Rapor No. 54123-TR

Mays 2010

Avrupa ve Orta Asya Blgesi

TRKIYEYatrm Ortam DegerlendirmesiKrizden zel Sektr nclgnde Bymeye

KUR EDEERLERPara Birimi Trk Liras (TL)

DVZ KURU 12 Mays 2010 itibaryla 1,53 TL = 1,00 ABD Dolar

AIRLIKLAR VE LLERMetrik Sistem

MAL YIL1 Ocak 31 Aralk

Bakan Yardmcs:lke Direktr:

Sektr Direktr:

Sektr Yneticisi:Grev Yneticisi:

Philippe H. Le HouerouUlrich ZachauFernando Montes-Negret Gerardo CorrochanoLalit RainaDonato De Rosa

KISALTMALAR

AB

ABGS

ABGEM

ACTAL

ARGE

BDDK

BILGE

BT

CEDPL2

CIF

CPRR

DB

DEA

DPT

ECA

EFCAS

EIF

ES

EURADA

FOB

FSMH

FX

GSAGH

GSYH

GVA

GVC

IAC

ICA

ICS

ISO

MKB

JASME

KA

KADM

KGF

KKB

KOB

KOSGEB

KSS

MAS

MEKSA

MEP

Avrupa Birlii

Avrupa Birlii Genel Sekreterlii

AB Gelitirme Merkezleri

Hollanda dari Yk stiare Kurulu

Aratrma ve Gelitirme

Bankaclk Dzenleme ve Denetleme Kurumu

Bilgisayarl Gmrk Etkinlii

Bilgi ve letiim Teknolojileri

kinci Rekabetilik ve stihdam Gelitirme Politika Kredisi

Mal Bedeli, Sigorta ve Navlun

Japonya Dzenleyici Reformu Gelitirme Kurulu

Yapma Kolayl

Dzenleyici Etki Analizi

Devlet Planlama Tekilat Mstearl

Avrupa ve Orta Asya

letmeler Aras Mali Kriz Deerlendirme Anketi

Avrupa Yatrm Fonu

letme Anketi

Avrupa Kalknma Ajanslar Birlii

Gvertede Teslim

Fikri ve Snai Mlkiyet Haklar

Dviz

Gayrisafi ARGE Harcamalar

Gayrisafi Yurt i Hasla

Gayrisafi Katma Deer

Kresel Deer Zincirleri

Trkiye Yatrm Danma Konseyi

Yatrm Ortam Deerlendirmesi

Yatrm Ortam Anketi

Uluslararas Standartlar Tekilat

stanbul Menkul Kymetler Borsas

Japonya Kk ve Orta lekli letmeler Finans Kurumu

Kalknma Ajans

Kayt D stihdam ile Mcadele Projesi

Kredi Garanti Fonu

Kredi Kayt Brosu

Kk ve Orta Byklkteki letmeler

Kk ve Orta lekli letmeleri Gelitirme ve Destekleme daresi Bakanl

Kk Sanayi Siteleri

malat Danmanl Hizmetleri

Mesleki Eitim ve Kk Sanayi Destekleme Vakf

retim Geniletme Ortakl

MNC

MPM

NIS

NPAA

NPL

OECD

OLS

OSB

OUV

OVP

PMR

SBA

SCM

SIC

SPK

T.C.H

TCMB

TESK

TFRS

TF

TK

T-K

TMSK

TOBB

TOSYOV

TPE

TSE

TBTAK

TK

TRKAK

TYDTK

UFRS

USPTO

UYK

VEDOP

WDI

WFE

WIPO

UDY

YOKK

YN

ok uluslu irket

Milli Prodktivite Merkezi

Alar ve Yenilikilik Anketi

Mktesebatn Kabulne likin Ulusal Plan

Takipteki Krediler

Ekonomik birlii ve Kalknma rgt

Sradan en kk kareler

Organize Sanayi Blgesi

Orta ve Uzun Vade

Orta Vadeli Program

rn Piyasas Dzenlemesi

Kk letmeler daresi

Standart Maliyet Modeli

Standart Endstriyel Snflandrma

Sermaye Piyasas Kurulu

Trkiye Cumhuriyeti Hkmeti

Trkiye Cumhuriyet Merkez Bankas

Trkiye Esnaf ve Sanatkrlar Konfederasyonu

Trkiye Finansal Raporlama Standartlar

Toplam Faktr retkenlii

Ticaret Kanunu

Tasarm ve Kalite

Trkiye Muhasebe Standartlar Kurulu

Trkiye Odalar ve Borsalar Birlii

Trkiye Kk ve Orta lekli iletmeler, Serbest Meslek Mensuplar ve Yneticiler Vakf

Trk Patent Enstits

Trk Standartlar Enstits

Trkiye Bilimsel ve Teknik Aratrmalar Kurumu

Trkiye statistik Kurumu

Trkiye Akreditasyon Kurumu

Trkiye Yatrm Destek ve Tantm Kurumu

Uluslararas Finansal Raporlama Standartlar

ABD Patent ve Marka Ofisi

Ulusal Ynlendirme Komitesi

Vergi Daireleri Otomasyon Projesi

Dnya Kalknma Gstergeleri

Dnya Borsalar Birlii

Dnya Fikri Mlkiyet Tekilat

Yabanc Dorudan Yatrm

Yatrm Ortamn yiletirme Koordinasyon Kurulu

Ynetiim

iYatrm Ortam Deerlendirmesi

TEEKKR

Bu rapor YOKK Sekretaryas ile yakn ibirlii ierisinde hazrlanmtr. Raporun ilk ve ara bulgular 11 Haziran ve 13 Kasm 2009 tarihlerinde yaplan YOKK Ynlendirme Komitesi toplantlarnda sunulmutur. Ara bulgular ayrca Kasm 2009da gerekletirilen bir dizi yuvarlak masa toplants ile eitli paydalara da sunulmutur. Dnya Bankas ekibi ayrca zmir ve Adanada saha ziyaretleri gerekletirmi ve yerel paydalar ile yaplan grmelerden nemli lde yararlanmtr.

Donato De Rosann liderlik ettii Dnya Bankas ekibinde Dragana Pajovic, Paulo Correa, Murat eker, Federica Saliola, Delia Rodrigo, Carlos Piera, Jorge Pea, Alvaro Escribano, Manuel de Orte, Bar Diner, rem Geri, Selma Karaman, Aye Seda Aroymak, Zeynep Lalik, Erkan Erdil, Murat er yer almtr. Rapor almalar Ulrich Zachau, Fernando Montes-Negret, Gerardo Corrochano, Lalit Raina ve Keiko Satonun rehberlii altnda gerekletirilmitir. Hazine Mstear brahim H.anakc, Hazine Mstear Yardmcs Cavit Dada, Hazine Mstearl ekibi Berrin Bingl, Murat Alc, Mehmet Dndar, zge Dumlupnar, Serenay Usta, Gamze zdurgutlu, Gnl Bakr Kartal, Bahar Konak, Baak nal and Can Grlek nemli katklarda bulunmular ve bilgilerini paylamlardr. Hazine Mstearl alanlar dnda tm YOKK yesi kurumlara da teekkurlerimizi sunarz. Willem van Eeghen ve Stefka Slavova (Dnya Bankas) ve Rauf Gnen (OECD) raporun bamsz deerlendirmelerini yapmtr. Ayrca alma ekibi Mark Roland Thomas, Cihan Yaln, Kamer Karakurum-zdemir, Mediha Aar, Muammer Kmrcolu, Jesko Hentschel, Cristobal Ridao-Cano, Raif Can, Steen Byskov, Jean-Louis Racine, Cemile Hacbeyolu, Andres Federico Martinez, Mahesh Uttamchandani ve Anthony Odyden faydal gr ve neriler almtr.

iiiYatrm Ortam Deerlendirmesi

NDEKLER

Yatrm Ortam Degerlendirmesi Krizden zel Sektr nclnde Bymeye

iv Yatrm Ortam Deerlendirmesi

vYatrm Ortam Deerlendirmesi

vi Yatrm Ortam Deerlendirmesi

viiYatrm Ortam Deerlendirmesi

1. YNETC ZET

Bu Yatrm Ortam Deerlendirmesi, hkmet dzenlemelerinin ve son reformlarn etkisi de dahil olmak zere, her trl byklkteki Trk irketinin kar karya olduu yatrm ortamnn kapsaml ve gncel bir aklamasn sunmak amacyla Nisan 2008 ile Ocak 2009 arasnda toplanan irket dzeyindeki anket verilerinin analizine dayanmaktadr ve baka kaynaklar ile desteklenmektedir. Analizin nemli zelliklerinden birisi, Trkiyenin performansn karlatrmak amacyla benzer lke verilerinin yaygn bir ekilde kullanlmasdr. Rapor, aklamann da tesinde, Trk irketlerinin retim, ihracat rekabetilii ve istihdam yaratma gibi alanlardaki performansn glendirmek amacyla yeni politika reformlarnn ve kurumsal geliimin yaplabilecei ncelikli alanlar tespit etmeyi amalamaktadr. Raporun zel bir yn ise Trkiyenin kk ve orta byklkteki iletme (KOB) sektr zerinde odaklanmasdr.

2007nin son aylarndan bu yana, kresel koullar Trkiye i sektrn olumsuz etkilemektedir. 2009 ylnda Trkiye ekonomisi yzde 4,7 klm ve isizlik yzde 14e kmtr. Kriz sonras ortamdaki srdrlebilir byme, i sektrnn salkl bir ekilde gelimesini amalayan reformlarn devam ettirilmesini gerektirecektir.

ortamna ynelik reformlar konusundaki kararlln devam ettirilmesi, srdrlebilir bir toparlanmann desteklenmesine yardmc olacaktr. Son reformlar esas alnarak, irketleri kayt d kalmaya tevik eden etkenlerin azaltlmas amacyla dzenleyici erevenin iyiletirilmesine ynelik eylemlerin devam ettirilmesi gerekmektedir. irket tescil prosedrleri sadeletirilmi olmakla birlikte, idari prosedrler hala irketler zerinde yksek bir zaman vergisi uygulamaktadr. Nitelikli igcnn mevcudiyetinin arttrlmas retimin iyiletirilmesi bakmndan ok nemli olacaktr. irket dzeyindeki yenilikilii zendirmeye devam etmek de iletme performans zerinde olumlu etkilere yol aacaktr. zellikle KOBler olmak zere reel sektrn krediye eriimi krizden olumsuz etkilenmitir. Kriz sonras dnemde beklenen rekabeti bir kresel ortam ile birlikte, rapor ekonominin srdrlebilir, geni tabanl, KOBleri iine alan ve lke apnda daha dengeli bir ekilde dalan bymeyi yakalayabilmesi iin ncelikli alan tespit etmektedir.

nceliklerden birincisi, KOBlerin bymesini kstlayan, dolaysyla irket kesiminin byk bir blmnn lek ekonomilerinden yararlanmasn engelleyen zellikle mali engelleri azaltmaktr. Salkl bir KOB sektr istihdam frsatlarn iyiletirebilir ve blgesel kalknmay destekleyebilir. Benzer lkelerdeki KOBlerin aksine, Trkiyedeki KOBler mikro ve byk iletmelerden daha yava bymektedir. Mevcut politikalar ve dzenlemeler KOBleri mikro ve byk irketlerden daha fazla etkileyebilir. Finansmana eriim, KOBlerin bymesinin nndeki en byk kst olarak grnmektedir. Bankalarn borlularn kredi deerliliklerini deerlendirme yeteneklerinin arttrlmas ve bunun yannda daha aktif bir Kredi Garanti Fonu KOBlere kredi verilmesini kolaylatracaktr.

kinci bir ncelik, bilgiyi kabul etme ve kullanma yeteneklerini gelitirerek Trkiyedeki KOBlerin rekabetiliklerini arttrmaktr. Byme kaynaklarn, dorudan ihracat olmak iin zaten yeterince rekabeti olan irketlerin tesinde (ve zaten baarl olan imalat kutuplarnn tesinde) yaygnlatrmak Trkiyenin kresel talepte gelecekte yaanabilecek d oklara kar dayanklln arttracak ve Trkiye imalat sektrnn retim tabannn corafi olarak daha dengeli bir ekilde dalmasn salayacaktr. irketlerin yeniliki retim ve rgtlenme ekillerini benimseme isteklerinde, yerel i ortam ve kurumsal ortam ile birlikte lke apndaki zellikler belirleyici olmaktadr. Trkiyedeki retim alarnn bir analizi, kresel piyasalara baarl bir katlm iin yerel tedarikilerin hazmetme kapasitesinin kilit neme sahip olduunu gstermektedir. KOBlerin iletme ve hazmetme kapasitelerinin arttrlmasn amalayan mevcut hkmet programlar yerel dzeyde uluslararas en iyi uygulamalar dorultusunda gelitirilebilir.

nc bir ncelik, hkmetin dzenleyici kapasitesi ile ilgili daha fazla reform yapmak ve bu kapasiteyi glendirmektir. Dzenleyici reforma ynelik kurumlarn ve mekanizmalarn oluturulmas konusunda Trkiyenin son zamanlarda att nemli admlar, stratejik vizyonu daha ayrntl olarak belirlenerek, yatay ve dikey koordinasyon gelitirilerek ve zel sektr ile istiare arttrlarak daha etkili hale getirilebilir. Kalknma Ajanslarnn kurulmas yerel dzeydeki nlemler yoluyla yatrm ortam kstlarnn hafifletilebilmesi iin bir frsat sunmaktadr.

viii Yatrm Ortam Deerlendirmesi

2. GENEL BAKI VE POLTKA SEENEKLER

1. 2007nin son aylarndan bu yana, kresel koullardaki olumsuz deiiklikler Trkiyenin bymekte olan ekonomisini ve i sektrn olumsuz etkilemitir. Kresel ekonomik kriz ncesinde, Trkiye ekonomisi bymekteydi. Keskin bir resesyona ve finansal sektrn yeniden yaplandrlmasna yol aan 2001 ylndaki bankaclk krizinin ardndan, Trkiyenin GSYHs 2002 ile 2007 arasnda ylda ortalama yzde 7 bymt. Bu bymenin nemli itici glerinden birisi, ksmen byk apl sermaye aklarndan kaynaklanan ve 2002 ile 2008 arasnda zel sektr Gayrsafi Sabit Yatrm Oluumunun kat bymesine katkda bulunan zel yatrmlard. Ancak 2008 ylndan bu yana, d talepteki ve uluslararas sermaye aklarndaki dler ile birlikte d ekonomik ortam kayda deer bir ekilde ktlemitir ve bununla ilikili olarak i talep ve krediye ulaabilirlik de azalmtr. 2009 ylnda Trkiye ekonomisi yzde 4,7 klm ve isizlik yzde 14e kmtr. Kresel talepteki yavalama zellikle reel sektr gl bir ekilde etkilemitir. Dnya Bankas tarafndan 2009 yaznda gerekletirilen bir anket iletmelerin ounun satlarnda keskin dler olduunu, 2008 ile 2009 arasndaki dn yzde 40 civarnda olduunu gstermektedir. Ankete katlan irketlerin neredeyse yars (yzde 46) borlarnn yeniden yaplandrldn belirtirken, te biri vergi borlar ve tedarikilere olan bor demelerini geciktirdiklerini bildirmitir.

