tƏsƏrrÜfati nazİrlİyİ azƏrbaycan dÖvlƏt aqrar …ebooks.azlibnet.az/book/4rs1qxuh.pdf2...

AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASI KƏND

TƏSƏRRÜFATI NAZİRLİYİ

AZƏRBAYCAN DÖVLƏT AQRAR

UNİVERSİTETİ

R.Ə.Səidov

İ.C.Kərimov

E.İ.Pərvərov

N.M.Bağırov

“ELEKTROTEXNOLOGİYANIN ƏSASLARI”

fənnindəndərs vəsaiti

Aqrar istehsalatın elektrikləşdirilməsi və

avtomatlaşdırılması ixtisası üçün

Gəncə - 2013

2

Azərbaycan Dövlət Aqrar Universitetinin Tədris

Metodik Şurasının (30.04.2012-cü il tarixli 05 saylı

protokol) nəşr olunması məsləhət görülmüş,

Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin №1545

saylı 02.10.2012 tarixli əmri ilə qrif verilmişdir.

Müəlliflər:

R.Ə.Səidov, İ.C.Kərimov

E.İ.Pərvərov, N.M.Bağırov

Rəy verənlər:

1.ADAU “Elektrik mühəndisliyi” kafedrasının

əməkdaşı: dosent, texnika elmləri namizədi

M.M.Bağırzadə

2.ATU “Avomatika və idarəetmə” kafedrasının

müdiri, dosent, texnika elmləri namizədi R.M.Hacıyev

Dərs vəsaiti “Elektrotexnologiya” kursunun

proqramı əsasında yazılmışdır. Burada kursun nəzəri

əsasları üzrə qısa məlumatlar, əsas məsələlər, onların

həlli metodikası, sərbəst həll edilmə üçün test sualları

verilir.

Temperaturun, nəmliyin və kənd təsərrüfatı ma-

teriallarının elektrik tərkiblərinin ölçülmə və tənzim-

lənməsi üçün metodlar və texniki vasitələr izah edil-

3

mişdir. Laboratoriya işlərinin tematikası, adları və ye-

rinə yetirilmə metodikası göstərilmişdir.

4

G Ġ R Ġ ġ

Elektrotexnologiya dedikdə elektrik və maqnit

sahələrinin, elektrik cərəyanının, elektrik yükləri və

impulslarının və digər elektro-fiziki faktorların

materiallara, canlı orqanizmlərə, bitkilərə və ərzaq

məhsullarına bilavasitə təsiri başa düşülür.

Elektrotexnologiyanı o yerdə tətbiq etmək

lazımdır ki, orada məhsulun keyfiyyəti və miqdarı

yüksəlsin, əmək məhsuldarlığı artırılsın və o iqtisadi

cəhətdən özünü doğrulda bilsin.

Kənd təsərrüfatı istehsalatında elektrotexnolo-

giya k.t.-ı bitkilərinin məhsuldarlığını və heyvandarlı-

ğın səmərəliliyini yüksəltmək üçün, həmçinin müxtəlif

texnoloji prosesləri dəyişmək və təkmilləşdirmək

məqsədi ilə də istifadə edilə bilər. Kənd təsərrüfatı

istehsalatında elektrotexnologiyanın müxtəlif növləri-

nin tətbiq sahələri də müxtəlifdir. Məsələn, elektrik

taxıl təmizləyən maşınların yeni sistemlərinin

yaradılmasında elektron – ion texnologiyasından

istifadə edilməsi, günəbaxanın, yemlərin və digər

materialların elektrik impulsları ilə emal etmək üçün

istifadə edilməsi, yemlərin elektrik cərəyanı ilə emal

olunması, elektrik çəpərləri, heyvandarlıqda və

quşçuluqda aeroion qurğularının tətbiqini və sairəni

göstərmək olar.

5

Elmi - texniki tərəqqinin tələbatı və tətbiqi

nəticəsində kənd təsərrüfatı proseslərinin

elektrikləşdirməyə olan ehtiyacı artmış və bu

ehtiyacları ödəmək üçün elektrotermiki vasitələrdən

istilik və digər proseslərdə geniş istifadə edilməsinə

imkan yaranmışdır.

Elektrotermiki qurğular yanacaqla işləyən

qurğulara nisbətən ən az xidmət tələb etməklə

temperaturu dəqiq saxlamağa və cəld təsir etməyə

imkan verirlər. Hazırda istilik prosesləri üçün

təsərrüfatlarda 50...60 % elektrik enerjisi sərf olunur.

Elektrotexnologiya yeni sahə olmaqla mexaniki,

termiki, kimyəvi, fiziki və xüsusisən də elektriki

təsirlərin öyrənilməsi və istifadə edilməsi, texnoloji

proseslərdə tətbiq edilməsi sahəsində elm və texnikanın

əsas nailiyyətlərindən biridir.

Elektron- ion texnologiyası digər

texnologiyalardan elektro – fiziki proseslərdən istifadə

olunması və istehsalat məsələlərin həll edilmə

xüsusiyyətləri ilə fərqlənir.

Kənd təsərrüfatında tətbiq edilən elektron – ion

texnologiyasının prinsipial fərqi – emal ediləcək

materialın və onun bioloji quruluşuna güclü elektrik

sahələrinin təsiri başa düşülür. Nəhayət, müxtəlif

elektro – fiziki faktorların və üsulların toxumların

cücərməsinin stimulyasiyası, fotosintez proseslərinin

6

intensivləşdirilməsi, suyun suvarma tərkibinin

yaxşılaşdırılması və s. təsirinin öyrənilməsi əsas

vəzifələrdən sayılmalıdır.

Elektrotexnologiyanın əsaslarına yiyələnmək

üçün həm dərin nəzəri biliyə və həm də proseslərin

mühəndis hesabatı, avadanlıqların seçilməsi, onların

quraşdırılması, rasional istifadə edilməsi və xidmət

edilməsi bacarığına malik olmaq lazımdır. Bu məsə-

lələr əsasən kurs işi, laboratoriya-təcrübə məşğələlə-

rində həll edilir.

Bu dərs vəsaitinin məqsədlərinə daxildir:

Elektrotermiya və elektrotexnologiya üzrə nəzəri

biliyi möhkəmləndirmək və sistemləşdirmək, aqrar is-

tehsalatda elektriklə qızmanın tətbiq olunmasına aid

mühəndis məsələlərinin tələbələrə müstəqil həll etməyi

alışdırmaq; tələbələri buraxılış işi, diplom və kurs la-

yihələrində daha çətin olan məsələləri həll etməyə ha-

zırlamaqdır.

Təcrübə, kurs və laboratoriya işlərinin yerinə ye-

tirilməsində aşağıdakı şərti işarələnmələr qəbul edil-

mişdir:

U-qidalanma gərginliyi, V; 𝐼1, 𝐼2, 𝐼3- fazalardakı

cərəyanlar, A; 𝐼𝑜𝑟 -faz cərəyanının orta qiyməti, A;

P-aktiv güc, k𝑊 ; m-kütlə, kq; G, L –məhsuldarlıq,

kq/saat; 𝑚3/𝑠𝑎𝑎𝑡; 𝑚3 /𝑠𝑎𝑎𝑡 ; ℓ/𝑠𝑎𝑎𝑡; 𝜏 - təcrübənin

başlanması vaxtı, san, dəq, saat; 𝑡1 , 𝑡2 - qızmanın

7

başlanğıc və son temperaturudur, °𝐶 ; t- temperaturun

cari qiyməti, °𝐶; 𝜔-sürət, m/san; A- elektrik enerjisinin

xüsusi sərfiyyatıdır, 𝑘𝑊 ∙ 𝑠𝑎𝑎𝑡/(𝑚3°𝐶); 𝜂 - faydalı iş

əmsalı; T-qızmanın zaman sabiti; ПB-qoşulmaların

ardıcıllığı, %.

8

BÖLMƏ I

Təcrübə məĢğələləri

1.1.Elektrik qızdırıcı qurğuların istilik

hesabatı

İstilik hesabatının əsaslarına elektrik qızdırıcı

qurğunun gücünün, faydalı iş əmsalının və optimal

geotermik ölçülərinin, həmçinin istilik izolyasiyasının

səmərəli qalınlığının təyin edilməsi daxildir.

Elektrik qızdırıcı qurğunun qoyuluş gücü (bağ-

lama gücü) aşağıdakı düsturla təyin edilir:

𝑃 = 𝐾𝑒𝑕 ∙ 𝑃𝑡ə𝑙 ; 𝑘𝑊

burada 𝐾𝑒𝑕 -istilik izolyasiyasının köhnəlməsini

nəzərə alan ehtiyat əmsalı olub, qiyməti

𝐾𝑒𝑕 = 1,1… 1,2 götürülür Ə − 8 ; 𝑃𝑡ə𝑙 - tələbat

gücü, k𝑊.

𝑃𝑡ə𝑙 = 𝑃𝑓𝑎𝑦 + 𝑃𝑘ö𝑚 + 𝑃çə𝑝 + 𝑃𝑡ə𝑙 + 𝑃𝑒 ; 𝑘𝑊

burada: 𝑃𝑓𝑎𝑦 -faydalı güc, k𝑊 ; 𝑃𝑘ö𝑚 - köməkçi

quruluşların qızmasına sərf olunan köməkçi gücdür,

k𝑊; 𝑃çə𝑝 - qurğunun çəpərləmə konstruksiyalarının qız-

masına sərf olunan gücdür, k𝑊 ; 𝑃𝑡ə𝑙 -istilik itkilərini

kompensasiya etmək üçün gücdür, k𝑊; 𝑃𝑒-elektrik gü-

cüdür, k 𝑊 . Kiçik qoşulma tezliyi olan alçaq tem-

peraturlu kənd təsərrüfatı qurğuları üçün 𝑃𝑘ö𝑚 və 𝑃çə𝑝

az qiymətə malik olduğu üçün onları nəzərə almırlar.

9

Faydalı güc:

𝑃𝑓𝑎𝑦 =𝐶. 𝑚. 𝜃𝑠 − 𝜃𝑏 + 𝑞. 𝑚.

3600 ∙ 𝑡; 𝑘 𝑊

burada C-qızdırılan materialın xüsusi istilik tu-

tumu, kC/(kq∙ °𝐶); m-qızdırılan materialın kütləsi, kq;

𝜃𝑠 𝑣ə 𝜃𝑏 -müvafiq olaraq materialın qızmasının sonun-

da və başlanğıcında temperaturudur, °𝐶; q-qızdırılan

materialın xüsusi faz istilik çevrilməsidir, kC/kq;

t-qızma müddətdir, saat.

İstilik seli:

Ф =𝜃𝑑𝑎𝑥 − 𝜃𝑥𝑎𝑟

𝑅𝑡∙ 10−3, 𝑘𝑊

burada 𝜃𝑑𝑎𝑥 𝑣ə 𝜃𝑥𝑎𝑟 - müvafiq olaraq qurğunun

daxili və xarici temperaturudur, °𝐶; 𝑅𝑡 - qurğunun çə-

pərləmələrinin tam termiki müqavimətidir, °𝐶/𝑊.

Müstəvi divarın tam termiki müqaviməti:

birqatlı olduqda

𝑅𝑡 .𝑚 .𝑑 . = 𝑅𝑘 + 𝑅𝑘 .𝑥𝑎𝑟 =1

𝛼𝑑𝑎𝑥 ∙ 𝐴𝑑𝑎𝑥+

𝑕

𝜆𝑑𝑎𝑥 ∙ 𝐴𝑜𝑟𝑡+

+1

𝛼𝑥𝑎𝑟 ∙ 𝐴𝑥𝑎𝑟; °𝐶/𝑊

Çoxqatlı olduqda

𝑅𝑡 .𝑚 .𝑑 . =1

𝛼𝑑𝑎𝑥 ∙ 𝐴𝑑𝑎𝑥+

𝑕1

𝜆1 ∙ 𝐴𝑜𝑟𝑡 .1+

1

𝜆2 ∙ 𝐴𝑜𝑟𝑡 .2+ ⋯

+1

𝜆𝑛 ∙ 𝐴𝑜𝑟𝑡 .𝑛+

1

𝛼𝑥𝑎𝑟 ∙ 𝐴𝑥𝑎𝑟; °𝐶/𝑊

10

burada h-divarın qalınlığı, m; 𝛼𝑑𝑎𝑥 𝑣ə 𝛼𝑥𝑎𝑟 –di-

varın daxili və xarici səthlərindəki istilik dəyişmə

əmsallarıdır, 𝑊 /(𝑚2 ∙ °𝐶); 𝐴𝑑𝑎𝑥 𝑣ə 𝐴𝑥𝑎𝑟 -divarın saxili

və xarici səthlərinin sahəsidir, 𝑚2 ; 𝜆 -divarın mate-

rialının istilik keçirməsidir, 𝑊 /(𝑚 ∙ °𝐶); 𝐴𝑜𝑟𝑡 -divarın

orta hesabat sahəsidir:

𝐴𝑜𝑟𝑡 = (𝐴𝑑𝑎𝑥 ∙ 𝐴𝑥𝑎𝑟 ); 𝑚2

Silindrik divarın tam termik müqaviməti:

birqatlı olduqda

𝑅𝑡 .𝑠.𝑑 . =1

𝛼𝑑𝑎𝑥 ∙ 𝜋𝑑𝑑𝑎𝑥+

1

2𝜋 ∙ 𝜆 ∙ 𝐻ℓ𝑛

𝑑𝑥𝑎𝑟

𝑑𝑑𝑎𝑥+

+1

𝛼𝑥𝑎𝑟 ∙ 𝜋𝑑𝑑𝑎𝑥 ∙ 𝐻; °𝐶/𝑊

Çoxqatlı olduqda

𝑅𝑡 .𝑠.𝑑 . =1

𝜋 ∙ 𝐻

1

𝛼𝑑𝑎𝑥 ∙ 𝑑𝑑𝑎𝑥+

1

2𝜆1ℓ𝑛

𝑑1

𝑑𝑑𝑎𝑥+ ⋯ +

+1

2𝜆𝑛ℓ𝑛

𝑑𝑛

𝑑𝑛−1+

1

𝛼𝑥𝑎𝑟 ∙ 𝑑𝑥𝑎𝑟; °𝐶/𝑊

burada 𝑑𝑑𝑎𝑥 və 𝑑𝑥𝑎𝑟 - divarın daxili və xarici

diametri, m; H-divarın hündürlüyü, m; n- divar qatla-

rının sayıdır.

Çox qatlı divarın sərhəd temperaturu:

Ф𝑠.𝑞𝑎𝑡 . = 𝜃𝑑𝑎𝑥 − Ф𝑡ə𝑙 . ∙ Σ𝑅𝑡 ; °𝐶

11

burada Σ𝑅𝑡- istilik seli istiqamətin üzrə termiki

müqavimətlərin cəmidir; Ф𝑡ə𝑙 .- qatların baxılan sərhəd-

dinə qədər olan halında.

İkiqat müstəvi divar qatının sərhəddindəki tem-

peraturadır, °𝐶.

𝜃𝑠.𝑞𝑎𝑡 = 𝜃𝑑𝑎𝑥 − Ф𝑡ə𝑙 . 1

𝛼𝑑𝑎𝑥 ∙ 𝑑𝑑𝑎𝑥+

𝑕1

𝜆1 ∙ 𝐴𝑜𝑟𝑡 .1

Əhatə edən havaya qızma səth vasitəsilə verilən

istilik seli:

Ф = 𝛼 𝜃𝑠ə𝑡𝑕 − 𝜃𝑥𝑎𝑟 ∙ 𝐴 ∙ 103; 𝑘𝑊

burada 𝜃𝑠ə𝑡𝑕 𝑣ə 𝜃𝑥𝑎𝑟 -müvafiq olaraq istilik ötü-

rülən səthin və ətraf havanın temperaturudur, °𝐶.

Qara cismin şüa seli (Stefan-Bolsman qanunu):

Ф𝑠 = 𝐶𝑠(𝑇/100)4𝐴

burada 𝐶𝑠-Stefan-Bolsman sabiti, W/(𝑚2 ∙ 𝐾4);

𝐶𝑠 = 5,7 ∙ W/(𝑚2 ∙ 𝐾4)

T-cismin həqiqi temperaturu, K.

Real (həqiqi) cismin şüa seli:

Ф = 휀Ф𝑠 = (𝑇/100)4𝐴; 𝑊

burada 휀- cismin şüalanma əmsalıdır.

Biri digərini əhatə edən 1 və 2 iki cisim ara-

sındakı şüa istiliyinin istilik seli:

Ф1,2 =𝐶𝑠 ∙ 𝐴1

1

휀𝑠+

𝐴1

𝐴2∙

1

휀𝑠− 1

∙ 𝑇1

100

4

− 𝑇2

100

4

; 𝑊

12

Qızma qurğusunun istilik f.i.ə.-lı:

arası kəsilmədən işləyən qurğular üçün

𝜂𝑇 = 𝑄𝑓𝑎𝑦 /(𝑄𝑓𝑎𝑦 + 𝑃𝑖𝑡𝑘 ∙ 𝑡) = 𝑃𝑓𝑎𝑦 /(𝑃𝑓𝑎𝑦 + 𝑃𝑖𝑡𝑘 )

Periodik işləyən qurğular üçün:

𝜂𝑇 = 𝑄𝑓𝑎𝑦 /(𝑄𝑓𝑎𝑦 + 𝑄çə𝑝 + 𝑃𝑖𝑡𝑘 ∙ 𝑡)

burada 𝑄𝑓𝑎𝑦 -materialın qızmasına sərf edilən

faydalı istilikdir, kC; 𝑄çə𝑝-qurğunun çəpərləyici quru-

luşlarına sərf edilən istilik, kC; 𝑃𝑖𝑡𝑘 - itirilən gücdür,

k𝑊; t-qurğunun işləmə müddəti, san.

Tələbat gücü, həmçinin aşağıdakı düstur ilə də

təyin edilə bilər:

qurğunun istilik 𝜂𝑖𝑠𝑡 və 𝜂𝑒𝑙 f.i.ə. görə

𝑃𝑡ə𝑙 = 𝑃𝑓𝑎𝑦 /( 𝜂𝑖𝑠𝑡 ∙ 𝜂𝑒𝑙 ); 𝑘𝑊

Prosesin xüsusi enerji tutumuna 휀𝑥ü𝑠 , k 𝑊 ∙

𝑠𝑎𝑎𝑡/𝑘𝑞 və qurğunun məhsuldarlığına görə, kq/saat

𝑃𝑡ə𝑙 = 휀𝑥ü𝑠 ∙ 𝑄, 𝑘𝑊

İstiliyin ətraf mühitə ötürülmə əmsalına görə

𝑃𝑡ə𝑙 = 𝑘 ∙ 𝐴, 𝑘𝑊

burada 𝑘 = 1/𝑅𝑖 .ö - istilik ötürmə əmsalı, 𝑊/(𝑚2 ∙ °𝐶);

A-istilik verən səthin sahəsi, 𝑚2.

İstilik izolyasiyasının optimal qalınlığı aşağıdakı

kimi təyin edilir:

13

𝜍𝑖 = 𝑡𝑖𝑙 ∙ 𝑆𝑒 ∙ 𝜆𝑖 𝜃𝑑𝑎𝑥 − 𝜃𝑥𝑎𝑟

10𝑆𝑖 𝑃𝑎 + 𝐸𝑛 =

= 1

𝛼𝑑𝑑𝑎𝑥+

1

𝛼𝑑𝑎𝑥 ∙ 𝜆𝑖 ; 𝑚

burada 𝑡𝑖𝑙 -il ərzində qurğunun işləmə saatlarının

miqdarı, saat; 𝑆𝑒- 1 kW.saat elektrik enerjisinin dəyəri,

man/kW.saat; 𝜆𝑖 -istilik izolyasiyalı materialın istilik

keçiriciliyi, 𝑊/(𝑚2 ∙ °𝐶); 𝑆𝑖 −1 m3 istilik izolyasiyası-

nın dəyəri, man/𝑚3; 𝑃𝑎 -amortizasiya ayırmalarına illik

ayırmalar, %; 𝐸𝑛 -iqtisadi səmərəliyin normativ əmsalı,

%.

1.2.Qızdırıcıların elektrik hesabatı

Qızdırıcıların elektrik hesabatı qurğunun gücü-

nün tənzimlənmə tələblərinin yerinə yetirilməsini, qida-

lanma mənbəyinin seçilməsini və işçi müqavimətlərinin

geotermik ölçülərinin təyin edilməsini nəzərdə tutan

birləşmə sxemlərinin işlənib hazırlanmasını özündə bir-

ləşdirir.

Qızdırıcıları xüsusi səthi gücə və ya işçi cərəyana

görə hesablayırlar.

Xüsusi səthi gücün hesabatı iki bərabərliyin birgə

həllinə əsaslanmışdır:

𝑃 = 𝐴 = 𝜌𝑥ü𝑠Пℓ (𝐴)

və

14

𝑃 =𝑈𝑓

2

𝑅= 𝑈𝑓

2 ∙𝑆

𝜌ö ∙ ℓ (𝐵)

burada P-qızdırıcının gücü, 𝑊; 𝜌𝑥ü𝑠-qızdırıcının

xüsusi səthi gücü, W/m2; A-qızdırıcının səthinin sahəsi,

𝑚2 ; П-qızdırıcının perimetrinin sahəsi, m; ℓ -qızdırı-

cının uzunluğu, m; 𝑈𝑓2-qızdırıcıya tətbiq edilən faz gər-

ginliyi, V; R-qızdırıcının elektrik müqaviməti, Om; qız-

dırıcının en kəsik sahəsi, 𝑚2 ; 𝜌ö -qızdırıcının 𝜃 − işçi

temperaturunda xüsusi elektrik müqavimətidir, Om.m

Yumru en kəsiyə malik olan qızdırıcılar üçün

П = 𝜋𝑑; 𝑆 = 𝜋𝑑2/4 (qızdırıcının en kəsiyinin diamet-

ri, m). Bu halda A) və B) tənliklərini birgə həll edərək

diametrin

𝑑 = 4𝜌ö ∙ 𝑃2

𝜋2𝜌𝑥ü𝑠

3

; 𝑚

və uzunluğun

ℓ = 𝑃𝑈𝑓

2

4𝜋𝜌ö𝜌𝑥ü𝑠2

3

; 𝑚

düsturlarını almaq olar.

İstilik seli şüalanma ilə ötürülərsə, ideal qızdı-

rıcının buraxıla bilən xüsusi səthi gücü Stefan-Bolsman

qanununa əsasən təyin edirlər Ə − 2

𝜌𝑥ü𝑠.𝑖𝑑 = 𝐶𝑔ə𝑡 (𝑇𝑞/100)4 − (𝑇𝑞 .𝑐 ./1004)

15

burada: 𝐶𝑔ə𝑡 -ideal qızdırıcının gətirilmiş şüa-

lanma əmsalıdır

𝐶𝑔ə𝑡 =5,7

1

ε𝑞 .𝑐+

1

ε𝑞− 1

; 𝑊/ 𝑚2.𝐾4

burada ε𝑞 𝑣ə ε𝑞 .𝑐 -nisbi şüalanma əmsallarıdır;

𝑇𝑞 𝑣ə 𝑇𝑞 .𝑐 . -müvafiq olaraq qızdırıcının və qızdırılan

cismin temperaturlarıdır, K.

İdeal temperaturda işləyən real qızdırıcının bura-

xıla bilən xüsusi səthi gücü aşağıdakı asılılıqla gös-

tərilir∶

𝜌𝑥ü𝑠. = 𝜌𝑥ü𝑠. ∙ 𝛼𝑒𝑓 . ∙ 𝛼𝑎 ∙ 𝛼𝛼 ∙ 𝛼𝑖

burada 𝛼𝑒 .𝑓 ., 𝛼𝑎 , 𝛼𝛼 , 𝛼𝑖 -düzəliş əmsallarıdır; 𝛼𝑒 .𝑓 . -

əmsalı verilən qızdırıcılar sisteminin şüalanmasının

səmərəliliyini xarakterizə edir. Keramik və ya düz

qələm şəkilli borucuqda yerləşdirilmiş məftil spiral

üçün onun qiyməti 𝛼𝑒 .𝑓 . = 0,32 götürülür; 𝛼𝑎 -addım

əmsalı; 𝜌𝑥ü𝑠.-in h/d nisbətini nəzərə alır (şəkil 1); 𝛼𝛼 𝛼𝑎

16

ġəkil 1.𝜶𝒂-əmsalının h/d ġəkil 2.𝜶𝜶-əmsalının

asılılığı𝑪𝒈ə𝒕asılılığı

𝐶𝑔ə𝑡

𝑚2 ∙ 𝐾4

𝛼𝑑 -əmsalı real qızdırıcının 𝜌𝑥ü𝑠. təsirini nəzərə

alır (şəkil 2).

𝐶𝑔ə𝑡 = 5,7/ 1

ε𝑞 .𝑐+

A𝑞 .𝑐

A𝑑𝑖𝑛

1

ε𝑞− 1 ,

burada A𝑞 .𝑐 - qızdırılan cismin istilik qəbuletmə səthi-

nin sahəsidir, 𝑚2; A𝑑𝑖𝑣 -qurğunun divarının səthinin sa-

həsidir, 𝑚2; 𝛼𝑖 −əmsalı qızdırılan cismin nisbi ölçülə-

rinin təsirini nəzərə alır və A𝑞 .𝑐 /A𝑑𝑖𝑣 nisbətindən asılı

olur (şəkil 3).

ġəkil 3.𝜶𝒑-əmsalının 𝐀𝒒.𝒄/𝐀𝒒ı𝒛 asılılığı

𝐴𝑔 .ç

𝐴𝑑𝑖𝑣

𝛼𝑖

17

Spiralın həndəsi ölçülərini aşağıdakı düsturlarla

təyin edirlər:

Addım: 𝑕 = (3,2… 4,8) ∙ 𝑑

Diametr: 𝐷 = (6 … 10) ∙ 𝑑

Sarğılar sayı: 𝜔 = ℓ/ 𝑕2 + (𝜋𝐷)2

Uzunluq: 𝐿 = 𝑚𝜔.

Elektrotermik qurğuların istilik hesabatı

Yoxlama sualları:

1.Bircinsliizotrop maddəni qızdırdıqda istilik ba-

lans tənliyini

2.Qızdırmanın sabit vaxt anlayışı. Onun sadə

üsullarla təyin edilməsi

3.Qızmada faydalı güc

4.Hesablanma (ayrılan) güc

5.Təyin olunan güc

6.Elektrotermik qurğuların istilik E.İ.Ə.-lı

7.Xüsusi səthi güc, termik müqavimət anlayışları

8.Birqat müstəvi divardan istilikvermənin istilik

keçirmə üsulunda termik müqaviməti

9.İstilikvermənin konveksiya üsulunda termik

müqaviməti

10.İstilikvermənin havalanma üsulunda termik

müqaviməti

18

Hesabat düsturları

Bircinsli izotrop maddəni qızdırdıqda istilik

balans tənliyi:

𝑑𝑞1 = 𝑑𝑞2 + 𝑑𝑞3 𝑣ə 𝑦𝑎

𝑃𝑑𝑡 = 𝑚𝑐𝑑𝑇 + 𝐾 𝑇 − 𝑇𝑜 ∙ 𝐴 ∙ 𝑑𝑡 (1.1)

burada P-elektrotermik cihazın gücü, 𝑊; t-zaman, san;

T-cismin temperaturu, °𝐶; K-elektrotermik cihazdan

ətraf mühitə istilikvermə əmsalı, 𝑊 /(𝑚2 ∙ 𝐾); A-isti-

likvermə səthin sahəsi, 𝑚2; m-cismin kütləsi, kq;

C-qızma ərzində cismin orta istilik tutumu, C/(kq.k);

𝑇𝑜-ətraf mühitin temperaturu, °𝐶.

Bircinsli izotop maddənin qızma kinetikasının

tənliyi:

𝑇 = 𝑇𝑏. 𝑏𝑒

𝜏 + 𝑇𝑏 1 − 𝑒𝑒

𝜏 (1.2)

burada 𝑇𝑏 ∙ 𝑇𝑏 -cismin uyğun olaraq başlanğıc vaxtı

𝑡 = 0) və qərarlaşmış temperaturu, °𝐶; 𝜏-qızmanın sa-

bit vaxtı, san.

Bircinsli izotrop maddəni qızdırdıqda sabit vaxtı,

ətraf mühitə istilik itkisi olmayanda temperaturun qə-

rarlaşmış hala çatması vaxtını göstərir:

𝜏 =𝑚𝑐

𝑘𝑎 (1.3)

Periodik işləyən qurğular üçün faydalı güc:

𝑃𝑓𝑎𝑦 =𝑚 𝑐 𝑇𝑐 − 𝑇𝑏 + 𝑞

𝑡=

𝑚(𝐻2 − 𝐻1)

𝑡 (1.4)

19

İşləyən qurğular üçün:

𝑃𝑓𝑎𝑦 = 𝑀𝑡 𝑐 𝑇𝑐 − 𝑇𝑏 + 𝑞 = 𝑀𝑡 𝐻2 − 𝐻1 (1.5)

burada 𝑀𝑡 -qurğunun məhsuldarlığı, kq/san; 𝑇𝑐 -qız-

dırılan materialın son temperaturu, °𝐶; q-faza dəyişmə-

lərinin xüsusi gizli istiliyi, C/kq; t-materialın qızma

vaxtı, san;𝐻2 − 𝐻1 -materialın uyğun olaraq başlanğıc

və son entalpiyası, C/kq.

Hesablanan güc:

𝑃𝑕𝑒𝑠 =𝑃𝑓𝑎𝑦𝜂𝐻

(1.6)

burada 𝜂𝐻-elektrotermik qurğunun elektrik f.i.ə.

Tələb olunan güc:

𝑃𝑡ə𝑙 =𝑃𝑕𝑒𝑠

𝜂𝑒𝑙 (1.7)

burada 𝜂𝑒𝑙 -elektrotermik qurğunun elektrik f.i.ə.

Təyin olunan güc:

𝑃𝑇 = 𝐾𝑒𝑕 ∙ 𝑃𝑡ə𝑙 (1.8)

burada 𝐾𝑒𝑕 = 1,1… 1,3 - ehtiyat əmsalıdır və o,

elektrotermik qurğunun köhnəlməsini nəzərə alır.

Elektrotermik qurğunun istilik f.i.ə.-lı:

𝜂𝑖 =𝑃𝑕𝑒𝑠 − ∆𝑃

𝑃𝑕𝑒𝑠 (1.9)

burada ∆𝑃-güc itkisi, W.

Xüsusi xətti güc:

20

𝑤 =𝑃

𝐴=

𝑇 − 𝑇𝑜𝑟𝑇

(1.10)

burada A-qızdırıcının istilik ötürən səthinin sahəsi,

𝑚2; T-qızdırıcının temperaturu, °𝐶; 𝑇𝑜-qızdırılan mühi-

tin temperaturu, °𝐶; 𝑟𝑇-1 𝑚2 istilik verən səthin termik

müqaviməti, (𝑚2.k)/ 𝑊.

Birqat müstəvi divardan istilik vermənin istilik-

keçirmə üsulunda termik müqaviməti:

𝑟𝑇 =𝑏

𝜆 ∙ 𝐴 (1.11)

burada b-divarın qalınlığı, m; 𝜆-qızdırılan materialın

istilikkeçirmə əmsalı, 𝑊/(m.k); A-divar səthinin sahəsi,

𝑚2.

İstilikvermənin konveksiya üsulunda termik mü-

qaviməti:

𝑟𝑇 =1

𝑑 (1.12)

burada d-qızdırıcının səthindən maye və qaz mühitinə

istilikötürmə əmsalı, 𝑊/(𝑚2.k).

İstilikvermənin şüalanma üsulunda termik müqa-

viməti:

𝑟𝑇 =𝑇 − 𝑇𝑜3,7𝐶1,2

𝑇

100

4

− 𝑇𝑜

100

4

(1.13)

burada

21

𝐶1,2 =1

1

𝐸1+

1

𝐸2+ 1

istilik mübadiləsində olan cisimlərin ümumi qaralılıq

dərəcəsi 𝑊/(𝑚2 .k); 𝐸1, 𝐸2- istilik mübadiləsində olan

cisimlərin nisbi şüaburaxma əmsalıdır.

MƏSƏLƏ 1. Bircinsli izotrop materialın qızdı-

rılması üçün işlədilən qurğunun faydalı, hesablanan, tə-

ləb olunan və təyin olunan gücünü tapmalı. Sonra onun

cari temperaturunu və f.i.ə.-nı təyin etməli. Qızmanın

sabit vaxtını tapmalı. Materialın həcmi bərabər böyüklü

fiqurlardır.

Cədvəl 1.1.

