

dece iz jedne skupine u drugu.”

Dakle, da bi se jedno delo smatralo genocidom, mora postojati jasna i specifična namera (mens

rea) da se uništi neka nacionalna, etnička, verska ili rasna skupina. Drugim rečima, ukoliko se dogodilo

masovno ubisto, a dogodilo se samo kao čin “političkog terora”, onda se to pravno ne smatra

genocidom. Takođe, žrtve moraju biti neka određena nacionalna, etnička, verska ili rasna skupina. U

slučaju masakra nad Jermenima u Osmanskom carstvu, od dva uslova za genocid, tj. da li postoji jasna

namera za činom i da žrtve moraju biti određena etnička skupina, zasigurno je da je ispunjen drugi, tj.

da je u pitanju određena nacionalna ili etnička skupina, u ovom slučaju Jermeni, narod indoevropskog

porekla, na teritoriji Osmanskog carstva.

O tome da li je postojala jasna namera da se jermensko stanovništvo potpuno ili delimično

uništi i protera sa teritorije Osmanskog carstva se i dan-danas vode rasprave. S obzirom na činjenicu da

nije dokazano, niti je nađen podatak ili nečija izjava da je postojala jasna i nedvosmislena namera za

zločin, masovnost zločina se uzima i u ovom slučaju kao argument. Oni koji poriču genocid se

oslanjaju na tvrdnje da termin koji se koristi ne može da se uzima u razmatranje u datom periodu, s

obzirom na činjenicu da ni sam termin genocid, kao ni njegov širi opis u tom istorijskom trenutku nije

postojao. Strana koja zastupa jermensko gledište napominje da je u pitanju ipak bio organizovan

masakr, tačnije masakr koje je naređivala osmanska vlada, navodeći kako je vlada pri tome koristila za

masovne deportacije i sprovođenje žrtava na stratišta železnicu, što, kako tvrde, nije moglo biti

sprovedeno bez detaljne organizacije državnog vrha. Navode još i telegrame Talat-paše, u kojima on

nedvosmisleno zahteva od vojske da pobije sve Jermene, bez obzira na pol i starost.

38 http://www.preventgenocide.org/ba/pravnadefinicijagenocida.htm

28

3.2 Tursko viđenje problematike genocida

Današnja Turska zvanično poriče postojanje genocida nad Jermenima, kao i njeni naučnici i

istoričari širom sveta i prilikom poricanja, pozivaju se na nekoliko argumenata. Tvrde da nije moguće

dokazati da je postojala namera zvanične Osmanske države da počini genocid nad Jermenima, kao ni

zvaničan broj žrtava (koji se u zavisnosti od strane kreće od 100 000 do 1.5 miliona), kao ni birokratije

koja bi mogla obaveštavati ili naređivati takva zlodela. Osim toga, navode i podatak da zločine nad

Jermenima nisu počinili Turci, već Kurdi, kao i da su samo neki generali i pojedinci “otišli malo

predaleko”, tvrdeći pritom da je u pitanju bio međunacionalni sukob i da su podjednako stradale i

jermenska i turska strana, a bilo je i slučajeva kada su Jermeni napadali Turke i ubijali ih. Takođe,

pozivaju se i na činjenicu da nakon Prvog svetskog rata i osmanskog napuštanja zemalja Balkana, niko

od naučnika, istoričara ili šire evropske javnosti nije pomenuo niti javno izneo osmanske žrtve i

prognane.

3.3 Kurdsko viđenje problematike genocida

S obzirom na činjenicu da Kurdi na današnji dan nemaju svoju matičnu državu, već žive na

teritoriji nekoliko okolnih zemalja (Irak, Iran, Sirija i Turska, a prostor koji istorijski zauzimaju naziva

se Kurdistan), oni nemaju legitimno pravo da kao država poreknu ili priznaju genocid nad Jermenima,

već to čine putem različitih pojedinačnih institucija. U vreme masakra nad Jermenima, neka kurdska

pelemena su aktivno učestvovala u zločinima, posebno kao oformljene Hamidije, dok su neka druga

plemena bila protiv i čak su i pomagala Jermenima krijući ih i pomažući im. Neke od kurdskih

institucija koje su priznale genocid su: Demokratska društvena partija, Kurdistanska demokratska

partija, Kurdistanska radnička partija, Kurdski institut u Parizu, Halabja centar protiv anfalizacije i

genocida, kao i mnogi istaknuti pojedinci koji aktivno učestvuju u društvenom, političkom i kulturnom

životu Kurdistana.39

39 http://www.kurdishherald.com/ed_policy.php

29

3.4 Priznanje država sveta

Formalno prizananje genocida nad Jermenima se odvija sporo na međunarodnom nivou i za

sada je relativno mali broj država zvanično priznao genocid. U nekim slučajevima do priznanja nije

došlo ili zbog nedostatka dokaza za proglašenje genocida ili zbog političkog interesa i saradnje između

Turske i te zemlje. U ovom trenutku, ukupno 22 države su priznale genocid od 196, koliko ih trenutno

zvanično ima, a u SAD je 43 federalne države priznalo genocid od ukupno 51.