Yine de, kresel koullar, irketlerin retiminin ve bymesinin nndeki kstlarla mcadele etme ihtiyacn ykseltmektedir.

2. Trkiyedeki irketler kendi performanslarnn nnde baz d engellerin bulunduunu bildirmektedir. Nisan 2008 ile Ocak 2009 arasnda yaplan bir ankete gre, Trkiyedeki irketlerin ounluu finansmana eriim ile ilgili sorunlarn kendilerini kstladn belirtmektedir (irketlerin yaklak yzde 26s bu sorunlarn nlerindeki en nemli engel olduunu belirtmektedir.). Vergi oranlar (yzde 18) ve siyasi istikrarszlk (yzde 18) ikinci ve nc srada yer almaktadr. Dier nemli faktrler ise kayt d sektrle rekabet etme zorunluluu ve yetersiz eitilmi igc olarak sralanmaktadr (srasyla yzde 15 ve yzde 9). Anket verilerinin analizi, yatrm ortamnn kalitesi ile retim, istihdam yaratma, ihracat rekabetilii ve yabanc yatrm iin caziplik gibi alanlardaki performans arasnda nemli bir iliki olduunu dorulamaktadr. retim analizi, Trkiyedeki i sektrnde performans farkllnn neredeyse te birinin yatrm ortam ile ilgili faktrlerle aklandn gstermektedir.

ekil 1: Yatrm Ortamnn nndeki En Byk Be Engel

Kaynak: Trkiye letme Anketi 2008

3. Dzenleyici ortam, retime en byk nispi katkda bulunan yatrm ortam bileenidir. Dier nemli yatrm ortam bileenleri arasnda; altyap darboazlar, finansmana eriim ve kurumsal ynetiim, nitelikli igcnn mevcudiyeti ve yenilikilik bulunmaktadr. Kaynaklarn verimlilii yksek irketlere daha iyi datlmas sayesinde Trkiyedeki toplam retimin 2005 ylndan bu yana ykseldii grlmektedir. Bu durum, dk ve yksek verimlikli irketler arasndaki uurumu derinletirmitir; daha byk irketler yatrm ortamnn daha olumlu ynlerinden yararlanrken, kk ve verimlilii daha az irketler daha az olumlu zelliklerinin bedelini yklenmitir.

ixYatrm Ortam Deerlendirmesi

4. Anket verilerinin analizi, Trkiyede irket dzeyindeki retim ile dzenleyici ortamn baz zellikleri arasnda olumsuz bir iliki bulunduunu gstermektedir. Bunlar arasnda; iletmelerin tabi tutulduu denetimlerin says, alnmas zorunlu ruhsatlarn says ve bunlarn alnmas iin harcanan zaman gibi baz resmi brokratik zorunluluklar ile ithalattaki zaman alc gmrk prosedrleri yer almaktadr. Ar dzenleyici gereklilikler, elektrik alabilmek veya devlet ile bir szleme yapabilmek amacyla yaplan kayt d demeler ile retim arasndaki olumsuz ilikiden de grlebilecei gibi, yolsuzluun olumsuz sonular iin uygun bir ortam yaratmaktadr. Verimsiz dzenlemeler ayn zamanda irketlere ksmen de olsa kayt d kalmalar iin bir tevik unsuru oluturmaktadr. Kayt d sektr ile rekabet etmek zorunda kalan irketler de daha dk verimlilik seviyeleri ile ilikilendirilmektedir.

5. Vergi oranlarnn ve vergi idaresinin Trkiyedeki irketler iin yaratt sorunlarn, 2005 ylndan bu yana dt grlmektedir ki bu ksmen de olsa son reformlarn etkisini yanstmaktadr. irketlerin alglamalar incelendiinde, engellerin sralamasnda vergi oranlarnn nispi neminin dt grlmektedir. 2005 ylnda vergi oranlar en byk engel olarak alglanrken, 2008 ylnda irketlerin yzde 18i vergi oranlarn i faaliyetlerinin nndeki en byk engel olarak alglamtr. Vergi oranlarn nemli veya ok ciddi bir kst olarak tanmlayan iletmelerin oran 2005 ylnda yzde 81 iken, 2008 ylnda yzde 50ye dmtr. 2005 ylnda imalat irketlerinin yzde 59u tarafndan nemli bir kst olarak tanmlanan vergi idaresi, 2008 ylnda iletmelerin yzde 19u tarafndan nemli bir kst olarak tanmlanmtr. 2005 ile 2008 yllar arasndaki bu iyilemeler en azndan ksmi olarak 2006 ylndan bu yana uygulanan vergi reformlarna atfedilebilir. Bu reformlar arasnda yeni bir kurumlar vergisi kanununun yrrle konulmas, kurumlar vergisi orannn yzde 30dan yzde 20ye indirilmesi ve faizlere uygulanan vergi oranlarnn drlmesi yer almaktadr. Dier taraftan, son reformlar ile vergi oranlarnn drlmesine ve kayt dln temel lsndeki de ramen 2004 ile 2008 arasnda yzde 53ten yzde 44e ankete katlan irketler arasnda kayt d sektr ile rekabetten ikayet eden irketlerin oran 2005 ile 2008 arasnda yzde 44ten yzde 52ye ykselmitir.

6. Trkiye, dzenleyici ortamn, iletme tescilinin kolaylatrlmas gibi baz alanlarnda nemli reformlar yapmtr ancak brokrasi hala iletmeler iin nemli maliyetler getirmektedir. Hkmet, iletmelerin tescilinin kolaylatrlmas konusunda ilerleme kaydetmitir. 2010 Yapma Kolayl raporuna gre, Trkiyede son zamanlarda yaplan reformlar bir iletmenin tescili iin gerekli admlarn saysn 13ten (2004) 6ya (2009) indirerek tescil iin harcanan zaman azaltmtr. Hkmet e-Adli Sicil ve Online irket Kuruluu prosedrlerini balatmtr; bu konudaki bir kanun tasla u anda Babakanlk tarafndan incelenmektedir ve 2010 ylnn balarnda Trkiye Byk Millet Meclisinde kabul edilmesi beklenmektedir. 2008 iletme anketinde grlen imalat irketleri, 2005 ylnda 66 gn olan iletme ruhsat alma sresinin 2008 yl itibaryla 62 gne dtn bildirmitir. Ancak bu iyileme sonrasnda bile bu sre benzer lkelere gre uzundur. Daha geni anlamda idari prosedrlere

ekil 2: Kayt d rekabetle karlaan irketlerin yzdesi

Kaynak: Trkiye letme Anketi 2008

x Yatrm Ortam Deerlendirmesi

ekil 3: Zaman Vergisi

Kaynak: Trkiye letme Anketi 2008

uyum, iletmelerin faaliyetleri iin bir sorun tekil etmeye devam etmektedir. letmelere ynelik idari prosedrlerin etkinletirilmesine ynelik ak bir ereve mevcut deildir ve iletme ruhsatlar her biri farkl bir faaliyet alanndan sorumlu eitli bakanlklarca verilmektedir. Ayrca, genel anlamda, alglanan zaman vergisi devletin dzenlemeleri ile harcanan ynetim zamannn pay- 2005 ylndan bu yana yzde 9dan yzde 27ye ykselmi grnmektedir. En fazla zaman vergisi orta ve byk lekli iletmeler iin geerlidir (srasyla yzde 32 ve yzde 34); kk lekli iletmelerin yneticileri ise zamanlarnn yzde 23n brokratik ilemler iin harcadklarn bildirmitir.

7. yileme kaydedilen spesifik bir alan, iletme tesislerinin inasna harcanan zaman ve maliyet olmutur. Yapma Kolayl raporunda bir depo inas iin kullanlan zaman lsne gre, Trk irketleri 2005 ile 2009 yllar arasnda ortalama saha gelitirme srelerini 44 gn ksaltmtr. naat ruhsat alma sresi Trkiyenin farkl ehirleri arasnda byk deiiklikler sergilemektedir; stanbuldaki irketler inaat ruhsat almak iin dier ehirlerdeki irketlere gre daha fazla uramaktadr. Ayrca, irket byklne gre de farkllklar gzlenmektedir; KOBler byk iletmeler ile karlatrldnda inaat ruhsat alabilmek iin iki kat daha fazla zaman harcamaktadr (60 gne kar 32 gn).

8. letme teftileri benzer lkelere gre Trkiyede daha az klfetli grnmektedir. Bir irketteki tm alanlarn bir ylda denetimler iin harcad ortalama sre 6,6 gndr. Bu sre Trkiyeyi baz benzer ekonomilerin nne tamaktadr. irketlere kurulularndaki tefti says sorulduunda da anket sonular benzer kmaktadr: mfetti ziyaretlerinin yllk ortalama skl 2005te 4 iken 2008de 2ye dmtr. Her bir irketin teftiler iin harcad sre incelendiinde, orta byklkteki irketlerin bundan daha fazla etkilendii grlmektedir. Ayrca, yaplan blgesel karlatrmalarda tefti sreleri ve says bakmndan nemli farkllklar gzlenmitir. Genel olarak, lisanslar, ruhsatlar ve teftiler bakmndan gzlenen byk blgesel farkllklar, genellikle yetersiz kapasiteye sahip belediyelerin merkezi dzeyde belirlenen dzenlemelerin uygulanmasndan sorumlu tutulmasndan kaynaklanmaktadr. Bu kurumsal yap, nceden merkezi dzeyde onay alnmadan yerel dzeyde belirlenen prosedrlere uyma konusunda iletmeler ve bireyler iin yk oluturmaktadr.

Nitelikli igcne daha kolay ulalabilmesi, Trkiyedeki irketlerin retkenliklerini arttrmalarna yardmc olacaktr.

9. Ekonometrik analiz, personeli iinde niversite mezunlarnn pay yksek irketlerin daha yksek retim dzeylerine sahip olduunu gstermektedir. Anket sonular, byk irketlerin, niversite mezunu ve nitelikli personel altrma konusunda daha iyi bir konumda olduunu ortaya koymaktadr.

10. Trkiyedeki eitim dzeyleri OECD lkelerinin gerisindedir. OECD verileri Trkiyedeki yetikin nfusun yzde 26snn orta retim diplomasna sahip olduunu gstermektedir. Bu oran, yzde 69luk OECD ortala-

xiYatrm Ortam Deerlendirmesi

ekil 4: Bir engel olarak igcnn eitim durumu

Kaynak: Trkiye letme Anketi 2008

masnn ve yzde 70lik AB-19 ortalamasnn ok gerisindedir. Trkiyede yksek retim mezunlarnn says da ok dktr ve yksek retim programlarna giri oran uluslararas standartlarn altndadr. OECD lkelerinde yksek retime kayt oran ortalama yzde 56 iken, bu oran Trkiyede sadece yzde 29dur. Trkiyedeki irketlerin neredeyse drtte biri, igcnn eitim ve beceri dzeyini, faaliyetleri ve bymeleri nndeki nemli veya ok ciddi bir kst olarak grmektedir (ekil 4). 2005 ylnda bu grteki irketlerin orannn yzde 33 olduu gz nne alndnda bu alanda bir iyileme grnse de, bu yksek oran yine de politika yapclarn bu soruna eilmelerini gerektirmektedir ve igc arz ile i sektrndeki taleplerin daha iyi koordine edilmesi iin nlemlerin alnmas gerektiini gstermektedir.

11. alanlarna rgn eitim sunan Trk irketlerinin pay hafif bir art gstermitir. 2005 ylnda imalat sektrndeki iletmelerin yaklak yzde 24 alanlarna rgn eitim sunduunu bildirirken, yl sonra bu oran yzde 29a kmtr. alanlarna eitim sunan byk irketlerin oran kk irketlerin oranndan kat daha yksektir. Ayrca, ihracat faaliyetlerinde bulunan iletmeler alanlarna eitim olanaklarnn sunulmas konusunda daha aktiftir.

12. Trkiyedeki igcne katlma oran (yzde 50nin altnda), uluslararas standartlara gre dktr ve 2005 ylndan bu yana biraz daha dmtr. Trkiyenin bu oran OECD ve AB-15 ortalamalarnn yaklak 20 puan altndadr. alan kadnlarn oran olduka dktr; 2007 itibaryla yzde 26,7 olan oran OECD ve AB-15 ortalamalarnn (srasyla yzde 61,3 ve yzde 65,3) ok altndadr. 2008 letme Anketi ortalama olarak retimdeki alanlarn sadece yzde 16snn ve retim dndaki alanlarn sadece yzde 4nn kadn olduunu gstermektedir.

13. 2008 anketi, Trkiyedeki irketlerin igc dzenlemelerini ciddi bir engel olarak grme orannn 2005 ylna gre azaldn gstermektedir bu muhtemelen anketin zamanlamasnn bir sonucu olabilir. Trkiyenin bu gstergedeki puan, Avrupa ve Orta Asya blgesinin ortalamasna gre nemli lde iyileme kaydetmitir. Bununla birlikte, igc dzenlemelerinin katl iletmeler ile yaplan yz yze grmelerde irket faaliyetleri ve bymesi nnde nemli bir engel olarak ifade edildiinden, anket sonular dikkatli bir ekilde yorumlanmaldr. irketlerin 2008 anketindeki grlerinin 2008 ylnn banda yrrle konulan igc piyasas reformlarndan etkilenmi olmas muhtemel olmakla birlikte, anketin zamanlamas sebebiyle (Nisan 2008 Ocak 2009) iletmelerin dier daha acil sorunlarla daha fazla megul olmas rnein klmeyi gerektirecek dzeyde pazar pay kayb veya finansmana eriim ile ilgili sorunlardolaysyla igc dzenlemelerinin alglanan nispi neminin dk kmas mmkndr. Bu endieler, srdrlebilir toparlanmann nndeki nemli bir engel olarak tekrar ortaya kabilir.