Var

ianti

n

№-s

i

Kütl

ə,

MK

Q

Baş

lanğıc

tem

per

atur

𝑇 𝑏, °C

İsti

lik

ver

m

ə əm

salı

, K

𝑊/(

𝑚2.k

)

Həc

min

form

ası

Qız

dır

ma

vax

tı, t,

san

Mat

eria

l

Son t

em-

per

aturu

,

𝑇 𝑐,, °

C

1 200 10 30 Kürə 3.600 Su 90

2 200 10 45 Kürə 3.600 Süd 80

3 200 8 45 Kürə 3.600 Tex.yağ 50

4 200 10 30 Kürə 3.600 Su 80

5 200 6 35 Kub 3.600 Süd 80

6 200 6 45 Kub 3.600 Tex.yağ 60

7 200 2 40 Kub 3.600 Su 70

8 200 10 40 Kub 3.600 Süd 70

9 200 15 45 Silindr 3.600 Tex.yağ 70

10 200 10 45 Silindr 3.600 Su 60

11 200 8 30 Silindr 3.600 Süd 70

12 200 6 35 Silindr 3.600 Tex.yağ 30

22

13 300 6 40 Kürə 200 Su 60

14 300 10 40 Kürə 7200 Süd 60

15 300 2 40 Kürə 7200 Tex.yağ 90

16 300 10 45 Kürə 7200 Su 70

17 400 10 48 Kürə 7800 Süd 50

18 400 10 50 Kürə 7800 Tex.yağ 60

19 400 15 60 Kürə 14400 Su 90

20 400 2 10 Silindr 14400 Süd 80

21 400 10 30 Kub 14400 Tex.yağ 40

22 400 4 30 Silindr 14400 Su 80

23 400 4 30 Kürə 1440 Süd 70

24 400 4 35 Kub 7200 Tex.yağ 60

25 400 4 40 Kürə 7200 Su 90

Qızdırıcının faydalı gücü:

𝑃𝑓𝑎𝑦 =200 ∙ 4,19 ∙ (90 − 100)

3600= 18,6 𝑘𝑊

Hesablanan güc:

𝑃𝑕𝑒𝑠 =18,6

0,9= 20,7 𝑘𝑊

𝜂 = 0,9 götürülür.

Tələb olunan güc:

𝑃𝑇 = 1,2 ∙ 22,99 = 27,6 𝑘𝑊

Səddin səthi sahəsi:

𝐴 = 4𝜋 ∙∗ 𝑟

burada r-dairənin radiusu, m.

Dairənin radiusunun aşağıdakı ifadədən tapa

bilərik:

𝑉 =𝑚

𝑝=

4

3𝑛 ∙ 𝑟3

23

Buradan

𝜂 = 3𝑚

4𝜋𝑝=

3 ∙ 200

4 ∙ 3,14 ∙ 1000

33

= 0,362 𝑚

Qızmanın sabit vaxtı:

𝜏 =200 ∙ 4190

30 ∙ 1,65= 16929 𝑠𝑎𝑛

Qərarlaşmış temperatur:

𝑇𝑞ə𝑟 = 𝑇𝑜 +𝑃𝑕𝑒𝑠

𝑘𝐴

burada 𝑇𝑜 -ətraf mühitin temperaturu, °𝐶. 𝑇𝑜 =

15°𝐶 qəbul edək. Onda

𝑇𝑞ə𝑟 = 15 +20700

30 ∙ 1,65= 432°𝐶

Cədvəl 1.2

Elektrotermik qurğu İstilik f.i.ə.-lı, 𝜂

Tutumlu elektrik su qızdırıcıları 0,85...0,95

Axımlı elektrik su qızdırıcıları 0,95...0,98

Elektrodlu su qızdıran və buxar qazanları 0,78...0,96

Müqavimət elektrik sobaları 0,70...0,95

Elektrik qaynaq cihazları 0,50...0,95

Yüksək tezlikli cihazlar 0,4...0,5

Məişət ETT 0,6...0,8

Cari temperatur (hər 600 san-dən sonra)

𝑡 = 0 𝑠𝑎𝑛; 𝐸 = 10°𝐶

𝑡 = 600 𝑠𝑎𝑛;

24

𝑇 = 10 − 𝑒600

16929 + 432 1 − 𝑒600

16929 = 24,7°𝐶

𝑡 = 1200 𝑠𝑎𝑛;

𝑇 = 10 − 𝑒1200

16929 + 432 1 − 𝑒600

16929 = 38,88°𝐶

𝑡 = 1800 𝑠𝑎𝑛;

𝐸 = 10 − 𝑒1800

16929 + 432 1 − 𝑒600

16929 = 52,57°𝐶

𝑡 = 2400 𝑠𝑎𝑛;

𝐸 = 10 − 𝑒3000

16929 + 432 1 − 𝑒300

16929 = 78,53°𝐶

𝑡 = 3600 𝑠𝑎𝑛;

𝐸 = 10 − 𝑒600

16929 + 432 1 − 𝑒300

16929 = 91°𝐶

Cari f.i.ə.-lı:

𝑡 = 600 𝑠𝑎𝑛;

𝜂 =1

1 +24,7−15

24,7−10 𝑒

600

16929 − 1 = 0,976

𝑡 = 1200 𝑠𝑎𝑛;

𝜂 =1

1 +38,88−15

38,88−10 𝑒

600

16929 − 1 = 0,943

𝑡 = 1800 𝑠𝑎𝑛;

𝜂 =1

1 +52,57−15

52,57−10 𝑒

1800

16929 − 1 = 0,943

𝑡 = 2400 𝑠𝑎𝑛;

25

𝜂 =1

1 +65,75−15

65,75−10 𝑒

2400

16929 − 1 = 0,878

𝑡 = 300 𝑠𝑎𝑛;

𝜂 =1

1 +78,53−15

78,53−10 𝑒

600

16929 − 1 = 0,847

𝑡 = 3600 𝑠𝑎𝑛;

𝜂 =1

1 +91−15

91−10 𝑒

600

16929 − 1 = 0,818

Qızdırılma ərzində orta f.i.ə.-nın qiyməti:

𝜂𝑜𝑟 =1 ∙ 0 + 0,976 ∙ 600 + 0,948 ∙ 1200 + 0,91 ∙ 1800 +

0 + 600 + 600 + 600 +

0,878 ∙ 3000 + 0,847 ∙ 3000 + 0,818 ∙ 3600

+600 + 600 + 600= 0,895

olar.

Hesablanan qiymətlər qəbul olunmuş təxmini

qiymətlərdən az fərqlənir.

MƏSƏLƏ 2.Elektrod sistemli su qızdırıcılarının

hesabatı.

Yoxlama sualları:

1.Elektrodla qızmanın fiziki əsasları.

2.Suyun xüsusi keçiriciliyinin (xüsusi müqaviməti)

temperatur xarakteristikası.

26

3.Elektrod sxemlərinin sadə növləri, onların əsaspa-

rametrləri.

4.Elektrodlu qızmada cərəyan sıxlığının (elektrik sa-

hə gərginliyinin) yol verilən qiymətləri.

5.Faza gərginliyinin və elektrodun ölçüləri məlum

olduqda qızdırıcının hesablama məsələsi, başlanğıc ve-

rilənlər.

6.Elektrod qızdırıcılarının hesablanma məsələsi,

başlanğıc verilənlər

7.Elektrodlu sistemin həndəsi əmsalının fiziki mə-

nası

8.Elektrodun hündürlüyünün (uzunu) təyin edilən

ifadənin çıxarılışı

9.Elektrodların həndəsi ölçüləri vasitəsi ilə qızdı-

rıcının orta gücünün ifadəsi

10.Gücün qızmanın temperaturundan asılılığı

11.Elektrodlu qızmanın üstünlükləri və çatışmamaz-

lıqları

12.Gücün tənzimlənmə prinsipləri

Hesablama düsturları

Elektrod qızdırıcılı qurğunun gücü:

𝑃𝑕𝑒𝑠 =𝑚𝑡𝑠(𝑇2 − 𝑇1)

𝜂𝑖 (2.1)

burada 𝑚𝑡-qurğunun məhsuldarlığı, kq/san; C-materia-

lın xüsusi istilik tutumu, kC/kq.°C)

27

𝜂𝑖 = 0,9… 0,95 −istilik f.i.ə.

𝑇1𝑇2-qızdırmanın başlanğıc və son temperaturları,.

İonlu naqillərin xüsusi keçiriciliyinin temperatur

xarakteristikası

𝜇𝑚 = 𝜇20 1 + 𝛼 𝐸 − 20 (2.2)

burada:𝜇𝑚 , 𝜇20- materialın T və 20°C-li hesablama

temperaturlarında xüsusi keçiriciliyi, sm-m-1

;

𝛼-keçiriciliyinin temperatur əmsalı, °C-1

.

Suyun xüsusi müqavimətinin temperatur

xarakteristikası

𝜌 =40

20 + 𝑇 (2.3)

burada: 𝜌20 , 𝑇 və 20°C- hesablama temperaturlarında

suyun xüsusi müqaviməti, Om.m.

Elektrodlar arasındakı məsafə:

ℓ =𝑉

𝐸𝑖3=

𝑉

∫𝑖3

∙ 𝜌𝑚

(2.4)

𝐸𝑖3, 𝜌𝑖3 -elektrodlarda yol verilən intensivlik (V/m) və

cərəyan sıxlığı, (A/m2).

Elektrod sisteminin T temperaturunda müqavi-

məti və fazanın gücü:

𝑅𝑚 =𝜌𝑚

𝑕; 𝑃1𝑚 =

𝑉Ф2

𝑅𝑇 (2.5)

28

burada 𝑉𝑓 -faza gərginliyi, V; h-elektrodun uzunluğu

(hündürlüyü), m; K-həndəsi əmsal; 𝑇1𝑇2-temperaturları

aralığında fazanın orta müqaviməti

𝑅𝑡𝑜𝑟 =40𝜌20 ∙ 𝐾

𝑕(𝑇1 − 𝑇2)𝐸𝐻

𝑇2 + 20

𝑇1 + 20 (2.6)

Suyun qızmasında elektrodun hündürlüyü:

𝑕 =40𝜌20𝑀𝑡 ∙ 𝐶 ∙ 𝐾

𝑖 ∙ 𝜂𝑖 ∙ 𝐼𝑓2 𝐸𝐻

𝑇2 + 20

𝑇1 + 20 (2.7)

burada 𝐾-fazaların sayıdır.

Elektrod sisteminin məlum ölçülərində su qızdı-

rıcısının faza orta gücü:

𝑃1 =𝐼𝑓

2 ∙ 𝜂(𝑇2𝑇1)

40𝜌20𝐾𝐸𝐻𝑇2+20

𝑇1+20

(2.8)

Elektrodlarda cərəyan sıxlığının faktiki qiyməti:

𝐽 =𝐾𝐻 ∙ 𝐼𝑓

𝐴 (2.9)

burada 𝐼𝑓 -faza cərəyanı və faza elektrodların səthində

bərabər olmayaraq paylanmasını nəzərə alan əmsaldır.

Suyun temperaturunun qızma vaxtında əsaslığı:

𝑇 = 20 + 𝑇1 𝑒𝑡

𝜉0− 20 (2.10)

Qızmanın sabit vaxtı:

𝜏0 =40𝜌20𝑚𝑡 ∙ 𝑐𝑘

𝑖Ф2 ∙ 𝜂 ∙ 𝜂𝑖 ∙ 𝑃

(2.11)

Hesabatın düzgünlüyünün yoxlanışı:

29

𝑃𝑕𝑒𝑠 = 3𝑃1 (2.12)

𝐽 ≤ 𝑦𝑎𝑝 (2.13)

MƏSƏLƏ 3. İri buynuzlu mal-qara fermasında

texnoloji tələbat üçün suyu qızdıran elektrodlu su qız-

dırıcısının hesabatını aparmalı. Başlanğıc verilənləri

cədvəldən varianta uyğun olaraq seçmək lazımdır. He-

sabatda qəbul etmək lazımdır ki, qızdırıcı-axım tiplidir.

Şəbəkənin gərginliyi 380/220 Voltdur.

Hesabat üçün başlanğıc verilənlər

Cədvəl 1.3

Var

ian

tın

№

-

si

Qızdırıcıda

suyun sərfi

𝑚𝑡 − 10−3

𝑀3/𝑠

Suyun xüsusi

müqaviməti

𝜌20; Om.m

Suyun baş-

lanğıc tem-

peraturu

𝑇6; °𝐶

Suyun son

temperaturu 𝑇𝑆; °𝐶

1 2 3 4 5

1 0,3 20 10 60

2 0,2 20 10 60

3 0,25 15 10 70

4 0,3 10 20 70

5 0,1 20 30 100

6 0,15 10 30 100

7 0,17 15 20 90

8 0,2 20 20 80

9 0,25 20 10 70

10 0,24 20 4 60

11 0,27 22 4 50

12 0,28 17 70 80

13 0,3 16 10 40

14 0,31 15 10 70

15 0,26 15 8 60

16 0,27 20 6 66

17 0,15 19 5 55

30

18 0,19 18 70 95

19 0,2 10 4 64

20 0,3 20 6 42

21 0,16 20 72 92

22 0,17 20 68 88

23 0,20 17 70 100

24 0,25 18 70 90

25 0,25 15 75 92

Qızdırıcının hesablama gücü:

𝑃𝑕𝑒𝑠 =0,3 ∙ 4,19 ∙ (60 − 10)

0,9= 62,8 𝑘𝑊

Elektrodlar arası məsafə:

𝐿 =380

10 ∙ 103= 0,038 𝑚

𝐿 = 0,04 𝑚 qəbul edək, 𝐿𝑖ç = 104𝑉/𝑚

Elektrod sistemləri bir fazasının həndəsi əmsalı

𝐾 =0,04

0,3= 0,133

Elektrodun uzunluğu:

𝐿 =0,300 ∙ 4,19 ∙ 103 ∙ 0,133

3802 ∙ 0,9 ∙ 3∙ 40 ∙ 20𝐸𝑛

60 + 20

10 + 20=

= 0,316 𝑚

Elektrod sistemlərinin parametrlərini yoxlayaq:

𝑃 = 3 ∙3802 ∙ 0,316 ∙ (60 − 10) ∙ 103

40 ∙ 0,133 ∙ 20𝐸𝑛60+20

10+20

= 65,5 𝑘𝑊

𝐽𝑇2 =380 ∙ (60 + 20)

0,133 ∙ 40 ∙ 20 ∙ 0,3= 952 𝐴. 𝑀2

31

Elektrod sisteminin həndəsi ölçülərinə görə təyin

olunan güc hesablanan güc ilə uyğun gəlir. Suyun

𝑇 = 60°𝐶 temperaturda elektrodlarda cərəyan sıxlığı

yol verilən qiymətdən 𝐽𝑖ç = 100 𝐴. 𝑀2aşağıdır.

MƏSƏLƏ 4. Boru şəkilli elektrik qızdırıcıların

(BEQ) hesabatı və seçilməsi.

Yoxlama sualları:

1.BEQ-nin quruluşu

2.BEQ-lərin şərti işarə edilməsi

3.BEQ-lərin seçilməsi

4.Konstruktiv yoxlama hesabatının mahiyyəti

5.Qızdırıcı spiralın temperaturunun təyini

6.Borunun temperaturunun təyini

7.Presləmədən sonra borulu elektrik qızıdırıcının aktiv

müqaviməti

8.BEQ-lərin saxlanma qaydası

9.BEQ-lərin istismar qaydası

10.Qızdırıcı naqilin uzunluğunun təyini

11.Spiralın sarğılar sayını və aktiv uzunluğunu təyin

etmək.

Hesablama düsturları:

a)Seçməyə görə hesabat

Qızdırıcıların lazımi aktiv səth sahəsi:

𝐴𝑎𝑘𝑡 =𝑃𝑛𝑒𝑠𝑊𝑖3

(3.1)

32

burada𝑤𝑖ş-BEQ-lərin işinin müəyyən şərtinə uyğun ola-

raq xüsusi səthi istilik seli, V/m2; 𝑃𝑕𝑒𝑠 -elektrik qızdırıcı

qurğunun hesablama gücü; 𝑊 -bir qızdırıcının aktiv

səth sahəsi:

𝐴1𝑎𝑘𝑡 = 𝜋𝑑𝑥𝑎𝑟 .𝑏 − ℓ𝑎𝑘𝑡 (3.2)

burada: 𝑑𝑥𝑎𝑟 .𝑏 -seçilən qızdırıcının xarici diametri, m;

ℓ𝑎𝑘𝑡 -seçilən qızdırıcının aktiv uzunluğu,m.

Qızdırıcıların lazımi sayı:

𝑁 =𝐴𝑎𝑘𝑡

𝐴1𝑎𝑘𝑡 (3.3)

b)konstruktiv yoxlama hesabatı:

Qızdırıcı spiralın temperaturu:

𝑇𝑠𝑝 = 𝑇𝑏 +2

2𝜋𝜆ə ∙ ℓ𝑎𝑘𝑡ℓ𝑛

𝑑𝑥𝑎𝑙 .𝑏

𝐾𝑠𝑝𝑑𝑠𝑛 .𝑥𝑎𝑟 (3.4)

burada:

𝑇𝑏𝑇𝑜 +𝑃

𝑛𝑑∙ 𝑑ℓ𝑎𝑘𝑡 - boru səthinin temperaturu, bu

temperatur texnoloji tələblərə cavab verməli və boru-

nun seçilən materialı üçün icazə verilən qiymətdən ar-

tıq olmalıdır.

𝑇𝑜-ətraf mühitin temperaturu, ºC.

d-istilik ötürmə əmsalı olub, ümumi halda qızdı-

rıcının soyuma şəraitindən, 𝑇𝑏𝑑𝑥𝑎𝑟 .𝑏 -dan asılıdır. Tu-

tumlu su qızdırıcılarında, əsasən təbii konvensiya pro-

sesi gedir və 𝛼 kəmiyyətini 400...600 𝑊/(m2) götürmək

33

olar; 𝜆ə -doldurulan materialın istilik vermə əmsalı,

𝑊/(m∙k); ℓ𝑎𝑘𝑡 -BEQ-in aktiv hissəsinin uzunluğu;

𝐾𝑠𝑝 -real qızdırıcıda və hesabat maddələrində istilik

mübadiləsi şəraitinin fərqini nəzərə alan əmsal;

𝑑𝑏 .𝑑𝑎𝑥 , 𝑑𝑏 .𝑥𝑎𝑟 -BEQ-in borusunun uyğun olaraq

daxili və xarici diametri, m; 𝑑𝑒𝑙 .𝑥𝑎𝑟 -qızdırıcının spi-

ralının xarici diametri, m.

Hesablanan 𝑇𝑒𝑙 icazə verilən 𝑇𝑖ç temperaturdan

çox olmalıdır və hesabatın başlanğıcından görülən qiy-

mətə yaxın olmalıdır.

Spiralın əmsalı

𝐾𝑒𝑙 = 1 − 0,215𝑑

𝑑𝑒𝑙 .𝑥𝑎𝑟

15

𝑑− 0,6 ∙ 1 + 2

𝑑𝑒𝑘/𝑓𝑕

𝑑𝑏 .𝑎𝑥

burada:d – qızdırıcı elementin məftilinin diametri, m;

h-spiralın addımı, m.

𝑅𝑇 =𝑉2

𝐸 ∙ 𝑃 (3.6)

burada:V-qızdırıcıda olan gərginlik,V;E-preslənmədən

sonra naqilin müqavimətinin dəyişməsini nəzərə alan

əmsalı; 𝐸 = 0,77 götürülür;P-qızdırıcının gücü, 𝑊.

İşçi cərəyan:

𝐼𝑛 =𝑉

𝑅𝑛; 𝐴 (3.7)

Qızdırıcının hesablanan temperaturu:

𝑇İ = 𝐾𝑀 − 𝐾𝑞 − 𝑇𝑒𝑙 (3.8)

34

burada:𝑇𝑒𝑙 - qızdırıcının spiralının temperaturu, 𝑇𝑖ç- dən

50...100ºC aşağı qəbul edilir;𝐾𝑞- quraşdırma əmsalıdır;

𝐾𝑀- mühit əmsalıdır.

Qızdırıcı hazırlamaq üçün lazım olan naqilin

uzunluğu:

𝐼𝑛 =𝑇𝑑2𝑅𝑇

𝜌20 1 + 𝑑1(𝑇𝑜 − 20) (3.9)

burada:d- müqavimətin temperatur əmsalı, (ºC)-1

;

𝜌20 -qızdırıcı materialının 20ºC temperaturda xüsusi

elektrik müqaviməti, Om.m.

BEQ-lərin həndəsi ölçüləri arasında təklif olunan

nisbətlər belədir

𝜂

𝑑= 2 … 6;

𝐷𝑠𝑝 .𝑥𝑎𝑟

𝑑𝑏 .𝑑𝑎𝑥= 0,835… 0,33;

𝑑

𝑑𝑏 .𝑑𝑎𝑥= 0,025… 0,05 (3.10)

Spiralın aktiv uzunluğu:

𝐿𝑎𝑘𝑡 = 𝜋 ∙ 𝑕 (3.11)

MƏSƏLƏ 5. Materialın qızması üçün BEQ se-

çilməsi. Qidalayıcı mənbənin gərginliyi 380/220 V.

Südün baxılan temperatur hədlərində orta xüsusi

istilik tutumu 3,92 kC/(kq. ºC)

Hesablama üçün baĢlanğıc verilənlər

Cədvəl 1.4

35

Var

iantı

n №

-si

Qızdırılacaq

material

Kütl

ə və

ya

sərf

kq/s

Qız

ma

vax

tı ,t 1

saat

Temperatur,

ºC

Qız

dır

ıcı

qu

rğu-

nun

ündür-

lüy

ü,

m

Qızma

şəraiti

Baş

lan-

ğıc

, T

b

Son,

Ts

1 2 3 4 5 6 7 8

1 Süd 50 0,5 5 30 0,7 Təbii sir-

kulyasiya

2 Su 50 0,5 10 40 1,0 -“-

3 Su 100 1,0 10 100 - -“-

4 Zəif qələvi 100 1,0 10 40 0,5 -“-

5 Zəif turşu 100 1,0 0 80 0,6 -“-

6 Hava 100 1,0 0 30 0,5 Hərəkətdə

olan hava

7 Hava 200 - 0 30 0,5 Hərəkət 4

m/s sürəti

8 Hava 300 - 0 40 0,5 Hərəkət 6

m/s sürəti

9 Yeyinti yağı 100 1,0 0 30 0,45 Təbii sir-

kulyasiya

10 Süd 120 1,0 10 80 - -“-

11 Su 40 - 0 60 0,5 4 m sürətli

hərəkət

12 Mineral yağ 300 - 0 50 0,3 4 m sürətli

hərəkət

13 Hava 300 - 10 30 0,4 4 m sürətli

hərəkət

14 Hava 400 - 10 40 0,4 4 m sürətli

hərəkət

15 Su 100 - 20 80 0,7 4 m sürətli

hərəkət

16 Texnoloji

yağ 200 1,0 10 30 0,5

Təbii sir-

kulyasiya

17 Texnoloji

yağ 300 2,0 0 30 0,5 -“-

36

18 su 200 1,5 20 60 0,8 -“-

19 Su 300 - 30 80 0,8 -“-

20 Mineral yağ 100 - 10 50 0,5 -“-

21 Mineral yağ 200 1,5 10 80 0,9 -“-

22 Süd 100 - 30 90 1,0 -“-

23 Süd 400 - 20 90 0,8 -“-

24 Su 300 2,0 10 80 0,8 -“-

25 Su 300 3,0 10 70 0,6 -“-

Qızdırıcı qurğunun gücü:

𝑃𝑕𝑒𝑠 =50 ∙ 3,92 ∙ (30 − 10)

3600 ∙ 0,5 ∙ 0,85= 2,56 𝑘𝑊

Suyun qızmasında BEQ-lərin icazə verilən

xüsusi istilik seli:

𝑃𝑖3 = 2 − 104 𝑊/𝑚2

Qızdırıcıların lazımi aktiv səthinin sahəsi:

𝐴𝑎𝑘𝑡 =2,56 ∙ 103

2 ∙ 1010= 0,128 𝑚2

Qızdırıcı qurğunun hündürlüyünü nəzərə alaraq

(Ə-1) cədvəldən “TЭH 33”tipli qızdırıcı seçək, açıq

uzunluğu

1,27 m və 𝐷𝑏 .𝑥𝑎𝑟 = 13,5 − 103; 𝐿𝑎𝑘𝑡 = 1,2 𝑚

𝐴1𝑎𝑘𝑡 = 3,14 − 13,5 − 1,2 = 0,057 𝑚2

Qızdırıcıların sayı:

𝜋 =0,128

0,051= 2,51

Borusu paslanmayan poladdan (18 H 10 T) olan

üç qızdırıcı qəbul edirik.

37

MƏSƏLƏ 6. BEQ-nin hesabını aparmalı. Baş-

lanğıc verilənləri məsələ 1-dən uyğun variantlar üçün

götürmək.

Qızdırıcı qurğunun hesablanan gücü:

𝑃𝑕𝑒𝑠 =50 ∙ 3,92 ∙ (30 − 10)

3600 ∙ 0,5 ∙ 0,85= 2,56 𝑘𝑊

MƏSƏLƏ 7. Elektrik su qızdırıcılarının və

qazanların parametrlərinin təyin edilməsi və yoxlama

hesabatı.

Yoxlama sualları:

1.Elektrik su qızdırıcılarının təsnifatı

2.COAC-400/90-XAЛ-400 quruluşu

3.BHC-600/0,2...0,9, CA3C-400/90-n 1 quruluşu

4.ЭП3-100, KЭB-100 quruluşu

5.KЭПP-160/0,4; KЭП-160/0,4 quruluşu

6.İstilik tələbatının gündəlik qrafikası və onun

qurulması

7.Tutumlu su qızdırıcısının gücünün təyini və

onun seçilməsi

8.Axımlı su qızdırıcısının gücü, təyinatı və onun

seçilməsi

9.Buxar qazanlarının seçilməsi

10.Xüsusi sərf normalarına görə istilik tələba-

tının təyini

38

11.Su qızdırıcılarının və qazanların yoxlama he-

sabatları.

Yoxlama düsturları:

Suyun qızdırılmasına gedən istilik seli:

Ф1 =𝑉𝑡𝑟𝑎𝑝 ∙ 𝜌 ∙ 𝐶(𝑇1𝑠𝑚 − 𝑇𝑜)

𝑡1𝑔ü𝑛 (4.1)

burada:𝑉𝑡𝑟𝑎𝑝 -müəyyən texnoloji əməliyyatların yerinə

yetirilməsi üçün soyuq və isti suyun qarışığından alınan

suyun sərfi, m3/san;

𝑉𝑡𝑟𝑎𝑝 =𝑇𝑖 − 𝑇𝑜

𝑇𝑝𝑎𝑛 − 𝑇𝑜𝑉𝑡𝑖 (4.2)

burada: 𝑉𝑡𝑖 -isti su sərfinin gündəlik norması, m3/gün;

𝑇𝑜-su qızdırıcıdan alınan suyun temperaturu, ºC;

𝑇𝑜-su xəttindən alınan soyuq suyun temperaturu, ºC;

𝜌, 𝐶 -suyun uyğun olaraq sıxlığı (kq/m3) və istilik

tutumu (kC/(m3.k);𝑡1-gün ərzində 1-ci əməliyyatda su

tələbatının davamiyyət müddəti, saat;

Axımlı su qızdırıcılarının gücü:

𝑃1 =𝐾𝑒 ∙

3600𝜂𝑛 ∙ 𝜂𝑛 (4.3)

burada:𝐾𝑒-ehtiyat əmsalı (𝐾𝑒 = 1,1 … 1,2) götürülür.

Ф𝑚𝑎𝑥 -su qızdırmaq üçün maksimal istilik seli, kC/saat;

𝜂𝑛 -su qızdırıcılarının f.i.ə.: (0,9...0,85).

Axımlı su qızdırıcılarının lazımi məhsuldarlığı:

39

𝑉1 =3600 ∙ 𝑃𝑘

𝜌𝑠 ∙ (𝑉𝑖𝑠𝑡𝑖 − 𝑉𝑡0) (4.4)

burada: 𝑉𝑖𝑠𝑡𝑖 ; 𝑉𝑡0-uyğun olaraq isti və soyuq suyun sərfi,

m3/saat.

Elektrik enerjisindən istifadə rejimində akkumul-

yasiya (tutum) tipli su qızdırıcısının gücü:

𝑃𝑎𝑘𝑡 =𝐾𝑒 ∙ Ф𝑎𝑘𝑡

3600𝜂𝑛 ∙ 𝜂𝑛 (4.5)

burada: Ф𝑎𝑘𝑡 -akkumulyasiya su qızdırıcıdan alınan

istiliyin gündəlik miqdarı, kC.

Akkumulyasiyalı su qızdırıcının tutumu:

𝑉𝑎𝑘 . =(ΣФ𝑚𝑎𝑥 − ΣФ𝑚𝑖𝑛 ) ∙ 𝑡𝑚𝑎𝑥

𝜌 ∙ 𝐶 ∙ ∆𝑇 (4.6)

burada:ΣФ𝑚𝑎𝑥 ; ΣФ𝑚𝑖𝑛 -gün ərzində maksimal və mini-

mal istilik tələbatı, kC/saat;𝑡𝑚𝑎𝑥 -bir dəfədə maksimum

istilik tələbatının ən çox davamiyyəti, saat;∆𝑇 -akku-

mulyasiya edən tutumda isti suyun yol verilən tempe-

ratur fərqidir.

Buxarı istilik daşıyıcı kimi istifadə etdikdə i pro-

sesində istilik seli:

Ф1 =𝑀1(𝜂𝑏 − 𝜂𝑘)

𝑡𝑖 (4.7)

burada:𝑀1 -I prosesində gedən buxar sərfi, kq:𝜂𝑏 ; 𝜂𝑘 -

buxar və kondensatın uyğun olaraq entalpiyası, kC/kq;

𝑡𝑖-buxarla istilik emalının davamiyyəti, saat.

Buxar qazanlarının lazımi məhsuldarlığı (kq.saat)

40

𝑀1 =3600𝑃𝑟𝜂𝑛 − 𝜂𝑘

(4.8)

Sirkulyasiya sistemli aWomatik su içdirmə üçün

su qızdırıcının gücü aşağıdakı düsturla hesablanır:

𝑃 =𝐾𝑘𝐾𝑐𝑎𝑝𝑐(𝑇2 − 𝑇1)

3600 ∙ 24𝜂𝑘 ∙ 𝜂𝑖 (4.9)

burada:𝑎-hər heyvan başına qızdırılmış suyun gündəlik

sərf norması, m3/baş;N-heyvanların sayı, baş; 𝐾𝑘 -su

tələbatının gündəlik bərabər ölçüsüzlük əmsalı

(1,2...1,3);𝐾𝑐 -su tələbatının saatlıqbərabər ölçüsüzlük

əmsalı (1,6...2);𝜂𝑘 -su qızdırıcısının f.i.ə.;𝜂𝑖 -sistemdə

olan istilik itkisini nəzərə alan f.i.ə. (0,5...0,7);

𝑇2; 𝑇1-suyun əvvəl və son temperaturu, ºC;

Yoxlamahesabatı:

a)elementli su qızdırıcıları

Hesablanan güc:

𝑃𝑕𝑒𝑠 =𝑃𝑓𝑎𝑦𝜂𝑖

(4.10)

Burada:

𝑃𝑓𝑎𝑦 -su qızdırıcının faydalı gücü, kW;

𝜂𝑖-qızdırıcının istilik f.i.ə.

Qızdırıcı elementlərin aktiv səth sahəsi:

𝐴𝑎𝑘𝑡 =𝑃𝑕𝑒𝑠

𝑤 (4.11)

burada:𝑤-icazə verilən xüsusi istilik seli, W/m2.

41

Bir BEQ-in aktiv səth sahəsi:

𝐴1 = 𝜋𝑑𝑏 .𝑥𝑎𝑟 − 𝐿𝑎𝑘𝑡 (4.12)

BEQ-nin lazımi sayı:

𝜋 =𝐴𝑎𝑘𝑡

𝐴1 (4.13)

BEQ-lərdən alınan güc:

𝑃 = 𝑑 𝑇𝑏 − 𝑇1 𝐴1 ∙ 𝑛 (4.14)

burada:d-sakit su içərisində olan BEQ üçün istilik ötür-

mə əmsalı; 𝑑 = 400… 600𝑉𝑡

𝑚2∙𝑘; 𝑇𝑏 -borunun tempe-

raturu, ºC;

𝑇𝑠 =1

𝑇𝑖 + 𝑇0

Müvafiq olaraq suyun orta, isti və soyuq halda

temperaturu, ºC.

Yoxlama şərti:

𝑃 ≥ 𝑃𝑕𝑒𝑠 (4.15)

b)Elektrodlu buxar qazanları üçün:

Yoxlama aşağıdakı şərtlərlə yerinə yetirilir:

𝑗 =𝐾𝑛𝑇

𝐴≤ 𝐼𝑖3 , 𝐸 =

𝑉

Э≤ 𝐸𝑖3 (4.16)

burada: 𝑗 −elektrodda cərəyan sıxlığı, A/m2;İ-elektrod-

dan keçən cərəyan, A;A-elektrodların səth sahəsi,

m2;𝑗𝑘 -cərəyanın icazə verilən sıxlığı, A/m

2;E-elektrod-

lararası fazada elektrik sahəsinin intensivliyi, V/m;V,

L-elektroddaxili gərginlik (V) və elektrodlardakı

42

məsafə (m); 𝐸𝑖𝑛 − elektrodlararası fazada elektrik

sahəsinin yolverilən intensivliyi, V/m.

Elektroddan keçən cərəyan:

𝐼 =𝑉

𝑅∅=

𝑉 ∙ 𝜂

𝑅 ∙ 𝜌𝑘 (4.17)

burada:K-elektrod sisteminin həndəsi əmsalı;h-elek-

trodların hündürlüyü, m;𝜌𝑘 -su buxar qarışığının xüsusi

müqaviməti Om.m

Elektrodların ölçüləri qurğuların pasportuna

əsasən seçilir:

Məsələ 8. Tutum tipli elektrik su qızdırıcısını

hesablamalı və seçməli.