Međunarodne organizacije koje su priznale genocid:

1) Evropski parlament

2) Savet Evrope

3) Svetski crkveni savet

4) Asocijacija za ljudska prava (Turska)

5) Hrišćanska zajednica mladih ljudi (YMCA)

6) Stalni narodni tribunal

7) Merkosur (Mercosur)

Države koje su zvanično priznale genocid:

1) Urugvaj – 1965. (prva zemlja koja je zvanično priznala genocid)

2) Argentina – 2003.

3) Jermenija – 1988.

4) Beligija – 1998.

5) Bolivija – 2014.

6) Kanada – 1996.

7) Čile – 2007.

8) Kipar – 1975.

9) Francuska – 1998.

10) Nemačka – 2004.

11) Grčka – 1999.

12) Italija – 2000.

30

13) Litvanija – 2005.

14) Liban – 1997.

15) Holandija – 2004.

16) Poljska – 2005.

17) Rusija – 1995.

18) Slovačka – 2004.

19) Švedska – 2010.

20) Švajcarska – 2003.

21) Sveta stolica (sancta sedes) – 2000.

22) Venecuela – 2005.

U Španiji, Ujedinjenom Kraljevstvu, Australiji, SAD, Siriji, Iranu, Brazilu i još nekim

državama, pojedine autonomne i ostale pokrajine, kao i neki gradovi, su priznale genocid, kao npr.

Baskija, Vels, Alepo, Teheran, Sao Paolo, Kvebek, itd.40

U Turskoj postoje pojedine struje koje se zalažu za priznavanje genocida, ali još uvek pitanje

genocida nije postalo dominantno u društvenom i političkom životu savremene Turske. Pokrenuto je i

nekoliko peticija, ali je turski predsednik to oštro osudio u decebru 2008. godine. Od političkih partija,

jedino je Turska stranka zelenih 2014. priznala genocid, dok su od pojedinaca to učinili turski

nobelovac Orhan Pamuk (zbog čega je kasnije i krivično gonjen), tursko-nemački istoričar i sociolog -

Taner Akčam i turski pesnik Serkan Engin.41

U Srbiji je Srpska radikalna stranka 25. marta 2010. godine podnela vladi nacrt rezolucije kojim

je osudila zločine nad Jermenima za vreme Osmanskog carstva. SRS je podnela nacrt vladi, kako bi se

Srbija ubrzo pridružila državama koje su priznale genocid, ali Srbija ni dan-danas nije priznala genocid

nad Jermenima.42

40 http://genocide.am/article/recognition_of_the_armenian_genocide.html41 http://www.digitaljournal.com/pr/234570542 http://www.b92.net/eng/news/politics-article.php?yyyy=2010&mm=03&dd=25&nav_id=66050

31

Zaključak

Gotovo sto godina nakon pokolja nad Jermenima u Osmanskom carstvu, strasti se još uvek

između dve zavađene strane nisu smirile, Jermeni se i dalje osećaju poniženo, zaboravljeno i

napušteno, kako od strane međunarodne zajednice, tako i od njenih saveznika. Pritisak koji su pojedine

države vršile na međunarodnom nivou u korist priznanja genocida je utihnuo, a mnoge druge države

nisu iskazale političku volju da iznesu svoj stav u korist priznanja ili poricanja genocida. Sporadični

pokušaji jermenske dijaspore da s vremena na vreme probude interesovanje za ovu temu se pokazuju

izlišnim, dok se svaki pritisak na Tursku da prizna genocid završava oštrim reakcijama turskih

zvaničnika i većine javnog mnjenja.

Problematika genocida se ogleda u tome što sama definicija, kao i šire shvatanje termina, koji je

uveliko postao deo svakodnevnog govora, ispravno upotrebljen ili ne, teško mogu dokazati na

međunarodnom sudu, usled vrlo suptilne definisanosti i opskurnosti pojma “namere”. Ukoliko se

prilikom sudskog procesa dokaže da je postojala jasna namera da se određena skupina delimično ili

potpuno izbriše sa lica zemlje ili neke određene teritorije, u tom slučaju je neosporno počinjeno

krivično delo genocid.