Yenilikilii tevik eden politikalar verimlilik ve ihracat iin yararl olabilir.

xii Yatrm Ortam Deerlendirmesi

14. 2008 Trkiye letme Anketinin analizine gre, Aratrma ve Gelitirmeye yatrm yapan Trk irketleri daha yksek retim seviyelerine sahiptir. Ayrca, dardan kaynak kullanmndan yararlanmak amacyla retim srelerini yeniden dzenleyen irketlerin de daha retken olduu ortaya konmutur. stihdam, ihracat ve UDY ile irket dzeyinde yenilikilik arasnda olumlu bir iliki gzlenmitir. Ekonometrik analiz ayn zamanda istihdam dzeyleri ve mteriler-tedarikiler ile iletiimde Bilgi ve letiim Teknolojilerinin kullanm arasnda da olumlu bir iliki olduunu gstermektedir. Ayrca kalite sertifikas bulunan irketlerin daha byk bir igcne sahip olma olasl da daha yksektir. Son olarak, yenilikilii yanstan deikenler (kalite sertifikas ve BT kullanm gibi) ile ihracat olasl arasnda anlaml derecede olumlu bir iliki bulunmutur.

ekil 5: ARGE Harcamas Yapan irketlerin Oran

Kaynak: letme Anketleri

15. Trkiyenin toplam ARGE yatrm son on yl ierisinde neredeyse iki katna karak 2008 itibaryla GSYHnn yzde 0,73i dzeyine ulamtr. Bu durum, ARGE harcamalar yapan Trk irketlerinin saysnn yksek olmasyla da (yzde 23) yanstlmaktadr (ekil 5). Bununla birlikte, Trkiye dier orta gelirli lkelerin ve Trkiyenin ortalamasnn 0,71 olduu 2007 ylnda 2,29luk bir ortalama grlen OECDnin gerisindedir.

16. Trkiyenin uluslararas kalite standartlarn (ISO 9001) uygulamasnda son on yl ierisinde nemli gelimeler kaydedilmitir; 2008 sonuna kadar 13.200den fazla sertifika verilmitir. Bu performans dier ekonomilere gre nispeten iyidir. 2008 iletme anketleri sonularna gre, Trk irketlerinin yzde 30u uluslararas lekte kabul edilen kalite sertifikasna sahip olduunu bildirmitir. Bu oran Trkiyeyi Brezilya (yzde 26), Bulgaristan (yzde 20) ve Polonya (yzde 17) gibi dier orta gelirli lkelerin nne tamaktadr. Kk irketler arasndaki sertifikasyon oran, orta ve byk lekli iletmelerin ok gerisindedir: byk lekli iletmelerin yaklak yzde 55i bir kalite sertifikasna sahiptir, bu oran kalite sertifikasna sahip kk irketlerin orannn katdr.

17. Hkmet, Bilgi ve letiim Teknolojilerinin kullanmn tevik etmek iin admlar atmtr. e-Dnm Trkiye Projesinin uygulanmas ile birlikte, kamu hizmetlerinde Bilgi ve letiim Teknolojilerinin kullanm hzla yaygnlamaya balamtr. Hkmet ayn zamanda vatandalar ve iletmeler arasnda Bilgi ve letiim Teknolojileri hakkndaki bilin dzeyini ykseltmek iin giriimler balatmtr. letmelerin Bilgi ve letiim Teknolojilerini kullanmalar ve elektronik iletiim sektrnde rekabetin arttrlmas amacyla daha fazla destein salanmas planlanmaktadr.

zellikle KOBler olmak zere irketlerin krediye eriiminde kriz sonrasnda sorunlar yaanmtr.

18. Finansmana eriimi iyi olan Trk irketleri daha yksek bir retkenlik sergiliyor. 2008 letme Anketinin analiz sonular, daha yksek retim dzeyleri ile mali gll temsil eden baz deikenler arasnda olumlu bir iliki olduunu gstermektedir (rnein satlarn bedelinin daha yksek oran teslimattan nce denen irketler ve sabit varlk almlarnn daha yksek bir orann kendi kaynaklar ile deyebilen irketler).

xiiiYatrm Ortam Deerlendirmesi

ekil 6. Krediye eriimi olan irketlerin oranlar

Kaynak: letme Anketleri

19. Trkiyenin finansal sektr, karlatrma standartlarna gre nispeten kktr. Trkiye Bankalar Birlii tarafndan yaplan son almaya gre, Trkiyede finansal varlklarn GSYHya oran 2007 ylnda yzde 150 iken, bu oran bymekte olan piyasa ekonomilerinde yzde 246dr, kresel ortalama ise yzde 421dir. 2008 iletme anketine gre, Trkiyedeki irketlerin yzde 57si krediye eriime sahiptir; bu oran dier orta gelirli lkeler ile karlatrldnda olduka yksektir (ekil 6). Bununla birlikte, tm byklk kategorilerindeki irketler finansmana eriimi nlerindeki en ciddi engel olarak alglamaktadr; orta byklkteki irketlerin (yzde 34) bu faktrden daha fazla etkilendii gzlenirken, bunlar mikro (yzde 26), kk (yzde 24) ve byk irketler (yzde 19) izlemektedir. Trk irketleri, dier lkelerdeki irketler ile karlatrldklarnda yatrm finansman iin banka kredilerine daha fazla gvenmektedir (yzde 38). Bu durum orta byklkteki iletmeler iin zellikle geerlidir; bu irketler iin banka kredileri yatrm finansmanlarnn yzde 47sini oluturmaktadr. Teminat gereklilikleri, mikro ve byk iletmeler ile karlatrldnda KOBler iin zellikle ardr -kk irketler iin kredi deerinin yzde 100, orta byklkteki irketler iin yzde 91i. Reddedilen kredi bavurularnn oran yine KOBler (yzde 17) iin byk irketlere (yzde 12) nazaran nemli lde daha yksektir.

20. Kresel mali krizden sonra ortaya kan kredi darboaz KOB sektrne salanan kredileri etkilemitir. 2007nin son aylarndan itibaren, toplam krediler ierisinde KOBlerin pay 5 puan derek yzde 20nin biraz zerinde kalrken, KOBlerin toplam kurumsal kredilerdeki pay yaklak yzde 52den yaklak yzde 44e dmtr. Toplam bankaclk sektr kredilerindeki art 2008 sonlarnda krizin trmanmasna kadar nispeten yksek dzeylerde seyretmesine ramen, KOB kredilerindeki art 2008 bandan itibaren hz kaybetmeye balamtr. Aralk 2006 ile Kasm 2009 arasnda, KOB kredilerindeki kmlatif art yaklak yzde 35 olmutur; bu oran dier (KOB d) kurumsal kredilerdeki art hznn sadece yars kadardr. KOBlerin takipteki kredileri 2008in ortalarnda yzde 4n biraz altnda iken yzde 8e kmtr.

ncelikli alanda atlacak admlar KOBleri ieren ve corafi olarak daha iyi dalml geni tabanl bir bymeyi destekleyecektir.

Kilit nceliklerden birisi, Trkiyedeki KOBlerin bymesini kstlayan temel olarak mali engelleri hafifletmektir.

21. Finansmana eriimin zor olmas, Trkiyedeki irketler kesiminin nemli bir blmnn lek ekonomilerinden yararlanmasn engellemektedir. KOBler istihdamn yzde 79,4sini, toplam yatrmn yzde 44,6ini, toplam ihracatn yzde 25-30unu, toplam katma deerin yzde 57,3ini, ve banka kredilerinin yzde 25ini oluturmaktadr (aslnda, veri snrlamalar ve kayt d sektrn boyutlar gz nne alndnda, KOBlerin ekonomiye katks biraz daha byk olabilir). KOBlerin lei dnldnde, daha retken ve daha da dnk bir KOB sektrnn gelitirilmesi Trkiye iin ok nemli bir kalknma mcadelesi olacaktr. Salkl bir KOB sektr

xiv Yatrm Ortam Deerlendirmesi

ekil 7: Trkiyedeki KOBlerin Byme Oranlarnn (yzde) Dier lkelerdeki KOBler ile Karlatrlmas (2004-2007)

Kaynak: Trkiye letme Anketi 2008

sadece hzl ekilde artan bir igc iin daha fazla istihdam olanaklar sunmakla ve blgesel kalknmay desteklemekle kalmaz, ekonominin gelecekteki d oklara kar dayankllnn arttrlmasnda da kilit bir rol oynar.

22. Uluslararas deneyimin aksine, Trkiyenin KOBleri dier irketlerden daha yava bymektedir. irket dinamiklerinin analizi, kk irketlerin (11-50 alan) ve zellikle orta byklkteki irketlerin (51-250 alan) dier tm byklk kategorilerindeki irketlerden daha yava bydn, istihdam artnn mikro irketlerden yzde 16 byk irketlerden ise yzde 5 daha dk olduunu gstermektedir. Bu tablo, KOBlerin byk irketlerden daha hzl byd benzer lkelerdeki durumun tam aksini gstermektedir. Dier lkeler ile yaplan karlatrma ayn zamanda Trkiyedeki KOBlerin ortalama olarak daha yal olduunu gstermektedir. Bu durum zellikle orta byklkteki iletmeler iin geerlidir; Trkiyedeki orta byklkteki iletmelerin yzde 60 16 yandan byk iken, AB-10da bu oran yzde 20dir. Bu durum Trkiyedeki KOBlerin bymelerinin nnde engellerle karlatklarn, dolaysyla faaliyetlerinin leinin daha kk ve standart alt- kaldn gsterebilir. te yandan, Trkiyenin byk irketlerinin demografik zellikleri dier lkelerdeki deerler ile paraleldir. Trkiyedeki KOBlerin daha yava bymesi mevcut politikalarn ve dzenlemelerin bozucu etkisinin KOBler iin dier mikro veya byk irketler iin olduundan daha fazla olabileceini gstermektedir. KOBlerin bu politikalarn etkileri ile mcadele etmede ne byk irketlerin kapasitesine ne de mikro irketlerin esnekliine sahip olduu grlmektedir.

23. Finansmana eriimdeki sorunlar, KOBlerin bymesi nndeki en nemli engel olarak grlmektedir. Ekonometrik analize gre, yatrmlar iin yzde bir daha fazla d finansman kullanm ile yzde 0,3 daha yksek istihdam art arasnda bir iliki bulunmutur. Bir kredi veya kredi hatt ile istihdam art arasndaki iliki ise daha da gldr ve kredinin istihdam art zerinde yzde 33lk bir etkiye sahip olduu tahmin edilmektedir.

24. Bankalarn borlularn kredi deerliliklerini deerlendirme yeteneinin arttrlmas ve teminat gerekliliklerinin yumuatlmasna ynelik mdahaleler KOBlerin bymesinin nndeki mali engellerin hafifletilmesine yardmc olabilir. Bankalarn borlu KOBlerin kredi deerliliini deerlendirme yeteneinin arttrlmasna ynelik yapsal nlemlerin, KOBlerin banka kredilerinden yararlanabilmelerini salamak iin gerekli olduu grlmektedir. Bu gibi nlemler; (i) mevcut kredi brolarnn, Merkez Bankas Kredi Sicilinin ve Trkiye Kredi Kayt Brosunun (KKB) kapsamnn geniletilmesinin tevik edilmesini, ve (ii) KOBlerin sadeletirilmi finansal raporlama standartlarndan yararlanabilmesini salamak zere yeni Ticaret Kanununun kabul edilmesi srecinin hzlandrlmasn ierebilir.

25. Kredi Garanti Fonunun (KGF) rolnn arttrlmas da KOBlerin krediye eriimini iyiletirmeye yardmc olabilir. Kredi Garanti Fonu, teminat gerekliliklerini yumuatarak (zellikle 2007 ylnda yeniden sermayelendirilmesinden bu yana) KOBlerin krediye eriiminin kolaylatrlmasnda nemli bir rol oynamtr.

xvYatrm Ortam Deerlendirmesi

Hazinenin iki yllk bir sreyle mdahil olmasn ngren yeni KGF modeli, kriz sonrasnda yaanan kredi darboaznn ardndan KGFnin KOBlerin finansman ihtiyalarna hizmet verme kapasitesini arttran olumlu bir giriimdir. Dolaysyla yeni KGF programn daha etkili hale getirmenin yollarn aramak bir ncelik olacaktr. Ayrca KGFnin kapsam, orta byklkteki irketlerin ihtiyalarn daha iyi hedefleyecek ekilde gelitirilebilir. Aslnda, 1994 ylndan bu yana, KGF tarafndan salanan kredi garantilerinin byk ksmndan mikro ve kk iletmeler yararlanmtr; garanti fonunun sadece yzde 11i orta byklkteki iletmeler tarafndan kullanlmaktadr.

kinci bir ncelik KOBlerin yeni bilgileri benimseme ve kullanma kapasitesinin gelitirilmesidir.

26. irketlerin daha yksek orannn yksek verimlilik kaynaklarna eriiminin salanmas gerekmektedir. Trkiyenin byme kaynaklarn halihazrda rekabeti olan irketlerin tesine yaymas gerekmektedir. Bu abann baarl olmas, Trkiye ekonomisinin kresel talepte gelecekte yaanabilecek d oklara kar dayanklln arttracaktr. Ayrca Trkiye imalat sektrnn retim tabannn Trkiyenin corafi blgeleri arasnda daha dengeli bir ekilde dalmasn salayacaktr. 1980lerden bu yana, Trkiye ekonomisinin serbestlemesi, ara mallarn ticaretinde ve uluslararas sermaye hareketliliinde genel bir art ile ilikili yeni frsatlar sunmutur. Kresel ticaret ile entegrasyon ve yatrm aklar beraberinde Trkiye ekonomisinin nemli bir uzamsal dnmn getirmitir. Bu dnm eski imalat blgelerinden uzak yeni sanayi ynlamalarnn ortaya kmas ile karakterize olmutur. Bu yeni merkezler Anadolu Kaplanlar olarak da adlandrlmaktadr. Hem geleneksel sektrlerde hem de teknolojik adan daha ileri sektrlerde uzmanlaan ve imalat ve ihracat faaliyetlerinin ekirdei haline gelen bu sanayi merkezleri lkenin eitli blgelerinde olumutur. Bu gelimeler karsnda, Hkmet KOBlerin kresel pazarlara dahil olma yeteneklerini arttrmak iin baz aralar harekete geirmitir. Bu gibi mdahalelerin bazlarnn gerekesi, KOBlerin rekabetiliklerinin nndeki i ortam ile ilgili engellerin kaldrlmas olmutur. rnein, imalat sektrndeki KOBler, altyap hizmetleri ve i faaliyetlerine ilikin dzenlemeler bakmndan baz avantajlarn sunulmas yoluyla yatrm ortam kstlarn hafifletebilecek kk sanayi sitelerine (KSS) ve organize sanayi blgelerine (OSB) tanmaya tevik edilmitir.