Başlanğıc verilənləri cədvəl 1.5-dən varianta

uyğun seçməli. Soyuq suyun temperaturunu 8ºC –yə

bərabər götürməli.

Hesabatlar üçün baĢlanğıc verilənlər

Cədvəl 1.5

Varian-

tın

№-si

Bina

heyvanlarının

növü

Heyvanla-

rın sayı, baş

Su qızdırıcıda su-

yun maksimal qız-

ma temperaturu, ºC

1 Inək damı 200 4

2 Südlük yeri 400 95

3 Donuz damı 60 60

4 Sağım zalı 400 90



43

7 Yem sexi 800 90

8 Yem sexi 1200 90

9 Yem sexi 600 60

10 Inək damı 400 95







17 Donuz damı 400 80





22 Yem sexi 400 80

23 Yem sexi 2000 90



1.5 cədvəlinə əsasən isti su istifadə edilən texno-

loji prosesləri yazaq. (5.1) düsturuna əsasən bu texno-

loji proseslərdə isti su hazırlanması üçün istilik sərfi

təyin edək:

Heyvanların su içməsinə:

Ф1 = 22 − 200 − 4,19 − 12 − 8 = 7344 𝑘𝐶/𝑠𝑎𝑎𝑡

Sağımdan əvvəl yerini yumaq üçün:

Ф2 = 0,6/200 − 4,19 − 12 − 8 = 15084 𝑘𝐶/𝑠𝑎𝑎𝑡

Sağım qablarını yumaq üçün:

44

Ф3 = 0,7 − 200 − 4,19 − 65 − 8 =

= 34022 𝑘𝐶/𝑠𝑎𝑎𝑡

Buzovların içdiyi qabı yumaq üçün:

Ф4 = 0,5 − 200 − 4,19 − 60 − 8 =

= 21788 𝑘𝐶/𝑠𝑎𝑎𝑡

Bütün texnoloji tələbat üçün istilik sərfini təyin edək:

Saat 4...5 üçün:

Ф4−5 = 15084 𝑘𝐶/𝑠𝑎𝑎𝑡

Saat 5...6 üçün:

Ф5−6 = 73744 + 34022 + 21788 =

= 129554 𝑘𝐶/𝑠𝑎𝑎𝑡

95ºS temperaturlu isti suyun miqdarının saatlıq

sərfini tapaq:

Saat 12...13 üçün:

𝑉𝑡 =73744

419 ∙ 100(95 − 8)= 0,202 𝑚3/𝑠𝑎𝑎𝑡

Saat 5...6 üçün:

𝑉𝑡 =12954

419 ∙ 1000(95 − 8)= 0,355 𝑚3/𝑠𝑎𝑎𝑡

𝑉𝑡 =15084

419 ∙ 1000(95 − 8)= 0,041 𝑚3/𝑠𝑎𝑎𝑡

Nəticələri cədvələ doldurub istilik tələbatı

qrafikini qururlar.

200 başlıq SƏF-nın istilik tələbatı hesabatının

nəticələri

45

Cədvəl 1.6

Texnoloji

proseslər T1ºC Su sərfi, kq/baş/istilik kC

4...5 5...6 12...13 13...14 19...20 20...21 İnəklərin

su içməsi 12

22

73744

22

73744

22

10392

Sağımdan

əvvəl yeri-

nin yu-

yulması

38 0,6

15084

0,45

11313

Dağım

qablarının

yuyulması

65 0,7

34022

0,7

34022

Buzovların

su içdiyi

qabların

yuyulması

60 0,5

21788

0,5

21788

0,5

21788

İstilik seli,

C/saat 15084 129554 73744 21788 81705 55810

T=95ºS

tempera-

turlu isti

suyun sər-

fi, m3/saat

0,041 0,355 00,202 0,060 0,224 0,153

İsti su təchizatı üçün CAOC tipli tutumlu su

qızdırıcı qəbul edək:

𝑃 =1 ∙ 377685

24 ∙ 3600 ∙ 0,9 ∙ 0,85= 5,71 𝑘𝑊 (4.18)

Tutumlu su qızdırıcısının həcmi:

𝑉𝑎𝑘𝑘 =(129554 − 0) ∙ 1

1000 ∙ 4,19 ∙ (95 − 8)= 0,354 𝑚3 (4.19)

46

Qurğu: elektrik su qızdırıcısı CAOC-400/90-H1

qəbul edək. Onun çəninin tutumu 400ℓ; təyin olunan

güc isə 12 kW-dır.

Qızdırıcıları üçbucaq birləşməsindən ulduz bir-

ləşməsinə çevirərək gücü 6.93 kW-a qədər azaldırıq.

Seçilən su qızdırıcısını BEQ-nin yoxlama hesa-

bını yerinə yetirək.

Hesablanan güc:

𝑃 = 6,93 𝑘𝑉𝑡

Qızdırıcı elementlərin aktiv səthinin sahəsi:

𝐴𝑎𝑘𝑡 =6,93 ∙ 103

5 ∙ 104= 0,139 𝑚3

CAOC-400/90-H1-də qurulan bir BEQ-in aktiv

səth sahəsini tapaq:

𝐴1 = 3,14 − 0,016 − 0,82 = 0,041 𝑚2

BEQ-lərin lazım olan sayı:

𝑁 =0,139

0,041= 3,38

Su qızdırıcıda 6 BEQ olduğundan 𝑛 = 6 qəbul

edək.

BEQ-lərin verdiyi güc:

𝑃 = 400 − 121,59 − 51,5 − 0,041 − 6 = 6838 𝑊

Bu qiymət hesablanan (𝑃𝑕𝑒𝑠) gücə yaxındır.

Suyun temperaturu

𝑇𝑠 =1

2∙ 95 + 8 = 51,5 °𝐶

47

Borunun temperaturu:

𝑇𝑏 = 51,5 +6,93 ∙ 103

6 ∙ 0,016 ∙ 400 ∙ 3,14 ∙ 0.82= 122°𝐶

Spiralın temperaturu:

𝑇𝑠𝑝 = 122 +

6,93∙103

6

2 ∙ 3,14 ∙ 1,5 ∙ 0.82𝐿𝑛

16

0,876 ∙ 6,1=

= 286°𝐶

Spiralın əmsalı:

𝐾𝑠𝑝 = 1 − 0,215 ∙0,55

6∙

2.2

0,55− 0,6 ×

× 1 + 2 ∙6.1

14 = 0,876

BEQ-lərin verdiyi güc hesabat gücünə bərabər,

borunun temperaturu icazə verilən qiymətdən

(250...300°𝑆) az, spiralın temperaturu materialın icazə

verilən temperatur qiymətdən az olduğundan qızdırıcı-

ların işi kafi olacaqdır. 𝐾𝑠𝑝 -hesabında “CAOC-

400/90”-da qurulan “ЭT-150” növlü BEQ üçün

verilənlər istifadə olunmuşdur.

MƏSƏLƏ 9. Elektrokalorifer qurğusunun para-

metrlərinin təyini, seçilməsi və yoxlama hesabatı.

Yoxlama sualları:

1.Mikroiqlimin parametrlərinin təyini

48

2.Heyvandarlıq binasının istilik balans tənliyi

3.Maneələrdəki istilik itkisinin təyini

4.Ventilyasiyaya gedən istilik itkisinin təyini

5.Heyvanlardan ayrılan istiliyin tənliyi

6.Elektroistilik qurğunun gücü:

7. “CФОЦ” növlü elektrokalorifer qurğusunun quru-

luşu

8.Elektrokaloriferin seçilməsi. Yoxlama hesabatının

qoyduğu məsələlər

9.Qurğudan çıxan heyvanın temperaturu, onun hesabatı

10.BEQ-lərin temperaturunun təyini

11. “CФОЦ”elektrokalorifer qurğusunda havanın

temperaturunun tənzimlənməsi.

Hesabat düsturları:

Heyvandarlıq binalarında qızdırıcı-ventilyasiya

sisteminin isitmə cihazlarının istilik seli və ya gücü:

Ф𝑖3 = Ф𝑚 + Ф𝑣𝑒𝑛 − Ф𝑕 (5.1)

burada: Ф𝑚 -binaların maneələrindən istilik selinin

itkisi, W;Ф𝑣𝑒𝑛 -ventilyasiya olunan hava ilə itən istilik

seli, W;Ф𝑕 -heyvanlardan ayrılan istilik seli, W.

Xarici maneələrdəki istilik seli:

Ф𝑚 = 𝑞𝑜 − 𝑉𝑜 − 𝑁 − 𝑇𝑖 − 𝑇𝑥 (5.2)

burada: 𝑞𝑜 -binanın xüsusi istilik xarakteristikası,

W/(m3,ºC);𝑉𝑜 -binanın xüsusi həcmi, m

3-baş

-1;𝑁 -hey-

49

vanların sayı, baş; 𝑇𝑖 -binanın içərisində havanın

temperaturu, ºC.

Havanın ventilyasiyası ilə itən istilik seli:

burada:𝑉𝑡 -ventilyasiya hesabatı ilə təyin olunan hava-

nın sərfi, m3/saat;𝜌 −havanın sıxlığı (onun tempera-

turundan asılıdır); 𝑇 = 20ºC olduqda 𝜌 = 1,2 𝑘𝑞/ m3

götürülür; 𝐻𝑖 ; 𝐻𝑥 -içəri və xarici havanın entalpiyası

onun temperaturundan və nisbi nəmliyindən 𝜌 asılıdır,

hansı ki, H-d diaqramı ilə orta qiyməti; 𝜌 = 70 %

götürülür.

Artıq olan nəmliyi kənar etmək üçün havanın

kütləyə verilməsi:

𝑀𝑡 =𝑊𝑕 ∙ 𝑁

𝑑𝑑𝑎𝑥 − 𝑑𝑥𝑎𝑟 (5.3)

burada 𝑊𝑕 -bir heyvandan ayrılan nəmlikdir,

q/(baş.saat);N-heyvanların sayı, baş; 𝑑𝑑𝑎𝑥 ; 𝑑𝑥𝑎𝑟 -

içəridəki havanın nəmlik tərkibi, q/kq.

Havanın verilməsi hava mübadiləsinin icazə ve-

rilən dəfəliyi ilə yoxlanılır.

𝐾𝑕𝑚 =𝑊

𝑉 (5.4)

burada: 𝑉 = 𝑉𝑜 − 𝑁-binanın həcmi, m3.

Hava mübadiləsi dəfəsi – heyvanlar üçün 3...5;

quşlar üçün 10...12 məsləhət olunur.

Heyvanlardan ayrılan istilik seli:

50

Ф𝑕 = 𝑞𝑕 ∙𝑁

3600 (5.5)

burada: 𝑞𝑕 -heyvanlardan ayrılan sərbəst istilikdir,

kC/(saat,baş).

İsitmənin hesablanan gücü:

𝑃 =Ф𝑖3 ∙

𝜂 (5.6)

burada: 𝐾𝑒𝑕 -ehtiyat əmsalı, (1,05...1,1) götürülür; 𝜂 -

elektrokalorifer qurğusunun f.i.ə.-lı.

Binada yerləşən EKQ üçün 𝜂 = 1; başqa xarici

binada yerləşənlər üçün isə 𝜂 = 0,85 … 0,86 götürülür.

EKQ-nun bir kaloriferinin gücü:

𝑃𝑒𝑘 =𝑃𝑒𝑘𝑧

𝑍 (5.7)

burada: Z-e.k.q. sayı, ədəd.

Yoxlama hesabatı:

Kaloriferin çıxışında havanın temperaturu:

𝑇2 =𝑃

𝑉𝑡𝜌 ∙ 𝑐+ 𝑇1 ≤ 40°𝐶 (5.8)

burada: 𝑇1; 𝑇2 -uyğun olaraq kaloriferə daxil olan və

çıxan havanın temperaturu, °𝐶 ;P-elektrokaloriferin

gücü, kW;𝑉𝑡-havanın verilməsi, m3/s;C-hava kütləsinin

istilik tutumu: 𝑐 = 1,0𝑘𝐶

𝑘𝑞°𝐶.

51

BEQ-lərin alüminium arasıkəsmələrinin tempera-

turu:

𝑇𝑏 =103𝑃

𝑑 ∙ 𝐴+ 𝑇𝑞 ≤ 180°𝐶 (5.9)

burada: 𝐴 = 𝐴1 ∙ 𝑁- BEQ-lərin ümumi aktiv istilik ve-

rən səthin sahəsi, m3;N-BEQ-lərin sayı, ədəd;𝐴1 -bir

BEQ-in aktiv səthinin sahəsi (CФОЦ qurğusu üçün

𝐴1 = 0,3 𝑚3) götürülür;d-qızdırıcıdan havaya istilik

vermə əmsalı, W/(𝑚2); 𝑇𝑕 = 0,5(𝑇1 + 𝑇2)-kaloriferdə-

ki havanın orta temperaturu, °𝐶.

Kaloriferdə havanın gücü:

𝑉𝑟 =𝑉𝑡

𝐹𝑘 (5.10)

burada: 𝐹𝑘 -çoxlu qızdırıcı olan yerdəki kanalın en

kəsiyinin sahəsi, 𝑚2.

Qabırğaları nəzərə almasaq:

𝐹𝑘 = 0,48 𝐿 − 𝑁𝑟 − 𝑑𝑥𝑎𝑟 (5.11)

burada: L-kanalın hündürlüyü, m;𝑁𝑟-bir vertikal sırada

BEQ-lərin sayıdır;𝑑𝑥𝑎𝑟 -borunun xarici diametri, m.

MƏSƏLƏ 10. Qızdırıcı ventilyasiya sistemi

üçün elektrokaloriferi seçməli və yoxlama hesabatı

aparmalı.

Başlanğıc verilənlər:400 baş inək (sağım 10 kq,

çəkisi 400 kq, xarici havanın hesabat temperaturu –

𝑇𝑥 = 25°𝐶 binanın istilik xarakteristikası:

52

𝑞𝑜 = 0,18𝑉𝑡

𝑚3. 𝑘.


Ф𝑚 = 0,18 − 20 − 400 − 10 + 25 = 50400 𝑊

𝑉𝑜 = 18… 25 𝑚3/𝑏𝑎ş

Biz 𝑉𝑜 = 20 𝑚3/𝑏𝑎ş qəbul edirik.

Cədvəl 1.7

Var

ian

tın

№-

si

Hey

van

ları

n

nö

vü

Bin

anın

ist

ilik

xar

akte

rist

i-

kas

ı, W

/(m

3.k

)

Baş

ın s

ayı,

baş

Ort

a k

ütl

ə, k

q

Sağ

ım,

kq

İsitmə gü-

cünə nis-

bəti, EKQ

gücü, %

Qış havası-

nın hesabat

parametrləri

To, tem ºC 𝜑,nəmlik, %

1 İnək 0,18 400 400 10 60 -25 70

2 İnəklər 0,190 400 300 15 40 -15 75

3 Kökəldilən

donuzlar 0,18 1000 400 − 50 -10 71

4 ----------- 0,17 600 600 − 70 -15 72

5 ----------- 0,17 500 600 − 60 -10 70

6 ----------- 0,19 800 800 − 60 -10 73

7 ----------- 0,16 1500 600 − 40 -15 70

8 3 aya qədər

buzovlar 0,31 60 60 − 60 -10 80

9 ----------- 0,3 60 60 − 60 -10 90

10 ----------- 0,29 100 60 − 50 -12 80

11 ----------- 0,24 100 60 − 70 -11 81

12 ----------- 0,20 150 80 − 40 -10 76

13 ----------- 0,22 200 60 − 80 -12 78

14 Əmizdirilən

ana donuzlar 0,17 80 100 − 70 -10 70

15 ---------- 0,18 60 100 − 60 -12 77

16 ---------- 0,19 80 100 − 50 -10 60

17 ---------- 0,2 60 150 − 50 -15 74

18 ---------- 0,19 80 15050 − 50 -15 72

53

19 Cavan do-

nuzlar 0,34 300 60 − 55 -10 72

20 ---------- 0,40 200 100 − 60 -10 73

21 ---------- 0,42 400 100 − 70 -12 75

22 ---------- 0,38 300 200 − 70 -10 80

23 Kökəldilən

donuzlar 0,2 500 200 − 70 -10 80

24 ---------- 0,17 500 3,5 − 60 -10 75

25 Yumurtla-

yan toyuqlar 0,6 500 − 60 -15

Başlanğıc verilənlər:

400 baş inək (sağım 10 kq, çəkisi 400 kq, xarici

havanın hesabat temperaturu −𝑇𝑥 = 25°𝐶 binanın

istilik xarakteristikası 𝑞𝑜 = 0,18𝑊

𝑚3 .𝑘.


𝑉𝑜 = 18… 25 𝑚3/𝑏𝑎ş

Biz 𝑉𝑜 = 20 𝑚3/𝑏𝑎ş qəbul edirik.

𝑇𝑖3 = 8 … 10 °𝐶

Havanın ventilyasiyası ilə itən istilik seli:

Ф𝑏 = 0,278 − 27200 − 1,2 − 24 + 24 =

= 433548 𝑊

Havanın verilməsi

𝑉𝑡 = 68 ∙ 400 = 27200 𝑚3/𝑠𝑎𝑎𝑡

𝑉𝑡1 = 68 𝑚3 𝑠𝑎𝑎𝑡, 𝑏𝑎ş , 𝜑𝑏𝑥 = 75 %

olduqda 𝐻𝑖3 = 24 𝑘𝐶/𝑘𝑞; 𝜑 = 70% olduqda

𝐻𝑖3 = −24 𝑘𝐶/𝑘𝑞

54

Hava mübadiləsi dəfəliyi

𝐾𝑕𝑚 = 27200/20 − 400 = 3,4

və bu da norma ilə uyğun gəlir.

Heyvandarlıqdan ayrılan istilik seli:

𝑄𝑕 = 2420 ∙ 400 = 26800 𝑊

𝑄𝑕 = 2420 𝑘𝐶/(𝑠𝑎𝑎𝑡. 𝑏𝑎ş)

Elektrokaloriferin istilik gücü:

Ф𝑖3 = 50400 + 435538 − 268000 = 217938 𝑊

İstiliyin hesablanan gücü:

𝑃 = 217,938 𝑘𝑊

Elektrokaloriferin hesablanan gücü:

𝑃 =1,1 ∙ 218 ∙ 0,5

0,85= 141 𝑘𝑊

EKQ-nun bir kaloriferinin gücü:

𝑃𝑒𝑘𝑞 =141

3= 47 𝑘𝑊

“CФОЦ-60/0,5T” tipli EKQ seçək:

Onun texniki xarakteristikası aşağıdakılardır:

Güc, kW...................................................69∓7

O cümlədən elektrokaloriferin gücü........67,5±5

Qızdırıcı bölmələrin sayı..........................3

Qızdırıcı bölmələrin gücü, kW.................22,5±1

Qızdırıcı elementlərin (BEQ) sayı...........27

Havanın verilməsi, m3/s...........................0,9...1,6

Qızdırılan havanın temperatur dəyişmələri,56..32

Elektrokaloriferin aerodinamik müqaviməti

55

(ən çoxu, Пa...................................250).

Bir kaloriferin hesabatı üçün hava verilməsini ta-

paq:

𝑉𝑕𝑙 =27200

3 ∙ 3600= 1,88 𝑚3/𝑠𝑎𝑛

Kaloriferin çıxışında havanın temperaturu:

𝑇2 =67,5

1,88 ∙ 1,2 ∙ 1+ −25 = 4,92°𝐶

Yeni icazə verilən 𝑇𝑖3 = 50°𝐶-dən azdır.

BEQ-lərin alüminium arakəsmələri temperaturu:

𝑇𝑏 =103

6,2 ∙ 8,1− 10,03 = 124°𝐶

𝑇𝑜𝑟 = 0,5 − 4,92 − 25 = 10,03 °𝐶

𝐴 = 27 − 0,3 = 8,1 𝑚2

𝛼 = 62 𝑊/(𝑚2. °𝐶);

𝑓𝑕 = 0,48 ∙ 440 ∙ 10−3 ∙ 9 ∙ 16 ∙ 10−3 = 0,14 𝑚2

𝑉𝑟 =1,2

0,14= 8,6 𝑚/𝑠

𝑇𝑏 = 120°𝐶 = 180°𝐶

Deməli, seçilən kaloriferin işi kafi yerinə yetirilə bilər.

MƏSƏLƏ 11. Heyvandarlıq binalarında

döşəmələrin elektriklə qızdırılma hesabatı.

Yoxlama sualları:

1,36 V gərginliklə işləyən, döşəmələri elektriklə

qızdıran qurğular;

56

2.Şəbəkə gərginliyində işləyən döşəmələri elek-

triklə qızdıran qurğular;

3.Qızdırıcı naqillərin marka və xarakteristikası;

4.Qızdırılan döşəmənin sahəsinin və temperatu-

runun təyin edilməsi;

5.Elektriklə qızdırılan güc hesabatı;

6.Naqilin uzunluğu və döşəməsinin təyin edil-

məsi;

7.Faz budaqlanma uzunluğunun hesabatı;

8.Faz budaqlanma saylarının hesabatı;

9.Temperaturun tənzimlənmə üsulları.


Qızdırılan sahə:

Ф = 𝑁 − 𝐹 =𝑁

𝑛 (6.1)

burada: N-heyvan və ya quşların ümumi sayı, baş;

F-xüsusi qızdırılan sahə; n-yerləşmənin yol verilən

sıxlığı, baş/m2.

Qızdırılan qurğunun gücü:

𝑃 =Ф𝐴 ∙ 𝐴

𝜂 (6.2)

burada:Ф𝑎 = 𝑑 ∙ 𝑇𝑑 − 𝑇𝜂 − 1 𝑚2 döşəmədəki istilik

seli, W/𝑚2 ;𝑇𝑑 -döşəmə səthinin temperaturu, heyvan-

ların yaşından asılı olaraq təyin olunur, °C;𝑇𝜂 -massiv

altındakı havanın temperaturu, °C;d-konvektiv istilik

57

vermənin əmsalı, W/(𝑚2. 𝑑ə𝑟);𝜂-elektriklə qızdırılan

döşəmənin f.i.ə.,𝜂 = 0,7… 0,85.

Qızdırıcı naqilin vahid uzunluğuna düşən xüsusi

istilik seli:

Ф𝑒 = 𝑎 ∙ Ф𝑎 (6.3)

burada: 𝑎 -quraşdırmanın addımı. Hesabat temperatur

fərqi və xüsusi istilik selinə görə təyin olunur və ya aşa-

ğıdakı tənliyi qrafoanalitik həll etmə yolu ilə aparılır:

𝑇𝑑 − 𝑇𝑜Ф𝐴 ∙ 𝑑

= 𝑅𝑇 (6.4)

burada:𝑇𝑑 -naqil damarının temperaturu, °C;𝑅𝑇 -1 m

qızdırıcı elementin termik müqaviməti, (K.m)/W.

Naqilin damarının temperaturu, °C:

𝑇𝑑 = Ф𝐴 − 𝑅𝑇 + 𝑇𝑑 ; 𝑇𝑑 ≤ − 𝑇𝑑 (6.5)

burada: 𝑇𝑑 -döşəmə səthinin temperaturu, °C

𝑅𝑇 =𝐿𝑛

𝐷

𝑑

2𝑛 ∙ 𝜆𝑢+

𝐶

2𝑛𝜆𝑔 𝐿𝑛

2𝑎

П𝑆𝜂

2П𝑕

𝑎 𝑎 (6.6)

burada: D-cərəyan axan damarın və naqilin uyğun

olaraq diametri, m;𝜆𝑢 ,𝜆𝑔 -naqilin izoləsinin və döşə-

məsinin uyğun olaraq istilik keçirmə əmsalı, W/(m.k);

C-döşəməyə gedən istilik itkisini nəzərə alan əmsal,

𝑐 = 0,85 götürülür;A-naqilin quraşdırma əmsalı, m;

h-naqilin döşəmə dərinliyi, m; 𝑇𝑑 -naqilin damarının

icazə verilən temperaturu, °C.

58

Betonun səthi ilə naqil arasında temperatur fərq-

ləri:

𝜃 = 𝑇𝑑 .𝑖3 ∙ 𝑇𝑒 ∙ 𝑇𝐷 (6.7)

burada: 𝑇𝑒 -temperatur üçün gətirilən ehtiyat qiyməti,

döşəmələr üçün 15...25°C; divarlar üçün 10...20°C gö-

türülür.

Naqilin 1 m uzunluğuna düşən gərginliyin qiy-

məti

𝑈 = 0,0263 (200 + 𝑇𝑗 ) ∙ Ф𝑒 ; 𝑉/𝑚 (6.8)

burada: 𝑇𝑑 -naqilin damarının faktik temperaturu, °C.

Faza gərginliyinə qoşulan naqil hissəsinin

uzunluğu:

𝐿 =𝑉

𝑉1 (6.9)

Bir qızdırıcı elementlə naqil telinin sayı:

𝑀𝑐 =𝐿

𝐵 + 𝑎 (6.10)

burada: B-qızdırılan hissəsinin eni, m.

Qızdırılan hissədə faz budaqlarının lazımi sayı:

𝑀 =𝐿 ∙ 𝐵

𝑎 ∙ 𝐿 (6.11)

burada: L-hissənin uzunluğu, m;Döşəmə qızdırma

sisteminin qoyuluş gücü, W.

Döşəmənin təxmini hesabatı:

Naqilin lazımi uzunluğu:

59

𝐿 =𝑃

∆𝑃

burada: P-qızdırıcı qurğunun gücü, W; ∆𝑃 -qızdırıcı

naqilin icazə verilən xüsusi xətti gücü.

Paralel bölmələrinin sayı:

𝜂 =𝑃

𝑉Ф∆𝑃

𝑟

∆𝑃

burada:𝑉Ф-faza gərginliyi, V;r-xüsusi xətti müqavimət,

Om.m.

Quraşdırma addımı, (m):

𝐴 =𝐴

𝐿olur.

MƏSƏLƏ 12. Elektriklə qızdırılan döşəmənin

hesabatını aparmalı. Yerli qızdırma sisteminin f.i.ə.-

0,85 qəbul etməli.

Cədvəl 1.8

Var

ian

tın

№-s

i

Hey

van

ları

n

nö

vü

, g

ün

Bin

anın

dax

ilin

-

dək

i h

avan

ın

tem

per

atu

ru,

°C

Naq

ilin

mar

kas

ı

Hey

van

ları

n

say

ı, b

aş

Qız

ırıl

an

sah

ənin

en

i,m

Qız

dır

ıcı

naq

ilin

qu

raşd

ırıl

ma

dər

inli

yi,

mm

1 Buzovlar,1-20 16 ПOCXB 100 0,79 40

2 Buzavlar, 20-60 16 ПOCXB 50 1,0 40

3 Buzavlar, 60-120 10 ПOCXB 100 1,5 40

4 Bala donuz,1-26 20 KMHC 50 0,5 80

5 Bala donuz,26-30 20 ПOCXB 100 0,75 80

6 Bala donuz,30-45 20 ПOCXB 150 0,75 80

7 Bala donuz,45-60 15 ПOCXB 200 0,75 40

60

8 Quzular 10 ПOCXB 100 1,0 80

9 Dovşanlar 10 ПOCXB 100 1,0 40

10 Ördəklər, 1-10 10 ПOCXB 150 1,0 40

11 Qazlar 10 ПOCXB 100 1,0 40

12 Hinduşkalar, 1-5 10 ПOCXB 50 0,75 40

13 Ördəklər, 11-21 15 KMHC 50 0,75 40



16 Buzovlar 10 ПOCXB 50 0,75 80

17 Buzovlar 8 ПOCXB 100 0.5 80


19 Bala donuz 10 ПOCXB 50 1.0 40

20 Bala donuz 15 KMHC 70 1.0 40

21 Bala donuz 10 KMHC 80 0,75 40

22 Bala donuz 10 ПOCXB 90 0,5 40


24 Buzovlar, 1-20 5 ПOCXB 60 1,0 40

25 Quzular 5 ПOCXB 150 1,0 40

Heyvanların yerləşdiyi zonada lazımi temperatu-

ru təyin edək: (𝑇𝐷) ə − 4 , 1-20 günlük buzovlar üçün

𝑇𝐷 = 20°𝐶.

Bina daxilindəki havanın temperaturu:

𝑇𝑕 = 16°𝐶

Qızdırılan döşəmənin 1 m2-dən götürülən istilik

selini tapaq:

Ф𝑎 =10(20 − 16)

0,85= 47,1 𝑊/𝑚2

Döşəmə səthi və naqil arasındakı temperaturlar

fərqi:

𝜃 = 70 − 20 = 50°𝐶

61

“ПOCXB” naqili üçün: 𝑇𝐷 = 70°𝐶 götürülüb.

Naqilin quraşdırma addımını təyin edək:

𝑎 = 140 𝑚𝑚

Naqilin vahid uzunluğuna düşən xüsusi gücü:

Ф𝑒 = 0,140 − 47,06 = 6,59 𝑊/𝑚

Naqil damarının temperaturunu təyin edək:

a)Termik müqaviməti tapaq:

𝑅𝑇 = 𝐿𝑛

2,9

1,1

2 ∙ 3,14 ∙ 0,17+

0,85

2 ∙ 3,14 ∙ 0,14𝐿𝑛

2 ∙ 0,14

3,14 ∙ 1,1 ∙ 10−3 𝑆𝜂2 ∙ 3,14 ∙ 40

−3,4541,1

𝑅𝑇 = 51,21 ∙ 0,14 = 7,17 𝑊°𝐶/V

Naqilin texniki göstəriciləri (diametr, izolyasi-

yanın istilik keçirmə əmsalı), döşəmənin istilik keçirmə

əmsalı isə:

𝑋𝑎 = 1,04 𝑉𝑡/°𝐶 𝑜𝑙𝑢𝑟.

b)naqilin damarının temperaturu:

𝑇𝑎𝑠 = 6,59 − 7,17 + 20 = 67,3 °𝐶

Naqilin 1 m uzunluğuna düşən gərginlik:

𝑈1 = 0,0263 (200 + 66,06) ∙ 6,42 = 1,08 𝑉/𝑚

Faza gərginliyinə qoşulan naqil hissəsinin uzun-

luğu:

𝐿 =220

1,08= 203 𝑚

Bir qızdırıcı elementdə naqil tellərinin sayı:

𝑀𝑜 =203

0,79 + 0,14= 219

Qızdırıcı hissənin uzunluğu:

62

𝐿 =𝐴

𝐵=

𝑁𝑓

𝐵=

100 ∙ 15

0,79= 189 𝑚

Faza budaqlarının lazımi sayı:

𝑀 =189

0,14 ∙ 203= 5,27

Hər bir budaqda hərəsi 37 teldən ibarət 6 ədəd

faz budaq qəbul edək.

Naqilin 1 m düşən dəqiqləşdirilmiş gərginlik:

𝑈𝑑ə𝑞1 =

220

6 ∙ 37 ∙ (0,79 + 0,14)= 1,06 𝑉/𝑚

Meyletmə hesablanan qiymətdən 2 % fərqlənir

və bu da icazə verilən həddə daxildir.

Qızdırma sisteminin gücü:

𝑃 = 1 ∙ 6 ∙ 37 ∙ (0,79 + 0,14) ∙ 6 ∙ 1,06

0,174

2

=

= 7999 𝑊

Naqil damarının dəqiqləşdirilmiş temperaturu:

𝑇𝑑 =1.062

0,174∙ 7,17 + 20 = 66,3°𝐶 < 𝑇𝑑 = 70°𝐶

MƏSƏLƏ 13. Şitillikxana və istilikxanalarda

torpağın və havanın elektriklə isitmə qurğularının

hesabatı.

Yoxlama sualları:

1.Torpağın elektriklə isitmə üsulları

2.Havanın elektriklə isitmə üsulları

63

3.Elektriklə isitmə qurğusunun güc hesabatı

4.Qızdırıcı naqilin cərəyan və aktiv müqavimətinin

hesabatı

5.Cərəyanın qiymətinə görə qızdırıcı naqilin temperatu-

runun təyini

6.Metrin müqavimətinə görə naqilin temperaturunun

təyini

7.Naqilin diametr və temperaturunun təyini

8.Hesabat nəticələrinin yoxlanması

9.Örtük altı elektriklə isitmənin üstünlükləri və

çatışmamazlıqları

10.Temperaturun tənzimlənməsi.


İsitmə qurğularının gücü:

𝑃 = 𝑘(𝑇𝐷 ∙ 𝑇𝑥𝑎𝑟 )𝐴ş ∙ 10−3

burada:k-istilikxana və istilikxanada şüşələnmədən

istilik vermənin gətirilmiş əmsalı, W/(m2.k);𝐴ş -şüşə-

lənmənin sahəsi, m2;𝑇𝐷 -bitkilərin yetişdirilməsi üçün

optimal temperatur, °C.

Səthi effekt əmsalı 𝑅𝑠 = 1 olan polad qızdırıcı

elementdəki tam cərəyan:

𝐼 =𝑃

𝑉 ∙ 𝑐𝑜𝑠𝜑, 𝐴

burada: 𝑐𝑜𝑠𝜑-polad məftilin daxili güc əmsalıdır.

64

𝑐𝑜𝑠𝜑 = 0,86 qəbul etmək olar. Qızdırıcı elementin ak-

tiv müqaviməti, 1 m məftilin aktiv müqaviməti,

(Om.m);

𝑅 =𝑉2𝑐𝑜𝑠𝜑2

𝑃,

Xüsusi güc, (W/m)

∆𝑃 =𝑃

𝐿= 𝐼1

2𝜂

Faz budaqlanmalarının sayı:

𝜂 =𝑃

𝑉 ∙ 𝑐𝑜𝑠𝜑

Bu düsturda: 𝐼1 −bir faz budaqlarının cərəyanı, A;

L-məftilin uzunluğu, m.