Međutim, istorijske okolnosti i praksa su pokazale da je jasno postojanje namere izuzetno teško,

vrlo često gotovo i nemoguće dokazati, ili pripisati nekoj administraciji ili državnoj vlasti. Za tako

nešto bi bilo potrebno imati zvučni ili video zapis, javnu ili tajnu prepisku neke državne ustanove ili

njenih službenika, ili nekakav drugi vid dokaza koji nedvosmileno ukazuje na genocid. U slučaju

nepostojanja ovakvih dokumenata, problematika se dodatno uvećava, i kao u slučaju masakra nad

Jermenima, čitav vek nakon zločina se neće odmaći daleko u dokazivanju. Jermenski dokazi se svode

na izjave očevidaca, preživelih, međunarodnih posmatrača, diplomata i misionara, ali koliko god

detaljnih iskaza i izjava prikupili, još uvek nije sakupljeno dovoljno dokaza da se čitavom Osmanskom

carstvu pripiše organizovanje potpunog istrebljenja i proterivanja Jermena sa njegove teritorije. To je

možda moguće učiniti sa izvesnim pojedincima, ukoliko postoje pomenuti dokazi, ali u tom slučaju

vreme igra značaju ulogu i suđenje postaje neizvodljivo.

Uzevši sve pomenuto u obzir, dolazim do zaključka da se jedna istorijski veoma značajna

situacija, presedan u svakom smislu, banalizovala na čisto nominalni nivo i pretvorila u gotovo čisto

filozofsku raspravu – kao da više nije važno da li se nešto zaista dogodilo ili nije, kolikih razmera je

bilo i kakve je posledice ostavilo, već da li se dogodilo ako za to postoji odgovarajući naziv. U samoj

32

definiciji genocida masovnost zločina i razmere uništenja ne igraju ulogu, ukoliko ne postoji namera,

broj žrtava nije relevantan i zločin se tretira kao masovno uništenje, ili prosto potpada pod običaje

ratovanja.

Nasuprot tome, ukoliko je broj žrtava izuzetno mali, pa čak iako postoji samo jedna žrtva, a

dokaže se postojanje namere, desio se genocid. Potreba za formalizacijom i nominalizacijom

savremenog sveta ponekad prelazi u apsurd, baca senku na samu suštinu akta i kao da birokratizuje

ljudsku egzistenciju. Opet, zapadna hemisfera se, kroz borbu za ljudska prava, čini kao da staje na

jermensku stranu, ne dajući savremenoj turskoj državi da iznese svoje stavove, dok se Turska, i njeni

saveznici, čvrsto drže mišljenja da Jermeni obraćaju pažnju na sopstveni identitet samo u slučaju kada

pored sebe imaju neprijatelja. Bio masakr nad Jermenima proglašen genocidom ili ne, posle toliko

vremena, čini se kao da više nije ni važno, sve dok sve strane, pa i čitav svet ne dostignu stadijum kada

će biti u stanju da shvate da su ljudski život i ljudsko dostojanstvo neprocenjivi, i da je dužnost svakog

pojedinca, pa i države, da ih bespogovorno čuva.

33

LITERATURA

1. Balakijan, Piter, Reka Tigar u plamenu, Zavod za udžbenike, Beograd, 2011.

2. Bass, Gary Jonathan, Stay the Hand of Vengeance, Princeton University Press, 2002.

3. Dadrian, Vahakn, The History of the Armenian Genocide, Berghahn books, New York, 1995.

4. Harris, Rendall and Helen, Letters from the Scenes of the Recent Massacres in Armenia,

Kessinger publishing, London, 1923.

5. Hovanissian, Richard, The Republic of Armenia, University of California Press, 1971.

6. Lepsius, Johannes, Armenia and Europe, Hodder and Stoughton, London, 1897.

7. Morgenthau, Henry, Ambassador Morgenthau's Story, Doubleday, New York, 1918.

8. Stanišić, Vanja, Uporedna gramatika indoevropskih jezika, Čigoja štampa, Beograd, 2006.

9. Staub, Ervin, The Origins and Prevention of Genocide, Mass Killing and Other Collective

Violence, University of Massachusets, 1999.

10. Toynbee, Arnold, The Western Question in Greece and Turkey, Constable and Company,

London, 1922.

11. Woods, Charles, The Danger Zone of Europe, Unwin, London, 1911.

INTERNET IZVORI

http://armenocide.am/Archived_documents.html

http://www.digitaljournal.com/pr/2345705

http://www.noravank.am/eng/articles/detail.php?ELEMENT_ID=13012

http://www.armenocide.de/armenocide/armgende.nsf/WebStart-En?OpenFrameset

34

http://www.genocidescholars.org/

http://genocide.am/article/recognition_of_the_armenian_genocide.html

http://www.b92.net/eng/news/politics-article.php?yyyy=2010&mm=03&dd=25&nav_id=66050

http://99andcounting.com/2014/10/15/in-the-name-of-humanity/

http://asbarez.com/127656/uk-shifts-policy-on-armenian-genocide-after-jurist-robertson

%E2%80%99s-report/

http://www.geoffreyrobertson.com/pdf/ArmenianGenocideGRQC.pdf

https://armeniangenocideblog.wordpress.com/tag/orhan-pamuk/

http://www.theguardian.com/world/2005/oct/23/books.turkey

http://en.wikisource.org/wiki/Posthumous_Memoirs_of_Talaat_Pasha

35