27. Yerel i ortam ve kurumsal ortam, lke apndaki zellikler ile birlikte, irketlerin yeniliki retim ve rgtlenme ekillerini benimseme ve kullanma isteklerinde belirleyici olmutur. rnein, yerel dzeyde bir aratrma tabannn mevcudiyeti, irketler ile yerel aratrma kurulular arasnda balantlarn mevcut olmas halinde yeniliki davran tevik edebilir. Nitelikli bir igcnn mevcudiyeti de byk lde yerel yksek retimin ve mesleki eitimin kalitesine baldr. Banka finansmanna eriimin kolayl, yerel bankaclk sektrnn gelitirilmesine ve ilikiye dayal kredi verme uygulamalarn kolaylatrabilecek kiisel balantlara baldr. letme ruhsatlarnn byk bir oran yerel dzeyde verildii iin, yerel koullar da dzenleyici ortamn irket faaliyetleri zerindeki etkisinde belirleyici olmaktadr. Sonu olarak, kresel balantl irketler ile yerel tedarikiler arasndaki balantlarn bilgi transferi bakmndan etkileri, yerel koullara bal olarak byk lde deiiklik gsterebilir. Trkiyedeki retim alarnn analizi zellikle KOBler olmak zere yerel tedarikilerin hazmetme kapasitesinin yani bilgiyi benimseme ve kullanma kapasitelerinin kresel pazarlara baarl bir katlm asndan kilit bir neme sahip olduunu gstermitir. zellikle, daha verimli bir dzenleyici ortam ve yatrm finansmanna daha kolay eriim ile birlikte, teknolojiyi kullanmaya ynelik teknik becerilerin ve kapasitenin mevcudiyeti daha bilgi arlkl deer zinciri dzenlemelerine yardmc olmaktadr.

28. Daha geni yatrm ortam reformlarna ek olarak, KOBlerin iletme ve hazmetme kapasitelerini arttrmaya ynelik yerel dzeydeki programlarn iyiletirilmesi iin de frsatlar mevcuttur. Baz kamu ve sivil toplum kurulular, iletme ve hazmetme kapasitelerini arttrmaya ynelik olarak KOBler bata olmak zere irketlere destek salamaktadr. En byk kamu program Kk ve Orta Byklkteki Sanayiyi Gelitirme daresi Bakanl (KOSGEB) tarafndan sunulurken, Trkiye Odalar ve Borsalar Birlii (TOBB) de ortaklarna bu hizmetleri sunmaktadr. Uluslararas en iyi uygulamalar takip ederek, Hkmet aadaki yollarla mevcut destek programlarnda reform yapmay amalayabilir: (i) KOBlerin ihtiyalarna yerel dzeyde daha iyi hizmet verebilmek iin, esnek ve merkeziyetilikten uzaklatrlm bir ynetim modelinin uygulamasnn daha ileri aamalara gtrlmesi;

xvi Yatrm Ortam Deerlendirmesi

(ii) zel hizmet salayclarn dlanmasna yol amamak iin, sunulan hizmetlerin KOBlerin piyasa artlarnda zaten ulaabilecei hizmetler olmamasnn salanmas; (iii) KOBlerin i ihtiyalarn ve frsatlarn daha iyi anlamalarna yardmc olabilecek bir tek giri noktas yaratarak sunulan hizmetlerin rasyonelletirilmesi; (iv) daha byk KOBlerin ihtiyalarna daha iyi cevap verebilmek amacyla, destek programlarnn kapsamnn mikro irketlerin tesine geecek ekilde geniletilmesi.

nc bir ncelik reformlar daha ileri gtrmek ve hkmetin dzenleyici kapasitesini glendirmektir.

29. Trkiye dzenleyici ortamn iyiletirmek iin nemli admlar atmtr. Hkmet, dzenleyici reforma ynelik kurumlarn ve mekanizmalarn oluturulmasna; yasal erevenin sadeletirilmesine yardmc olacak yasal reformlarn yrrle konulmasna; ve pilot projeler yoluyla dzenlemelerin kalitesini iyiletirmeye ynelik bir dizi dzenleme aracnn uygulamaya konulmasna zel nem vermitir. Bu srete, AB ile uyumun salanmas reform iin kilit itici g olmutur ve Trkiye baz alanlarda AB Daha yi Dzenleme gndemini ksmen kucaklamtr. Sonu olarak, Trkiye dzenleme sistemi iin, dzenleyici ynetim ve reform yaklamn bir tm devlet yaklamna dntrme potansiyeline sahip salam temeller atmtr. Yatrm Ortamnn yiletirilmesi Koordinasyon Kurulu (YOKK), zel sektrn yatrm ortamnn iyiletirilmesi srecine katkda bulunduu kilit bir yap haline gelmitir. Kurul gndemini hem kamu kurumlarnn hem de zel sektr kurumlarnn katlm ile belirli konular zerinde alan 12 Teknik Komisyon yardmyla uygulamaktadr. Bununla birlikte, kurumlara verilen farkl sorumluluklar, her zaman tek bir dzenleyici reform stratejisi ile balantlandrlmamaktadr. Bu husus, nceliklerin belirlenmesi ve reforma nclk edilmesi bakmndan zorluklara yol amakta, genellikle hkmetin bnyesinde hkmetin farkl dzeyleri arasnda sorumluluklarn akmasna yol amakta ve bu durum uygulamay arlatrmakta ve iletmelerin faaliyetlerini dorudan etkilemektedir.

30. Kaydedilen son ilerlemeleri temel alarak, dzenleyici reform daha ak bir stratejik vizyonu, hkmet dzeyleri arasnda yatay ve dikey koordinasyonun iyiletirilmesini ve zel sektr ile daha fazla istiare yaplmasn amalayabilir. Dzenleyici reformun i sektrnn yaad dzenleyici yk zerinde nemli etkiler yaratabilmesi iin, baz admlarn atlmas gerekmektedir. lk olarak, en yksek politik dzeyde destee ve bu destein dzenleyici reforma ynelik ak, uyumlu ve kapsaml bir stratejiye dnmesine ihtiya vardr (lke apnda ve dzenleyici sistemin tm bileenlerini kapsayc ekilde). kinci olarak, farkl kurumlar arasndaki koordinasyon ve benzer amaca sahip farkl giriimlerin egdm iyiletirilebilir. nc olarak, dzenleyici reformun orta ve uzun vadede ak ve llebilir ekonomik hedeflere ve amalara balanmas gerekmektedir. Drdnc olarak, idareler arasnda kapasite oluturma nemli bir baar faktrdr. Modern dzenleme aralarnn kullanm konusunda grevlilerin eitimine ynelik farkl dorultulardaki abalar, kaynaklarn bu amaca tahsis edilmesi gerektiini gstermektedir. Beinci olarak, zel sektr paydalar ile istiare zorunlu hale getirilmeli ve kurumsallatrlmaldr; bu konuda mevcut YOKK platformu iyi bir balang noktas sunmaktadr.

31. Dier reformlar tamamlayc olarak, Kalknma Ajanslarnn kurulmas, iletmeler iin yerel dzeyde bir arayz sunarak yatrm ortam kstlarnn hafifletilmesi iin bir frsat sunabilir. Hkmet, Devlet Planlama Tekilat araclyla, u anda Kalknma Ajanslarnn iler hale getilrmesi srecini devam ettirmekte ve tm lkeyi kapsayacak 26 KAnn faaliyete gemesi hedeflemektedir. KAlar, hafif bir rgtsel yapya sahip olmalar ve yerel karlara kaplma riskini en aza indirmek amacyla hkmet ile ilikilerini belirli bir mesafede tutmalar kaydyla iletmeler ve hkmet arasnda potansiyel olarak iyi bir arayz sunabilirler. Ek olarak, KAlarn grevlerini yerine getirebilmelerinin temel bir koulu, merkezi ve yerel ynetim bakmndan resmi rollerinin belirlendii hkmet ii dzenlemelerin mevcut olmasdr. Gelecee bakacak olursak, KAlar baz yararl ilevleri yerine getirebilir. lk olarak, zaten Hkmetin amalad gibi, tek pencereli dkkanlar olarak faaliyet gsterebilirler. Lisanslarn ve ruhsatlarn verilmesi sorumluluuna ilikin kkl bir reform yaplmasa bile, KAlar bu lisans ve ruhsatlar veren kurumlar ile irketler arasnda faydal bir kolaylatrc rol oynayabilirler. kinci olarak, TOBB ve KOSGEB ve TBTAK gibi kamu kurumlar ile yakn bir ibirlii ierisinde, iletmelere ynelik bilgi noktalar olarak faaliyet gsterebilirler. Ama, yerel dzeyde mevcut finansal ve finansal olmayan destek giriimlerini rasyonelletirmek olmaldr zellikle normalde yksek bilgi maliyetleri ile kar karya olan KOBler iin. nc olarak, Yatrm Destek Ofisleri araclyla gerekletirilen UDY tantm fonksiyonu, ulusal UDY tantm ajans olan Yatrm Destek ve Tantm Ajans (TYDTA) ile yakn bir ibirlii ierisinde gerekletirilebilir.

xviiYatrm Ortam Deerlendirmesi

Politika Amalarnn ve Seeneklerinin zeti

Amalar Seenekler

KOBlerin byme ve istihdam yaratma yeteneinin nndeki

kstlarn hafifletilmesi

Mevcut kredi brolarnn kapsamnn geniletilmesinin tevik edilmesi.

KOBlerin sadeletirilmi finansal raporlama standartlarndan faydalanabilmesi iin yeni Ticaret Kanununun kabulnn hzlan-drlmas.

Yeni KGF programnn daha etkili hale gelmesine ynelik yollarn aratrlmas, kapsamnn geniletilmesi ve orta lekli irket kesimine daha iyi bir ekilde erimesinin salanmas.

KOB destek programlarna ynelik esnek ve merkeziyetilikten uzaklatrlm bir ynetim modelinin daha ileri dzeyde uygulanmas.

zel hizmet salayclarn dlanmasna yol amamak iin, sunulan hizmetlerin KOBlerin piyasa artlarnda zaten ulaabilecei hizmetler olmamasnn salanmas.

KOBlerin i ihtiyalarn ve frsatlarn daha iyi anlamalarna yardmc olmak iin, muhtemelen Kalknma Ajanslar ile ibirlii ierisinde, eitli KOB destek programlarna ynelik bir tek giri noktas yaratlmas.

Daha byk KOBlerin ihtiyalarna daha iyi cevap verebilmek amacyla, destek programlarnn kapsamnn mikro irketlerin tesine geecek ekilde geniletilmesi.

Mevcut dzenleyici reform giriimlerinin, nceliklerin belirlendii ve reformlarn sraland tek bir stratejik dokmanda ortaya konulmas.

Babakanlk bnyesinde dzenleyici reform iin tek bir gzetim organnn oluturulmas yoluyla, dzenleyici reformun kurumsallatrlmasnn glendirilmesi.

ortamnn iyiletirilmesi ve dzenleyici reformun savunuculuunun yaplmas amacyla, YOKKin rolnn glendirilmesi.

Ak hedeflerin ve amalarn yer ald kapsaml bir idari sadeletirme stratejisinin tasarlanmas ve i ortamnn iyiletirilmesi amacyla alt dzey dzenlemenin kriterlerinin gzden geirilmesi.

Kanunlar ve ynetmelikler hazrlanrken, idare iindeki koordinasyon mekanizmalarnn iyiletirilmesi.

Farkl hkmet dzeyleri arasndaki egdm ve ibirliinin glendirilmesi.

Yeni kanun ve ynetmelikler ile deiiklik yaplm kanun ve ynetmeliklerinin hazrlanmasnda paydalar ile istiarenin zorunlu hale getirilmesi.

Dzenleyici Etki Analizinin uygulanmaya devam edilmesi.

Dzenleyici reformu ve sadeletirme almalarn desteklemek iin mevcut e-Devlet stratejilerinden yararlanlmas.

Kalknma Ajanslar aadaki ilevleri yerine getirebilir:

lisans ve ruhsatlarn verilmesi ile ilgili yetkilerde kkl bir reform yaplmadan, tek pencereli dkkanlar.

TOBB gibi yerel dzeyde mevcudiyeti olan i dernekleri ve KOSGEB ve TBTAK gibi kamu kurumlar ile yakn bir ibirlii ierisinde, iletmelere ynelik bilgi noktalar.

TYDTA ile yakn ibirlii iinde hareket ederek, Yatrm destek Ofisleri ile UDY tantm.

KOBlerin hazmetme kapasitesinin yerel dzeyde arttrlmas

letmelere ynelik dzenleyici ortamn iyiletirilmesi

Dzenleyici gereklilikler ile ilgili bilgilere ve kamu destek

programlarna eriimin iyiletirilmesi

1Yatrm Ortam Deerlendirmesi

BLM 1. TRKYE SEKTRNN NNDEK ZORLUKLAR

1.1 Kresel kriz, Trkiye i sektrnn nne yeni zorluklar karyor. D ekonomik ortam gelimekte olan lkeler iin 2008 ylndan bu yana nemli lde ktlemitir. Trkiyenin ana ihracat pazar olan Euro blgesinin yzde -4,1 klmesinin beklendii 2009 ylnda dnya ekonomik bymesi negatif olmutur (yzde -0,6).1 Sonu olarak, Trkiyenin ihracatna olan talep nemli oranda dmtr ve bunun sanayi retimi zerinde ciddi sonular olmutur. Bir nceki yln ayn dnemi ile karlatrldnda, ihracat 2009 ylnda yzde 23 azalm, sanayi retimi ise yzde 9,6 klmtr. hracattaki azalan talebe ek olarak, Trkiyeye olan sermaye ak da nemli lde azalm (2007 ylndaki 50,3 milyar ABD Dolar seviyesinden 2008 ylnda 14,7 milyar ABD Dolar seviyesine2) ve risk primleri nemli derecede ykselmitir (Trkiyenin CDS marj 2007 sonundaki 197 baz puan seviyesinden 2009 sonunda 200e ykselmitir) (ekil 1-1). 2002 ile 2007 arasndaki yksek byme dneminde, Trkiye net sermaye girilerine nemli lde bal kalmtr. ekil 1-2de grld gibi reel sektr u anda d finansman ekmeye devam etme ve ksa vadeli borlarn evirme bakmlarndan nemli zorluklar yaamaktadr.

ekil 1-2: Trkiyede irketlerin ksa vadeli d borlar, milyon ABD Dolar

Kaynak: CBRT

ekil 1-1: 5-yllk CDS marjlar, Ocak 2007 Aralk 2009

Kaynak: Bloomberg

1 IMF Dnya Ekonomik Grnm Veri Taban, Nisan 2010

2 Resmi rezervler ve IMF kredilerindeki deiiklikler hari buna karlk istatistik fark hesab dahil olmak zere sermaye girileri (Dnya Bankas verileri)

Oca

k-07

Nis

an-0

7

Tem

muz

-07

Ekim

-07

Oca

k-08

Nis

an-0

8

Tem

muz

-08

Ekim

-08

Oca

k-09

Nis

an-0

9

Tem

muz

-09

Ekim

-09

2 Yatrm Ortam Deerlendirmesi

3 Hkmet 16 Eyll 2009 tarihinde yeni Orta Vadeli Programn (OVP) aklamtr. OVPnin ardndan 18 Eyll tarihinde daha ayrntl Orta Vadeli Mali Plan aklanmtr. OVP 2009-2012 dnemi iin toplam mali hedefler belirlemektedir.