Xarici hesabat temperaturu aşağıdakı düsturda

hesablanır:

𝑇𝑥𝑎𝑟 = 𝑇𝑜𝑟 + 0,6(𝑇𝑚𝑖𝑛 − 𝑇𝑜𝑟 )

burada: 𝑇𝑜𝑟 -verilən klimatik zonada ən soyuq ayın orta

temperaturu, °C; 𝑇𝑚𝑖𝑛 -ən soyuq ayın minimal tempe-

raturu, °C.

MƏSƏLƏ 14. İstilikxananı elektriklə isitmə

qurğusunun hesabatını aparmalı. Çərçivənin şüşələnmə

səthinin sahəsi – 1,6 ∙ 3 𝑚 , qidalanma gərginliyi -

380/220 V.

65

Hər bir istilikxananın onun uzunluğuna görə

torpaq elementləri var. Şitillikxananı isitmə dövründə

380 V gərginliyinə qoşulan əmsalını yoxlamalı.

İstilikxananın şüşələnmə səthinin sahəsini təyin

edək:

𝐴 = 1,6 ∙ 3 = 7 = 33,6 𝑚2

𝑇𝑑 = 22 °C

qəbul edək.

Elektrik isitmə qurğusunun gücü:

𝑃 = 5,6 22 − (10) ∙ 33,6 ∙ 103 = 3,39 𝑘𝑊


Cədvəl 1.9

Var

iantı

n

№-s

i Xaricdəki

havanın

temperaturu

Külə-

yin

sürəti,

m/s

Yetişdiri-

lən tərə-

vəzin adı

İstilikxan

a-nın

çərçivə-

lərinin

sayı

İstilikxana-

dakı qızdırıcı

elementlərin

sayı

1 -10 4,0 Kələm 7 6

2 -15 3,0 Pomidor 7 12

3 -11 3,9 Xiyar 14 12

4 -10 3,3 Soğan 21 6

5 -10 3,5 Kələm 7 12

6 -10 4 Xiyar 21 6

7 -11 2,0 Kələm 21 6

8 -10 1,65 Kələm 7 5

9 -6 4,5 Pomidor 7 6

10 -5 3,5 Pomidor 14 12

11 -7 3 Xiyar 14 6

12 -3 2,0 Xiyar 21 12

66

13 -5 3 Soğan 14 6

14 0 5,0 Pomidor 14 6

15 0 1,5 Xiyar 14 12

16 +1 2,0 Xiyar 21 6

17 -5 3 Xiyar 21 6

18 -8 4,0 Kələm 7 6

19 -6 4,0 Kələm 14 13

20 -5 4,0 Soğan 7 6

21 -1 5,0 Soğan 14 6

22 -2 3,5 Kələm 14 6

23 -4 3.5 Kələm 21 6

24 -8 3,5 Xiyar 14 6

25 -5 3 Kələm 14 12

Polad qızdırıcı elementin tam cərəyanı:

𝐼 =3,39 ∙ 103

220 ∙ 0.86= 17,9 𝐴

Qızdırıcı elementin məftilinin müqaviməti:

𝑅 =2202 ∙ 0,862

33,86 ∙ 103= 10,6 𝑂𝑚

1 m məftilin müqaviməti

𝑟 =10,61

6 ∙ 21,5= 0,082 𝑂𝑚

İsitmənin başlanğıcında qızdırıcı elementlərin

380 V gərginliyə qoşulma imkanını yoxlayaq.

𝑈1 = 𝐿1 − 𝑑 - qiymətlərini bilərək məftilin

temperaturunu 𝑇1 təyin edək.

𝐷 = 2 𝑚𝑚üçün bir neçə qiymətini götürək və

cədvəlin 2-ci sətrində yazaq:

67

Cədvəl 1.10

T°𝐶 300 200 120 60 30

R, Om/m 0.1 0,08 0,06 0,05 0,04

I, A 25,3 31,7 42,2 50,6 63,3

𝑓2 (T, r) funksiyasını 𝑓3 (T, I)funksiyasına

çevirərək, onda:

𝐼 =𝑉 ∙ 𝑐𝑜𝑠𝜑

𝑟 ∙ 𝐿=

380 ∙ 0,86

𝑟 ∙ 129=

2,53

𝑟, 𝐴

Nəticələri cədvəlin III sətrinə köçürək. Deməli,

qızdırıcını isitmə başlanğıcında 380 V gərginliyə

qoşmaq olar.

Qızma vaxtı güc:

𝑃 = 26,82 − 0,093 − 129 − 153 = 8,6 𝑘𝑊 𝑜𝑙𝑢𝑟.

MƏSƏLƏ 15. Yüksəktezlikli qızma qurğusunun

seçilməsi və işçi orqanlarının hesabatı

Yoxlama sualları:

1.İnduktiv və dielektrik qızmanın fiziki əsasları

2.İnduktorların konstruktiv yerinə yetirilməsi, təsnifatı

3.Elektromaşın və tristor çeviricilərində yüksək tezliyin

alınma prinsipi

4.Lampa generatorlarında yüksək tezliyin alınma

prinsipi

5.İnduktiv qızmada səthi güc:

6.İnduktorun hesabatı məsələsi

68

7.İşçi kondensatorun hesabatı məsələsi

8.İnduktorun gücünün hesablanması

9.İnduktorun sarğılarının sayının, diametrinin və

hündürlüyünün təyin edilməsi

10.Cərəyanın daxilolma dərinliyi

11.İşçi kondensatorun ölçülərinin təyin edilməsi

12.Yüksəktezlikli qızma üçün generatorların seçilməsi.


Optimal tezlik:

Sadə formalı hissələrinin səthi bərkiməsi üçün:

𝐹 =6 ∙ 104

𝑋ℓ2 (8.1)

Mürəkkəb formalı hissələr üçün:

𝐹 =5 ∙ 105

𝑋𝑘2 (8.2)

Polad silindrlərinin qızması üçün:

𝐹 =3 ∙ 106

𝑋ℓ2 (8.3)

burada: Xk-; d –uyğun olaraq bərkidilən qatın dərinliyi

və məlumatın diametridir, mm:

İnduktora verilən güc:

𝑃1 =∆𝑃𝑕𝑖𝑑2

𝜂𝑜; (8.4)

69

burada: 𝑑2-məmulatın diametri, m;𝑕𝑖 -induktorun hün-

dürlüyü (m), bərkidilən qatın enindən 10...20 % çox

götürülür;𝜂𝑜 -induktorun f.i.ə.; ∆𝑃-orta xüsusi səthi güc,

W/m2.

Generatorun rəqsi gücü:

𝑃𝑘 =𝑃𝑖

𝜂𝑡𝑟; (8.5)

burada: 𝜂𝑡𝑟 -yüksək tezlikli transformatorun f.i.ə.-dır.

Şəbəkədən işlədilən güc:

𝑃𝑖3 =𝑃𝑘

𝜂=

𝑃𝑖

𝜂𝑡𝑟 ∙ 𝜂𝑘; 𝑘𝑉𝑡 (8.6)

burada: 𝜂𝑘 -generatorun f.i.ə.

İnduktiv qızma üçün generatorların texniki

xarakteristikaları (Ə-4)-də göstərilib.

Bərkidilən qatın dərinliyi, mm

Cədvəl 1.11

Bərkidilən

qat

Tezlik, k Hz

0,05 1,0 2,5 4 8 10,0 66 440

Minimal 17,5 4 2,5 2 1,4 1,2 - -

Optimal 35 8 5 4 2,8 2,5 - -

Maksimal 70 16 10 8 5,6 5 - -

Polad məmulatın deşici qızmasında optimal tezlik

Cədvəl 1.12

Diametr və ya

qalınlığı, mm

Tezliklər, Hz

Küri nöqtəsindən

aşağı

Küri nöqtəsindən

yuxarı

70

5...10 2500 (100...200)∙ 103

10...15 1000 (100...200)∙ 103

25...40 1000 8000

40...50 50 2500

50...160 50 100

160 50 50

Əlvan metallardan olan məmulatın qızması üçün

optimal tezlik

Cədvəl 1.13

Diametr və ya qalınlığı, mm Tezlik, Hz

mis Alüminium Latun

1,5...7 2...8 2,5...10 (100...200)∙ 103

7...12 8...15 10...18 8000

12...18 15...22 18...25 2500

18...70 22...85 25...100 100

> 70 > 85 > 100 50

burada: 𝑃2 - məmulatın xüsusi elektrik müqaviməti,

Om.m;M-məmulatın nisbi maqnit nüfuzluğu;F-cərə-

yanın tezliyi, Hz.

İnduktorun f.i.ə.

𝜂 = 1 +𝑟1

𝑟2

𝑃1

𝑃2

−1

(8.8)

burada: 𝑟1 , 𝑟2-uyğun olaraq induktorun daxili radiusu və

məmulatın xarici radiusu, m; 𝑃1, 𝑃2- uyğun olaraq in-

71

duktorun materialının və məmulatın xüsusi elektrik

müqaviməti, Om.m.

İnduktorun güc əmsalı:

𝑐𝑜𝑠𝜑 =503

2𝑎 𝑆1𝑀2

𝑓 (8.9)

burada: 𝑎-induktor və məmulat arasındakı hava

aralığı, m.

Misdə cərəyanın nüfuzetmə dərinliyi (m):

∆1=7

𝑓 (8.10)

İnduktorun borusunun optimal qalınlığı (m):

𝑑1 = 1,57 ∆1 (8.11)

İnduktorun həndəsi ölçüləri:

𝑎ℓ = 1,78 ∙ 105𝑉𝑖 ∙ ∆𝑃1

2(𝑆2𝑀2)1

4𝑓3

4 (8.12)

burada: 𝑉𝑖 -induktordakı gərginlik, (V); bərkitmədə

900...1000 V, deşici qızmada 100...250 V götürülür.

A-induktor və qızdırılan material arasındakı

məsafə, əgər 𝑑2 ≤ 50 𝑚𝑚 olarsa, 𝑎 = 2 … 5 və

𝑑2 ≤ 100 𝑚𝑚 olarsa, 𝑎 = 5 … 10 götürülür.

I induksiya edən naqilin uzunluğu:

𝐼 =𝑎𝑙

𝑎 (8.13)

İnduktorun daxili diametri:

𝑑1 = 𝑑2 + 2 (8.14)

72

İnduktorun sarğılarının sayı:

𝑊 =𝐼

𝜋 ∙ 𝑑 (8.15)

İnduktorun hündürlüyü:

𝑕1 = 1,15𝑕2 (8.16)

İnduktora ötürülən güc (kondensatorun rəqsi

gücü:

𝑃𝑖 =𝑃𝐻

𝜂𝑇 (8.17)

Generatorun rəqsi gücü:

𝑃𝑇 =𝑃𝑖

𝜂𝑇 ∙ 𝜂𝐸 ∙ 𝜂𝑙 (8.18)

Generatorun şəbəkədən işlətdiyi güc:

𝑃𝑛 =𝑃𝐻

𝜂𝑇 ∙ 𝜂𝐸 ∙ 𝜂𝑙 ∙ 𝜂𝑔 (8.19)

burada: 𝑃𝑛 -nominal güc, kW: 𝜂𝑇 -işçi kondensatorun

istilik f.i.ə. (0,8...0,9);𝜂𝐸-rəqs konturunun elektrik f.i.ə.

(0,65...0,7);𝜂𝑙 -generatorun konturla birləşdirən naqil-

lərdə itkini nəzərə alan f.i.ə. (0,9...0,95);𝜂𝑔-generatorun

f.i.ə. (0,65...0,75).

Dielektrik qızma üçün generatorların texniki

göstəriciləri (Ə-4)-də göstərilib. Qızmada materialın

vahid həcminə düşən xüsusi güc:

∆𝑃𝑕 =𝑟 ∙ 𝑐

𝜂𝑇∙∆𝑇

∆𝑡 (8.20)

Qurutmada:

73

∆𝑃𝑒 =𝜕′𝐶

𝜂𝑇∙∆𝑊

∆𝑡 (8.21)

burada: 𝜕′-materialın və ya nəmliyin xüsusi həcmi çə-

kisi, kq.m3;C-materialın xüsusi istilik tutumu,

kC/𝑘𝑞. °𝐶−1;𝑟-buxarlanmanın xüsusi istiliyi, kC/kq; ∆𝑇

∆𝑡 və

∆𝑊

∆𝑡 -qızmanın sürəti ( °𝐶 /s) və nəmliyin bu-

xarlanma sürəti, kq/kq.s.

Dielektrikin udduğu güc:

∆𝑃 = 0,555 ∙ 1010 ∙ 휀 ∙ 𝑡𝑔𝑏 ∙ 𝑓 ∙ 𝐸2 (8.22)

burada: 휀- materialının nisbi dielektrik nüfuzluğu;𝑡𝑔𝑏-

dielektrik itkinin bucaq tangensi;𝑓-kondensatorun sahə

tezliyi, Hz;E – elektrik sahəsinin intensivliyi, V/m.

Yüksək tezlikli qızma üçün ayrılan tezliklər

Cədvəl 1.14 F,

Hz 0,44 0,88 1,76 5,28 135,6 271,2 406,8 813,6 152,5 300 2375

±𝑓∆, %

2,5 1,0 2,5 1,0 2,5 1,0 1,0 1,0 1,0 1,0 2,0

Qızmada kondensatorun sahəsinin minimal tezliyi:

𝑓𝑚𝑖𝑛 = 1,8∗1010𝑟𝐶

𝜂𝑇∙∆𝑇

∆𝑡∙

1

𝐸𝑡𝑔𝑏𝐸2 (8.23)

Qurutmada:

𝑓𝑚𝑖𝑛 = 1,8∗1010𝑟𝐶

𝜂𝑇∙∆𝑇

∆𝑡∙

1

𝐸𝑡𝑔𝑏𝐸2 (8.24)

Qızma kamerasında materialın həcmi:

74

𝑉 =𝑃𝐻

∆𝑃=

𝑃𝐻

0,555∗1010𝐸𝑡𝑔𝑏𝐸2 (8.25)

Dielektrikdə doldurulmuş müstəvi kondensator

üçün:

𝑉 = 𝐴𝑑 (8.26)

burada: A-lövhənin sahəsi, m2; d-lövhələr arasındakı

məsafə:

𝑑 =𝑉

𝐸𝑈𝑉 (8.27)

burada: V-kondensatora verilən gərginlik, V;

ġəkil 4. Buğdanın yüksək tezlikli qurutmada texnoloji

sxemi: 1-qızma kamerası; 2-yüksək gərginlikli elektrod;

3-soyutma kamerası; 4-boĢaltma mexanizmi

1

2

3

4

75

Elektrik sahəsinin gərginliyi aşağıdakı şərtdən

seçilir:

𝐸𝑈𝑉 =𝐸𝑚

1,5… 2 (8.28)

burada: 𝐸𝑚 -materialın elektrik möhkəmliyi, V/m.

MƏSƏLƏ 16. İnduktorun hesabatını aparmalı və

silindrik materialın səthi bərkiməsi üçün generator

seçməli.


Cədvəl 1.15

Var

iantı

n

№-s

i

𝐷2, 𝑚 𝐻2, 𝑚 𝑋𝑘 , 𝑚𝑚 Məmulatın

materialı

İnduktordakı

gərginlik, V

1 0,04 0,08 1 Polad 45 80

2 0,05 0,09 1 Polad 3 100

3 0,06 0,09 1 Polad 45 60

4 0,07 0,08 1 Ağ çuqun 90

5 0,08 0,09 1 Ağ çuqun 100

6 0,09 0,11 1,5 Ağ çuqun 70

7 0,10 0,11 1,5 Boz çuqun 50

8 0,11 0,11 1,5 Polad 45 90

9 0,12 0,20 1,5 Polad 3 100

10 0,13 0,20 0,8 Polad 45 80

11 0,04 0,20 0,8 Polad 45 70

12 0,05 0,20 0,8 Polad 3 60

13 0,05 0,11 0,8 Boz çuqun 90

14 0,06 0,11 0,8 Polad 45 100

76

15 0,07 0,9 0,8 Boz çuqun 100

16 0,12 0,18 2 Ağ çuqun 90

17 0,13 0,17 2 Polad 45 80

18 0,14 0,17 2 Polad 3 70

19 0,17 0,2 2 Polad 3 60

20 0,14 0,2 2 Boz çuqun 90

21 0,1 0,15 2,8 Polad 45 100

22 0,11 0,15 1,8 Polad 3 80

23 0,11 0,11 1,8 Polad 45 70

24 0,11 0,17 1,8 Ağ çuqun 60

25 0,1 0,18 1,8 Polad 45 50

Hesabatın gedişi

1.Qızmanın optimal tezliyini təyin edək:

𝑓 =6 ∙ 104

𝑥𝑘2 =

6 ∙ 104

𝐼2= 6 ∙ 104 𝐻𝑧.

Elektrotermiya üçün icazə verilən ən yaxın

tezliyi qəbul edək: 𝑓 = 66 𝑘𝐻𝑧.

2. Ə − 4 -dən 𝑋𝑘 -nın qiymətinə görə xüsusi səthi

gücü, (∆𝑃) tapaq: ∆𝑃 = 5∗106𝑊/𝑚2.

3.İnduktorun ölçülərini təyin edək (soyuq hal

üçün). Polad 45 üçün 𝑃 = 10−7 𝑂𝑚

𝑚, 𝜇 = 100. (Cədvəl

1.14) Ə − 7 .

Onda:

𝑎𝑙 = 1,78 ∙ 105 ∙ 8010

5 ∙ 106

10−7 ∙ 100

(66 ∙ 103)

4

=

= 0,00274 𝑚2

77

İnduksiya edən naqilin uzunluğu:

𝑙 =𝑎𝑙

𝑎=

0,00274

0,004= 0,685 𝑚

İnduktorun diametri:

𝐷1 = 0,04 + 2∗ ∙ 0,004 = 0,048 𝑚

İnduktorun sarğılar sayı:

𝑊 =0,685

3,14 ∙ 0,0048= 4,55

𝑊 = 5 qəbul edək.

İnduktorun hündürlüyü:

𝐻1 = 115∗ ∙ 0,08 = 0,092 𝑚

İnduktorun f.i.ə.: 𝜂𝑖 = 0,7 olduqda

Onda

𝑃𝑖 =50 ∙ 106 ∙ 3,14 ∙ 4,9 ∙ 2 ∙ 10−7

0,7= 82,6 𝑘𝑉𝑡

Yüksək tezlikli transformatorun, kondensator ba-

tareyasının və ötürmə xəttinin f.i.ə.: 𝜂𝑟 = 0,87;

𝜂𝑟 = 0,97; 𝜂𝑙 = 0,95.

Onda:

𝑃𝑖𝐵𝑂 =82,6

0,87 ∙ 0,97 ∙ 0,95 = 103 𝑘𝑉𝑡

Generatoru hesablanan gücə və işçi tezliyinə gö-

rə Ə − 4 -dən seçək: BЧИ2-100/0,066 tipli lampa ge-

neratoru seçirik və onun texniki göstəriciləri aşağıdakı

kimidir:

Nominal güc, kW ..................................100

78

İşçi tezlik, kHz........................................ 66

Qidalandırıcı şəbəkənin gərginliyi, V.....380

Güc əmsalı 0.8 olduqda şəbəkədən

işlədilən güc, kW....................................140.

MƏSƏLƏ 17. Dən üçün elektrik separatorunun

və elektromaqnit toxumtəmizləyən maşının para-

metrlərinin hesabatı.

Yoxlama sualları:

1.Taxıl çeşidləyən elektrik separatorlarının təsnifatı

2.Elektrik separatorlarında taxılın yüklənmə üsulları

3.Barabanın təmizləyici qurğusunun işi

4.Hissənin yük qiyməti onun formasından necə asılıdır?

5.Hissənin yük qiyməti onun ölçülərindən və dielektrik

nüfuzluğundan necə asılıdır?

6.Hissənin boşalma sürəti hansı faktorlarından asılıdır?

7.Bölünmə əlamətləri nə deməkdir?

8.Elektromaqnit toxumtəmizləyən maşının iş prinsipi.

9.Elektromaqnit toxumtəmizləyən maşının maqnit sa-

həsində toxuma təsir edən qüvvələr.


Ellipsvarı hissəciyin içərisindəki elektrik sahəsi-

nin intensivliyi, (V.m3)

79

𝐸 =𝐸𝑜

1 + Ф1

𝐸 − 1 (9.1)

burada: 𝐸𝑜-xarici elektrik sahəsinin intensivliyi, V/m;

Ф1-hissəciyinin formasından asılı olan qütbsüzləşdirmə

əmsalı. Ф1 = Ф(𝑘) asılılığının qrafiki şəkil 5-də gös-

tərilib.

burada: 𝐾 = 𝑣/𝑎; 𝑣 –ellipsoidin kiçik oxu; a-ellipsoi-

din böyük oxudur.

Hissəciyin istiqamətləndirməyə çalışan sahənin

fırladıcı momenti, Nm

𝑀 =𝐸0

2 ∙휀2

2∙ 𝑉 ∙ Ф2 ∙ 𝑠𝑖𝑛𝜑 (9.2)

ġəkil 5. Ellipsoidin böyük oxu sahə istiqamətində yer-

ləĢdiyi zaman qütbsüzləĢdirmə əmsalı.

1-uzadılmıĢ ellipsoid üçün; 2-sıxılmıĢ ellipsoid üçün

Ф2 = 𝑓 𝑘; 𝐸 əmsalı

0,1 0,2 0,3 0,4 0,5 06 0,7 0,8 0,9 K

Ф1

0,3

0,25

0,2

0,15

0,1

0,05

0

1

2

80

1 − 𝐾 = 0,1; 2 − 𝐾 = 0,2; 3 − 𝐾 = 0,3

4 − 𝐾 = 0,4; 5 − 𝐾 = 0,5; 6 − 𝐾 = 0,6

burada: Ф2-hissəciyin formasından və dielektrik nüfuz-

luğundan asılı olan kəmiyyət.

Ф2 − 𝑛𝑖𝑛휀-dielektrik nüfuzluğundan asılılıqları

burada: V-hissəciyin həcmi, m3;J-ellipsoidin böyük

oxunda elektrodların müstəvisinə olan bucaq;𝐸0 -die-

lektrik sabiti, 𝐹 ∙ 𝑚−1

𝐸0 = 8,85 ∙ 10−12 𝐹 ∙ 𝑚−1

Böyük oxun sahə istiqamətdə yönəldilmiş

ellipsoidin yükü:

𝑄 =П ∙ 𝐸0𝑏

2

𝐾𝑓 (9.3)

burada: 𝐾𝑓-formanın dielektrik əmsalı:

𝜙2

50

40

30

20

10

4

0 20 40 60 80 F

2

1

81

𝐾𝑓 =1 + (𝐸 − 1)Ф1

𝐸 (9.4)

burada: E-hissəciyin nisbi dielektrik nüfuzluğu,𝐹 ∙ 𝑚−1

𝑄 =П𝐸0𝐸0𝑏

2

𝐾 ∙ 𝑓 (9.5)

burada: Ф1-kiçik oxu sahə istiqamətdə yönəldilmiş his-

səciyin qütbsüzləşdirmə əmsalı. Kamera tipli maşının

tac boşalma elektrik sahəsində toxumların bölünmə əla-

məti:

𝐶𝑇𝑏 =1

𝜌 ∙ 𝑎 ∙ 𝐾𝑓 (9.6)

burada: 𝜌-hissəciyin həcmi kütləsi, kq.m3.

Həm taxıl üçün baraban tipli maşında tac boşal-

ma elektrik sahəsində toxumların bölünmə əlaməti:

𝐶𝑏1 =𝑀

𝑣𝜌𝑘𝑓 1 +

𝑀

𝐾 ∙ 𝐾𝑓 (9.7)

burada: M- boşalmanın göstəricisi, həmin kəmiyyət

quru taxıl üçün isə 𝑀 = 1 olur.

𝐶𝑏1 =𝑀

𝑣𝜌𝑘𝑓 1 +

𝑀

𝐾 ∙ 𝐾𝑓 (9.8)

Elektrikləşdirmənin silindrik maşında “rəqsetmə,

yapışma” sxemi üzrə seçilmədə tac boşalmanın elektrik

sahəsində toxumların bölünmə əlaməti:

𝐶𝑏1 =𝑓2

1 − 2𝑓2 𝑣𝜌𝑘𝑓 1 +

𝑀

𝐾 ∙ 𝐾𝑓 (9.9)

82

burada: 𝑓-sürtünmə əmsalıdır.

Baraban tipli maşında bölünmə üçün elektrik

sahəsinin optimal intensivliyi:

𝐸𝑜𝑝1 = 𝜕

6𝐸𝑜𝐶𝑏1 1 +

(60𝑃𝐼)2𝑅

900𝐷 (9.10)

burada: 𝑃-barabanın fırlanma tezliyi, san-1

;R-barabanın

radiusu, m;D-sərbəstdüşmə təcili, m/san2.

Baraban tipli qurğunun tac boşalması sahəsində

taxılın dayanıqlıq şərti:

𝐹1 + 𝐹𝑦 + 𝑃 = 𝐹𝑚 .𝑞 (9.11)

Sahənin hissəciyi elektroda sıxan elektrik

qüvvəsi:

𝐹1 = 𝑄𝐸 =𝑃𝐸𝑜 ∙ 𝐸2 ∙ 𝑎𝑣

𝐾𝑓∙ 𝑀 (9.12)

Torpaqlanmış müstəvidə induksiya edən yükün

yaratdığı qüvvə:

𝐹𝑗 =𝑄2

4𝑛 ∙ 𝐸𝑜 ∙ (2𝑋2)=

𝑛 ∙ 𝐸𝑜 ∙ 𝐸2 ∙ 𝑎2

𝐾2∙ 𝑀 (9.13)

burada: X-hissəciyin yük mərkəzi ilə elektrod arasın-

dakı məsafə,

𝑋 =𝑑

4

Ağırlıq qüvvəsinin təsiri hissəciyin barabanın yu-

xarı nöqtəsindən hansı bucaq məsafədə yerləşməsindən

ibarətdir:

83

𝑃 = 𝑚𝑔𝑐𝑜𝑠𝛼 (9.14)

Hissəcik barabanın fırlanma sürətində iştirak

edən zaman ona təsir edən mərkəzdənqaçma qüvvəsi:

𝑃𝑚𝑞 =2𝑛 ∙ 𝑣𝑡

2

𝐷𝑏 (9.15)

burada: m-hissəciyin kütləsi, kq;𝐷𝑏 -barabanın diametri,

m;𝑣𝑡-taxılın barabandan ayrılan zaman sürəti, m/san.

Seçilmənin rasional rejimlərində taxılın sürəti:

𝑣𝑡 = 𝑣𝑏-dən 𝑣𝑡 = 𝐾𝑠𝑈𝑏-yə qədər dəyişir.

burada: 𝐾𝑠 -taxılın barabandan ayrılan zaman sürətin

çoxalmasını nəzərə alan əmsaldır: (𝐾𝑠 = 1,4)𝑃𝑏 və

𝑈𝑏 = 𝑃𝐷𝑏𝑃𝑏 -barabanın fırlanma tezliyi (san-1

) və onun

səthindəki nöqtənin xətti sürətidir, (m/san). Adətən

𝑃𝑏 = 0,6… 0,8 𝑠𝑎𝑛−1 olur və taxılın elektroddan hər

hansı bir bucaq altında ayrılmasına gətirib çıxarıb və

həmin bucaqla hissəciyin düşmə trayektoriyası və se-

çilməsi təyin olunur:

𝐶𝑜𝑠𝑡𝑎𝑦𝑟 =𝑃𝑚𝑞 − 𝐹1 − 𝐹2

𝑚𝜕=

=𝑉𝑏

2

𝜕𝑅𝑏−

6𝐸𝑜𝐸2

𝜕∙

𝑀

6𝜌𝐾𝑓 1 +

𝑀

𝐾𝑓𝐾 (9.16)

Boşalmanın göstəricisi olan əmsal M hissəcik

elektrod üzərində olarkən yükün hansı hissəsini özün-

də saxladığını təyin edir:

𝑀 = 0,385 + 0,32𝐼𝑞𝐵𝑘𝑅𝑞𝐶𝑞 (9.17)

84

burada: 𝑅𝑞 -eksperimental qrafiki ilə təyin olunan, his-

səciyin müqaviməti;𝐶𝑞 -hissəciyin tutumu, PF;𝐵𝑘 -tac

boşalmanın parametri, san-1

.

Taxılın dielektrik nüfuzluğun nəmliyin funksiya-

sı kimi qrafiki təyin edirlər. (9.6), (9.7) düsturunu nəzə-

rə alsaq (9.16) düsturunun aşağıdakı kimi yaza bilərik:

𝑐𝑜𝑠𝛼𝑇 =𝑃2

900𝜕60𝑃𝑏

2𝑅𝑏 −6𝐸𝑜𝐸

2

𝜕𝐶𝑝 (9.18)

Ağırlıq qüvvəsi:

𝑃 = 𝑚𝑑 (9.19)

burada: m-toxumun kütləsi, m.𝑠−2.

Mərkəzə qaçma qüvvəsi:

𝐹𝑚𝑞 =𝑀𝑉𝑏

2

𝑅𝑏

(9.20)

burada: 𝑉𝑏 - barabanın xətti sürəti, m/s;𝑅𝑏 -barabanın

radiusu, m.

ġəkil 6. Elektromaqnit toxum təmizləyən maĢının

maqnit tozu ilə örtülmüĢ toxumu saxlayan qüvvə:

ℓ

𝐹𝑚 .𝑞 𝑅𝐸

𝐹𝑚

𝜌

85

𝐹𝑀 =𝐵𝑀𝑛

𝐼2 (9.21)

burada: B-maqnit induksiyası, Tℓ;M-uzun maqnit nü-

fuzluğu, 𝜇 ∙ 𝑚−1 ;𝑇𝑇 − toxum üzərindəki maqnit tozu-

nun kütləsi, kq;L- toxumun mərkəzindən maqnit sek-

torunun səthinə qədər olan məsafə, m.

Barabandan toxumu saxlayan şərt:

𝐹𝑚 ≥ 𝑃 ∙ 𝑐𝑜𝑠𝛽 + 𝐹𝑚 .𝑞 (9.22)

və ya𝑖𝑉𝑡𝑇

𝐼2≥ 𝑃 ∙ 𝑐𝑜𝑠 + 𝐹𝑚 .𝑞 (9.23)

Maqnit induksiyası:

𝐵 =𝜕𝑐𝑜𝑠𝛽 + 𝑈𝑏

2/ 𝑅𝑏

𝑀 ∙ 𝐾 (9.24)

burada: 𝐾 =𝑚𝑇

𝑚

𝛽 = 𝑃 𝑣ə𝐹𝑚 .𝑞qüvvələri arasındakı bucaq. Maqnit naqi-

lin məlum en kəsiyində (S) maqnit sahəsinin orta

qiyməti:

𝐹𝑜𝑟 = 𝐵 ∙ 𝑆 (9.25)

Sarğacın müqaviməti:

𝑟 = 𝑅2 + 𝑋12 (9.26)

Sarğacın tam müqaviməti, aktiv müqaviməti

induktiv müqavimətə nisbətən nəzərə almasaq

(𝑅 ≪ 𝑋1) olar, onda:

𝑅 = 𝑋1 =𝑉

𝐼 9.27

86

burada: V, I –sarğacdakı gərginlik və cərəyandır.

Sarğıların sayı:

𝑊 =𝑊

4,44𝑓 ∙ 𝐹𝑜𝑟 , ə𝑑ə𝑑 (9.28)

burada: f-elektrik cərəyanının tezliyi, Hz.

Kamera tipli elektromaşında toxumların

seçilməsi üçün elektrik sahəsinin optimal intensivliyi.

Cədvəl 1.16

Bitki Eopt, V/m

Buğda (2,64...3,97)∙ 105

Çovdar (2,5...3,25)∙ 105

Vələmir (2,61...3,04)∙ 105

MƏSƏLƏ 18. Toxumların tac boşalmanın

elektrik sahəsində bölünmə imkanını yoxlayın, onların

aldığı yükün miqdarını təyin edin. Taxıl qarışığını

verilən varianta görə götürmək olar.