1.2 Trkiyenin byme beklentileri zerindeki etkilerin kalc olaca grlmektedir. Trkiye ekonomisi 2009 ylnda yzde 4,7 klm ve bir nceki yl yzde 11 olan isizlik oran yzde 14e kmtr. Hkmetin Orta Vadeli Program (OVP) tutucu bir ekilde olduka yava bir byme senaryosu ngren gereki bir makroekonomik ereve ortaya koymaktadr.3 Bu, dnya ekonomisine ve Trkiyenin balca ticaret ortaklarna ynelik tahminleri yanstmakta, yzde 5ler dzeyindeki potansiyel byme seviyelerine ancak 2012 ylnda dnlebileceini ngrmektedir. Bu byme orannn, isizlik orannda, 2009daki yzde 14lk zirveden 1,5 puanlk bir d salayaca tahmin edilmektedir. Ekonomik faaliyetin 2010 ylnda hafif bir toparlanma ile yzde 3,5, 2011 ylnda yzde 4,0 ve 2012 ylnda yzde 5,0 bymesi beklenmektedir. Byme srecine zel sektrn nclk etmesi ve zel sektr Gayrsafi sabit sermaye oluumunun 2010 ylnda yzde 8 artmas beklenmektedir.

1.3 Yatrm ortam ile ilgili reformlarn devam ettirilmesi, krizin etkilerinin azaltlmasnda ve daha gelimi lkelerle gelir farknn kapatlmasnda kilit bir rol oynayacaktr. OVP, ortak byme iin, 2007-2013 Dokuzuncu Kalknma Plannda belirlenen kalknma eksenlerini takip eden bir kriz sonras reform gndemi ortaya koymaktadr. Planlanan eylemlerin ou, Dnya Bankas (2005) tarafndan tanmland ekliyle yatrm ortamnn irketlerin verimli yatrm yapmasna, istihdam yaratmasna ve bymesine ynelik frsatlar ve tevikleri ekillendiren yere zg faktrler dizisi,retimi, bymeyi ve ekonomik faaliyeti nemli derecede etkileyebilecei dncesinden hareketle, yatrm ortamn zel sektr nclndeki byme iin daha uygun hale getirmeyi amalamaktadr. OVPde ngrlen nemli yatrm ortam reformlar arasnda igc piyasas reformunun devam ettirilmesi, vergi idaresi reformu, kredi garantilerinin etkililiinin arttrlmas, eitim ve mesleki eitimin geniletilmesi ve KOBlerin krediye eriiminin arttrlmas yer almaktadr. Bu reformlar konusundaki kararlln devam ettirilmesi, 2002 ylndan beri gerekleen srekli bymeye ramen derinliini koruyan Trkiye ile daha gelimi lkeler arasndaki gelir uurumunun kltlmesi bakmndan hayati neme sahiptir (Metin Kutusu 1-1).

3Yatrm Ortam Deerlendirmesi

Metin Kutusu 1 1: Trkiyenin Gelir UurumuTrkiye makul dzeyde bir makroekonomik istikrarn salanmasnda 2001 ylndan bu yana baarl olmasna ramen, OECD lkelerindeki kii bana gelir dzeylerine yaknlama sreci yava olmutur. 1960 ylnda ABDnin yzde 17si seviyesinde olan kii bana den gelir, 2007 ylnda yzde 18i dzeyinde gereklemitir. Avrupa lkeleri ABDnin seviyesine yaklarken, Trkiyenin AB-15 lkelerine nazaran gelir dzeyi 1960 ylnda yzde 26,5 iken, 2007 ylnda yzde 21,6ya dmtr.

gc retkenlii ve igcne katlm, kii bana den gelirin seyrinde etkili olmaktadr (ekil A).4 gcne katlm orannn dk olmas, kii bana gelirlerdeki yaknlamann yava seyretmesinin temel etkeni olarak grlrken (Panel 2), zellikle 1970lere kadar igc verimlilii ve kii bana geliri benzer seviyelerde olan Kore gibi lkelerle karlatrldnda igc retkenliindeki yaknlama da yava seyretmitir (Panel 1). Sermaye younluu ve toplam faktr retkenlii (TFP) igc retkenliinin etkenleridir ve i sektrnn faaliyet gsterdii politika erevesi ve kurumsal ereve (yatrm ortam) ile ilikili yatrm yapma ve yenilikilik teviklerinden etkilenmektedir.

ekil A

Kaynak: Penn Dnya Tablolar Versiyon 6.3

Kaynaklar: Dnya Kalknma Gstergeleri.

4 gc retkenlii, ABD deer pay olarak ii bana 2005 yl ABD Dolar tabanl sabit fiyatlaryla gerek GSYH olarak llr. gc katlm oran ise ekonomik olarak retken olan 15 ya ve zerindeki nfusun genel nfusa gre oranyla llr. Ekonomik olarak retken ifadesi belli bir dnemde mal ve hizmet retiminde i salayan 15 ya ve zerindeki herkes anlamnda kullanlmaktadr.

4 Yatrm Ortam Deerlendirmesi

Metin Kutusu 1-2: 2007 Yatrm Ortam Deerlendirmesinde yer alan kilit reform alanlar ile ilgili tavsiyeler Dzenleyici Ortam

giri ve klarnn etkinletirilmesi irket kurulu, ruhsatlandrma ve tefti rejimlerinin reformu Vergi reformu amal kullanlacak arazilere eriim ile ilgili reform Gmrk ilemlerinde yer alan kamu kurumlarnn etkinletirilmesi

gc Piyasas ve Beceriler gc ile ilgili mali ve kurumsal erevede reform yaplmas gc piyasas dzenlemelerinin esnekliinin arttrlmas ilerin becerileri ile iletmelerin ihtiyalarnn uyumlatrlmas amacyla eitim ve mesleki eitim

sistemlerinde reform yaplmas Yenilikilik, Teknoloji Kullanm ve BT

Ulusal Yenilikilik Sisteminde yasal ve kurumsal reform yaplmas Fikri Mlkiyet Haklar mevzuatnda reform yaplmas ve AB ile uyumlama Telekomnikasyon sektrnde reform yaplmas

Kalite standartlarnn ve sertifikalarnn kabul irketlerin standartlara eriimi ve standartlar uygulamas ile ilgili hukuki ve kurumsal erevenin

iyiletirilmesi Finansmana Eriim ve Ynetiim

Finansal raporlamann glendirilmesi ve irketlere kredi bilgilerinin salanmas Kredi ilemlerinde teminat kullanmnn yaygnlatrlmas Kurumsal ynetiime ynelik yasal ve kurumsal erevenin gelitirilmesi

Altyapya Eriim Elektrik ve ulatrma sektrlerinde kurumsal reformlar ve sermaye yatrmlar Ticaret ile ilgili hizmetlere ulaabilirlii etkileyen kurumsal reformlar

1.4 Bu raporun amac, i sektrnn ekonomik performansnn belirlenmesinde yatrm ortamnn roln deneysel olarak aratrmaktr. Raporda, i ortamnn irket dzeyindeki retim ile istihdam yaratma yetenei veya ihracat yapma ve yabanc sermaye ekme olasl gibi iletme performansnn eitli lleri zerindeki etkisini tahmin etmek iin, 2008-2009 yllarnda Trk iletmeleri arasnda yaplan bir anketten elde edilen bilgiler kullanlmaktadr. Bu tip anketlerin temel avantaj; fiziksel ve kurumsal altyapnn kalitesi ve irket dzeyindeki temel ekonomik performans lleri ile ilgili bilgilerin dorudan irket yneticilerinden toplanmasdr. sektrnn performansnn ykselmesi irket dzeyindeki retimin artmas ile birlikte genel anlamda ekonomik iyilemelere dnmektedir ve sermaye younluu ise daha yksek toplam retime dnmekte ve kii bana den gelir farkllklarnn azaltlmasna katkda bulunmaktadr.

1.5 Hem 2004-05 hem de 2008-09 anketinde, Trkiyedeki toplam faktr retkenlii, yatrm ortam ile yksek dzeyde ilikili bulunmutur. 2008 ve 2009 yllarnda toplanan ve bu raporda sunulan irket dzeyindeki verilerin analizi sonucunda, irket dzeyindeki retkenlik ile yatrm ortam arasnda gl bir iliki bulunmutur ve bu durum 2004 ve 2005 verilerine dayal 2007 Yatrm Ortam Deerlendirmesinin sonularn teyit etmektedir. Her iki deerlendirme de, bir dizi yatrm ortam deikeni karsnda baz kilit ekonomik deikenleri retkenlik, istihdam, cretler, ihracat ve UDYanaliz ederek i ortamnn iyiletirilmesi iin gerekli reformlarn altn izmitir. 2007 almas ayn zamanda, igc retkenliini Trkiyenin kii bana gelirinin yaknlatrlmas nndeki en nemli zorluk olduunu ve Trkiye ile AB-15 arasndaki kii bana gelir farknn yzde 80inin bu zorluktan kaynaklandn ortaya koymutur. gc retkenliindeki iyilemeler: (a) ii bana den sermaye- yani makine, altyap ve binalara yaplan yatrmlar- ve (b) toplam faktr retkenlii yani teknoloji kullanm, igc becerileri, eitim baars, irketler arasndaki rekabet ve irketlerin ynetimi gibi faktrlerin artk katks- arttrlarak salanabilir.

5Yatrm Ortam Deerlendirmesi

5 OECD stihdam Grnm (2009) ve Dnya Bankas hesaplamalar.

1.6 2007den bu yana uygulanan yatrm ortam reformlar, son kriz sonrasnda yeni bir nem kazanyor. Dokuzuncu Kalknma Plan (2007-2013) ve bir nceki yatrm ortam raporundaki tavsiyeler (Metin Kutusu 1-2) ile tutarl olarak, Hkmet i ortamnn baz alanlarnda yapsal reformlar uygulamtr. Bu nlemlerden en nemlileri arasnda unlar yer almaktadr: (i) kurumlar vergisinin yzde 30dan yzde 20ye indirilmesi ile birlikte vergi sadeletirmesi; (ii) irket kurulu prosedrlerinin etkinletirilmesi; (iii) yabanclarn arazi mlkiyeti kazanmas ile ilgili yasal belirsizliklerin giderilmesi ile birlikte, modern bir UDY tevik stratejisinin benimsenmesi; (iv) gmrk ilemlerinin sadeletirilmesi ve Bilgisayarl Gmrk Etkinlikleri (BLGE) sisteminin uygulamaya konulmas ile birlikte gmrk brolarnn e-dnm; (iv) irket ynetiiminde ve yatrmclarn ve aznlk hissedarlarnn haklarnn korunmasnda iyilemeler salayacak yeni Ticaret Kanununun planlanan biimde yrrle konulmas; (v) ARGE faaliyetlerinde zel sektrn payn arttrmay amalayan ARGE mevzuat reformu; (vi) cret d maliyetleri drmeyi amalayan igc piyasas reformunun birinci aamas ile birlikte yeterlilik esasl bir beceri oluturma sisteminin gelitirilmesini glendirmeye ve orta retim mfredatnn reformunun devam ettirilmesine ynelik eylemler.

1.1 Makroekonomik Ortam

1.7 2001 ekonomik krizinin sonrasnda, salam makroekonomik ynetim ve kresel likidite bolluu istikrarl bymenin temelini oluturmutur. Keskin bir resesyona ve finansal sektrn yeniden yaplandrlmasna yol aan 2001 bankaclk krizinden sonra, 2002 ile 2007 yllar arasnda yllk ortalama yzde 7lik bir byme performans yakalanmtr (Tablo 1-1). Bu bymenin nemli itici glerinden biri, ksmen byk apl sermaye aklarndan kaynaklanan ve 2002 ile 2008 arasnda zel sektr Gayrsafi Sabit Yatrm Oluumunun kat bymesine (43 milyar TL veya yaklak 30 milyar ABD Dolarndan 152 milyar TLye veya 117 milyar ABD Dolarna) katkda bulunan zel yatrmlard.

1.8 Ancak bu srekli GSYH bymesi 2001 krizinden kalan kt isizlik tablosu zerinde grnr bir etki yaratamamtr. Sermaye ve ihracat youn ekonomik byme ve hzla artan gen igcne (her yl igcne yaklak 700.000 kii katlmaktadr) katlm orannda de yol amtr -2000deki yzde 49,6 dzeyinden 2008de yzde 46,9a (OECD ortalamas yzde 70,8dir).5 Trkiyede igcne katlm orannn dk olmas zellikle kadnlarn igcne katlmnn dk olmasn yanstmaktadr. 2008 ylnda Trkiyedeki kadnlarn sadece yzde 26,7si igcne katlrken, OECD ortalamas yzde 61,3 ve AB15 ortalamas yzde 65,3tr.

1.9 2008 ylndan bu yana, kresel alkant Trkiye ekonomisi zerinde bask oluturmutur. Trkiyenin imalat sektr kresel talepteki daralmadan ar bir ekilde etkilenmitir ve bunun etkileri isizlik, hanehalk dzeyindeki ekonomik zorluklar ve yoksulluk bakmlarndan hissedilmektedir. Trkiye ekonomisi zaten 2007 ylndan itibaren yavalamaya balamt. 2006 ylnda yzde 6,9 olan yllk byme 2007 ylnda yzde 4,7ye dmt. Dierlerinin yannda, Trk irketlerinin 2007nin birinci eyrei ile 2008in nc eyrei arasnda GSYHnn yaklak yzde 2si dzeyinde stok oluumu, bu yavalamay yanstmaktadr. sizlikte de keskin bir art meydana gelmitir. Birka yl yzde 10un altndaki dzeylerde seyrettikten sonra, isizlik orannn 2009 ylnda ortalama yzde 14 olmutur.

6 Yatrm Ortam Deerlendirmesi

Tablo 1-1: Trkiye: Kilit Ekonomik Gstergeler, 2002-2009

Kaynak: TCMB, IMF, OECD, DPT, Turkstat Dnya Bankas.1 Mays 2009

6

Tablo 3-1: Trkiye: Kilit Ekonomik Gstergeler, 2002-2009

2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 Reel GSYH (milyar ABD Dolar, cari fiyatlarla) 230,5 304,9 390,4 481,5 526,4 648,8 742,1 617,6 Kii bana den reel GSYH (ABD Dolar) 3.325,9 4.341,4 5.486,7 6.681,4 7.213,9 8.781,8 10.039,9 8.255,1 zel Sektr Gayrsafi Sabit Sermaye Oluumu (milyar TL) 43,4 62,0 97,4 115,1 143,3 151,9 152,4 125,8

(Byme Oran yzde olarak)

Reel GSYH Art 6,2 5,3 9,4 8,4 6,9 4,7 0,7 -4,7

TFE Enflasyonu (%) 45,2 25,3 8,6 8,2 9,6 8,8 10,4 6,3

Uzun vadeli faiz oran 63,5 44,1 24,9 16,2 18,0 18,3 19,2 11,9

Ksa vadeli faiz oran 59,5 38,5 23,8 15,6 17,9 18,3 18,9 10,9

Dviz Kuru 1,5 1,5 1,4 1,3 1,4 1,3 1,3 1,6

(aksi belirtilmedii srece GSYHnn yzdesi olarak)

gcne Katlm 49,6 48,3 46,3 46,4 46,3 46,2 46,9 47,6

sizlik 10,3 10,5 10,8 10,6 10,2 10,3 11,0 14,0

Tasarruf-yatrm dengesi

Yurt ii tasarruflar 18,6 15,5 16,0 15,9 16,5 15,5 16,9 14,2

Yatrm (bymeye katk)

Kamu 0,3 -0,6 -0,2 0,7 0,1 0,2 0,4 -0,1

zel 2,0 3,1 5,6 3,1 3,1 0,6 -2,0 -4,4

Mali Sektr

Faiz d denge (IMF tanml) 3,3 4,8 5,5 5,0 4,6 3,1 1,7 -2,1

Kamu d burcu 7,1 7,5 8,2 8,0 8,1 6,7 6,8 7,8

Parasal gstergeler

Geni Tanml Para 39,9 35,2 34,6 40,5 42,4 43,9 48,7 50,01

zel Sektrden Alacaklar 14,5 14,5 17,3 22,2 25,9 29,5 32,6 33,01

D Sektr Cari Hesaplar Dengesi (milyar ABD Dolar) -0,6 -7,5 -14,4 -22,1 -32,3 -38,3 -41,9 -14,0 Ticaret Dengesi (milyar

ABD Dolar) -6,4 -13,5 -22,7 33,1 41,1 -46,8 -53,0 -24,9 hracat (fob, milyar ABD

Dolar) 40,7 52,4 68,5 78,4 93,6 115,4 140,8 109,7 thalat (cif, milyar ABD

Dolar) 51,6 69,3 97,5 116,8 139,6 170,1 202,0 140,9

YDY 0,5 0,6 0,7 2,1 3,8 3,4 2,5 1,0 TCMB Rezervleri (milyar ABD Dolar) 28,3 35,3 37,6 50,2 60,7 74,7 72,9 74,8

Kaynak: TCMB, IMF, OECD, DPT, Turkstat Dnya Bankas. 1 Mays 20091.10 Cari hesaplardaki ve enflasyondaki direncin ksa vadedeki nemi azalm olmakla birlikte, mali zorluk artmtr. Yksek petrol fiyatlarnn bir engel oluturabilecei dnlmesine ramen,

7Yatrm Ortam Deerlendirmesi

1.10 Cari hesaplardaki ve enflasyondaki direncin ksa vadedeki nemi azalm olmakla birlikte, mali zorluk artmtr. Yksek petrol fiyatlarnn bir engel oluturabilecei dnlmesine ramen, Trkiyenin cari ann orta vadede kriz ncesi dzeylerine geri dnmesi beklenmiyor. Enflasyon direncinin geriledii grlyor; 2009daki enflasyon hala enflasyonun gerisindedir. Parasal erevede bir deiiklik olmamtr ve 2006 ylndan bu yana uygulanan ereve dorultusunda enflasyon hedeflerini korumaya devam edecektir (2010 iin yzde 6,5; 2011 iin yzde 5,5). te yandan, kresel kriz sebebiyle kamu borcu ve bte a artmtr 2007de GSYHnn yzde 3,1i dzeyinde olan bte a 2009 itibaryla yzde -2,1dir ve kamu borcu yzde 7,8 dzeyindedir. Bu durum mali ynetim zorluunu keskinletirmitir ve ekonomik belirsizlii azaltmak bakmndan OVPnin ve ilikili btelerin merkezi neminin altn izmitir.

1.11 D finansman ile ilgili endieler kresel kriz ncesinde ve kriz ortaya ktnda olduka belirgindi. 2001 krizinden bu yana, Hazine Mstearl tutucu bir strateji izleyerek kendini byk lde yerli kur cinsinden bor aralar ile finanse etti ve bylelikle dviz riskini byk lde kamu bor portfynden kard. D borcun GSYHya oran 2001-05 dneminde dtkten sonra, irketler kesiminin borlanmalar sebebiyle 2006 ylnda 4 puanlk bir art gsterdi. 2009 sonu itibaryla d borcun GSYHya oran yzde 43,9 dzeyindeydi. Ancak daha sonra ekonomideki keskin klme ile birlikte, 2009 ylnda genel d finansman ihtiyac azalrken, ayn zamanda byk irketlerin ou ya piyasa eriimlerini korudular ya da kendi dviz rezervlerini kullanabildiler. Trkiyenin d finansman ihtiyac azalmtr ancak 2010-12 dneminde yksek dzeyde olacaktr. 2008 ylnda 41,9 milyar ABD Dolar olan cari ak 2009 ylnda 14 milyar ABD Dolarna dmtr. Yurt ii yatrmlardaki keskin azalma zel sektrn orta ve uzun vadeli borlanma talebini azaltmtr ve bor evirme oranlarnn daha dk olmas bu durumu yanstmaktadr. 2010 sonrasndaki geri demeler de dktr. 2009 ylndaki genel finansman a 6 milyar ABD Dolarndan dk olmutur, dolaysyla 2009 ylnda 74,8 milyar ABD Dolar dzeyinde olan rezervler yoluyla kolaylkla finanse edilebilir. zelletirme abalar ve birleme ve edinim potansiyeli gz nne alndnda, Trkiye daha fazla UDY ekebilecek bir pozisyonda olmaldr. Benzer ekilde, Eurobond ihralarnn devam etmesi ve yurt ii sermaye piyasasnn finansman temin etme potansiyeli ile tutarl olarak, net portfy aklarnn pozitif olaca varsaylmaktadr. Kriz ncesindeki rekor dzeydeki kresel likidite dnemi ile karlatrldnda, sermaye girileri ile ilgili tahminler elbette ki tutucudur.

ekil 1-3: Sektrlere Gre Trkiye GSYHs,1998-2009, cari fiyatlarla, milyar TL

ekil 1-4: GSYHnn Sektrlere Gre Katma Deer Pay, 2008

Kaynak: Dnya Kalknma Gstergeleri

1.12 Son on ylda en hzl byyen sektr olan hizmet sektr, ekonomik krizden imalat sektrne gre daha az etkilenmitir. 1998 ylndan bu yana, hizmet sektr hzl bir byme sergilemitir. Bu sektrn ortalama yllk byme oran yzde 30 olurken, GSYHya nispi katks 1998 ylnda yzde 51 iken 2008 ylnda yzde 62ye kmtr. (ekil 1-3 ve 1-4). Bu arada, Trkiyedeki sanayi sektrleri, hem yurt ii hizmet sektr ile hem de dier bymekte olan ekonomiler ile karlatrldnda kktr. Trkiyenin GSYHsnn sadece yzde 28i imalat sektrnden gelirken, 2008 ylnda 58 milyar ABD Dolar olan bykl bir yl ierisinde reel bazda 53 milyar ABD Dolarna dmtr.

8 Yatrm Ortam Deerlendirmesi

ekil 1-5: Sektrlere gre Trkiyenin ihracat, 2000-2009

ekil 1-6: Ortak lkeye Gre Trkiyenin hracat, 2000-2009

Kaynak : OECD

1.13 2002 ylndan bu yana grlen yksek ihracat artnn ardndan, deien kresel talebin Trkiyenin ihracatnn ynelimini etkiledii grlmektedir. 2002-2008 dneminde Trkiyenin ihracat yllk ortalama yzde 20 orannda bymtr. (Tablo 1-1). Mamul rnler ile makine ve ulam ekipmanlar ihracat iindeki arln korumaktadr; bu kalemler toplam ihracat iinde yzde 28lik paya sahipler ve toplam ihracat deerleri 2009 ylnda 4,8 milyar ABD Dolarn bulmutur. zellikle, 2000 ylnda yzde 21lik paya sahip olan makine ve ulam ekipmanlar sektr ihracat iindeki payn arttrmtr. Uzun bir sredir, Trkiye ihracatnn ounluu AB pazarn hedeflemitir ve AB27 blgesine ihracatn toplam ihracat iindeki pay 2000-2007 arasnda ortalama yzde 58 olmutur. Ancak bu ak 2009 ylnda nemli bir dle yzde 46,3e inmitir. Benzer bir olumsuz gelime ABDye yaplan ihracatta da yaanm ve bu lkeye yaplan ihracatlarn 2000 ylnda yzde 11,3 olan pay 2009 ylnda yzde 3,1e dmtr. te yandan, ayn dnemde Orta Dou ve Afrikaya yaplan ihracatlarn pay srasyla yzde 8den yzde 16,5e ve yzde 4,9'dan yzde 9,9'a ykselmitir.

Hayvansallar ve bitkisel sv ve kat yalar ve balmumu

9Yatrm Ortam Deerlendirmesi

ekil 1-7: Teknoloji dzeyine gre hracat, GSYH iindeki pay, 1996-2008

Kaynak: BM COMTRADE, personel hesaplamalar

6 Burada ihracatlarn teknoloji dzeyi UNIDOnun, Uluslararas Ticaret Snflandrma Standartlar (SITC) Revizyon 3e dayal olarak mamul rnleri drt snfa ayrd ynteme gre tanmlandrlmtr: kaynak bazl, dk, orta ve yksek teknolojili ihracatlar. Kaynak bazl mallar arsnda rnein unlar bulunmaktadr: iecekler, kesilmi deerli talar ve cam, petrol/kauuk rnleri, hazr et/meyve, bitkisel yalar ve odun rnleri. Dk teknolojili mallar arasnda rnein unlar bulunmaktadr: giysi, ayakkab, mobilya, apka, deri imalat, plastik rnler, tencere, basit metal paralar /yaplar, tekstil-kuma, oyuncak ve seyahat malzemeleri. Orta teknolojili mallar arasnda rnein unlar bulunmaktadr: kimyasallar ve boyalar, motorlar, gbreler, endstriyel makineler, demir, motor, boru/tp, plastik, gemi, anahtarlama donanmlar, sentetik lif, tatlar ve saatler. Yksek teknolojili mallar arasnda rnein unlar bulunmaktadr: hava-uzay aralar, kameralar, ofis/veri ileme/telekomnikasyon ekipmanlar, optik/lm aletleri, ilalar, elektrik retim ekipmanlar, transistrler, trbin ve TV. hracatn ayrntl teknolojik snflandrmas iin, baknz UNIDO (2009).

7 Trkiyede 2005 ve 2006 yllarndaki zelletirme uygulamalarnda toplam yurt ii ve yurt d sat deeri 16,3 milyar ABD$ olmutur (Hazine Mstearl)

8 Baknz; Hazine Mstearl, Uluslararas Dorudan Yatrm Verileri Blteni (Aralk 2009)

1.14 Trkiye ihracatnn teknoloji ieriinde hala dk teknolojili rnler arln korumaktadr, ayrca son zamanlarda orta ve yksek teknolojili rnlerin deeri artmaktadr.6 Trkiyenin orta ve yksek teknolojili ihracat nemli oranda artmtr; 2000 ylndan bu yana gerekleen yzde 360lk bir artla 2008 ylnda reel deeri 26,5 milyar ABD Dolarn bulmutur. Bununla birlikte, son be yldaki yzde 3,4lk ortalama ile yksek teknoloji ierikli ihracatn Trkiyenin GSYHna katks nispeten dktr. te yandan, orta ve yksek teknoloji ierikli ithalatlar 2008 ylnda GSYHnn yzde 8i dzeyinde olmutur ve bu durum yksek teknoloji mallar iin nemli bir ticaret a oluturmutur. Dolaysyla, Trkiyeden ihracat aknda reform yaplmas iin yeni admlar atlmas gerekmektedir.

1.15 Yabanc Dorudan Yatrm (UDY) girii son zamanlardaki telekomnikasyon ve finanstan uzaklama ile birlikte uluslararas karlatrmalara gre zayf kalmtr. 2009 ylnda Trkiyeye net UDY girii toplam 7.6 milyar ABD Dolar olmutur ve 2009 sonuna kadar bu rakamn 7,8 milyar ABD Dolarna ulaaca tahmin edilmektedir. Bu rakam, 2008de kaydedilen 15,4 milyar ABD Dolarlk dzeyin ve 2007deki kriz ncesi dzeyin (19,1 milyar ABD Dolar) ok altndadr. Bu keskin d byk lde finansal krizin uluslararas yatrm aklar zerinde yol at olumsuz etkinin ve Trkiyede 2005 ve 2006 yllarnda gerekletirilen byk apl zelletirmelerde yaanan durgunluun bir sonucudur.7 Bu dnemde gerekleen UDY girilerinin ounluu finans ve telekomnikasyon sektrlerinde olmutur. yl sonrasnda ise, bu sektrlerde UDYnin nispi nemi azalmtr ve bunlarn yerine elektrik, gaz ve su sektr ile imalat sektr en fazla yabanc yatrm eken sektrler olmutur (srasyla yzde 33 ve yzde 28). malat sektrnde, 2009un ilk on aynda bir nceki yln ayn dnemine gre UDY giriindeki en fazla art kimyasallar ve motorlu aralar sektrlerinde yaanmtr (srasyla 89 milyon ABD Dolarndan 306 milyon ABD Dolarna ve 64 milyon ABD Dolarndan 208 milyon ABD Dolarna). Bu arada, imalat sanayisinin dier imalat ve yiyecek ve iecek sektrlerine UDY girilerinde azalma olmutur (srasyla 1.689 milyon ABD Dolarndan 382 milyon ABD Dolarna ve 939 milyon ABD Dolarndan 120 milyon ABD Dolarna).8 Trk Hkmeti tarafndan ksa sre nce modern UDY tevik stratejisinin kabul edilmesi ve yabanclarn arazi mlkiyeti ile ilgili belirsizliklerin giderilmesi, lkedeki yatrm dzeylerinin iyiletirilmesine ynelik doru ynde atlm admlardr.