Kamera tipli maşında tac boşalmanın elektrik

sahəsində toxumların ayrılmasına baxaq. Buğda və

çəltik toxumlar üçün bölünmə əlamətlərini təyin edək:

𝐶′𝑝𝑘 =1

𝜌𝐿𝑎1𝐾𝑓1; 𝐶′′𝑝𝑘 =

1

𝜌𝐿𝑎1𝐾𝑓1

Hissəciklərin ümumi kütləsi aşağıdakı ifadə ilə

təyin olunur:

𝑃 =𝑚

𝑣=

𝑚𝜋

6𝑎𝑏𝑐

=6𝑚

𝜋𝑎𝑏𝑐

87

𝑃𝐼 =6 ∙ 4,3 ∙ 10−6

3,14 ∙ 4,1 ∙ 10−3 ∙ 2,3 ∙ 10−3 ∙ 1,1 ∙ 10−3=

= 792,1 𝑘𝑞. 𝑚−3

Başlanğıc verilənlər

Cədvəl 1.17

Variantın, №-si Taxılın qarışığının tərkibi

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

11

12

13

14

15

16

17

18

19

20

21

22

23

24

25

Buğda, çəltik, vələmir

___________”__________

____________”_________

Qarğıdalı, çəltik, arpa

_____________”________

______________”__________

Buğda, arpa, çəltik

___________”_____________

88

𝑃𝐼 =6 ∙ 4,7 ∙ 10−6

3,14 ∙ 4,2 ∙ 10−3 ∙ 2,0 ∙ 10−3 ∙ 1,3 ∙ 10−3=

= 822,4 𝑘𝑞. 𝑚−3

Ellipsoidin kiçik oxunun ekvivalent ölçüsü:

𝑣𝐼1 = 𝑣1𝑐1 = 2,3 ∙ 10−3 ∙ 1,1 ∙ 10−3 =

= 1,59 ∙ 10−3 𝑚

𝑣𝐼1 = 𝑣1𝑐1 = 2 ∙ 10−3 ∙ 1,3 ∙ 10−3 =

= 1,61 ∙ 10−3 𝑚

Formanın dielektrik əmsalı:

𝐾𝑓 =1 + (𝐸 − 1)𝐹1

𝐸

Böyük oxu sahə istiqamətində yönəlmiş hissəci-

yin əmsalını 𝐹1 qrafikdən götürürük.

𝐾1 =𝑣1

𝛼1=

1,59 ∙ 10−3

4,1 ∙ 10−3= 0,39;

𝐾1 =𝑣1

𝛼1=

1,61 ∙ 10−3

4,2 10−3= 0,38.

Onda: 𝐹1 = 0,21 və 𝐹1𝑝 = 0,205

𝐾𝑓𝐼 =1 + (26 − 1) ∙ 0,21

26= 0,24

89

𝐾𝑓𝐼 =1 + (26 − 1) ∙ 0,205

26= 0,236

Bölünmə əlaməti:

𝐶𝑝𝑘′ =

1

792,1 ∙ 4,1 ∙ 103 ∙ 0,24= 1,28 𝑚2.𝑘𝑞−1

𝐶𝑝𝑘′′ =

1

822,4 ∙ 4,2 ∙ 103 ∙ 0,236= 1,23 𝑚2. 𝑘𝑞−1

Qiymətlər çox yaxın olduğundan toxumların bö-

lünmə effektivliyi aşağı olacaq. Ona görə də taxıl qarı-

şığını baraban tipli maşında bölünməsini yoxlamaq

lazımdır. Oxu sahə istiqamətində yönəldilmiş hissəci-

yin yükünü təyin edək:

𝐸𝑜 = 𝐸𝑜𝑝𝑡 = 3 ∙ 105 𝑉. 𝑚−1

qəbul edək.

𝑄1 =3,14 ∙ 8,85 ∙ 10−12 ∙ 3 ∙ 105 ∙ 1,59 ∙ 10−3 2

0,24=

= 867 ∙ 10−13 𝐾ℓ

𝑄1 =3,14 ∙ 8,85 ∙ 10−12 ∙ 3 ∙ 105 ∙ 1,61 ∙ 10−3 2

0,236=

= 877 ∙ 10−13 𝐾ℓ

MƏSƏLƏ 19: Maqnit toxumtəmizləyən maşı-

nın elektromaqnit sisteminin hesabatını aparmalı və

maqnit sahəsində toxumların bölünmə imkanını

90

yoxlamalı. Tozun maqnit nüfuzluluğu M=200, kütləsi

toxumların kütləsinin 2 %-ni təşkil edir.

Başlanğıc verilənlər

Cədvəl 1.18

Var

iant

Bar

aban

ın x

ətti

sürə

ti, m

/san

Gərginlik,

V

Maqnit naqi-

lin en kəsiyi,

m2

Barabanın

radiusu, m

Mərkəzdən

maqnit sek-

tora qədər

olan məsafə

1 0,5 36 0,0025 0,2 0,015

2 0,5 36 0,003 0,3 0,015

3 0,5 36 0,0016 0,4 0,015

4 1,0 36 0,0010 0,2 0,02

5 1,0 36 0,0016 0,3 0,02

6 1,0 36 0,0020 0,4 0,02

7 0,5 42 0,0010 0,2 0,03

8 0,5 42 0,0016 0,3 0,03

9 0,5 42 0,0020 0,4 0,02

10 1,0 42 0,0025 0,2 0,03

11 1,0 42 0,003 0,3 0,02

12 1,0 127 0,0010 0,2 0,02

13 0,5 127 0,0016 0,3 0,02

14 0,5 127 0,0020 0,4 0,03

15 0,5 127 0,0025 0,2 0,03

16 1.0 127 0,003 0,3 0,02

17 1,0 127 0,0010 0,4 0,02

18 0,5 220 0,0016 0,2 0,03

19 0,5 220 0,0020 0,3 0,02

20 0,5 220 0,0025 0,4 0,03

21 1,0 220 0,001 0,2 0,02

22 1,0 220 0,002 0,3 0,03

23 1,0 220 0,0025 0,4 0,03

24 0,5 220 0,0016 0,2 0,03

91

25 0,5 110 0,0025 0,3 0,02

Buğda, çəltik toxumlarının bölünməsi üçün to-

xumtəmizləyən maşının elektromaqnit sisteminin hesa-

batını yerinə yetirək.

Ə − 4 -dən 𝑀𝑛 − 4,3 − 10−4 𝑘𝑞 seçək.

Toxumun baraban üzərində saxlanma şərti:

𝐹𝑀 ≥ 𝑃 𝑐𝑜𝑠𝛽 + 𝐹𝑚𝑞

Buradan toxumun ayrılma bucağı:

𝛽 ≤ 𝑎𝑟𝑐𝑜𝑠 𝐹𝑀 ∙ 𝐹𝑚𝑞

𝑃

Buğda toxumu toz ilə örtülməyib, deməli

𝐹𝑀 = 0

Onda:

𝛽 ≤ 𝑎𝑟𝑐𝑜𝑠 𝐹𝑚𝑞

𝑃

𝐹𝑚𝑞 .1 =4,3 ∙ 10−6 ∙ 0,52

0,2= 5,37 ∙ 10−6 𝑁

𝑃1 = 4,3 ∙ 10−6 ∙ 9,8 = 42,14 ∙ 10−6 𝑁

𝛽 ≤ 𝑎𝑟𝑐𝑜𝑠 5,37 ∙ 10−6

42,14 ∙ 10−6 = 137°

92

Çəltik toxumu toz ilə örtülüb: 𝐵 = 0,01 𝑇ℓ qəbul

edək:

𝐹𝑚𝑞 .1 =1,02 ∙ 4,7 ∙ 10−6 ∙ 0,52

0,2= 5,99 ∙ 10−6 𝑁

𝑃𝑚𝑞 = 4,7 ∙ 10−6 ∙ 1,02 ∙ 9,8 = 46,98 ∙ 10−6 𝑁

𝐹𝑚𝑞 = 200,011 ∙ 0,027 ∙ 4,7 ∙ 10−6

0,015 2= 0,000835 𝑁

𝛽 = 𝑎𝑟𝑐𝑜𝑠 83,5 − 5,99

46,98

Funksiya altı ədəd vahiddən böyük olduğundan,

𝛽 = 0 qəbul edirik və barabanın aşağı nöqtəsində

təmizləyici qoyaq, çünki toxumun özü barabandan

ayrılmır. Maqnit selinin orta qiyməti:

𝐹𝑜𝑟 = 0,01 ∙ 0,0025 = 2,5 ∙ 10−4

İnduksiya edən naqilin sayı:

𝑊 =36

4,44 ∙ 50 ∓ 2,5 ∙ 10−4= 648 𝑠𝑎𝑟ğı

Sarğıları çox alındığından hesabatda onu azalt-

maq olar və maqnit induksiyasını, barabanın sürəti ar-

tıraraq, bu da qurğunun məhsuldarlığını çoxaldır.

93

Əlavələr

Ġstehsalat binalarında havanın temperaturu

və nəmliyi normaları (OHTП 1-77)

Cədvəl Ə.1.1

Binanın adı Heyvanların

qrupu

Heyvan-

ların sax-

lanma üsulu

Havanın

hesabat

tempe-

raturu, °C

Havanın nisbi

rütubəti, (%)

Maksi

-mum

Mini-

mum

İnək damı cavan

və kökəldilən

Buğalar, bir illik-

dən böyük

Bağlı və

boksda sax-

lama

10 75 40

Heyvanla damı,

süni mayalandı-

rılmış heyvanları

saxlanma otağı

Cavan heyvanlar,

kökəldilən

heyvanlar

Bağsız qrup-

larla saxla-

ma

İnək damı südlük

üçün cavan

heyvanlar damı

Südlük üçün ca-

van heyvanlar və

inəklər, doğum-

dan qabaq və

sonra ətlik inəklər

Dərin döşə-

məkdə bağ-

sız saxlama

3 85 40

Ətlik inəklərin

doğumu üçün

bina

3 85 40

Cavan heyvan-

lardan

4,6 aylıqdan 12

aylığa qədər

cavan heyvan

Bağsız və

boks saxlan-

ması

12 75 40

Buzov damı

10...20 günlükdən

4...5 aylığa qədər

buzovlar

Qrupla bağ-

sız və boks-

da saxlama

15 75 40

Doğum şöbəsi Dərin və eyni

döşənəkli inəklər Bağlı 15 75 40

Təmizlik şöbəsi 20 günlük

buzovlar

Xasusi

qəfəsdə 20 75 40

Heyvanların sani-

tar ehtiyacı üçün

bina

İnəklər, cavan

heyvanlar,

buzovlar

- 18 75 40

Süni mayalanma

şöbəsi - - 18 75 40

94

QuĢçuluq müəssisələri (OHTП 4-79)

Cədvəl Ə.1.2

Quşların növü və yaş

qrupu

İlin soyuq dövründə hesabat

temperaturu, °C

Nisbi

rütubət

Döşəmə üstündə

saxlama

binada Bruderin

altında

Qəfəsdə

saxlama

A.Böyük quşlar

1.Toyuqlar 16-18 16-18 60-70

2.Hind quşları 16 - - 60-70

3.Qazlar, ördəklər 14 - - 70-80

B.Cavan quşlar

1.Cavan toyuqlar (həftə

ilə)

Xüsusi

1-4 28-24 35-22 35-24 60-70

5-11 18-16 18 60-70

12-22(26) 16 - 16 60-70

Broyler cücələri

1 28-26 25-30 32-28 65-70

2-3 22 29-26 25-24 65-70

4-6 20 - 20 65-70

7-9 18 - 18 65-70

Cavan hind quşları

(həftə ilə)

1 30-28 37-30 35-32 60-70

2-3 28-22 29-25 31-27 60-70

4-5 21-19 25-21 26-22 60-70

6-17 20-17 - 21 60-70

18-30 16 - 14 65-75

4.Cavan qazlar (həftə)

1-2(4) 26-22 30 30-22 65-75

4-9 20-18 - 20-18 65-75

10-39 14 - 14 70-80

95

ĠBM ayrılan istiliyin, qazın və su buxarının

miqdarı

Cədvəl Ə.1.3

Heyvanların

qrupu

Kütlə,

kq

İstilik miqdarı,

kC/saat(kkal/saat)

Su

buxarı,

q/saat

Karbon

qazı,

1/saat

Ümumi

(gizli

buxarlanma

istiliyi ilə

birlikdə

Azad

(ümumi-nin

72 %)

Südü

qurumuş

inəklər və

düyələr

300

400

2780 (646)

3300 (790)

2000 (478)

2380 (569)

319

380

100

118

Doğuma 2

ay qalmış

inəklər

600

800

4260 (1018)

5000 (1196)

3070 (733)

3610 (861)

489

574

159

179

Südvermə

dövründə

sağım inək-

lər (10 l)

300

400

2970 (708)

3520 (841)

2140 (510)

2540 (605)

340

404

106

126

Kökəldilən

öküzlər

600

800

5220 (1247)

6250 (1490)

3760 (898)

4500 (1073)

599

715

187

233

Buzovlar

1-3 aylıq

40

60

100

675 (162)

990 (236)

1550 (370)

490 (117)

712 (170)

1130 (266)

78

113

117

24

50

55

4 aylıq və

ondan yu-

xarı cavan

heyvanlar

180

250

1840 (450)

2280 (545)

1360 (324)

1380 (329)

206

261

67

82

96

BÖLMƏ II

KURS ĠġĠ

Elektrotexnologiya kursu kənd təsərrüfatının

elektrikləşdirilməsi və aWomatlaşdırılması ixtisası üzrə

əsas fənlərdən biridir. Fənnin məqsədi gələcək mütə-

xəssislərdə müasir elektrotermiyanın və elektrotexnolo-

giyanın elmi-texniki əsaslarını aşılamaq və elektrik

enerjisindən kənd təsərrüfatı istehsalatında istilik və

texnoloji proseslərdə rasional istifadəni dərindən öy-

rətməkdir.

KURS ĠġĠNĠN TEMATĠKASI

VƏ MƏZMUNU

Respublikamizin aqrar istehsalatının intensivləş-

dirilməsinin durmadan artması şəraitində elmi-texniki

tərəqqinin yüksəldilməsi, mexanikləşdirmə və

aWomatlaşdırılmanın tətbiqi və elektrikləşdirmənin

inkişafı böyük əhəmiyyət kəsb edir.

Azərbaycanda aparılan aqrar sahədəki islahatlar

buna canlı sübutdur. Kənd təsərrüfatı məhsulları isteh-

sal edilən heyvandarlıq, quşçuluq, tərəvəz təsərrüfatları

və binaları, ərzaq emalı, saxlanması, qurudulması

müəssisələri elektrik qızdırıcı-ventilyasiya sisteminin

olmasını tələb edir.

Heyvan və quşların məhsuldarlığının artırılma-

sının əsas tədbirlərindən biri də onlar üçün optimal

97

mikroiqlim şəraitinin yaradılmasıdır. Yalnız bina daxi-

lində optimal hava şəraitinin yaradılması hesabına bir

çox heyvan və quşların məhsuldarlığını 25...30 % artır-

maq mümkündür. Heyvandarlıq və quşçuluq binala-

rının temperaturası mikroiqlimin əsas parametrlərindən

biridir. Heyvandarlıq binalarının mikroiqlimi binanın

istilik izolyasiyasından, heyvanların miqdarı və yaşın-

dan, hava dəyişmələrinin dəfəliyindən və xarici hava-

nın temperaturundan asılıdır.

Heyvandarlıq və quşçuluq binalarında optimal

mikroiqlim yaratmaq üçün qızdırıcı-ventilyasiya siste-

mindən istifadə olunur. Bu məqsədlə elektrik kalorife-

rindən istifadə etmək məqsədə daha çox uyğundur.

Çünki, havanın elektrik kaloriferində isidilməsi ən əl-

verişli və ucuz başa gəlir.

Elektrik kaloriferinin üstünlüyü ondan ibarətdir

ki, onlar qızdırıcı-ventilyasiya qurğusu kimi bir aqre-

qatda yerləşdirilir və bütün heyvandarlıq və ya quş-

çuluq binalarında, həmçinin digər kənd təsərrüfatı məh-

sulları saxlanılan binalarda tətbiq edilə bilirlər.

Bu baxımdan “Elektrotexnologiyanın əsasları”

fənnindən kurs işinin yerinə yetirilməsi çox vacibdir və

o, aşağıdakıları əhatə edir:

1.Verilən obyektin əsaslandırılması;

2.Elektrik kaloriferinin gücünün təyin edilməsi;

3.Ventilyatorun intiqalı üçün elektrik mühərrikinin

98

seçilməsi;

4.Qızdırıcı quruluşun konstruktiv parametrlərinin

hesabatı;

5.Qızdırıcı elementlərin istilik hesabatı;

6.Güc şəbəkəsinin hesabı, idarəetmə və mühafizə apa-

ratlarının seçilməsi;

7.Elektrik kalorifer qurğusunun idarə sxeminin tərtibi

və tənzimləmə parametrlərinin hesabatı;

8.İstismar göstəricilərinin təyin edilməsi;

9.Əmək mühafizəsi və təhlükəsizlik texnikası qaydala-

rının göstərilməsi;

10.İstifadə olunan ədəbiyyat mənbələri.

Kurs işində verilənlər hər bir tələbə üçün fərdi

tapşırıqdan götürülür.

Kurs işində hesabat-izahat hissəsi 22(594X420)

formatlı vərəqələrdə 20-25 səhifə həcmində işlən-

məlidir. Layihənin qrafiki hissəsində isə birinci vərəqdə

elektrik kaloriferinin, boru şəkilli elektrik qurğusunun

və elektrik kalorifer qurğusunun tam (bütöv) eskizləri,

ikinci vərəqdə isə elektrik kalorifer qurğusunun ümumi

hesabat və aWomatik idarə sxemləri verilməlidir.

Kurs işinin hesabat ardıcıllığı aşağıdakı kimidir:

99

ELEKTRĠK KALORĠFER QURĞUSUNUN

GÜCÜNÜN TƏYĠN EDĠLMƏSĠ

Heyvandarlıq və ya quşçuluq binalarında istifadə

olunacaq elektrik kaloriferindən vahid zamanda alınan

istilik miqdarı istilik balans tənliyi ilə aşağıdakı kimi

təyin edilir:

𝑄𝑘 = 𝑄çə𝑝 + 𝑄𝑣𝑒𝑛 − 𝑄𝑕𝑒𝑦

burada: 𝑄çə𝑝 -binanın çərəpləmələri vasitəsilə itirilən

istilik, kC/saat; 𝑄𝑣𝑒𝑛 -ventilyasiya vasitəsilə itirilən

istilik, kC/saat;𝑄𝑕𝑒𝑦 -bir heyvandan ayrılan istilikdir,

kC/saat.

Binanın çəpərləmələri vasitəsilə itirilən istilik

aşağıdakı düsturla təyin edilir:

𝑄çə𝑝 = 𝑞𝑜 ∙ 𝑉 ∙ (𝑡𝑑𝑎𝑥 − 𝑡𝑥𝑎𝑟 )

burada: 𝑞𝑜 -binanın istilik xarakteristikasıdır,

kC/m3.oC.saat;V-binanın həcmidir, m

3;𝑡𝑑𝑎𝑥 ; 𝑡𝑥𝑎𝑟 -müva-

fiq olaraq binanın daxili və xarici temperaturudur, oC.

Binanın həcmi heyvan və ya quşların miqdarının

hər bir başa düşən həcmə vurma hasili ilə təyin edilir.

Ventilyasiya vasitəsilə itirilən istilik miqdarı

aşağıdakı düsturla təyin olunur:

𝑄𝑣𝑒𝑛 = 𝐿𝑣 ∙ 𝐶𝑕 ∙ 𝛾𝑕(𝑡𝑑𝑎𝑥 − 𝑡𝑥𝑎𝑟 )

burada: 𝐿𝑣 -ventilyasiya qurğusunun məhsuldarlığı,

𝑚3/𝑠𝑎𝑎𝑡;𝐶𝑕 -havanın xüsusi istilik tutumudur, qiyməti:

100

𝐶𝑕 = 1,0 𝑘𝐶/(𝑘𝑞. 𝑑ə𝑟) olur; 𝛾𝑕 -havanın sıxlığıdır,

𝛾𝑕 = 1,2 𝑘𝑞/𝑚3.

Ventilyasiya qurğusunun məhsuldarlığı binadan

artıq nəmliyin və karbon qazının xaric edilməsinə əsa-

sən tapılır.

Göstərilən hesabatların aparılma metodikası

Ə − 1 − 𝑑ə göstərilmişdir.

Bir başa düşən ventilyasiya normasını 𝐿𝑣′ təyin

edərək və bina daxilindəki heyvan və ya quşların miq-

darını bilərək, ventilyasiya qurğusunun məhsuldarlığını

aşağıdakı düsturla tapmaq olar:

𝐿𝑣 = 𝐿𝑣′ ∙ 𝑁; 𝑚3/𝑠𝑎𝑎𝑡.

Heyvanlar tərəfindən ayrılan istilik aşağıdakı

düsturla təyin olunur:

𝑄𝑕𝑒𝑦 = 𝑄1 ∙ 𝑁;

burada: 𝑄1 -bir heyvan tərəfindən ayrılan istilikdir,

𝑘𝐶/𝑠𝑎𝑎𝑡.

Bundan sonra qızdırıcı sistemin ümumi gücü

təyin edilir:

𝑃𝑘 =𝑄𝑘𝑎𝑙

3600; 𝑘𝑊

Burada onu da nəzərə almaq lazımdır ki, heyvan-

darlıq və ya quşçuluq binalarında adətən, bir, iki, dörd

və daha çox qızdırıcı-ventilyasiya qurğusu quraşdırıla

bilər.

101

Bir ədəd elektrik kaloriferinin gücü 𝑃𝑘1 aşağıdakı

düsturla tapılır:

𝑃𝑘1 =𝑃𝑘

𝑍; 𝑘𝑊

Bir ədəd ventilyatorun məhsuldarlığı isə belə

təyin edilir:

𝐿𝑣1 =𝐿𝑣

𝑍; 𝑚3/𝑠𝑎𝑎𝑡

burada: Z-ventilyasiya qurğularının sayıdır. Kurs işinin

bu bölməsində heyvandarlıq binasının planının eskizi

çəkilir və orada elektrik kalorifer qurğusu və paylayıcı

hava borularının yerləşdirilməsi göstərilir.

VENTĠLYATORUN ĠNTĠQALI ÜÇÜN

ELEKTRĠK MÜHƏRRĠKĠNĠN SEÇĠLMƏSĠ

Ventilyatorun məhsuldarlığı aşağıdakı düsturla

təyin olunur:

𝐿𝑣1 =𝐿𝑣

𝑍∙ 𝐾1

burada: 𝐾1-hava borularında itirilən itkiləri nəzərə alan

əmsaldır. Polad, asbosement və plastmas hava borula-

rında uzunluq 50 metr olduqda qiyməti 𝐾1 = 1,1 götü-

rülür. Heyvandarlıq binalarında quraşdırılacaq elektrik

qurğularında mərkəzdənqaçma tipli ventilyatorlardan

istifadə etmək məsləhət görülür. Ц4 − 70 tipli ventilya-

torlar daha yaxşı aerodinamik xassəyə malikdir. Bu

102

ventilyatorların texniki xarakteristikaları Ə − 2 − 𝑑ə

göstərilmişdir.

Ventilyatorun intiqalı üçün elektrik mühərrikinin

gücü aşağıdakı düsturla təyin edilir:

𝑃𝑕𝑒𝑠 =𝐿𝑣 ∙ 𝐻𝑕

103 ∙ 𝜂𝑣 ∙ 𝜂ö𝑡∙ 𝐾𝑒𝑕

burada: 𝐿𝑣-ventilyatorun məhsuldarlığı, 𝑚3/𝑠𝑎𝑎𝑡;

𝐻𝑕 -havanın tam təzyiqi, 𝑁/𝑚2; 𝜂𝑣-ventilyatorun f.i.ə.-

lı; 𝜂ö𝑡 -ötürmənin f.i.ə.-lı; 𝐾𝑒𝑕 -ehtiyat əmsalı olub,

qiyməti 𝐾𝑒𝑕 = 1,1… 1,5 götürülür.

Ventilyatorları 4A seriyalı üçfazalı asinxron

elektrik mühərrikləri ilə komplektləşdirmək tövsiyə

olunur.

Əgər seçilmiş ventilyator və elektrik mühər-

rikinin sürətləri eyni olarsa, onda elektrik mühərriki və

ventilyatorun vallarının bilavasitə qoşulması qəbul

olunur. Bu halda 𝜂ö𝑡 = 1 götürülür.

QIZDIRICI QURULUġUN KONSTRUKTĠV

PARAMETRLƏRĠNĠN HESABATI

Elektrik kaloriferlərində boru şəkilli hermetik

elementlər-BEQ (TEH) istifadə edilir. Bir ədəd BEQ-in

gücü belə tapılır:

𝑃𝐻 =𝑃𝑘1

3 ∙ 𝑍𝐻, 𝑘𝑊

103

Sonra qoşulma sxemi nəzərə alınmaqla qızdırıcı

elementin işçi cərəyanı, həmçinin qızdırıcının hesabat

temperaturu təyin edilir:

𝑡𝑕𝑒𝑠 = 𝑡𝑕ə𝑞 ∙ 𝑡𝑞 ∙ 𝐾𝑚 , °𝐶.

burada: 𝑡𝑕ə𝑞 –qızdırıcının həqiqi temperaturudur, °𝐶 ;

𝑡𝑞 -soyumanın pisləşməsini nəzərə alan quraşdırma əm-

salıdır; 𝐾𝑚 -suyun yaxşılaşmasını nəzərə alan mühit

əmsalıdır; 𝑡𝑕ə𝑞 -həqiqi temperatura əvvəlcədən BEQ

səthinin temperaturunun 50 … 100° C qədər artımı

nəzərə alınmaqla təyin edilə bilər. BEQ səthinin tem-

peraturu 180 … 200°C-dən çox olmamalıdır.

İşçi cərəyana və temperaturun hesabat qiymətinə

əsasən ədəbiyyat və sorğu kitablarından qızdırıcı məf-

tilin diametri (d) və en kəsiyi (S) təyin edilir. Preslən-

miş nixrom məftilin qızdırıcının işçi müqaviməti aşa-

ğıdakı düsturla təyin edilir:

𝑅𝑛 =𝑈𝑛

𝐼𝑛, 𝑂𝑚

Qızdırıcının preslənməyə qədər müqaviməti belə

tapılır:

𝑅𝑝𝑟𝑒𝑠 = 𝑅𝑛 ∙ 𝑑1, 𝑂𝑚

burada: 𝑑1 -preslənmə nəticəsində müqavimətin dəyiş-

mə əmsalıdır, qiyməti, 𝑑1 = 1,3 götürülür.

Preslənməyə qədər məftilin uzunluğu təyin edilir:

104

ℓ =𝑅𝑝𝑟𝑒𝑠 ∙ 𝑆

𝜌𝑕ə𝑞, 𝑚

burada: 𝜌𝑕ə𝑞 -nixrom məftilin həqiqi temperaturda xü-

susi müqavimətidir, Om.m.

Xüsusi müqavimət 𝜌𝑕ə𝑞 -aşağıdakı düsturla təyin

edilir:

𝜌𝑕ə𝑞 = 𝜌20 1 + 𝑑(𝑕 − 20) ,𝑂𝑚. 𝑚

burada: 𝜌20 -temperatura 20 °𝐶 olduqda materialın

xüsusi müqavimətidir, Om.m;d-müqavimətin tempera-

turunun dəyişmə əmsalı, 1/°𝐶.

Elektrik qızdırıcılarının müxtəlif materialları

üçün xüsusi müqavimətin (𝜌20 ) və temperatur əmsa-

lının ( 𝛼) qiymətləri sorğu ədəbiyyatlarında verilir.

Spiralın diametri aşağıdakı kimi tapılır:

𝐷𝑠𝑝 = 8… 10 ∙ 𝑑, 𝑚𝑚

Spiralın addımı isə:

𝑕 = (2… 4) ∙ 𝑑, 𝑚𝑚

Sarğıların sayı:

𝑛 =1000 ∙ ℓ

П ∙ 𝐷𝑠𝑝 2

+ 𝑕2

, 𝑠𝑎𝑟ğı

BEQ borusunun daxili diametri tapılır:

𝐷𝑑𝑎𝑥 = 2,5 … 3 ∙ 𝐷𝑠𝑝 , 𝑚𝑚

105

BEQ borusunun aktiv hissəsinin uzunluğu (𝐿𝑎)

preslənmədən sonra spiralın uzunluğuna bərabər (𝐿𝑠𝑝)

olur:

𝐿𝑎 = 𝐿𝑠𝑝 = 10−3 ∙ 𝑕 ∙ 𝑛

Preslənməyə qədər isə:

𝐿20 =𝐿𝑎

𝛾1

burada: 𝛾1 -preslənmə zamanı borunun uzunluğunun

dəyişməsini nəzərə alan əmsaldır, qiyməti 𝛾1 = 1,15

qəbul olunur.

BEQ-in tam uzunluğu təyin edilir:

𝐿 = 𝐿𝑎 + 2 ∙ 𝐿𝑝 , 𝑚

burada: 𝐿𝑝 -BEQ borusunun passiv hissəsinin uzunluğu;

𝐿𝑝 = 0,05 𝑚 qəbul oluna bilər.

Bir BEQ üçün məftilin tələb olunan miqdarı

aşağıdakı düsturla təyin edilir:

𝐿𝑡ə𝑙 = 𝐿 + 15… 20 ∙ П ∙ 𝐷𝑠𝑝 2

+ 𝑕2 ∙ 10−3, 𝑚

Nəhayət, BEQ borusunun aktiv hissəsinin xüsusi

səthi gücü təyin edilir:

𝑊 =𝑃𝑛

𝐿𝑎 ∙ П ∙ 𝐷𝑥,𝑊

𝑠𝑚2

Konstruktiv hesabatdan alınan qiymətlərə əsasən

birinci cizgi vərəqində əsas ölçüləri göstərilməklə

106

BEQ-in əvvəlcə eskizi (kəsiyi) çəkilir, sonra isə BEQ-

lərin lazımi miqdarı komponovka edilir (yerləşdirilir).

QIZDIRICI ELEMENTLƏRĠN ĠSTĠLĠK

HESABATI

BEQ-in istilik hesabatına: BEQ borusunun və

qızdırıcı spiralın işçi temperaturunun və xüsusi (səthi)

gücünün təyin edilməsi tələb olunur.

BEQ-in yerləşdirilməsini (şahmat və ya dəhliz)

nəzərə alaraq kaloriferin eskizinə əsasən onun canlı en

kəsiyi 𝐹𝑘 təyin olunur və ventilyatorun məhsuldarlığı-

nın məlum qiymətinə əsasən havanın sürəti təyin edilir:

𝑉𝑕 =𝐿𝑣

𝐹𝑘 ∙ 3600, 𝑚/𝑠𝑎𝑛

Havanın sürəti 6 m/san-dən çox olmalıdır.

Bütün variantlar üçün kaloriferdən çıxan havanın

temperaturunu 𝑡2 = 50𝑜𝐶 qəbul etməli.

Qəbul edərək, havanın orta temperaturu təyin

edilir:

𝑡𝑜𝑟𝑡 =𝑡1 + 𝑡2

2,

burada: 𝑡1-qurğunun işləmə müddəti ərzində kaloriferə

daxil olan havanın orta temperaturu, °𝐶.

İstilik vermə əmsalı 𝑑 aşağıdakı kimi təyin

olunur:

107

𝛼 =𝑁𝑛 ∙ 𝜆

𝐷𝑥, 𝑉𝑡/(𝑚2. °𝐶)

burada: 𝑁𝑛 -Nusselt kriteriyasıdır;𝜆-havanın istilik ke-

çirmə əmsalıdır, qiyməti 𝜆 = 0,027 𝑉𝑡/(𝑚2. °𝐶);

𝐷𝑥 -BEQ borusunun xarici diametridir, m.

BEQ-in dəhliz şəkilli yerləşməsində

𝑁𝑛 = 0,21 ∙ 𝑅𝑒0,65

Şahmat şəkilli yerləşmədə isə:

𝑁𝐻 = 0,37 ∙ 𝑅𝑒0,6

burada: Re-Reynolds kriteriyasıdır.

Reynolds kriteriyası BEQ-in hava ilə əhatə

edilmə rejimini təyin edir:

𝑅𝑒 =𝑉𝑕 ∙ 𝐷𝑥

𝛾

burada: 𝑉𝑕 -havanın sürəti, m/san;𝛾-havanın kinematik

özlülük əmsalıdır, qiyməti

𝛾 = 18,5 ∙ 10−6 , 𝑚2/𝑠𝑎𝑛.

BEQ-in xüsusi kontakt termik müqaviməti tapılır:

𝑅𝑡 =1

𝛼; 𝑚2. °𝐶/𝑊

Uzunluğu 1 m olan qızdırıcının kontakt müqavi-

məti təyin edilir:

𝑅𝑡1 =𝑅𝑡

П ∙ 𝐷𝑥, 𝑚2. °𝐶/𝑊

Spiraldan BEQ borusuna yönələn istilik selinin

termiki müqaviməti aşağıdakı kimi təyin edilə bilər:

108

𝑟𝑚2 =1

2П ∙ 𝜆1 ℓ𝑛

𝐷𝑑

𝐷𝑠𝑝+ 10−3 0,5 + 0,59𝑦

∙ 𝐾 − 1 − 6,56𝑥0,38 ; 𝑚. °𝐶/𝑊

burada:𝜆1-doldurucunun istilik keçirmə əmsalıdır, qiy-

məti 𝜆1 = 1,5 𝑊/𝑚. °𝐶:

𝑥 =𝑑

𝐷𝑑; 𝑦 =

𝑑

𝐷𝑠𝑝; 𝑘 =

𝑕

𝑑

Uzunluğu 1 m olan borunun termiki müqaviməti

aşağıdakı kimi tapıla bilər:

𝑟12 =1

2П ∙ 𝜆2ℓ𝑛

𝐷𝑥

𝐷𝑑; 𝑚. °𝐶/𝑊

burada: 𝜆2 -BEQ divarının istilik keçirmə əmsalıdır,

qiyməti, 𝜆2 = 40 𝑊/𝑚. °𝐶 götürülür. BEQ-in 1 metri-

nin istilik keçirməsinin ümumi termik müqavimətini

tapırıq:

𝑟𝑇23 = 𝑟𝑇2 + 𝑟𝑇3

BEQ-in 1 m qızdırıcısının ümumi termik müqa-

viməti isə belə təyin edilə bilər:

𝑟𝑇13 = 𝑟𝑇23 + 𝑟𝑇1, 𝑚. °𝐶/𝑊

Ümumi xüsusi səthi müqaviməti aşağıdakı düs-

turla tapmaq olar:

𝑅𝑇13 = 𝑟𝑇13 ∙ П ∙ 𝐷𝑒𝑘 , 𝑚2 . °𝐶/𝑊

burada: 𝐷𝑒𝑘 -ekvivalent silindrin diametridir, m.