10 Yatrm Ortam Deerlendirmesi

ekil 1-8: Net UDY Girileri / GSYH, 2009

Kaynak: IMF Uluslararas Finans statistikleri

9 Adil Byme ve stihdamn Yeniden Tesisi Program Odakl Kalknma Politikas Kredisi (REGE-DPL), taslak 14 Aralk 2009.

1.2 Kresel Krizin irketler Kesimi zerindeki Etkileri: lk Kantlar

1.16 Drt faktrn, kresel gelimelerin Trkiye zerindeki etkilerini arttrd grlmektedir.9 Bu faktrlerin hibiri Trkiyeye zg olmamasna ramen, bunlarn byklkleri ve birliktelikleri kresel gelimelerin Trkiyedeki reel ekonomi zerindeki etkilerini byk lde aklamaktadr.

1.17 lk olarak, gemi be yldaki ekonomik bymenin hz Trkiye imalat sanayisinde nemli bir stok ve sermaye oluumuna yol amtr; stoklar 2007 ylnda ve 2008in ilk eyreinde toplam GSYHnn tam drtte birine ulam, sermaye oluumu ise 2002-2007 dneminde yllk ortalama yzde 15,5 orannda artmtr.

1.18 kinci olarak, kriz srasnda tm bymekte olan piyasalarn yaad yksek dzeydeki belirsizlik Trkiyede d finansman eksikliine kar alglanan hassasiyet sebebiyle daha gl hissedilmitir. Trkiyenin kriz ncesi dnemdeki en nemli makroekonomik sknts olan cari ak (204-2008 arasndaki be yllk dnemde GSYHnn yllk ortalama yzde 5i dzeyinde) zel sektre bor yaratan aklardaki art ile finanse edilmiti. 2009 ylna gelindiinde, Trk irketlerinin yaklak 100 milyar ABD$ dzeyinde bir toplam borcu evirmesi gerekiyordu. Bu toplam miktarn yaklak te biri, Trk irketlerinin Trk mterilerine verdii ky tesi kredilerden ve bir blm de (ne kadar olduu tespit edilemiyor) Trk vatandalar tarafndan yurt dnda tutulan varlklardan temin edildiinden, gerek bir d risk oluturmuyordu. Bununla birlikte, bu riskin ve ekonomi zerindeki etkisinin bykl ile ilgili belirsizlik krizin balang zamannda yksek seviyedeydi.

1.19 nc olarak, Trkiyenin daha nce birka kriz atlam bankaclk sistemi en gvenilir mterileri dndaki herkese kredileri kesmiti. Eyll 2008den nce zel sektre kredi araclnda grnr bir yavalama yoktu. Daha sonra, 2008in sonlarnda, yurt ii krediler nemli lde kesildi. Trkiyenin i finansal sistemi iyi sermayelendirilmi olmasna ve ihtiyatl dzenlemeler modern standartlar karlamasna ramen, Trkiye byklndeki bir ekonomi iin s durumdadr. 2001-2002de yaanan krizden ktktan ve yeniden yaplandrldktan sonra, Trkiye bankaclk sektr 2008in sonlarnda ve 2009un balarnda yaanan belirsizlik karsnda anlalabilir bir ekilde tutucu davranmtr.

1.20 Drdnc olarak, Trkiyenin ihracat kompozisyonu, talep okunu daha da arlatrmtr. Otomotiv, dayankl tketim mallar, sermaye mallar ve makine gibi krizden ar etkilenen sektrler zerinde younlaan Trkiye ihracat, Trkiyeyi ihracattaki talebin dibe vurmas karsnda krlgan hale getirmitir. 2009un ilk yarsndaki ihracat hacmi yzde 11 azalmtr ve bunla birlikte ortaya kan fiyat etkileri ihracat gelirlerinde yllk bazda te birlik bir kayba yol amtr. hracat krize kadar gl bir performans sergiliyordu: 2008 ylnda, bir nceki yla gre FOB ihracat art yzde 23 iken, ithalat (CIF) art yzde 18 olmutu. Kriz sonrasnda, ithalattaki klme

11Yatrm Ortam Deerlendirmesi

Metin Kutusu 1 3: letmeler Aras Finansal Kriz Deerlendirme Anketi (EFCAS)

letmeler Aras Finansal Kriz deerlendirme Anketi (EFCAS) Haziran ve Temmuz 2009da Bulgaristan, Macaristan, Letonya, Litvanya, Romanya ve Trkiyedeki 1.686 iletme arasnda uygulanmtr. Tm lkelerde, EFCAS, Dnya Bankas ile Avrupa mar ve Kalknma Bankas tarafndan Avrupa ve Orta Asya blgesindeki 30 ekonomide gerekletirilen 2008-2009 letme Anketinin (ES) bir alt rneklemini kapsamaktadr. Trkiyenin EFCAS rneklemi 514 iletmeden olumaktadr.

ES ve EFCAS rneklemleri, Birlemi Milletler statistik Blm ISIC Rev. 3.1in D, F, G, H, I gruplar ve 72 numaral alt grubu iin, ekonomideki tarm d kaytl zel sektr irketlerinin (en az be alan bulunan) tamamn temsil etmektedir. Sonular, rneklem arlklarnn gzlemin rneklem tasarm sebebiyle dahil edilmesi olaslnn tersini gsteren orijinal verilere uygulanmas yoluyla tahmin edilmitir. Dolaysyla, sonular Trkiyedeki tarm d zel sektr ekonomisini temsil etmektedir.

ekil 1-9: Krizin Etkileri

Kaynak: EFCAS

ithalattaki klmeden de hzl olmutur: sonu olarak, net ihracat krizin bandan bu yana GSYH bymesine olumlu bir katkda bulunmutur.

1.21 Dnya Bankas tarafndan krizin etkileri ile ilgili olarak gerekletirilen bir anket, kresel ekonomik ve mali krizin Trkiyenin irketler kesimi zerinde nemli bir etkiye yol atn teyit etmektedir. letmeler Aras Finansal Kriz Deerlendirme Anketi (EFCAS) 2009 yaznda aralarnda Trkiyenin de bulunduu alt lkede uygulanmtr (Metin Kutusu 1-3). Anketin amac kresel ekonomik krizin irketler kesimini hangi kanallar yoluyla etkilediini ve irketlerin ok karsnda nasl davrandn tespit etmekti.

1.22 Trk irketleri en ok talepteki dler yoluyla krizden etkilenmitir. Trkiye de dahil olmak zere tm lkelerdeki irketlerin ounluu talepte bir azalma olduunu bildirmesine ramen, Trkiyede krizin ileri zerindeki en byk etkisi olarak arz taraf faktrlerin bir kombinasyonunu belirtilen irketlerin oran zellikle, girdi maliyetleri, bor seviyeleri ve krediye eriim (yaklak yzde 19) anketin uyguland lkeler arasndaki en yksek oranlardan birisidir.

1.23 2008 ile 2009 arasndaki sat hacimlerinde bildirilen dler nemli dzeydedir. Trk irketleri, Haziran 2008 ile Haziran 2009 arasnda satlarnda yzde 38,7lik nemli bir d meydana geldiini bildirmitir (ekil 1-9). D sektrler arasnda nemli farkllklar sergilemektedir; ayr mamul metal rnler (yzde 32,3) ve hazr giyim (yzde 31,3) en fazla etkilenen rnler olurken, gda (yzde 13,2) ve tekstil (yzde 16,6) en az etkilenen

12 Yatrm Ortam Deerlendirmesi

ekil 1-10: irketler kesiminde satlar: Haziran 2008 Haziran 2009

Kaynak: EFCAS

Kaynak: EFCAS

ekil 1-11: irket ykmllklerinin yaps

sektrler olmutur. Bu gelime, Trkiye imalat sektrnn ayn dneme ait endstriyel ciro endeksi ile de desteklenmitir. Endstriyel ciro endeksinde en fazla d gsteren imalat alt sektrleri, ankette satlarnda en fazla d bildiren sektrler (baz metaller, yar mamul metal rnleri ve metal d maden rnleri) ile akmaktadr. Genel de ramen, irketlerin nemli bir blm (yaklak yzde 15i) ayn dnemde satlarnn arttn (ortalama yzde 25,4) bildirmitir. Bu durum, krizle birlikte baz yapsal deiimlerin yaandnn, pazar paylarnn irketler arasnda yeniden daldnn bir ilk gstergesi olabilir.

1.24 Dviz riski ve ksa vade, irketler kesimini iin potansiyel riskleri oluturuyor. D bor birikimini ve bankaclk sisteminin kriz sonrasnda kredi verme konusundaki ihtiyatl tutumunu teyit eder ekilde, 2009 yaznda gerekletirilen anket bulgular irketler kesiminin dviz cinsinden borlarnn paynn nemli dzeyde olduunu (yzde 22), bor vadesinin ise ksa vadede (yzde 66) younlatn gstermektedir.

1.25 Bor yeniden yaplandrma, irketler tarafndaki en yaygn iyiletirme ekli olmutur. Mevcut likidite skntsna cevap olarak, Trk irketlerinin yaklak yzde 33,7si vergi idarelerine ve tedarikilerine olan borlarn ertelemitir. Ayn zamanda, ankete katlan irketlerin yzde 45,9u borlarn yeniden yaplandrma giriiminde bulunurken, sadece yzde 0,2si tasfiye/iflas bavurusunda bulunmutur. irketlerin byk bir blm (yzde 25,4) eitli devlet yardmlarndan yararlanmtr.

13Yatrm Ortam Deerlendirmesi

ekil 1-12: irketlerin ayakta kalma stratejileri, iyiletirme ekilleri

Kaynak: EFCAS

14 Yatrm Ortam Deerlendirmesi

Kaynaka

Birlemi Milletler Snai Kalknma Tekilat (UNIDO). 2009. Industrial Development Report 2009 Breaking In and Moving Up: New Industrial Challenges for the Bottom Billion and the Middle-Income Countries. Viyana

Dnya Bankas, Yoksulluun Azaltlmas ve Ekonomik Ynetim, Trkiye lke Birimi, Adil Byme ve stihdamn Yeniden Tesisi Program Odakl Kalknma Politikas Kredisi (REGE-DPL). Taslak, 14 Aralk 2009

Dnya Bankas. 2005. Dnya Kalknma Raporu 2005: Herkes iin Daha yi Bir Yatrm Ortam. Washington, DC

Ekonomik birlii ve Kalknma Tekilat (OECD). 2009. OECD stihdam Grnm 2009 stihdam Krizinin stesinden Gelmek. Paris

Trkiye Cumhuriyeti Devlet Planlama Tekilat. 2006. Dokuzuncu Kalknma Plan 2007-2013. Karar No: 877

Trkiye Cumhuriyeti Devlet Planlama Tekilat. Orta Vadeli Program 2010-2012. 16.09.2009 tarihli ve 27351 sayl Resmi Gazete,

Trkiye Cumhuriyeti Hazine Mstearl, Uluslararas Dorudan Yatrm Verileri Blteni (Aralk 2009)

15Yatrm Ortam Deerlendirmesi

BLM 2. TRKYE YATIRIM ORTAMININ GELM

2.1. Trkiyenin irketler kesiminin daha zorlu bir kresel ortamda rekabetiliini koruyabilmesi iin yatrm ortam ile ilgili reformlarn devam ettirilmesi gerekmektedir. 2001 ylndan bu yana, Trkiye Hkmeti salam makroekonomik ynetimi, yatrm ortamn vergilendirme, i kurma, gmrk, UDY tevik, ARGE ve igc mevzuat gibi eitli ynleri ile ilgili kapsaml denilebilecek reformlar ile desteklemitir. 2007nin ikinci yarsndan bu yana i ve d talepteki d, uluslararas sermaye aklarnda azalma ve daha sk kredi koullar ile karakterize olan kresel koullardaki deiiklikler, bir nceki Blmde aklanan ilk kantlarda ortaya konulduu gibi Trkiye i sektrn zaten etkilemi durumdadr. Kresel alkantnn etkilerinin derinlii ve sresi hala belirsizliini korumakla birlikte, Trkiye i sektrn d oklara kar daha direnli klmak ve hem ieride hem de darda daha rekabeti hale getirmek iin yatrm ortamnn baz alanlarnn nemi ne kmaktadr. Bu raporda akland gibi, bunlar KOBlerin bymesinin kolaylatrlmas, Trk irketlerine bilgi aknn younlatrlmas ve politika yapclara tutarl dzenleme kalitesini temin edecek bir sistemin sunulmas ile ilgilidir.

2.1 Yatrm Ortam ve Sektrnn Performans

2.2. sektrnn performans yatrm ortamnn kalitesi ile ilikilidir. Trkiye 2001 ylndan bu yana makul dzeyde bir makroekonomik istikrarn salanmasnda baarl olmakla birlikte, kii bana den gelir dzeylerinin OECD lkelerinin dzeylerine yaknlatrlmas yava olmutur. Kii bana den gelir uurumunun kapatlmasna yardmc olmak iin, i sektrnn faaliyet gsterdii yatrm ortam koullarn oluturan temel politika erevesini ve kurumsal ereveyi ele almak gereklidir. 2008 ve 2009da toplanan irket dzeyindeki verilerin ekonometrik analizi (Metin Kutusu 2-1), yatrm ortamnn kalitesi ile retkenlik, istihdam yaratma, ihracatlarn uluslararas piyasalarda rekabet edebilme yetenei ve ekonominin yabanc yatrmlar iin ekicilii arasnda gl bir iliki olduunu teyit etmektedir. Dnya Bankas tarafndan 2004 ve 2005 yllarnda gerekletirilen bir nceki anketin (Dnya Bankas 2007) verilerinin analizinde de benzer sonulara ulalmtr. Ayrca, analiz byk pazar payna sahip irketlerin yatrm ortamnn yol at darboazlar ile daha iyi ba edebildiklerini, hatta bunun olumlu ynlerinden faydalanabildiklerini gstermitir. Bu analiz, Tablo 2-1de zetlenen salam bir metodolojiye dayanmaktadr.

Tablo 2-1: Ekonometrik yntemlerin zeti

16 Yatrm Ortam Deerlendirmesi

Metin Kutusu 2-1: 2008-2009 letme Anketi

Bu raporda kullanlan veriler, yatrm ortam koullarnn llmesi ve karlatrlmas iin standart bir yol sunan bir ekirdek iletme anketinden alnmtr. letme Anketleri Trkiyede ve dnyann dier lkelerinde Dnya Bankas adna zel ykleniciler tarafndan, belirli bir lkenin farkl blgeleri arasnda ve lkeler arasndaki yatrm ortam koullarnn karlatrlmasn salayan standart bir ara kullanlarak gerekletirilmektedir.