109

Ekvivalent silindrin diametri aşağıdakı bərabərlikdən

tapıla bilər:

𝑟𝑇2 =1

2П ∙ 𝜆1ℓ𝑛

𝐷𝑑

𝐷𝑒𝑘

BEQ borusunun səthindəki xüsusi güc təyin edilir:

𝑊 =𝑡𝑏𝑒𝑞 − 𝑡𝑜𝑟

𝑅𝑇13, 𝑊/𝑚2

BEQ-in xüsusi proqon gücü:

𝑊1 = 𝑊 ∙ П ∙ 𝐷𝑥𝑎𝑟 ; 𝑊/𝑚

BEQ spiralın temperaturu aşağıdakı düsturlarla

təyin edilə bilər:

𝑡𝑠𝑝 = 𝑡𝑏𝑒𝑞 + 𝑊1 ∙ 𝑟𝑇23

və ya

𝑡𝑠𝑝 = 𝑡𝑜𝑟 + 𝑊1 ∙ 𝑟𝑇13

Bunun qiyməti tapşırıqda verilən materialın mak-

simal buraxıla bilən qiymətindən çox olmamalıdır.

Qızdırıcı spiralın xüsusi səthi gücü aşağıdakı

kimi təyin edilə bilər:

𝑊𝑠𝑝 =𝑡𝑠𝑝 − 𝑡𝑏𝑒𝑞

𝑅𝑇23, 𝑊/𝑚2

burada: 𝑅𝑇23-istilik keçirmənin ümumi termik müqavi-

mətidir və aşağıdakı düsturla təyin olunur:

𝑅𝑇23 = 𝑟𝑇23 ∙ П ∙ 𝐷𝑒𝑘 .

110

GÜC ġƏBƏKƏSĠNĠN HESABATI VƏ

ĠDARƏETMƏ VƏ MÜHAFĠZƏ APARATLA-

RININ SEÇĠLMƏSĠ

Elektrik kalorifer qurğusunun və onun qoşulma

xətlərinin güc şəbəkəsinin hesabatı, həmçinin idarəetmə

və mühafizə aparatlarının seçilməsi hesabat cərəyan-

larına əsasən aparılmalıdır.

Elektrik kaloriferinin xətləri üçün hesabat cərə-

yanının qiyməti aşağıdakı düsturla təyin edilir:

𝐼𝑘 =𝑃𝑡𝑘 ∙ 103

1,73 ∙ 𝑈𝑛, 𝐴

Elektrik mühərrikinin xətləri üçün isə:

𝐼𝑚ü𝑕 =𝑃𝑚ü𝑕 ∙ 103

1,73 ∙ 𝑈𝑛 ∙ 𝑐𝑜𝑠𝜑∙ 𝐾𝑚 .𝑦 ,

burada: 𝑃𝑡𝑘 və 𝑃𝑚ü𝑕 -müvafiq olaraq kalorifer və mü-

hərrikin gücüdür, kW-la; 𝑈𝑛 -kalorifer və mühərrikin

nominal gərginliyidir, V; 𝑐𝑜𝑠𝜑 və 𝐾𝑚 .𝑦 - müvafiq ola-

raq elektrik mühərrikinin güc əmsalı və yükləmə əm-

salıdır.

Ventilyatorlar üçün yükləmə əmsalını 𝐾𝑚 .𝑦 = 1

qəbul etmək tövsiyə olunur.

Bunu nəzərə aldıqda:

𝐾𝑚 .𝑦 = 𝐾𝑛 ∙ 𝐾𝑚 =𝑃𝑕𝑒𝑠

𝑃𝑛𝑜𝑚

olar.

111

Elektrik kalorifer qurğusunun qidalandıran ma-

gistral xəttin hesabat cərəyanı kalorifer və mühərrikin

hesabat cərəyanlarının cəmini toplamaqla təyin edirlər.

Elektrik kaloriferi və ventilyatoru qidalandıran məftil

və ya kabellərin en kəsiyinin təyin edilməsi qızma şər-

tinə əsasən aparılmalıdır.

Elektrik kalorifer qurğusunun şəbəkəyə qoşulma-

sı kəsən açar və ya avtomatik açarla yerinə yetirilir.

Elektrik kaloriferi və ventilyatorun elektrik mühərriki-

nin işə qoşulması maqnit buraxıcıları vasitəsilə olmalı-

dır. Elektrik kaloriferinin qısa qapanmalardan mühafizə

olunması üçün maksimal cərəyan mühafizəsi olan avto-

mat açarlarla və ya əriyən qoruyucularla təchiz edilmə-

lidir. Elektrik kalorifer qurğusunun dövrəyə qoşulma

sxemində “П; PB” tipli kəsən açarlardan, “AП-50; AE-

2000” tipli avtomat açarlardan, “ПME; ПA; ПMЛ”

tipli maqnit buraxıcılarından və “ПP-2; PH-2; HПH-2”

tipli əriyən qoruyucularından istifadə edilməlidir.

ĠDARƏ SXEMĠNĠN TƏRTĠBĠ VƏ

TƏNZĠMLƏNMƏ PARAMETRLƏRĠNĠN

HESABATI

Kurs işinin bu bölməsində qızdırıcı-ventilyasiya

sisteminin iki mövqeli avtomatik idarə sxemi tərtib

olunmalıdır, bu vaxt elektrik kalorifer qurğusu iki və-

ziyyətdə ola bilər: ventilyator və kalorifer tam məhsul-

112

darlıqla işlədilməli və ya dövrədən açılmalıdır. Bina da-

xilində havanın temperaturuna nəzarət “ПTP-2” tən-

zimləyici vasitəsilə, “DKTБ-53” temperatur vericisi və

ya “KT-6” kontakt termometri ilə yerinə yetirilə bilər.

Burada onu da nəzərə almaq lazımdır ki, elektrik kalo-

riferinin dövrəyə qoşulması yalnız ventilyator işə düş-

dükdən sonra yerinə yetirilsin. Bundan başqa sxemdə

işıq siqnalizasiyası da nəzərə alınmalıdır – “kalorifer

qoyulmuşdur”, “kalorifer həddən artıq, yəni ifrat dərə-

cədə qızmışdır”. Sxemdə iki iş rejimi də nəzərdə tutul-

malıdır: əl ilə və avtomatik. İşıq siqnalizasiyası əl reji-

mində də işləməlidir.

Tənzimləmə parametrlərini hesablamaq üçün

elektrik kalorifer qurğusunun 𝑇1 qoşulmuş və 𝑇2 açılma

vaxtlarının temperaturunun dəyişmə diapazonlarının

∆𝑡1 dəyişmələr periodunun 𝑇𝑘 temperaturunun müsbət

∆𝑡′ və mənfi ∆𝑡" dəyişmə amplitudalarının, tənzimlən-

məsinin sabit xətasının E heyvandarlıq və ya quşçuluq

binalarının xarakteristikalarına uyğunlaşdıraraq və ven-

tilyasiya qurğusunun işləmə müddəti ərzində tempera-

turun tənzimlənməsində istifadə olunan tənzimləyicinin

parametrləri təyin edilməlidir.

Heyvandarlıq və ya quşçuluq binalarındakı istilik

itkilərinin cəmi aşağıdakı düsturla tapılır:

𝑄𝑖𝑡 = 𝑄çə𝑝 + 𝑄𝑣 , 𝑘𝐶/𝑠𝑎𝑎𝑡

113

İstilik itkiləri əmsalını təyin edirik:

𝐴 =𝑄𝑖𝑡

𝑡𝑑𝑎𝑥 − 𝑡𝑥𝑎𝑟;

Qızdırılma mövsümi ərzində hesabat temperatu-

runa görə istilik itkilərinin gücü aşağıdakı düsturla tə-

yin edilir:

𝑃𝑖𝑡 = 𝐴 ∙ 𝑡𝑑𝑎𝑥 − 𝑡1 ; 𝑘𝑊

Heyvandarlıq və ya quşçuluq binalarının ötürmə

əmsalı𝐾𝑜𝑏 tənzimləmə obyekti kimi nisbi qiymətlərdə

vahidə bərabər olur, tənzimlənmə təsiri 𝐵1 isə elektrik

kalorifer qurğusu qoşulduqda

𝐵1 =𝑃𝑘 − 𝑃𝑖𝑡

𝑃𝑖𝑡 𝑣ə

açıldıqda

𝐵2 =𝑃𝑖𝑡 − 𝑄𝑕𝑒𝑦 /3600

𝑃𝑖𝑡

olur.

Tənzimləyicinin 2𝑡𝑛′ birmənalı olmayan zonası

nisbi qiymətlərdə 2a-ya bərabər olduğu üçün:

2𝑎 =2𝑡𝑛

′

𝑡𝑑𝑎𝑥 𝑜𝑙𝑢𝑟.

“ПTP2-03” üçün 2𝑡𝑛′ = 0,5° … 5°.

“DKTБ-53” üçün 2𝑡𝑛′ = 2° … 3° və kontakt ter-

mometri üçün “KT-6” isə 𝑡𝑛′ = 0 götürülür. Qızma

dinamikasını nəzərə alaraq

114

𝐶 = 1,3… 1,5 ∙ 𝐶𝑕 , 𝑘𝐶/𝑑ə𝑞.

burada: 𝐶𝑕 - binadakı havanın xüsusi istilik tutumudur.

Heyvandarlıq və ya quşçuluq binalarında zaman

sabiti aşağıdakı düsturla təyin olunur:

𝑇 =𝐶

𝐴

Bütün variantlar üçün gecikməni𝜏 = 10 … 15 𝑑ə𝑞. qə-

bul etməli.

Elektrik kalorifer qurğusunun qoşulma müddəti

aşağıdakı düsturla təyin olunur:

𝑇1 = 𝜏 + 𝑇ℓ𝑛𝐾𝑜𝑏 ∙ 𝐵1 + 𝐵2 − (𝐾𝑜𝑏𝐵2 − 𝑎)𝑒

𝜏

𝑇

𝐾𝑜𝑏 ∙ 𝐵1 − 𝑎

Pauzalar (yəni, dayanmalar) müddəti isə:

𝑇1 = 𝜏 + 𝑇ℓ𝑛𝐾𝑜𝑏 ∙ 𝐵1 + 𝐵2 − (𝐾𝑜𝑏𝐵1 − 𝑎)𝑒

𝜏

𝑇

𝐾𝑜𝑏 ∙ 𝐵2 − 𝑎

Tərəddüdlər periodu bu halda: 𝑇𝑘 = 𝑇1 + 𝑇2 olar.

Temperaturalar diapazonu belə tapılır:

∆𝑡 = 𝐾𝑜𝑏 ∙ 𝐵1 + 𝐵2 ∙ 1 − 𝑒𝜏

𝑇 + 2𝑎𝑒𝜏

𝑇 (1)

Temperaturun müsbət amplitudası təyin edilir:

∆𝑡 = 𝐾𝑜𝑏 ∙ 𝐵1 ∙ 1 − 𝑒𝜏

𝑇 + 𝑎𝑒𝜏

𝑇 (2)

Mənfi amplitudası isə:

∆𝑡‼ = 𝐾𝑜𝑏 ∙ 𝐵1 ∙ 1 − 𝑒𝜏

𝑇 + 𝑎𝑒𝜏

𝑇 (3)

115

(1), (2), (3) düsturlarında hesabatlardan alınan

qiymətlər nisbi vahidlərdə alınır. Axtarılan parametr-

lərin qiymətlərini həqiqi vahidlərdə tapmaq üçün hesa-

batdan alınan qiymətləri 𝑡𝑑𝑎𝑥 vurmaq lazımdır.

Müsbət və mənfi amplitudalar bir-birinə bərabər

olmadığı üçün, binada temperaturun orta qiyməti tələb

olunandan (və ya veriləndən) fərqləndiyinə görə aşa-

ğıdakı düsturla dəqiqləşdirilməlidir:

𝐸 = 𝐾𝑜𝑏 ∙ 𝐵1 − 𝐵2 ∙ 1 − 𝑒𝜏

𝑇

Beləliklə, tənzimləyicinin əqrəbini ∆𝑡‼ = 𝐸 ∙ 𝑡𝑑𝑎𝑥 qə-

dər çevirmək lazım gəlir.

Bina daxilində temperaturaya nəzarət edildikdə

və bu zaman elektrokontakt termometrindən istifadə

olunarsa, onda 𝑎 = 0 götürülməlidir. Bu vaxt tənzim-

lənmənin sabit xətası saxlanılır.

ĠSTĠSMAR GÖSTƏRĠCĠLƏRĠNĠN TƏYĠN

EDĠLMƏSĠ

Elektrik qızdırıcı qurğularının tətbiq edilməsinin

qənaətliliyini xarakterizə edən əsas istismar kriteriya-

lardan biri də elektrik enerjisinin tələbatı ilə əlaqədar

olan göstəricilərdir.

Mövsüm ərzində elektrik enerjisinin sərfiyyatını

təyin etmək üçün elektrik kalorifer qurğuları tərəfindən

faktiki tələb olunan güc tapılmalıdır.

116

Elektrik mühərrikinin sıxaclarındakı gücü aşa-

ğıdakı düsturla tapmaq olar:

𝑃𝑡ə𝑙 =𝑃𝑞𝑜𝑦𝜂𝑚ü𝑕

; 𝑘𝑊

burada: 𝑃𝑞𝑜𝑦 -ventilyatorun elektrik mühərrikinin qoyu-

luş gücü, kW;𝜂𝑚ü𝑕 -elektrik mühərrikinin f.i.ə.-lı.

Ventilyatorun mühərrikinin tələb etdiyi 𝑃𝑡ə𝑙′ güc

aşağıdakı düsturla tapılır:

𝑃𝑡ə𝑙 = 𝑃𝑏𝑎ğ ∙ 𝐾𝑦 .ə.; 𝑘𝑊

Elektrik kaloriferinin tələb etdiyi 𝑃‼ faktiki güc

𝑃1𝑘 bərabər olur. Elektrik kalorifer qurğusunun tələb

etdiyi ümumi güc tapılır:

𝑃𝑡ə𝑙 = 𝑃𝑡ə𝑙′ + 𝑃𝑡ə𝑙

′′ ; 𝑘𝑊

Avtomatlaşdırılmış 𝑊𝑎𝑣𝑡 və avtomatlaşdırılma-

mış 𝑊ə𝑙 elektrik kalorifer qurğusunu istismar edərkən

elektrik enerjisinin sərfiyyatı aşağıdakı düsturla təyin

edilir:

𝑊𝑎𝑣𝑡 = 𝑃𝑡ə𝑙 ∙ 𝑍 ∙𝑇1

𝑇𝑘; 𝑘𝑊 ∙ 𝑠𝑎𝑎𝑡

burada: 𝑡𝑖𝑠𝑡 - mövsüm ərzində istismar vaxtıdır, saat.

𝑊𝑎𝑣𝑡 = 𝑃𝑡ə𝑙 ∙ 𝑡𝑎𝑣𝑡 ∙ 𝑍; 𝑘𝑊 ∙ 𝑠𝑎𝑎𝑡

burada: Z-binada elektrik kalorifer qurğularının sayıdır.

1 m3 havanın qızdırılması üçün elektrik enerjisinin xü-

susi sərfiyyatı aşağıdakı kimi təyin olunur:

117

𝜔𝑎𝑣𝑡 =𝑊𝑎𝑣𝑡

𝐿𝑣; 𝑘𝑊. 𝑠𝑎𝑎𝑡/𝑚3

və

𝜔ə𝑙 =𝑊ə𝑙

𝐿𝑣; 𝑘𝑊. 𝑠𝑎𝑎𝑡/𝑚3

Mövsüm ərzində birbaşa düşən enerji sərfi isə

belə təyin edilir:

𝜔𝑎𝑣𝑡′ =

𝑊𝑎𝑣𝑡

𝑁; 𝑘𝑊. 𝑠𝑎𝑎𝑡/𝑚3

və

𝜔ə𝑙′ =

𝑊ə𝑙

𝑁; 𝑘𝑊. 𝑠𝑎𝑎𝑡/𝑚3

burada: N- heyvan və ya quşların miqdarıdır, baş.

Bu bölmədə elektrik kalorifer qurğularından

qızdırıcı-ventilyasiya sistemində istifadə etdikdə, onun

avtomatlaşdırılmasının səmərəliliyi haqqında konkret

nəticə çıxarılmalıdır.

118

Kurs işinin hər bir tələbəyə verilən fərdi tapşırığı

forması əlavə 1-də göstərilmişdir.

Əlavə 1

Kurs iĢinin tapĢırığı

Tələbə...........................................................................

1.Binanın tipi................................................................

2.Heyvan və ya quşların miqdarı, baş...........................

3.Binanın daxili temperaturu, ºC....................................

4.Xarici havanın temperaturu, ºC...................................

5.Orta temperatur, ºC.............................................. .. ....

6.Binanın xüsusi həcmi, m3/baş.............................. ......

7.Temperatur tənzimləyicisi..........................................

8.Binanın istilik xarakteristikası, kC/m3.dər.saat..........

9.BEQ-in yerləşdirilməsi...............................................

10.Havanın təzyiqi, N/m2...............................................

11.BEQ səthindəki işçi temperatura, ºC.........................

12.Qızdırıcı elementlərin birləşmə sxemi......................

13.Qızdırıcı elementlərin materialı................................

14.Mövsüm ərzindəki illik istifadə saatları, saat...........

Tapşırıq verənin soyadı, adı və imzası...........................

Tarix...............................................................................

Kurs işinin verilənləri hər bir tələbəyə 25 variant üzrə olmaqla Ə-2 əsasən təyin edilir.

Əlavə 2

Var

ian

tlar

Bin

alar

ın a

dla

rı

Hey

van

və

ya

qu

şlar

ın m

iqd

arı

Bin

alar

ın x

üsu

si

həc

mi

Temperatur

Bin

anın

ist

ilik

xar

akte

rist

ikas

ı

Hav

anın

təz

yiq

i

BE

Q s

əth

ind

əki

işçi

tem

per

atu

ra

Qız

dır

ıcı

elem

entl

ərin

bir

ləşm

ə sx

emi

Qız

dır

ıcı

elem

entl

ərin

mat

eria

lı

BE

Q-i

n

yer

ləşd

iril

məs

i

Tem

per

atu

r tə

nzi

m-

ləy

icis

inin

tip

i

Bin

a d

axil

ind

ə

Xar

ici

hav

ada

Ort

a

Ölç

ü

vah

idlə

ri

baş

𝑚3

/𝑏𝑎ş

𝐶 °𝐶 °𝐶

𝑘𝐶

/(𝑚

2.°𝑆

.𝑠)

°𝐶

N/𝑚

2

U, Ü -

Şah

mat

və

ya

dəh

liz

şək

illi

-

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14

01 İnək tövləsi 100 15 12 -20 -8 3,3 350 250 U X15H60 Şahmat П𝑇𝑃2 − 03

02 Quş damı 3000 0.3 14 -22 -8 2,0 400 300 Ü X20H80 Dəhliz DKTM-53

03 Donuz damı 100 6 8 -20 -12 2.4 450 350 U X15H60T Şahmat KT-6

04 Buzov tövləsi 100 10 17 -22 -5 2,6 500 300 Ü X13 H4 Dəhliz П𝑇𝑃2 − 03

05 Quş damı 5000 0,5 12 -18 -6 2,8 550 350 Ü X15H60 Dəhliz DKTM-53Б

06 Ana donuz

tövləsi 60 15 15 -20 -5 3,0 600 400 U X15H60 Şahmat TK-6

120

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14

07 İnək tövləsi 160 16 14 -20 -6 3,2 550 250 Ü X20H80H Dəhliz П𝑇𝑃2 − 03

08 Quş damı 7000 0,4 10 -18 -8 2,9 500 300 U 1X18H9T Şahmat П𝑇𝑃2 − 03

09 Donuz damı 150 7 19 -26 -7 2,4 400 350 U X13H4 Dəhliz TK-6

10 Buzov tövləsi 80 9 17 -22 -5 2.8 350 300 Ü Konstantan Dəhliz DKTM-53

11 İnək tövləsi 200 17 10 -20 -10 3,0 400 250 U X15H60H Şahmat KT-6

12 Quş damı 9000 0,5 14 -20 -6 2,0 500 350 Ü X20H80H Şahmat DKTM-53

13 Donuz damı 140 8,0 20 -24 -4 2,4 550 400 Ü X15H60H Dəhliz П𝑇𝑅2 − 03

14 Buzov tövləsi 60 8.0 18 -22 -4 2,6 450 250 U Konstantan Şahmat KT-6

15 Quş damı 10000 0,6 17 -21 -9 3,2 350 300 Ü X20H80T Dəhliz П𝑇𝑃2 − 03

16 Ana donuz

tövləsi 80 12 18 -22 -4 2,8 400 350 U X20H80 Şahmat DKTM-53Б

17 İnək tövləsi 120 18 12 -20 -8 3,4 450 400 Ü X13H4 Şahmat KT-6

18 Quş damı 12000 0,7 10 -18 -8 2,2 500 250 Ü X20H80 Dəhliz DKTM-53

19 Donuz damı 160 6 17 -21 -4 2,1 550 300 U 1X18H9T Şahmat П𝑇𝑃2 − 03

20 Buzov tövləsi 40 9,0 16 -22 -6 3,0 600 400 Ü X15H60T Dəhliz KT-6

21 İnək tövləsi 110 19 14 -20 -6 2,8 600 350 U X20H80T Şahmat KT-6

22 Quş damı 4000 0,8 12 -18 -6 2,4 350 300 U X15H60 Dəhliz DKTM-53

23 Donuz damı 80 8,0 16 -22 -6 2,2 350 400 U 1X18H9T Şahmat П𝑇𝑃2 − 03

24 Buzov tövləsi 120 8,0 20 -25 -5 2.7 400 250 Ü X20H80H Dəhliz DKTM-53Б

25 Quş damı 15000 1,0 14 -24 -10 2,5 450 300 Ü X20H80 Şahmat KT-6

BÖLMƏ III

3.1.Laboratoriya məĢğələsi

Laboratoriya məşğələlərində tələbələr elektrotex-

noloji qurğuların tədqiqinə və sazlanmasına dair təcrübi

vərdişləri əldə edir, həmçinin nəzəri biliklərini dərin-

ləşdirir və möhkəmləndirirlər. Hər bir məşğələ özündə

üç əsas mərhələni birləşdirir: öyrənilən prosesin təkrar-

lanması; onun gedişatını xarakterizə edən kəmiyyətlə-

rin ölçülməsi; alınan nəticələrin analizi və ümumiləş-

dirilməsi. Hər bir mərhələnin yerinə yetirilməsi üçün

işə ciddi hazırlaşmaq və düşüncəli münasibət tələb

olunur.

Hər bir laboratoriya işinə tələbə öz vaxtında ha-

zırlaşmalıdır. Bununla o, təcrübənin keçirilməsi üçün

plan və sxemi hazırlamalı, müşahidələrin nəticələrini

qeyd etmək üçün cədvəllərin formalarını tərtib etməyə,

hesabatları yerinə yetirməyə borcludur. Laboratoriya

məşğələsinin başlanmasının əvvəlində tələbə iş yerinin

avadanlıqları ilə tanış olur və müəllim tərəfindən işin

hazırlıq səviyyəsi yoxlanıldıqdan sonra laboratoriya işi-

nin keçirilməsinə buraxılır. Elektrotexnologiya fənnin-

dən laboratoriya işlərini 2...3 nəfərdən ibarət briqada

yerinə yetirir. Sxemin müxtəlif rejimlərdə işini yoxla-

dıqdan sonra tədqiqata başlayırlar.

Təcrübə zamanı tədqiq olunan prosesin bütün xa-

rakteristikalarını qeyd edirlər.

122

Eksperiment(tədqiqat) prosesində nəticələri əv-

vəlcədən ona görə yoxlamaq və analiz etmək lazımdır

ki, təcrübənin düzgün aparıldığına gedən vaxta qənaət

edilsin. Təcrübə və tələb olunan hesabatlar yerinə

yetirildikdən sonra hər bir laboratoriya işinə aid hesabat

tərtib edilir. Hesabatda işin məqsədi, tədqiq edilən qur-

ğunun və ölçmə vasitələrinin xarakteristikaları, elektrik

sxemləri təcrübənin verilən cədvəlləri, hesabat düstur-

ları və nəticələri, qrafiklər, tədqiqatın nəticələrinin ana-

lizi və nəticələri göstərilməlidir. Elektrik sxemlərini

qüvvədə olan standarta əsasən qələmlə millimetrli ka-

ğızda çəkmək lazımdır.

Laboratoriya işləri yerinə yetirilərkən təhlükəsiz-

lik texnikası qaydalarına ciddi əməl etmək tələb olunur.

Mühafizə sistemləri (sıfırlama, torpaqlama, potensialla-

rın bərabərləşdirilməsi və s.) çox təhlükəli və təhlükə-

siz binalarda toxunma gərginliyi 42 V-dan çox olma-

malıdır. Laboratoriya avadanlıqları gərginliyi 380 V-

dan çox olmayan bölüşdürücü transformator və müha-

fizə-açıcı quruluş vasitəsilə qidalandırılmalıdır. Elek-

trik qurğularının cərəyan daşıyan hissələrinin izolya-

siya müqaviməti 0,5 MOm-dan az olmamalıdır. Tədris

laboratoriyasında təhlükəsizlik texnikası üzrə təsdiq

olunmuş təlimat, təlimatın qeyd edilmə jurnalı, həm-

çinin ilk tibbi yardım göstərilmə vasitələri olmalıdır.

123

Birinci məşğələdə müəllim təhlükəsizlik texni-

kası üzrə təlimat keçir və bu zaman ən çox təhlükəli

əsas laboratoriya avadanlıqlarına diqqəti çəkir. Təlimat

zamanı müəllim gərginliyi 1 kV-dan yüksək olan qur-

ğulara (yüksək tezlikli qurğular, tac boşalmalı aero-

ionizatorların və elektrik taxıl təmizləyən maşınların

qidalanma mənbələri, elektrik çəpərləri və s.) və böyük

tutuma malik olan kondensator qurğularına fikir veril-

məlidir. Sonra tələbələr işçi yerlərini qidalandıran işçi

yerlərinin sxemi ilə tanış olurlar. Təlimatdan sonra bü-

tün tələbələr xüsusi jurnalda imza edirlər.

Təcrübə qurtardıqdan sonra nəticələri müəllimə

göstərməli və yalnız onun icazəsi ilə sxemi sökmək

olar.

3.2.Temperaturun ölçülməsinin vətənzimlən-

məsinin texniki vasitələri və metodları

Elektrotermiki qurğuları tədqiq və istismar edən

zaman bir çox hallarda temperaturu ölçmək, stabilləş-

dirmək və tənzimləmək lazım gəlir. Temperaturu ölç-

mək və ona nəzarət etmək üçün cismin fiziki tərkibinin

ölçülməsinə əsaslanan və temperatura ilə bir mənalı

əlaqəli olan asan ölçülə bilən dolayı metodlardan isti-

fadə olunur: bərk cisimlərin istidən genişlənməsi (dila-

tometrik termometrlər), iki müxtəlif cinsli materialların

xətti genişlənmə əmsallarının temperatur fərqi (bime-

124

tallik termometrlər), sabit həcmdə maddənin təzyiqinin

temperaturdan asılılığı (manometrik termometrlər), qız-

ma zamanı həssas elementin elektrik müqavimətinin

dəyişməsi (müqavimətin termo çeviriciləri), termocü-

tün termoelektrik hərəkət qüvvəsinin temperaturdan

asılılığı (termoelektrik termometrlər), qızma zamanı

cismin şüalanma seli tərkibinin dəyişməsi (şüalanma

pirometrləri) və s.

3.3.Termometrlər və istilikdən geniĢlənmə

termotənzimləyicilər

İstidən genişlənmə termoçeviricilər çubuqlu və

bimetallik ola bilirlər.

Çubuqlu termoçevirici “TУДЭ” seriyalı dilato-

metrik termotənzimləyicilərdə tətbiq olunur. “TУДЭ”

seriyalı termotənzimləyicinin həssas elementi (şəkil 7)

1 latun borudan və kvars və ya invardan (dəmirlə nike-

lin ərintisi) hazırlanmış çubuqdan ibarətdir, hansı ki,

temperaturun xətti genişlənmə əmsalı 20 dəfə latunun

temperatur əmsalından kiçikdir. 2 çubuğu 3 boru çubu-

ğuna silindrik yay 4 vasitəsilə sıxılır. 3 çubuğu ilə 9

platası şərt əlaqəli olur, hansı ki, üzərinə 6 və 8 dəstək-

dən, 11 yaydan, 13 kontaktlı dəstəkdən, 7 yivli tempe-

ratur qeyd edicisindən və 14 kontaktından ibarət quru-

luş birləşdirilmişdir.

125

Tənzimlənən mühitin temperaturunun dəyişməsi

ilə borunun uzunluğu dəyişir.

ġəkil 7. “TУДЭ” tipli termotənzimləyici

Bu isə 2 və 3 çubuqlarının kontakt qurğusu ilə

birlikdə eninə yerdəyişməsinə səbəb olur. 6 dəstəyi 7

temperatur tənzimləmə yerinə dirənərək dönməyə

başlayır və elə vəziyyət alır ki, 11 yayının təsir qüvvəsi

8 dəstəyini hərəkətə gətirərək öz istiqamətini dəyişdirir.

Bununla da 8 dəstəyi ilə əlaqəsi olan 12 dəstəyi

kontaktları ya açır və ya qapayır.“TУДЭ” seriyalı

termotənzimləyicilər 0-dan 1000°C temperatur üçün

126

hazırlanır. TУДЭ-2 termotənzimləyicinin temperatur

diapazonu 0-dan 100°S-yə qədərdir. Kontaktların aktiv

yükdə buraxıla bilən cərəyanı 10 A, induktiv yükdə isə

2 A olur.

“TP-200” temperatur relesi (şəkil 8) bir son tə-

rəfinə 3 tutucusu bərkidilmiş latun borudan ibarətdir. 4

kontaktları invar materialdan (dəmirlə nikelin qarışığı)

hazırlanmış 2 lövhə üzərində bərkidilmişdir. Nəzarət

edilən mühitin temperaturunun artması ilə boru uzanır,

onun sonu 3 tutucusu ilə sağa hərəkət edir, 2 lövhələr

dartılır və 4 kontaktları açılır.

ġəkil 8. TP-200 temperatur relesinin sxemi

2 lövhəsini əvvəlcədən dartılma ilə 5 yivi vasi-

təsilə işədüşmə temperaturunu (25°-dən 200°C qədər)

tənzim edirlər.

Relenin kontaktlarının qırma (açma) gücü gər-

ginlik 220 V olduqda dəyişən cərəyanda 30 VA, sabit

cərəyanda isə 5 W olur. “TУДЭ”; “PTB-10” və “TP-

127

200” seriyalı termotənzimləyicilər elektrik su qızdırı-

cıları avomatik idarə etmək üçün istifadə olunur.

“ДTKБ” seriyalı termotənzimləyicilərdə (bime-

tallik, kameralı temperatur vericisi) müxtəlif xətti

genişlənmə əmsalına malik olan iki qat materialdan ha-

zırlanmış bimetallik spirallı (yaylı) temperatur vericisi

tətbiq edilir. Nəzarət edilən mühitin temperaturunun

artması ilə bimetallik lövhədə deformasiya edici qüv-

vələr yaranır, lövhə əyilir və onun üzərinə bərkidilmiş

kontaktı açır və ya qapanır.

Kontaktların dəqiq işləməsi üçün onların sistem-

lərinə sabit maqnitlər daxil edirlir.“ДTKБ” seriyalı ter-

motənzimləyicilərin qeyri həssaslıq zonası 2-dən 4°C

qədərdir. Dəyişən gərginlik 220 V onun kontaktlarının

qızma gücü 50 V.A-dən azdır. Bu termotənzimləyi-

cilərlə “CФOЦ” seriyalı elektrokalorifer qurğuları

komplektləşdirilir.

3.4.Termometrlər və həcmi geniĢlənmə

termotənzimləyicilər

Mayeli və manometrik termometrlərdə və termo-

tənzimləyicilərdə cismin qızdırılması zamanı onun həc-

mi genişlənmədən istifadə olunur.

İçərisinə maye doldurulmuş termometrlərdə ter-

mometrik cisim kimi civə və üzvü mayelər (etil spirti

və s.) tətbiq edilir.

128

Temperatura nəzarət və onu tənzimləmək üçün

civəli kontakt termometrlərinin kapillyar borularında

məftil elektrodlar (kontaktlar) qaynaq edilir. Tempe-

raturun artması ilə kapillyarın sütununda civə yuxarı

qalxır və elektrodları qapayır. Kontaktların qızma gücü

2...4 W-dır. Odur ki, avtomatik tənzimlənmə dövrələ-

rində civəli kontakt termometrlərini gücləndirici quru-

luşlar ilə birlikdə komplektləşdirirlər. Bu prinsiplə

BЭП-600 tipli elektrik su qızdırıcılarında termotən-

zimləyicilər tətbiq edilir. BЭП-600 tipli elektrik su qız-

dırıcıları heyvanları avtomatik suvarma sistemləri üçün

nəzərdə tutulmuşdur.