Trkiyedeki veriler, Avrupa mar ve Kalknma Bankas ile Dnya Bankasnn ortak bir giriimi olan Ortam ve letme Performans Anketinin (ES) drdnc turu kapsamnda Nisan 2008 ile Ocak 2009 arasnda toplanmtr. Anketin amac, iletmelerden zel sektrn durumu ile ilgili geri bildirim almak, i ortamnda zaman iinde gerekleen deiikliklerin takip edilmesini salayacak bir iletme verileri panelinin oluturulmasna yardmc olmak ve bylelikle rnein reformlarn etki deerlendirmelerinin yaplabilmesine olanak tanmaktr. malat ve hizmet sektrlerindeki Trk iletmeler ile yaplan grmeler yoluyla, anket zel sektr bymesinin nndeki engelleri deerlendirmekte ve lkeler arasnda, Trkiyenin 5 blgesi arasnda, sektrler arasnda ve farkl byklkteki irketler arasnda karlatrlabilecek istatistiksel olarak anlaml i ortam gstergelerinin tahmin edilmesine olanak tanmaktadr.

Trkiye anketinin rneklemi katmanl rastgele rnekleme yntemi kullanlarak seilmitir. almann tm poplasyonu veya evreni tarm d ekonomidir. Trkiyede farkl dzeyde katmanlar kullanlmtr: sektr tr, irket bykl ve corafi blge. alma evreni 11 imalat sektr, 1 perakende sektr ve 6 dier sektr eklinde katmanlatrlmtr. Byklk katman, kayt iin kullanlan standart tanma gre belirlenmitir: kk (5 - 19 alanl), orta (20 - 99 alanl), ve byk (99dan fazla alanl). Katmanlatrma iin, alan says bildirilen tam zamanl alan saysna gre belirlenmitir. naat ve tarm sektrleri hari olmak zere mevsimsel/geici/yar zamanl istihdam yaygn bir uygulama olmadndan dolay, bunun uygun bir igc tanm olduu dnlmektedir. Blgesel katmanlar 5 blge eklinde tanmlanmtr. Bunlar; Marmara, Ege, Gney Anadolu, Anadolu ve Karadeniz-Dou Anadoludur. Trkiye rneklemi panel verilerini iermektedir. Dalga-1 paneli 2005 ylnda grlen 1.325 iletmeden olumaktadr. Ayrca, her bir iletmenin gerekliklerini daha doru bir ekilde yanstan yer (ehir), sektr ve byklk ile ilgili ilave deikenler de bulunmaktadr.

Tablo 2-2: ES 2008-09 rneklemi

17Yatrm Ortam Deerlendirmesi

rneklem yaps, yatrm ortamnn zaman iindeki ve blgeler arasndaki etkilerinin aratrlmasna olanak tanmaktadr. Ekonometrik analizde rneklem alt kmesi (903 iletme) kullanlmtr. Bunlardan 425 panel iletmesi 2005 anketinde de bulunmaktayd. Bu durum, 2005 ile 2008 arasnda gerekletirilen eitli yatrm ortam reformlarnn irket performans zerindeki etkilerinin deerlendirilmesine olanak tanmaktadr. Ayrca, rneklemin blgesel katmanlatrmas, be geni anlamda tanmlanm blge arasnda yatrm ortam etkileri ile ilgili istatistiksel olarak anlaml karmlarn yaplmasna olanak tanyacaktr (Tablo 2-2). Bu blgeler, yatrm ortamnn blgesel dzeyde anlaml bir ekilde deerlendirilmesini salayacak olan kurumsal yaplar, ekonomik yap, kii bana gelir dzeyi ve zerinde uzmanlk kazanlan rn bakmndan yeterince eitlilik gstermektedir.

rneklem erevesinin kayna iki ynldr. Evren tahminleri, imalat sektrlerindeki iletmelerin tam bir listesini ieren TOBB (Trkiye Odalar ve Borsalar Birlii) veri tabanndan alnmtr. Hizmet sektrlerine ait evren tahminleri Trkiye statistik Kurumundan (TK), SIC koduna dayal ilave bilgiler Trk Standartlar Enstitsnden (TSE) alnmtr. ki kaynan karlatrlabilir olup olmadn ve yan yana kullanlp kullanlamayacaklarn tespit etmek amacyla TOBB ve TK tahminleri arasnda karlatrmalar yaplmtr.

Temmuz-Austos 2009da 800n zerinde imalat irketi ile yaplan grmelerle, ES Anketine ilave modl eklenmitir. Bu modller unlar ele almaktadr (i) Blm 1de belirtilen mevcut kresel krizin etkileri; (ii) Blm 2de belirtilen irket dzeyinde yenilikilik ve (iii) Blm 4te kullanlan retim alar.

10 2008 ve 2005 arasndaki yntem farkllklarndan dolay, sadece Trk irketleri tarafndan alglanan iki engelin zaman iindeki karlatrmas yaplabilmektedir.

2.3. Finansmana eriim Trk irketleri tarafndan en ciddi sorun olarak alglanmaktadr. 2005 yl ile karlatrldnda bu olumsuz bir gelimedir ve byk bir olaslkla 2008-2009 kresel krizi ile ilikili kredi daralmasnn sonucudur. ekil 2-1, i ortamnn hangi unsurlarnn karlatklar en byk engel olduu sorulduunda irketlerin verdii cevaplarn ortalamalarn yanstmaktadr. Aada krediye eriimde grlen nesnel iyilemeye ramen, irketlerin ounluunun finansmana eriimi ilerinin nnde bir engel olarak alglad (yzde 26) grlmektedir. Bu durum byk bir olaslkla 2008-2009 kresel ekonomik ve mali krizin sonrasndaki daha kstlayc kredi koullarnn etkisidir. Vergi oranlar (yzde 18) ve siyasi istikrarszlk (yzde 18) ikinci ve nc sralarda yer alrken, dier nemli faktrler kayt d sektr ile rekabet ve yetersiz eitimli igc (srasyla yzde 15 ve yzde 9) olarak sralanmtr. Ayrca, irketlerin dnceleri 2005 ylndan bu yana deimitir; 2005 ylnda vergi oranlar irketlerin nndeki temel engel olarak grlyordu ve bunu finansmana eriim izlemekteydi.10 Veriler irket byklne gre incelendiinde, bir engel olarak finansmana eriim daha da belirgin hale geliyor. KOBlerin yzde 29u finansman faaliyetlerinin nndeki temel engel olarak gryor. Bu Blmn ilerleyen ksmlarnda tartlaca gibi, ekonometrik analiz retkenlik ve dier kilit performans gstergeleri zerindeki birok olumlu etkinin salam bir mali sistemden ve irketlerin finansmana geni bir ekilde eriebilmesinden kaynaklandn gstermektedir. Dolaysyla, anket sonularnn dier kilit deikenler ile ilgili olarak finansmana eriim konusunda ortaya koyduu olumsuz gelimeyi kabul etmek gereklidir.

ekil 2-1: Trkiyedeki irketler iin nemli engel dzeyleri

Kaynak: Trkiye letme Anketi 2008

18 Yatrm Ortam Deerlendirmesi

ekil 2-2: Yatrm Ortam ve TF: lkeler Aras Karlatrma

Kaynak: Escribano ve dierleri 2009a dayal personel hesaplamalar. Ayrntlar iin, baknz Ek 2-A

11 Baknz Ek 2-A.

retkenlik

2.4. 2008 ylnda, yatrm ortam ile retkenlik arasndaki gl iliki devam etmektedir. Toplam Faktr retkenlii (TF) Trkiyede toplam GSYH bymesinin nemli bir itici gcdr (Dnya Bankas, 2007). Toplam faktr retkenliinin, bir baka deyile retimin verimlilik ve teknolojik ierik dzeyinin geliiminde birka faktr etkili olabilmektedir. Bunlar arasnda, yatrm ortam dzenleyici ortam, nitelikli igcne ulaabilirlik, yeni rnler gelitirmeye veya yeni retim tekniklerini denemeye ynelik tevik sistemi, d finansmana eriimin kolayl kritik bir rol oynamaktadr. Bu durum Trkiyedeki imalat irketleri arasnda gerekletirilen 2008 iletme anketinin sonularnn analizi ile de dorulanmaktadr. Toplam log-TFnn sadece yatrm ortam ile ilikili pay olarak tanmlanan indirgenmi TF kavramna dayal olarak, ve toplam log-TF 100 olacak ekilde normalletirildiinde, TFnn tahmini olarak yzde 31,4 yatrm ortamnn eitli ynleri ile ilikilidir ve kalan yzde 68,6 dier faktrler ile ilikilidir.11

2.5. Trkiye imalat sektrnn retkenlii genel olarak yatrm ortamndan olumsuz etkilenmitir. ekil 2-2, Trkiyenin TFnn Olley ve Pakese (1996) gre indirgenmi dalmn benzer deikenlerin mevcut olduu dier lkeler ve Trkiye-2005 ile karlatrmaktadr. Hem 2008de hem de 2005te, Trkiye imalat sektrnn toplam log-TF deeri genel olarak yatrm ortamndan olumsuz etkilenmitir. Bu Trkiyenin dier lkelerden daha az retken olduu anlamna gelmez, daha ok yatrm ortam koullarnn kaynaklarn etkin kullanmna daha az katkda bulunduu anlamna gelir. Bir baka deyile, olumsuz yatrm ortam faktrleri olumlu faktrlerden daha baskndr ve bu da i yapma iin mevcut yatrm ortamnn ekonominin kaynaklarn mmkn olduu kadar verimli kullanmasn engellediini gstermektedir.

2.6. Yatrm ortam etkisi, mevcut yatrm ortam koullar ile pozitif ilikili byk irketlerin retkenlii ile asimetriktir. Olley ve Pakes yntemi toplam TFnn bir ortalama bileene ve bir datm etkinlii bileenine ayrtrlmasna olanak tanr. Ortalama bileen ortalama bir irketin retkenliini yanstrken, datm etkinlii bileeni kaynaklarn reticiler arasnda datlmasndaki etkinliin bir lsn sunar. Hem 2008de hem de 2005te, Trkiyenin yatrm ortamnn toplam retkenlii zerindeki etkisi daha ok ortalama irketi olumsuz etkilemek eklinde olmutur. Ancak, 2008 ylnda, yatrm ortamnn datm etkinlii bileeni zerindeki etkisi olumludur ve bu durum ortalama irket zerindeki artan olumsuz etkiyi ksmen dengelemektedir. Bir baka deyile, olumlu etkiler yksek pazar payna sahip irketler zerinde younlarken, olumsuz etkiler dk pazar payna sahip irketler zerinde younlamaktadr. Blm 3te tartld gibi, ortalama verimlilii arttrma ihtiyac, kk ve orta byklkteki iletmelerin bymesini tevik eden politika ve kurumsal mekanizmalarn nemini vurgulamaktadr.

19Yatrm Ortam Deerlendirmesi

ekil 2-3: Trkiyede TF

Kaynak: Escribano ve dierleri 2009a dayal personel hesaplamalar. Ayrntlar iin, baknz Ek 2-A

12 Ek 2-Ada aklanan baz metodoloji farkllklarndan dolay, 2005 ile 2008 yllarndaki indirgenmi toplam log-TF deerleri arasnda dorudan bir denklem kurmak zordur. Bununla birlikte, hesaplanan sonular makul bir tahmin salamaktadr.

13 rnekleme metodolojisindeki deiiklikten dolay, 2005 ve 2008 sonularnn karlatrlmasna dayal analiz, yatrm ortam koullarndaki deiikliklerin etkilerinin sadece tahminlerini sunmaktadr.

2.7. Kaynaklarn daha iyi datlmas, 2005e gre toplam retkenlik artnn temel etkeni olarak grlmektedir. malat sektrnn toplam log-TF deeri 2005 ile 2008 arasnda 2,22den 2,42ye ykselmitir (ekil 2-3).12 Bu art oransal olarak daha ok datm etkinliindeki iyilemeden kaynaklanrken 0,29dan 0,44e ortalama retkenlik neredeyse hi deimemitir. Bu, Trkiye imalat sektrnde kaynaklarn daha iyi datldnn bir iareti olabilir. Karadeniz-Dou Anadolu blgesi en retken blgedir ve bunun tek sebebi ksmen de olsa bu blgenin ortalama irketinin biraz daha verimli olmasdr Gney Anadolu ve Anadolu blgelerinin ortama irketinden 9 puan, Marmaradan 13 puan ve Egeden 25 puan daha yksek. Daha yksek retkenliin ou nemli dzeyde daha byk datm etkinlii etkisinden kaynaklanmaktadr ve bu durum kaynaklarn retkenlik dzeyi yksek irketlerde younlatn gstermektedir. Bu verimlilik etkisi Anadoludan iki kat ve dier blgelerden ise kattan fazla daha yksektir. Sektr baznda incelendiinde daha byk farkllklar grlmektedir; metal d maden rnleri, dier imalat ve hazr giyim sektrleri daha yksek toplam log-TF deerleri sergilemektedir. Her sektrde de, toplam retkenliin daha yksek olmasnn balca etkeni datm etkinlii bileenidir. Baz metaller sektr, performansnda yksek ortalama irket retkenlii etkili olduu iin ne kmaktadr.

2.8. Yatrm ortam reformlar hem kaynaklarn daha etkin dalmn hem de ortalama retkenlik artn olumlu ynde etkileyebilir. Trkiyede datm etkinlii etkisinin nemi, son birka ylda retkenlikteki iyilemelerde kaynaklarn daha retken irketlere dnk daha iyi dalmnn etkili olduunu gstermektedir (ekil 2-3). Bu, sektrler ve blgelerdeki dk ve yksek retkenlik seviyesine sahip iletmeler arasnda byk bir uurumun kalc olarak mevcut olduunu vurgulamaktadr. Mevcut yatrm ortam koullar ile retkenlik arasndaki byk olumsuz iliki (ekil 2-2) gz nne alndnda, yatrm ortam reformlarndaki ivmenin devam ettirilmesi kaynaklarn daha retken irketlere tahsisini kolaylatracaktr (datm etkinliinin artmas yoluyla). Ayn zamanda ortalama irket retkenliini arttrarak daha az ve daha ok retken irketler arasndaki uurumu kapatacaktr.

2.9. Dzenleyici ortam, retkenlie en fazla nispi katkda bulunan etkendir. Tablo 2-3 eitli yatrm ortam deikenlerinin indirgenmi toplam retkenlie nispi katklarn (yatrm ortam ile ilikilendirilebilecek etki) gstermektedir. Olumlu ve olumsuz etkiler nedeniyle gerekleen iptalleri nlemek iin, katklarn her biri mutlak deer olarak dnlmtr. 2005 ylnda olduu gibi, dzenleyici ortam yatrm ortamnn retkenlie en fazla nispi katkda