Civəli kontakt termometrləri üçün УKT-4 tipli

xüsusi gücləndirici quruluş buraxılır. Manometrik ma-

nometr dərəcələrə bölünmüş 5 şkalası üzrə hərəkət

edən və 4 əqrəbi ilə əlaqəsi olan3 manometrik yayla 2

kapillyar boru ilə birləşdirilmiş və mühitə nəzarət edən

1 termobalondan təşkil edilmişdir. Əqrəb üzərində hə-

rəkət edən 6 kontaktı, şkalada (lövhə) isə verilən tem-

peraturaya sazlanmış 7 tərpənməz kontaktları quraşdı-

rılmışdır. Termometrin termosistemi (termobalon, ka-

pillyar, manometrik yay) hermetik qapalı olur və böyük

həcmi genişlənmə əmsalına malik olan maye ilə (freon,

metil xlorid, aseton, etilbenzol, polimetilsiloksan) və ya

arqon, azot qazı ilə doldurulur (şəkil 9).

129

Termobalon yerləşdirilmiş mühitin temperaturu-

nun dəyişməsi ilə qapalı termosistemdə mayenin və ya

qazın təzyiqi dəyişir, nəticədə manometrik yay vurulur

və ya açılır.

ġəkil 9. Manometrik termometrin prinsipial sxemi

Bununla yayın azad ucu cihazın lövhəsində

bərkidilmiş hərəkət edən əqrəbi döndərir. Tələb olunan

temperatura çatdıqda hərəkət edən və tərpənməz kon-

taktlar siqnalizasiya və ya idarə dövrəsini qapayır. Be-

ləliklə, manometrik termometrlərini həm temperatura

nəzarət etmək (ölçmək) üçün və həm də qurğunun tem-

peratur rejimini tənzim etmək məqsədilə tətbiq etmək

olar. “TПГ-CK” və “TПП-CK” tipli manometrik ter-

mometrlərini “ЭП3-100” tipli elektrodlu su qızdırıcı-

larında suyun temperaturunu (-50°-dən +400°C) ölç-

mək və tənzimləmək üçün istifadə etmək olar. Su qız-

dırıcıların kapillyar borusunun uzunluğu 1,6-dan 25 m,

130

dəqiqlik sinfi 2,5-dir. Gərginlik 220 V olduqda kontakt-

larının açma gücü 10 VA-dən çox olmur.

3.5.Müqavimət termoçeviricilər və onların

əsasında termotənzimləyicilər

Müqavimət termovericilərin işi temperaturun də-

yişməsi ilə materialın elektrik müqavimətinin dəyişmə-

sinə əsaslanmışdır. Belə ki, təmiz materialın müqavi-

məti temperatura 1°S artdıqda 0,4...0,6 % yüksəlir, la-

kin yarımkeçiricilərinki isə 2...8 % azalır. Temperatur-

lar müqavimət arasındakı asılılığı bilərək, müqavimətə

görə temperaturu tapmaq olar.

Müqavimət termoçeviriciləri elektrik müqavimə-

ti ölçmək üçün istifadə olunan cihazların komplektində

tətbiq edilir.

Metallik müqavimət termoçeviricisi izolyasiya

karkası (çərçivə) üzərinə sarınmış nazik mis və ya pla-

tin izolə edilmiş məftil şəkilli hazırlanır. Karkası mexa-

niki zədələnmələrdən və aqressiv mühitin təsirindən

mühafizə etmək üçün onu mühafizə qapağının içəri-

sində yerləşdirirlər. Müqavimət termoçeviricilərin tex-

niki verilənləri aşağıdakı cədvəldə göstərilmişdir.

131

Cədvəl 3.1

Müqavimət termoçeviricilərin əsas parametrləri

Çeviricinin

tipi

0°C-də no-

minal müqa-

viməti, Om

Nominal statik

xarakteristikanın

şərti işarəsi

Ölçüləcək

temperaturlar,

0°C

TCП (platın)

1

10

50

100

500

1 П

10 П

50 П

100 П

500 П

0...+1100

-220...+1000

-260...+1000

-260...+1000

-260...+1000

TCM (mis)

10

50

100

10 M

50 M

100 M

-50...+200

-50...+200

-200...+200

“ЭPA-M” temperatur tənzimləyicisi-temperatu-

run ölçülməsi və tənzimlənməsi qurğusudur. Tempe-

ratur vericisi kimi müqavimət termoçeviricisi istifadə

edilir. Termotənzimləyici üç əsas hissədən: körpü ölçü

sxemindən fazaya həssas gücləndiricidən və qidalanma

bolokundan ibarətdir (şəkil 10).

Ölçü sxemi bir qoluna RK müqavimət termoçe-

virici qoşulmuş bir qat müqavimətlər körpüsündən təş-

kil olunmuşdur. Körpü o vaxt tarazlaşır ki, əgər cihaza

tənzimləyici və ya temperatur siqnalozatoru kimi isti-

fadə edilsin.

Əgər reoxordun lövhəsində temperatura müqavi-

mət termotənzimləyicinin yerləşdiyi yerin temperatu-

132

rundan az olarsa, onda körpünün müvazinəti pozulur və

onun ölçmə diaqonalında qeyri balans gərginliyi əmələ

gəlir. Bu gərginlik VL1 və VL2 lampalardan ibarət

olan üç kaskadlı gücləndiricinin girişinə verilir. Güc-

ləndiricinin dördüncü kaskadı fazaya həssasdır.

ġəkil 10. “ЭPA-M” temperatur tənzimləyicisinin

prinsipial elektrik sxemi

O, VL2 lampasının ikinci yarım hissəsinə yığılır

və T transformatorunun ayrıca dolağından dəyişən

cərəyanla qidalandırılır. Fazaya həssas kaskadın anod

dövrəsinə K çıxış relesinin dolağı qoşulur. Əgər

körpünün qeyri-balans gərginliyi fazaca qidalanma

133

gərginliyinin fazasının yarım periodu ilə üt-üstə

düşərsə, lampa açıq olur və ondan K çıxış relesinin

işləməsinə səbəb ola bilən cərəyan axır. Relenin

kontaktları icra mexanizmini (məsələn, elektromaqnit

işə buraxıcısı) o vaxta qədər qoşulu saxlayır ki,

obyektin temperaturu lazım olan qədərə çatsın.

Temperatura lazım olan qiymətə çatdıqda körpü

tarazlaşır, qeyri balans gərginliyi sıfırdan keçərək fa-

zanı dəyişdirir, lampanın anod dövrəsinin cərəyanı K

çıxış relesinin işdən çıxarma cərəyanından kiçik olur və

o, icra mexanizmini dövrədən açır. Bununla yaşıl siqnal

lampası sönür və qırmızı lampa yanmağa başlayır.

“ЭPA-M” cihazının əsas xətası və qeyri həssaslıq zona-

sı onun tənzimlənmə lövhəsinin 1,5 %-dən çox olmur.

Çıxış relesinin kontaktının qırma gücü 500 V.A-dir.

Termotənzimləyicilər mis müqavimət termoçevi-

ricilərlə komplektləşdirilir.

TЭ; T-419 və PT-2 seriyalı temperatur releləri

analoji quruluşa və eyni işləmə prinsipinə malikdirlər.

Bunlarda temperatur vericisi olaraq mis və ya platin

müqavimət termoçeviricilər tətbiq edilir.

Yarımkeçirici müqavimət termoçeviricilər

ПTP-2; ПTP-3 və ПTP-П termotənzimləyicilərdə tem-

peratur vericisi kimi tətbiq edilir. Bunlar heyvandarlıq,

quşçuluq binalarında, istilikxanalarda və s. yerlərdə

temperaturu aWomatik tənzimləmək üçün tətbiq edilir-

134

lər. ПTP seriyalı termotənzimləyicilərin modifikasiyası

aşağıdakı cədvəldə verilmişdir.

Cədvəl 3.2

ПTP seriyalı termotənzimləyicilərin modifikasiyası

Temperaturun tən-

zimlənmə diapa-

zonu, °C ПTP-2 ПTP-3 ПTP-П

-30-dan -5-ə qədər ПTP-2-02 ПTP-3-02 ПTP-П-02

-10-dan-15-ə qədər ПTP-2-03 ПTP-3-03 ПTP-П-03

5-dən 35-ə qədər ПTP-2-04 ПTP-3-04 ПTP-П-04

30-dan 60-a qədər ПTP-2-05 ПTP-3-05 ПTP-П-05

50-dən 100-ə qədər ПTP-2-06 ПTP-3-06 ПTP-П-06

3.6.Termoelektrik çeviricilər (termocütlər)

Termocütlər vasitəsilə temperaturun ölçülməsi

termoelektrik effektə əsaslanmışdır. Dövrədə müxtəlif

keçiricilərdən təşkil olunmuş nöqtələrin müxtəlif bir-

ləşmə yerində (lehimləmə) termo e.h.q. yaranır, hansı

ki, qiyməti lehimlərin temperaturunun müxtəlifliyindən

asılı olur. Termoelektrik çevirici (termocüt) olaraq iki

müxtəlif cinsli metallik keçiricilərdən-termoelektrod-

lardan ibarət lehim başa düşülür (şəkil 11). Termocütün

1 sonu temperaturu ölçülən obyektdə birləşdirilmiş işçi

və ya “qaynar” lehim adlanır. Termocütün 2 sərbəst

üçü işçi və ya “soyuq” lehim adlanır. 2 termocütün sər-

bəst və ya “soyuq” ucları ölçü cihazlarına (millivolt-

135

metr və ya potensiometr) qoşulur. Termocütün dövrə-

sinə üçüncü keçiricinin (cihazın dolağı) qoşulmasının

onun termoe.h.q.-nə təsir göstərmir.

ġəkil 11. Termoelektrik termometr (termocüt)

Termocütləri sərbəst uclarının temperaturu 0ºC

olduqda dərəcələyirlər. Əgər ölçmə prosesi zamanı sər-

bəst ucların temperaturu dərəcələnmişdən fərqlənərsə,

onda düzəliş etmək tələb olunur. Termocütün dərəcə-

lənmə əyrisi düzxətli olarsa, onda düzəliş əmsalı sər-

bəst ucların temperaturuna bərabər olmalıdır:

𝜃 = 𝜃𝑐𝑖𝑕 + 𝜃𝑜

burada: 𝜃𝑐𝑖𝑕 -ölçü cihazının göstərdiyi temperatura, ºC;

𝜃𝑜 -termocütün sərbəst uclarının temperaturu, ºC.

Əgər termocütün dərəcələnmiş əyrisi düz xətli-

dən fərqlənərsə, onda ölçülən temperaturu aşağıdakı ki-

mi tapılır: əvvəlcə sərbəst ucların müvafiq temperatu-

runa, 𝜃𝑜 müvafiq olan E termoe.h.q.-ni (𝜃𝑜 ; 0) dərəcə-

lənmə əyrisi üzrə təyin edirlər. Sonra onun qiymətini E

136

termoe.h.q.-nin ölçülmüş qiymətinə əlavə edirlər. Dərə-

cələnmə əyrisindən istifadə edərək və E termoe.h.q.-nin

nəticə üzrə ölçülən temperaturu 𝜃 təyin edirlər.

Millimetrin göstərişinə termocütün sərbəst ucla-

rının təsirini kompensasiya etmək üçün termostatlar və

ya KT-54 tipli xüsusi qutulardan istifadə olunur. Elek-

trik qızdırıcılı və termotənzimləyici ilə təchiz olunmuş

avomatik termostatlarda əvvəlcədən ətraf mühitin tem-

peratur sabiti 50ºC miqdarında saxlanılır.

KT-54 kompensasiya qutusu (şəkil 12) böyük

temperatur əmsalına malik olan üç 𝑅1; 𝑅2 𝑣ə𝑅3 çiyini

manqandan, biri isə nikel və ya misdən hazırlanmış

qeyri müvazinət ölçü körpü sxemi ilə yığılmışdır

(Şəkil 13)

ġəkil 12. Termocütün sərbəst uclarının

temperaturunun düzəliĢi

𝜃/°𝐶

𝑬

𝒎𝑽

137

ġəkil 13. Termocütün sərbəst ucları üçün

kompensasion qutulu termoelektrik termometrin sxemi

Qutunun içərisində temperatura 20ºC-yə bərabər

olduqda körpü müvazinət vəziyyətində olur, A və B

nöqtələrinin potensialları bərabərləşir. Bu halda kom-

pensasion qutusu termocüt tərəfindən yaradılan termo

e.h.q.-nin qiymətinə təsir etmir. Temperatura 20ºC-dən

fərqlənərsə, R4 müqavimətinin dəyişməsi ilə körpünün

müvazinəti pozulur, A və B nöqtələri arasında poten-

siallar fərqi əmələ gəlir. Nəticədə millivoltmetrin göstə-

rişi termocütün sərbəst uclarının temperaturunun dəyiş-

məsindən asılı olmayacaqdır. Termoelektrik çeviricilə-

rin əsas xarakteristikaları aşağıdakı cədvəldə verilmiş-

dir.

EK

-4V

PV

138

Termoelektrik çeviricilərinin əsas parametrləri

Cədvəl 3.3 Ç

evir

icin

in t

ipi

Nom

inal

sta

tist

ik x

arak

te-

rist

ikan

ın ş

ərti

işa

rələ

ri

Termoelektrodların

materialı

Uzu

n m

üdd

ət t

ətbiq

edil

-

dik

də

ölç

ülə

n t

emper

a-

turl

arın

dia

paz

onu,

ºC

Qıs

a m

üddət

li t

ətbiq

edil

-

məd

ə m

aksi

mal

tem

pe-

ratu

ra, ºC

Müsbət Mənfi

TBP

BP(A)-1

BP(A)-2

BP(A)-3

Volfromo-

zoniy (5%

zeniy)

Volfromo-

zoniy (20%

zeniy)

0...+2200

0...+1800

0...+1800

+2500

+2500

+2500

TПP ПP(B) Plotinorodiy

(30% rodiy)

Plotinorodiy

(6% rodiy) +300...+1600 +1800

TПП ПП(S) Plotinorodiy

(10% rodiy)

Plotin

0...+1300 +1600

TXA XA(K) Xromel Alyumel -200...+1000 +1300

TXK XK(L) Xromel Kopel -200...+600 +800

TMK MK(M) Mis Kopel -200...+100 +100

Termocütlərin başlığını termostat və ya kompen-

sasiya edici qutu ilə xüsusi məftillərlə birləşdirirlər.

Məftillərin materialı elə seçilir ki, cütü temperatura

0...10ºC olduqda onların termoelektrik tərkibi həmin

statik xarakteristikaya malik olan termocütünkü ilə eyni

olsun. XK(L) və MK(M) termocütləri üçün elə kom-

pensasion məftil material tətbiq edilir ki, o müvafiq

termocüt elektrodla eyni olsun; XA(K) termocütü üçün

139

misdən və ya konstantandan; ПП(S) termocütü üçün

mis və TП ərintisi üçün (99,4 % mis və 0,6% nikel)

məftil götürülür. Termostat və ya kompensasiya qu-

tusunu ölçü cihazı ilə adi naqillər istifadə olunur.

Kiçik temperaturları ölçmək üçün bir neçə ter-

mocütləri ardıcıl birləşdirirlər (şəkil 14, a). Bu halda

termoe.h.q.-lərin cəmi bir ədəd termocütün termoe.h.q.

bərabər olur.

ġəkil 14. Termocütlərin birləĢmə sxemləri

Əgər iki nöqtənin temperaturlar fərqini ölçmək

lazım gələrsə, onda termocütləri birini digərinə qarşı

qoymaq lazımdır (şəkil 14, b). Belə termocütlərə dife-

rensial termocütlər deyilir. Diferensial termocüt tərə-

b

v

140

findən yaradılan termoe.h.q. sərbəst ucların temperatu-

rundan asılı olmur.

Termocütlərin paralel birləşdirilməsi (şəkil 14, v)

obyektin temperaturunun onun bir neçə nöqtələrində

orta qiymətini təyin etmək üçün tətbiq edilir. Termo-

elektrik çeviricili ölçü cihazlarını göstərici özü yazan

və elektron millivoltmetrlərində və elektron potensio-

metrlərində tətbiq edirlər.

141

LABORATORĠYA ĠġĠ №1

Suyun xüsusi müqavimətinin təyin edilməsi

ĠĢin məqsədi:

1.Elektrodlu su qızdırıcılarının konstruksiyalarının və

işləmə prinsiplərini öyrənməli

2.Onların texniki verilənləri ilə tanış olmalı və elektrik

təhlükəsizliyi şərtlərini tədqiq etməli

ĠĢin proqramı:

1.Su qızdırıcılarının konstruksiyası və işləmə

prinsiplərini öyrənməli və onların eskizləri tərtib olun-

ma üsullarını göstərməli.

2.Suyun xüsusi müqavimətinin qızma tempera-

turundan asılılığını tətbiq etməli.

3.Elektrodlu su qızdırıcılarının elektrik təhlükə-

sizliyi şərtlərini tədqiq etməli.

4.Təcrübə və hesabatdan alınan qiymətlərə əsa-

sən 𝑃 = 𝑓(𝑡) və 𝜌 = 𝑓(𝑡) qurmalı.

Ümumi məlumat:

Suyun ümumi müqavimətini təyin etmək üçün ən

sadə və dəqiq onun bilavasitə ölçülməsidir. Bunun

üçün 1 nömrəli şəkildə göstərilmiş sxemdən istifadə et-

məli: 1.Silindrik elektrod (2), bərkidilmiş izolyator (1)

özül, (3) metallik silindr (4) termometr.

142

ġəkil 15 .Suyun xüsusi müqavimətini təyin etmək

üçün lazım olan cihazın sxemi

Bu qurğu dəyişən cərəyan şəbəkəsinə gərginliyi

127 və ya 220 V olan dəyişən cərəyan şəbəkəsinə

qoşulur. Hesabatdan alınan qiymətləri aşağıdakı 1 №-li

cədvəl 1-ə yazmalı.

Cədvəl 1

S/s Gərginlik,

U, V

Güc,

P; W

Cərəyan

I; A

Tempera-

tura, t; ºC

Suyun xüsusi

müqaviməti,

𝜌; 𝑂𝑚. 𝑚

1 10

2 20

3 30

4 40

5 50

6 60

7 70

8 80

9 90

10 100

220 V

PA

PV

143

Həmin qabda su 𝑡𝛿 ÷ 𝑡𝑞𝑎𝑦 qədər cərəyanla qız-

dırılır, suyu qabda yaxşı qarışdırmaq tələb olunur.

Cihazların göstərişini hər 10º-dən bir yazmaq

məsləhət görülür. Elektrodun 𝑑𝑒𝑙 diametrini və qabın

𝑑𝑞𝑎𝑏 .1 bilərək elektrodun L uzunluğu məlum olduqda

aşağıdakı formuldan istifadə edərək suyun xüsusi mü-

qavimətini təyin etmək olar:

𝑅 =𝑈

𝐼= 𝜌 ∙ ℓ𝑛

𝑑𝑞𝑎𝑏 .

𝑑𝑒𝑙: 2П𝐿

Buradan

𝜌 =𝑈

𝐼∙

2П𝐿

ℓ𝑛𝑑𝑞𝑎𝑏 .

𝑑𝑒𝑙

∙ 𝑅𝐶

burada C-həndəsi əmsaldır və aşağıdakı formula ilə tə-

yin olunur.

𝐶 =2П𝐿

ℓ𝑛𝑑𝑞𝑎𝑏 .

𝑑𝑒𝑙

Qabda suyun xüsusi müqaviməti dəyişir. İstismar

zamanı qərarlaşmış temperaturda suda həll olunmuş

duz qarışıqlarının buxarlanması ilə yenə də suyun xü-

susi müqaviməti dəyişir.

Bundan başqa elektrodlar arasındakı müqavimət

elementlər üzərinə toplanmış ərp nəticəsində dəyişir.

Buna görə də elektrodları sistematik olaraq ərpdən tə-

mizləmək lazım gəlir (ayda bir dəfə olmaqla).

144

Suda buxarın olması onun müqavimətini artırır.

Bunun təsiri qazında olan təzyiqlə və cərəyanın sıxlı-

ğından asılı (olaraq) olan buxar əmələ gəlmənin inten-

sivliyi ilə təyin edilir. Aşağıdakı şəkildə göstərilmiş əy-

ridə buxarın ümumi müqavimətə təsiri nəzərə alın-

malıdır:

𝛽 = 𝑓 𝑗 = 𝑎 ∙ 𝑒𝑘 .𝑗

𝑗 =𝐼

𝑆, 𝐴/𝑠𝑚2

burada j-elektrodlarda cərəyan sıxlığıdır, Om.m

burada I-elektrodlardan axan cərəyan, A-lə;S-elektro-

dun səthinin aktiv sahəsi, 𝑠𝑚2-lə.

𝛽 =𝑅1

𝑅2

Buxar əmələgəlmə temperaturuna qədər olan

müqavimətin 𝑅1 buxar əmələgəlmə zamanı 𝑅2 olan

dövrənin müqavimətinə olan nisbətidir.

P, W

0

𝜌, Om.m

t, °C

145

ġəkil 16.Suyun xüsusi müqavimətinin gücün

temperaturdan asılı olma qrafikləri

burada 𝑑 -su üçün olan əmsaldır: 𝑑 = 0,925 qəbul edi-

lir; k-qazanda olan təzyiqdən asılıdır, 𝑘 = 1,5 götürülür.

𝑃 = 1,2 𝑘𝑞/𝑠𝑚2

burada e-natural loqarifmanın əmsalıdır. İstənilən tem-

peratur üçün suyun xüsusi müqaviməti aşağıdakı for-

mula ilə təyin edilir:

𝜌 =40 ∙ 𝜌20

20 + 𝑡, 𝑂𝑚. 𝑚

Suyun xüsusi müqaviməti olaraq 𝑡 = 20°𝐶 tem-

peratura və en kəsiyi 1 𝑠𝑚2, uzunluğu 1 sm olan maye

sütunun keçiriciliyi qəbul edilmişdir.


Elektrik qızdırıcı elementlərin tədqiqi

ĠĢin məqsədi:

1.Qızdırıcı elementin temperaturunun onun konstruk-

siyasından və soyuma şəraitindən asılı olmasını təd-

qiq etməli;

2.Quraşdırma və mühitin əmsalını təyin etməli.

ĠĢin proqramı:

146

1.Qızdırıcı elementlərin temperaturunun cərəyan-

dan asılı olaraq əhatə edən mühitin temperaturundan

artıq olma əyrilərini qurmalı: 𝜃 = 𝑓(𝐼)

2.Quraşdırma əmsallarını təyin etməli.

3.𝐼 = 𝑐𝑜𝑛𝑠𝑡 halı üçün qızdırıcı elementlərin za-

mandan asılı olaraq temperatur artımının əyrilərini

qurmalı: 𝜃 = 𝑓 𝜏 .

4.Qızmanın zaman sabitini təyin etməli.

İşi yerinə yetirmək üçün düz və spiral şəkilli

məftillərdən istifadə etməli.

ĠĢin yerinə yetirilməsi:

1.𝜃 = 𝑓 𝐼 asılılığını tədqiq etmək üçün qızdırıcı

elementlər növbə ilə aşağıdakı sxemdə göstərildiyi

kimi şəbəkəyə qoşulur.

Avtotransformator vasitəsilə cərəyanın qiyməti

dəyişdirilir və hər dəfə qızdırıcının temperaturunu qeyd

edirlər.

Qızdırıcı elementin səthinin temperaturunu mis-

konstantandan hazırlanmış termocüt vasitəsilə ölçürlər.

Termocüt qızdırıcı elementin orta hissəsinə lehimlən-

mişdir.

Təcrübənin nəticələrini aşağıdakı cədvəl 1-ə

yazmalı

Cədvəl 2

№ I; A 𝜃𝑞 .𝑑 .𝑚 .; °𝐶 𝜃𝑞 .𝑠.𝑚 .; °𝐶 𝐾𝑞 .𝑚 . 𝐾𝑞 .𝑚 .𝑜𝑟𝑡𝑎

1

147

2

3

4

5

Spiral məftilin quraşdırma əmsalı aşağıdakı düs-

turla təyin edilir:

𝐾𝑞 .𝑆. =𝜃𝑞 .𝑞 .

𝜃𝑞 .𝑚 .

burada:𝜃𝑞 .𝑞 .-müvafiq olaraq düz və spiral şəkilli qızdı-

rıcının qərarlaşmış qızmasıdır; 𝐾𝑞 .𝑆. -əmsalını müxtəlif

cərəyanlar üçün hesablayırlar, sonra isə onun orta qiy-

mətini 𝐾𝑞 .𝑚 .𝑜𝑟𝑡𝑎 -təyin edirlər. Sonra isə 𝜃𝑞 .𝑚 . = 𝑓(𝐼)

və 𝜃𝑞 .𝑠. = 𝑓(𝐼) asılılıqlarını qururlar.

ġəkil 17.Qızdırıcı elementlərin tədqiq edilməsi sxemi

2.𝐼 = 𝑐𝑜𝑛𝑠𝑡 halı üçün, 𝜃 = 𝑓 𝜏 əyrisini qurmaq

üçün elə cərəyan seçilməlidir ki, qərarlaşmış tem-

peratur 200...250°C qiymətində olsun.

LATR

~220 𝑉

P

PA

P

PA

QF TV

R

148

Qızdırıcının cərəyanı sabit olduqda onun tempe-

raturunun qiymətini hər 5 saniyədən bir yazırlar.

Cədvəl 4.3

𝜏, 𝑠𝑎𝑛 0 5 10 15 20 25 30 35

𝜃𝑞 .𝑚 .°C 0

𝜃𝑞 .𝑠.°C

Təcrübədən və hesabatdan alınan qiymətlərə əsa-

sən aşağıdakı asılılıqları qurmalı:

𝜃𝑞 .𝑞 . = 𝑓(𝐼) və 𝜃𝑞 .𝑠. = 𝑓(𝐼)

𝜃𝑚 . = 𝑓(𝜏) və 𝜃𝑠. = 𝑓(𝜏)üçün:

𝜃𝑞 .𝑠.°C

I; A

𝜃𝑠.°C

𝜏; A

149

ġəkil 18


Üçfazalı elektrodlu su qızdırıcısının tədqiqi

ĠĢin məqsədi:Elektrodlu su qızdırıcısının quru-

luşu və işini öyrənməli.

ĠĢin proqramı:

1.Elektrodlu su qızdırıcısının quruluşu və iş prin-

sipi ilə tanış olmalı.

2.Gücün və xüsusi müqavimətin suyun tempe-

raturundan asılı olmasını təyin etməli.

3.Su qızdırıcısı işləyərkən gərginliyin bir, iki və

üç fazalı gövdəyə toxunmasının qiymətini təyin etməli.

ĠĢin yerinə yetirilməsi:

1.Su qızdırıcısının gövdəyə qoşulma sxemini

yığmalı.

2.Elektrodlar arasındakı məsafəni təyin etməli

3.Su qızdırıcısının çəninə su tökməli

4.Sxemi şəbəkəyə qoşmalı və suyu 90°C tempe-

ratura qədər qızdırmalı. Qızma prosesi zamanı suyun

temperaturunun dəyişməsini hər 10°C-dən bir yazmalı.

Ölçmədən alınan qiymətləri cədvələ yazmalı.

5.Su qızdırıcısının məhsuldarlığını, orta gücünü,

f.i.ə.-nı və elektrik enerjisinin xüsusi sərfiyyatını təyin

etməli.

150

ġəkil 19. Üç fazalı elektrodlu elektrik su qızdırıcısının

dövrəyə qoĢulma sxemi

QF-avtomat açar; KM-maqnit iĢə buraxıcısı və onun

elementləri; EK-elektrik su qızdırıcısı, SB1 və SB2-iĢə salma

və dayandırma düymələri.

KM

QF

EK

P𝐴1 P𝐴2 P𝐴3

PV

S𝐵1 S𝐵2

KM

KM

151

Cədvəl 4

S/s V L t° I1 I2 I3 Ior U P R 𝜌

L sm dər A A A A V W Om Om.sm

1 10

2 20

3 30

4 40

5 50

6 60

7 70

8 80

9 90

10 100

Cədvəl 5

Qoşulmuş fazalar

sayı

Şəbəkənin

gərginliyi, V

Toxunma

gərginliyi, V

1

2

3

Lövhələrin hündürlüyü, h= 4 sm

Lövhələrin eni b=4,5 sm

𝑆 = 𝑏 ∙ 𝑕; 𝑠𝑚2

Hesabat düsturları

Orta cərəyan:

𝐼𝑜𝑟𝑡 =𝐼1 + 𝐼2 + 𝐼3

3, 𝐴

152

Güc:𝑃 = 3 ∙ 𝐼𝑜𝑟𝑡 , 𝑉𝑡

Müqavimət:

𝑅 = 3 ∙ 𝑈

𝐼𝑜𝑟𝑡, 𝑂𝑚

Xüsusi müqavimət:

𝜌 =𝑅 ∙ 𝑆

ℓ, 𝑂𝑚. 𝑠𝑚

Məhsuldarlıq:

𝑞 =𝑉 ∙ 60

𝑡

Orta güc:

𝑃𝑜𝑟𝑡 =𝑃𝑏𝑎ş + 𝑃𝑠𝑜𝑛

2

Asılılıqları qurmalı:

153

ġəkil 20 Üç fazalı elektrodlu su qızdırıcısının ümumi

cərəyanının, gücünün və xüsusi müqavimətinin

temperaturdan asılı olma qrafikləri


Elementli su qızdırıcısının tədqiqi

ĠĢin məqsədi:

1.Elementli su qızdırıcısının iş prinsipini və

konstruksiyasını öyrənməli və qızdırıcı prosesin idarə

olunma sxemi ilə tanış olmalı.

2.Elementli su qızdırıcısının texniki verilənlə-

rinin hesabatını çıxarmalı və onun işinin tədqiq.

ĠĢin proqramı:

1. iş prinsipini və konstruksiyasını öyrənməli və

eskizini çəkməli.

2. Elementli su qızdırıcı elementlərini üçbucaq

və ya ulduz birləşdirdikdə texniki xarakteristikasını

təyin etməli.

3.Avtomatik idarə sxemini təyin etməli.

Elementli su qızdırıcısının konstruksiyası və işin yerinə

yetirilməsi metodikası: Element qızdırıcısında suyun

qızması, qızdırıcı elementin səthindən ayrılan istiliyin

hesabına baş verir.

Kənd təsərrüfatı istehsalatı təcrübəsində ən geniş

yayılmış qızdırıcı boru şəklində olan qızdırıcı element-

154

lərdir. Boru şəkilli element qızdırıcıları metallik boru-

dan və onun içərisində yerləşən qızdırıcı spiraldan:

manqan oksidindən, kvars torundan və kömüründən

ibarətdir.

Nixrom məftilinin müqaviməti suyun qızması ilə

praktiki olaraq artır. Qızdırıcının gücü qızdırma müd-

dətində sabit qalır. Tətbiq olunan element su qızdırıcısı

metallik elementli üç qızdırıcı elementdən ibarətdir.

Elektrik idarə sxemi istənilən temperaturda su

qızdırıcısının açılmasını təmin edir.

Elementli qızdırıcısının iş rejimi suyun qızma

temperaturu 80ºC qızdırılana kimi tədqiq edilir.

Baka su doldurulur, onun temperaturu ölçülür və

həcmi təyin olunur. Birinci dəfə sxem ulduz birləşdi-ri-

lir. Suyun qızdırılması zamanı hər 10ºC temperaturdan

bir termometri, ampermetrin göstərişləri qeyd olunur.

Təcrübənin nəticələri 1 №-li cədvələ qeyd olunur.

Cədvəl 6

Təcrübənin nəticələri Hesabat qiymətləri

U I t;

ºC 𝜏 𝜐

P,

W

L,

saat

A;

kW.s 𝜂 𝜌𝑠

155

ġəkil 21.Elementli su qızdırıcısının idarəetmə sxemi

KM

QF

EK

𝜌, Om.m

t, °C

P, W

0

SB1 SB2 KV SK

KV

KV2

KV1

HL

KM

PV PA

156

ġəkil 22.Elementli su qızdırıcısının gücünün və xüsusi

müqavimətinin temperaturdan asılı olma qrafikləri


TC-1 tipli qaynaq transformatorunun tədqiqi

ĠĢin məqsədi:

1.TC-1 transformatorun quruluşu və işi ilə tanış olmalı.

2.Qaynaq aparatını dövrəyə ölçü cihazları qoşmaqla

birləşdirməli.

3.Qaynaq aparatının daxili xarakteristikasını çıxarmalı.

4.Hər pillədə qaynaq transformatorunun tənzimləmə

sərhəddini qoymalı.

ĠĢin göstəriĢləri:

Traktorun və başqa kənd təsərrüfatı maşınlarının

təmiri üçün qaynaq transformatorundan istifadə edilir

və qaynaq ilə təmir işləri aparılır. Daxili xarakteristi-

kasını qurmaq üçün işçi cərəyanla qısa qapanma cərə-

yanını bilmək lazımdır.

1,25 <𝐼𝑘𝐼𝑝

< 2

Qaynaq transformatoru 4 pillədə nizamlanılır.

П𝑃% = 20% 𝑣ə𝐼𝑛 = 160 𝐴 nominal qaynaq cərəyanı olduqda:

1-ci pillədə 1-ci tərəf gərginliyi 380 V;

2-ci pillədə gərginlik 75 V olur.

Boş işlənmə gərginliyi:𝑈𝑏 .𝑖 . = 67 ÷ 20 𝑉

157

Cədvəl 7

Göstəricilər Ölçü

vahidi

Hissədə

I II III

1-ci tərəf gərginliyi V 380 380 380

Yüksüz işlənmə gərginliyi V 65 70 65

İş rejimi, ПP % % 20 20 30

II nominal gərginlik V 25 25 25

Qaynaq cərəyanı A 180 160 145

Gücü kW 4,5 4,0 3,63

Bağlama gücü kW 6,2 5,6 4,8

f.i.ə.-lı - 72 71 75

𝑐𝑜𝑠𝜑 - 0,5 0,46 0,47

Transformatorun çəkisi kq 35 35 34

1-ci tərəf dolağın en kəsiyi 𝑚𝑚2 4 4 4

2-ci tərəf dolağın en kəsiyi 𝑚𝑚2 16 16 16

Qövsün volt-amper xarakteristikasının qurulması

𝐼𝑞 ;𝐴 0 10 20 50 100 200 300 400 500

𝑈𝑞 ;𝑉

Qövsün struktur V∙ 𝐴, xarakteristikası

𝐼𝑞;𝐴,

𝑈𝑞 ;𝑉,

70

60

50

30

40

20

10 102 103 104

158

ġəkil 23.TC-1 tipli qaynaq transformatorunun

idarəetmə sxemi

S

PA

PV

K

1

PV

PA

QF

4 9 5 2

159


“ЭПB-2A” tipli su qızdırıcısının öyrənilməsi

və tədqiqi

ĠĢin məqsədi:

1.Su qızdırıcısının quruluşunu öyrənməli və iş

prinsipini, elektrik sxemini çəkməli. Su qızdırıcısının

şəbəkəyə qoşulması və açılmasını, isti suyun alınması-

nın tənzimlənməsini, istismar qaydalarını və təhlükə-

sizlik texnikasını öyrənməli.

2.Su qızdırıcının işlənməsini tədqiq etməli və

onun xarakteristikasını çıxarmalı.

3.Su qızdırıcının prinsipial elektrik sxemini çək-

məli.

4.TP-200 tipli temperatur relesinin köməyi ilə

suyu qızdırarkən sxemin işini öyrənməli.

5.Elektrik su qızdırıcısının texniki xarakteristi-

kaını yazmalı.

Ümumi məlumat: “ЭПB-2A” tipli su qızdırıcısı

içərisində boruşəkilli qızdırıcı elementlər 2(TЭH) olan

silindr formalı qabdan-gövdədən 1 ibarətdir.

Qızdırıcı aşağıdakı hissələrdən: 3-qoruyucu kla-

panından təzyiq 2 ∙ 105 𝑃𝑎 olduqda işləyə bilən, qapa-

ğın 5 altında yerləşdirilmiş və suyun temperaturu 95ºC-

dən yuxarı qalxdıqda qızdırıcı elementləri yanmadan

160

mühafizə edə bilmək üçün onları şəbəkədən aça bilən 4

temperatur relesindən ibarətdir (şək.1):

ġəkil 24. “ЭПB-2A” tipli su qızdırıcısının quruluĢu

ĠĢləmə prinsipi:

“SB-1” düyməsini basdıqda şəbəkə gərginliyi

maqnit buraxıcısının dövrəsinə aşağıdakı kimi daxil

olur (şək.24)

𝑆𝐵1 − 𝑆𝐵2 − 𝑇𝑅 − 𝐾𝑀

Bu vaxt maqnit buraxıcısının dolağının dövrəsi

qapanmış olur və elektrik su qızdırıcısı şəbəkəyə qoşu-

lur. Elektrik su qıdırıcısı dövrədən açmaq üçün “SV2”

düyməsi basılmalıdır.

A-görünüşü

4𝑜𝑡𝑏 ∅11

161

Suyun temperaturu nəzərdə tutulduğundan artıq

olduqda TP-200 tipli temperatur relesinin kontaktları

açılır və elektrik su qızdırıcısı şəbəkədən açılmış olur.

ġəkil 25.“ЭПB-2A” tipli su qızdırıcısının prinsipial sxemi

Yuxarıdakı sxemdən başqa .“ЭПB-2A” tipli su

qızdırıcısının müasir idarə sxemi də vardır (şək.25)

A B C N

QF

PV

PA1 PA2 PA3

C1 C2 C3

PW

EK

SB2

SB1

1 KM

1 KM

TR

PV

162

ġək.26.“ЭПB-2A” tipli su qızdırıcısının

müasir elektrik sxemi

KM-1 𝐾1 − qızdırıcı elementləri qoşmaq üçün

maqnit buraxıcısı; E- I-I; E I-2 termorelenin kontaktla-

rı; TV –gərginliyi 220/24 V olan alçaldıcı transfor-

mator; V1-tranzistor; VD1 və VD2-diodlar; KV-aralıq

relesi; 𝑅1; 𝑅2 −rezistorlar və ya müqavimətlər.

Avtomatlaşma sxemi suyun temperaturunun su

qızdırıcısının çıxışında 2 mövqeli tənzimləməyə imkan

VD1

V

VD2

TV

𝐾𝑀2 𝐾𝑀1

𝑅2

𝑅1

~220 𝑉

C

E1-2

E1-1

VT

163

verir. W yarımkeçirici tranzistoru 60ºC temperaturaya

sazlanmış, E I-I termorelesinin kontaktının qapanması

ilə işləyir. Bununlada K2 aralıq relesi işləyərək öz

kontaktı vasitəsilə qızdırıcı elementlərin KM maqnit

buraxıcısının dolağını dövrəyə qoşur.

Suyun sərfiyyatını ölçmək üçün bölüklü qabaq-

dan v saniyə ölçəndən istifadə etməli.

ĠĢləmə ardıcıllığı: Su qızdırıcısının aşağı ituseri

soyuq su daxil olmaq üçün yuxarı ituseri isə qızdırılmış

suyun xaric edilməsi üçün nəzərdə tutulmuşdur.

Elektrik su qızdırıcını elektrik şəbəkəsinə qoş-

duqdan sonra suyun girişində olan ventili (kranı) açmaq

lazımdır. Yuxarı ituserdən su çıxdıqda SB1 basmaq la-

zımdır. Suyun temperaturunun tənzimlənməsi girişdə

qoyulmuş ventilin açılması mümkündür. Temperatur

relesinin tələb olunan temperatura sazlamaq üçün aşa-

ğıdakı ardıcıllıqlar yerinə yetirilməlidir:

a)qapağı açmalı;

b)3 ədəd tənzimləyici vinti boşalmalı;

v)elektrik su qızdırıcısında suyun temperaturunu

tələb olunan qiymətə qədər qaldıraraq onun tempera-

turunu termometr vasitəsilə ölçməli.

q)verilən temperaturda tənzimləyici ventilin kö-

məyi ilə relenin işlənməsini təmin etməli. Tənzimləyici

vinti saat əqrəbi istiqamətində fırlatdıqda temperatura

164

azalır, əks halda isə artır; tənzimlənmə qurtardıqdan

sonra qapağı bağlamalı. Elektrik su qızdırıcısının

elektrik quraşdırma sxemi ilə tanış olmalı:

ġəkil 27. Su qızdırıcısının elektrik quraĢdırma sxemi

Qızdırıcı elementləri şəbəkəyə qoşmazdan əvvəl,

ventil vasitəsilə suyun nominal sərfi əldə edilir, üç ge-

dişli kran vasitəsilə isə qızdırıcının çıxışında su kana-

lizasiyaya axıdılır.

Qızdırıcı elementlər dövrəyə qoşulduqdan 5 də-

qiqə suyu ölçülü qaba boşaldırlar. Bununla da şəbəkə

gərginliyini tələbat cərəyanını, qızdırıcının girişində və

çıxışında suyun temperaturunu və ölçülü qabın dolma

vaxtını qeyd edirlər. Ölçü qabı dolduqdan sonra su

N A B C

SB2

C1 C2 C3

1 2 3

EK

1KM

TR

1KM

SB1

165

qızdırıcıdan yenə də boşaldılır, suyun sərfi ventil va-

sitəsilə artırılır və proses təkrar olunur. Təcrübəni müx-

təlif məhsuldarlıqda 4÷ 5 dəfə təkrar etməli.

Su qızdırıcının tələbat gücü aşağıdakı kimi təyin

olunur:

𝑃 = 3 ∙ 𝑈 ∙ 𝐼, 𝑘𝑊

burada U-şəbəkə gərginliyi, V-la;I-qızdırıcının tələbat

cərəyanı, A-lə.

Elektrik enerjisinin xüsusi sərfi:

𝐴𝑥ü𝑠 =𝑃

3600 ∙ 𝑄, 𝑘𝑊.

𝑠𝑎𝑎𝑡

𝑙𝑖𝑡𝑟.

burada Q-su qızdırıcısının məhsuldarlığı, 𝑙

𝑠𝑎𝑎𝑡.

Su qızdırıcının məhsuldarlığı aşağıdakı kimi

təyin edilir:

𝑄 =𝑉

𝑡

burada V-ölçü qabının həcmi, L;t-qabın dolma müddəti,

san.

Təcrübədən alınan nəticələri cədvəl 1-də yazmalı.

Cədvəl 7

Təcrübə qiymətləri Hesabat qiymətləri

№ U,

V

I

A 𝜃𝑔𝑖𝑟

ºC

𝜃çı𝑥

ºC

t

ºC 𝑃1

kW ∆𝜃 ºC

Q

𝑙/𝑠

𝐴𝑢𝑑

kW/s. 𝑙

166

ЭПB-2A tipli elektrik su qızdırıcısının texniki

xarakteristikası:

Gücü: 𝑃 = 10,5 𝑘𝑊

Maksimal cərəyanı: 𝐼 = 16 𝐴

Gərginliyi: 𝑈 = 380/220 𝑉

Məhsuldarlığı:

20ºC-yə qədər:𝑄20 = 320𝑙

𝑠𝑎𝑎𝑡− 350

𝑙

𝑠𝑎𝑎𝑡

80ºC-yə qədər:𝑄80 = 90𝑙

𝑠𝑎𝑎𝑡− 100

𝑙

𝑠𝑎𝑎𝑡

Qabarit ölçüləri:

244 ∙ 170 ∙ 660 𝑚𝑚

Çəkisi:

𝐺 = 10,5 𝑘𝑞.


Elektrik kalorifer qurğusunun tədqiqi

ĠĢin məqsədi:

167

1. “CФOЦ” tipli elektrik kalorifer qurğusunun

quruluşunun, elektrik sxemini və tətbiq sahələrini öy-

rənməli.

2.Qurğunun iş rejimini tədqiq və əsas mexaniki

xarakteristikalarını əldə etməli.

Təcrübə qurğusu:

İşdə “CФOЦ” tipli elektrik kəmiyyətlərini, ha-

vanın sərfiyyatını və temperaturunu ölçmək üçün təchiz

edilmiş malik olan elektrik kalorifer qurğusu öyrəni-

lərək tədqiq edilir. Ventilyatorun yuxarı borucuğunda

vertikal hava borusu, aşağı hissəsində hava sərfiyyatını

tənzim edə bilən zaslonka (ciftə) quraşdırılmışdır. Qız-

dırıcıları həddən artıq mühafizə etmək üçün ciftənin

maksimum bağlı halında habelə sərfi nominaldan

50 %-dən aşağı düşməlidir. Hava borusunun yuxarı his-

səsində havanın temperaturu və sərfiyyatını ölçmək

üçün elektroaenometr qoyulmuşdur. Hava borusunun

çıxış hissəsində bina daxilindəki havaya nəzarət etmək

üçün temperatur vericisi bərkidilmişdir.

ĠĢin proqramı:

1.Qurğunun konstruksiyasını öyrənməli, eskiz-

lərini çəkməli. Lazım olan elektrik ölçü cihazlarını seç-

məli, sxemi yığmalı, idarə şkafının elektrik sxemini tər-

tib etməli.

2.İstilik məhsuldarlığının, havanın qızma tempe-

raturunun xüsusi elektrik enerji sərfinin və qurğunun

168

faydalı iş əmsalının kaloriferin gücündən və havanın

sərfiyyatından asılı olmasını tədqiq etməli.

3.Qurğunun elektrik idarə mühafizə və

aWomatik tənzimlənmə sxeminin iş prinsipini

öyrənməli, onun avtomatik rejimdə işləməsini tədqiq

etməli və iki mövqeli avtomatik tənzimlənmə qrafikini

qurmalı. Ölçmədən və hesabatdan alınan nəticələri

cədvəl 1-ə yazmalı.

Cədvəl 8

№ U,

V 𝑃𝑀 kW

𝑃𝑘 kW

𝑡𝐻 ºC

𝑡1 ºC

𝑡2 ºC

𝜔 m/s

L

𝑚3

/𝑠

∆𝑡 ºC

Q,

kC/s 𝛼

kW.s/ 𝑚3. 𝑠

𝜂, %

1

2

3

burada: 𝑃𝑚 𝑣ə𝑃𝑘- müvafiq olaraq elektrik mühərrikinin

və kaloriferin gücüdür, kW;𝑡𝐻 - qızdırıcıların tempe-

raturudur;𝑡1 𝑣ə𝑡2-kaloriferə daxil olan və ondan xaric

edilən havanın temperaturudur, ºC;L-hava sərfinə görə

qurğunun məhsuldarlığıdır, m3/s ;Q-qurğunun istilik

məhsuldarlığıdır, kC/saat; ∆𝑡 = 𝑡1 − 𝑡2 −hava-

nın qızma temperaturudur, ºC.

Tədqiqatın nəticələrinə əsasən:

𝑃 = 𝑓 𝑄 ; 𝑃 = 𝑓 𝑡𝐻 ; 𝑃 = 𝑓 𝑎 ; 𝑃 = 𝑓(𝜂)

və

169

𝐿 = 𝑓 𝑄 ; 𝐿 = 𝑓 𝑡𝐻 ; 𝐿 = 𝑓 𝑎 ; 𝐿 = 𝑓(𝜂)

və s. asılılıqlarını qurmalı.

ġəkil 28.Kaloriferin gücünün istilik

məhsuldarlığından və karbon qazının f.i.ə.-dan asılı olma

qrafikləri

Elektrik kaloriferinin avtomatik idarə sxemi

aşağıdakı kimidir.

P L

a)

Q b)

𝜂

ġəkil 29. Elektrik kaloriferinin avtomatik idarə sxemi


Ġnduksion qızma qurğusunun öyrənilməsi

və tədqiqi

ĠĢin məqsədi:

1.İnduksion qızma qurğusunu öyrənməli.

2.Təcrübəli və hesabat yolu ilə induktor qızdırıcı

material sisteminin əsas energetik nisbətini təyin etməli.

ĠĢin proqramı:

1.İnduksion qızma qurğusunu öyrənməli və po-

lad silindrik valı tədqiq etmək üçün elektrik sxemini

yığmalı.

2.Kondensator-transformator konturunu sazlama-

lı və C kondensatorun optimal qiymətini təyin etməli.

3.İnduktorda polad silindrik valın qızma təcrübə-

sini aparmalı və 𝑃 = 𝑓 𝑡 𝑣ə 𝜃 = 𝜑(𝑡) asılılıqlarını

qurmalı.

4.Qızdırılmış polad valda cərəyanın nüfuz etmə

∆ dərinliyini, induktorun f.i.ə. və 𝑐𝑜𝑠𝜑 qiymətlərini

hesablamalı.

5.Təcrübə qiymətlərinə əsasən qurğunun xüsusi

səthi gücünü, qızmanın sürətini 𝜐 və f.i.ə. təyin etməli.

6.Təcrübənin və hesabatın nəticələrinə görə

𝐼 = 𝑓 𝑐 ;𝑃 = 𝑓 𝑡 ; 𝜃 = 𝜑 𝑡 ; 𝑃 = 𝜓 𝜃 𝑣ə 𝜐 = 𝑓(𝜃)

qrafiki asılılıqlarını qurmalı.

172

Ümumi məlumat:

İnduksion qızma keçiricidən burulğan cərəyan-

ların buraxılması nəticəsində dəyişən maqnit sahəsində

əmələ gəlir.

Yüksək gərginlikli maqnit sahəsi induktorlarla

(induksion qızdırıcılarla) yaradılır. Silindrik hissələri

qızdırmaq üçün olan induktor hava transformatorunun

birinci dolağı, ikinci dolağı isə qızdırılan material ola

bilər.

İnduksion qızmanı metal əritmədə, hissələrin sət-

hi möhkəmləndirilməsində və deşici qızmada və daxili

gərginliyi azaltmaqda tətbiq edirlər.

İnduksion qızma qurğusunun əsas elementləri-

yüksəldilmiş və ya yüksək tezlikli generator və induk-

tordur. Tezlik 500...10.000 kHz olduqda elektromaşın

və ya tiristorlu tezlik çeviriciləri, daha böyük tezlik-

lərdə isə lampalı generatorlar tətbiq edilir.

İnduktor-qızdırılan material sisteminin əsas

energetik nisbətləri aşağıdakı düsturlarla təyin edilir:

Cərəyanın nüfuz etmə dərinliyi, m:

∆= 503 𝜌 ∙ 𝑎/𝜇𝑟 ∙ 𝑓 (1)

Halqavarı induktor üçün induksion qızmanın

f.i.ə.-nın maksimal qiyməti:

𝜂𝑚𝑎𝑘𝑠 =1

1 +𝑟𝑖

𝑟𝑎

𝜌𝑛

𝜌𝑎 ∙𝜇𝑞

(2)

173

İnduktorun güc əmsalı:

𝑐𝑜𝑠𝜑 =503 𝜌𝑎 ∙ 𝜇𝑞

2 𝑎 ∙ 𝑓 3

burada: 𝜌𝑛 və 𝜌𝑎 -müvafiq olaraq induktorun materia-

lının və qızdırılan materialın xüsusi müqaviməti,

Om.m; 𝜇𝑞 -qızdırılan materialın nisbi maqnit nüfuzluğu;

𝑟𝑖 və 𝑟𝑎 -müvafiq olaraq induktorun və silindrik qız-

dırılan cismin radiusu, m;𝑎-induktorla qızdırıcı mate-

rial arasındakı hava aralığı, m.

ĠĢin yerinə yetirilmə metodikası

İnduksion qızma üçün laboratoriya qurğusu ma-

şın tezlik çeviricisindən, alçaldıcı transformatorlardan

kondensatorlar batareyasından və induktordan

ibarətdir:

ġəkil 30. Ġnduksion qızmanı tədqiq etmək üçün

qurğunun elektrik sxemi

3N~50 𝐻𝑧, 380 𝑉

174

İnduktor üzərinə mis şin dolağı sarınmış odada-

vamlı materialdan ibarət borudur. Kondensator-trans-

formator konturunu cərəyanlar rezonansına sazlamaq

üçün induktorda termocüt olmadan polad val yerləşdi-

rirlər. Qurğunu işə qoşurlar və kondensatorlar batare-

yasının müxtəlif tutumlarında tələb edilən cərəyanları

qeyd edirlər:

Cədvəl 9

C; mkФ

I; A

Təcrübənin nəticələrinə görə 𝐼 = 𝑓(𝑐) qrafikini

qururlar və tutumun qiymətini təyin edirlər. 𝑃 = 𝑓 𝑡 ;

𝜃 = 𝜑 𝑡 ; 𝑣ə 𝜐 = 𝑓(𝜃) asılılıqlarını tədqiq etmək üçün

birinci təcrübədə olduğu kimi həmin ölçülərdə polad

valı induktora daxil edirlər. Valda termocüt bərkidilir.

Qızma zamanı bir-birinə bərabər olan vaxtda gücün,

cərəyan şiddətinin, gərginliyin, tezliyin və valın

temperaturunun qiymətlərini yazmaq tələb olunur.

Təcrübənin və hesabatın nəticələrini cədvələ

yazın.

Cədvəl10 t;

dəq

f;Hz U;V I;A P;kW 𝑃𝑜𝑟𝑡 ;

𝑘𝑊

𝜃; °𝐶 𝜐; °𝐶/𝑑ə𝑞

Valın qızma sürətini aşağıdakı düsturla təyin edirlər:

175

𝜐 = ∆𝜃/∆𝑡

burada: ∆𝑡-iki dəfəlik saymalar arasında temperaturun

∆𝑡 müddəti ərzindəki fərqdir.

Cərəyanın nüfuz etmə ∆ dərinliyini, f.i.ə. və

𝑐𝑜𝑠𝜑 (1), (2), (3) düsturlarına əsasən tapmaq olar.

𝑟𝑖 ; 𝑟𝑎 𝑣ə 𝑎 −nın qiymətlərini təcrübədə istifadə edilən

induktorun konstruktiv parametrlərinin qiymətinə əsa-

sən qəbul edirlər. İnduktorun cərəyanını PA ampermet-

rinə əsasən transformatorun T-transformasiya əmsalı

nəzərə alınmaqla təyin edirlər. Poladın nisbi maqnit nü-

fuzluğunu maqnit sahə gərginliyindən asılı olaraq qra-

fikə əsasən (şəkil 31 ) təyin edirlər.

ġəkil 31.Poladın nisbi maqnit nüfuzluğunun maqnit

sahə gərginliyindən asılılığı

176

Maqnit sahəsinin gərginliyi:

𝐻 = 𝐼 ∙ 𝑊; 𝐴/𝑚 İnduksion qızmada xüsusi səthi güc:

𝑃𝑥ü𝑠 =𝑃

𝐴; 𝑘𝑊/𝑚2

burada: P-induktor tərəfindən tələb edilən güc, kW;

A-qızdırılan valın yan səthinin sahəsi, 𝑚2.

Qurğunun faydalı iş əmsalı:

𝜂 = 𝑄𝑓/𝑝

burada: 𝑄𝑓 = 𝑐 ∙ 𝑀(𝜃𝑠 − 𝜃𝑏) - valın qızmasına gedən

enerjinin faydalı sərfi, kC; 𝑄 = 𝑃𝑜𝑟 ∙ 𝑡- təcrübə zamanı

tələb olunan enerjinin miqdarı, kC;𝑃𝑜𝑟 -induktor vasitə-

silə tələb edilən orta gücdür, kW;t-qızma müddəti,

san;c-poladın xüsusi istilik tutumu, kC/(kq.°C);M-qız-

dırılan valın kütləsi, kq;𝜃𝑠 𝑣ə𝜃𝑏 -valın müvafiq olaraq

son və başlanğıc temperaturlarıdır, °C.


Dielektrik qızma qurğusunun öyrənilməsi

və tədqiqi

ĠĢin məqsədi:

1.Dielektriklərin yüksək tezlikli qızma qurğus-

unun tənzimlənməsi və işlənmə prinsipini öyrənməli.

177

Onun elektrik sxemi xidmət edilmə qaydaları və təhlü-

kəsizlik texnikası ilə təmin olmalı.

2.Qurğunun işini tədqiq etməli və tənzimlənmə

və energetik xarakteristikasını qurmalı.

Qurğu haqqında məlumat:

İşi aparmaq üçün “ЛГД-1” kiçik güclü dielektrik

qızma qurğusundan istifadə edilir. Onun elektrik sxemi

1№-li şəkildə göstərilmişdir. Generatoru yükləmək

üçün işçi kondensator lövhələri arasında ağac parçasını

qurutmaq lazımdır.

ĠĢin proqramı:

1.Qurğunun quruluşu, texniki verilənləri və elek-

trik sxemini öyrənməli. Yüksək texniki qurğular üçün

əsas xidmət edilmə və təhlükəsizlik texnikası qaydala-

rını mənimsəməli.

2.Generatoru optimal rejimə sazla, 𝑡𝑔𝛿 = 0,3

qəbul edərək tənzimləmə xarakteristikasını çıxarmalı.

3.Dielektriki qurutmaq məqsədi üçün aşağıda-

kıları təyin etməli:

a)tam faydalı 𝑃𝑓𝑎𝑦 və xüsusi ∆𝑃𝑓𝑎𝑦 gücləri;

b)faydalı iş əmsalı 𝜂 və güc əmsalının cos𝜑

4.Alınmış qiymətlərə əsasən təyin etməli:

a) mümkün olan faydalı gücü𝑃𝑓𝑎𝑦 ;

b)xüsusi hesabat gücü, ∆𝑃𝑓𝑎𝑦

178

Metodiki göstəriĢlər:

İkinci bəndin tədqiq edilməsinə görə cərəyanın

𝐼𝑐 = 50 𝑚𝐴, kondensatorun lövhələri arasında maksi-

mal məsafə d və əks rabitə əmsalının 𝐾𝑐 maksimal qiy-

məti ilə başlamaq lazımdır. Tənzimlənmə əl dəstəyini

çevirməklə dartılır, 4-5 qiymət verərək 𝐾𝑐 = 5 − 6

qiymət alana qədər işi davam etdirməli.

Ölçüdən alınan qiymətləri cədvəl 4.10-ə yazaq.

Cədvəl 11

d 𝐾𝑐 𝐼𝑎 𝐼𝐶

sm - A mA

Sonra isə 𝐼𝑎 = 𝑓1 𝑑, 𝐾𝑐 ; 𝐼𝐶 = 𝑓2 𝑑, 𝐾𝑐 qur-

malı. Üçüncü və dördüncü bəndlərin nəticələrinə əsa-

sən ölçmədən və hesabatdan alınan qiymətləri cədvəl

4.11-ə yazmalı.

Cədvəl 12

Ölçülmə Hesabatlanma

R U I 𝑃𝑇 𝐼𝑎 𝐼𝐶 𝑀1 𝑀2 ∆𝑊 𝑃𝑞𝑜𝑦 ∆𝑃𝑞𝑜𝑦 𝜂 cos

𝜑

𝑃′𝑞𝑜𝑦 ∆𝑃′𝑞𝑜𝑦

Dəq

V

A

kW

A

mA

kq

kq

kW

W/s

m2

% -

kW

W/s

m3

179

burada: U; I; Pt –qidalanma şəbəkəsinin parametrləri-

dir; M1, M2- dielektrikin qurutmadan əvvəl və sonrakı

kütləsidir;∆𝑊 = 𝑚1 − 𝑚2 -buraxılan nəmliyin miqda-

rıdır.

Hesabat üçün aşağıdakı formuladan istifadə etməli:

𝑃𝑓𝑎𝑦 =∆𝑊

60 ∙ 휀; 𝑃𝑓𝑎𝑦 =

𝑃𝑓𝑎𝑦 ∙ 103

𝑉𝑎

burada 𝑉𝑎 -ağac parçasının həcmidir, sm3.

Faydalı iş əmsalı və güc əmsalını ümumi qay-

dada hesablayırlar. Mümkün olan faydalı gücü isə təx-

mini olaraq aşağıdakı formul ilə təyin edirlər:

𝑃𝑓𝑎𝑦 = 𝑃𝑓𝑎𝑦 ∙ 𝑉𝑘 ∙ 10−3

burada𝑉𝑘 -kondensatorun işçi kamerasının

həcmidir, sm3.

180

ġəkil 32. Dielektrik qızma qurğusu


“EП-1” tipli elektrik pulsatorunun (çəpərinin)

iĢinin tədqiqi

İnəkləri, buzovları, qoyunları və s. otarmaq üçün

elektrik çəpərlərindən istifadə edilir. Elektrik çəpərlə-

220V

TV

L1

L2 L4 L3

L2

L1

C1

C2

C5

C4

C3

L5

L6

181

rindən onun məftillərinə 400 ÷ 1400 V yüksək gər-

ginlikli impulslar verilir.

Təhlükəsizlik texnikasını təmin etmək üçün aşa-

ğıdakılar tələb olunur:

1.Pulsatorlar 400 Om müqavimətli olan bənddən

150 mA-dən artıq cərəyan keçməsini təmin etməlidir.

0,01 san. ərzində keçən cərəyan 3 mA; 0,1.

Saniyədə isə 4 mA olmalıdır. Pulsator 12 V-luq

dəyişən cərəyan dövrəsindən doydurulur.

İşdə geniş tədqiq edilən pulsator EП-1 tiplidir.

Bunun göstəriciləri aşağıdakı kimidir:

𝑈1 = 4,5 ÷ 6 𝑉

𝑈2 = 400 ÷ 1400 𝑉

Birinci tərəfdən keçən cərəyan 𝐼 = 3,5 𝑚𝐴 −dən

çox olmur. Pulsatorların tezliyi 𝑓 = 50 − 60 𝐻𝑧; kon-

densatorunun tutumu isə C=0,1 mk 𝐹 olur.

Elektrik pulsatorunun sxemi aşağıdakı şəkildə

verilmişdir.

Elektrik pulsatorunun iş prinsipi sxemi dövrəyə

vurduqda transformatorun alçaldıcı dolağının gərginliyi

selen düzləndirici vasitəsilə düzləndirilir.

Cərəyan transformatorunun birinci dolağından 3

metallik lövhədən, 8 kontaktdan, 5 rəqqaslı diskidən və

6 yayından keçir. Transformatorun dolağından keçən

cərəyan nüvədə maqnit seli yaradır və nüvə də 3 me-

tallik lövhəsini özünə çəkir.

182

ġəkil 33.Alçaldıcı transformator və düzləndiricinin

sxemi: 1-transformator; 2-birinci dolaq; 3-ikinci dolaq; 4-ox;

5-disk; 6-yay; 7-dayaq; 8-kontakt; 9-lövhə; 10-yay


Ġnkubatorun elektrik avadanlıqlarının

öyrənilməsi və iĢ rejiminin tədqiqi

ĠĢin məqsədi:

1. “ИKП-90” tipli inkubatorun quruluşu, işləmə

prinsipi və avtomatlaşdırma sistemləri ilə tanış olmalı.

183

2.Giriş şkafında mikroiqlimin, tənzimlənmə sis-

teminin işini təyin etməli və əsas texniki xarakteris-

tikaları ilə tanış olmalı.

ĠĢin proqramı:

1.İnkubatorun elektrik avadanlıqları, elektrik

sxemi və işləmə rejimini öyrənməli. Qidalanma dövrə-

sinə lazım olan elektrik ölçü cihazlarını ölçməli və

qoşmalı.

2.Avtomatik tənzimlənmə sisteminin işini yoxla-

malı və sazlamalı.

3.Avtomatik tənzimlənmə xətalarının asılılıqla-

rını qurmalı.

burada, 𝑡𝑒𝑛 , 𝑡𝑐 .𝑜 −termometr quru olduqda şkafın daxi-

lində və xaricində havanın temperaturu; 𝑡𝑏𝑛 , 𝑡𝑏 .𝑜 -ter-

mometr nəm olduqda şkafın daxilində və xaricində

havanın temperaturudur; 𝜑𝑁 , 𝜑𝑜 -psixrometrik cədvəl-

lərə əsasən təyin edilən havanın nisbi nəmliyidir.

Metodiki göstəriĢ:

İnkubatoru tədqiq edərkən zaman sabitini təyin

etməli.

Cədvəl 13

Ölçmə Hesabat

𝜏 U I1 I2 I3 P Termometr göstəriciləri 𝜑𝑁 𝜑𝑜

san V A A A kW ºC % %

Həmin cədvəllərin göstərişinə əsasən, aşağıdakı

asılılıqları qurmalı.

184

𝑡𝑐 .𝑛 = 𝑓1 𝜏 ; 𝜑𝑁 = 𝑓2 𝜏

Cədvəl 14 H

ava

zasl

onka-

sının

vəz

iyyət

i Ölçmələr Hesabatlar

Hava

dəyişmələri Elektrik qızdırıcıları

L K 𝜏𝑡𝑎ç 𝑡𝑠.𝑏𝑢𝑟 𝜏𝑡𝑎ç 𝑡𝑠.𝑏𝑢𝑟 𝛿𝑡 𝑛𝑡 𝑃𝑜𝑘

m/s 𝑚3

/𝑠𝑎𝑎𝑡 𝑠𝑎𝑎𝑡−1 dəq ºC dəq ºC % 𝑠𝑎𝑎𝑡−1 kW

burada, 𝜔 -ventilyasiya çıxışlarından keçən havanın

sürətidir, m/s;

Cədvəli doldurmaq üçün aşağıdakı asılılıqdan

istifadə etməli.

𝜌𝑡 =𝑡𝑐.𝑎ç − 𝑡𝑐.𝑞𝑢𝑟

𝑡𝑐.𝑞𝑢𝑟

∙ 100%

𝑆𝜑 =𝜑𝑎ç𝑚𝑎 − 𝜑𝑞ı𝑟

𝜑𝑞𝑜𝑦∙ 100%

burada𝑡𝑐 .𝑎ç, 𝜑𝑡ə𝑛 -transformator və nəmlik qurğusunun

tənzimləyicisidir.

𝑛𝑡 =60

𝜏𝑡𝑞𝑜ş + 𝜏𝑡𝑎ç𝑚𝑎;

185

𝑛𝜑 =60

𝜏𝑡𝑞𝑜ş + 𝜏𝑡𝑎ç𝑚𝑎;

𝐿 =𝜋𝑑2 ∙ 𝜔𝑛

4 ∙ 3600

burada d-ventilyasiya çıxışının diametridir; n-çıxıntı

sayıdır.

𝐾 =𝐿

𝑉𝑖𝑛 (1 − 𝐾𝑑)

burada 𝑉𝑖𝑛 -xarici ölçüsünə görə inkubator şkafının

həcmidir, 𝑚3; 𝐾𝑑 -şkafın dolmasının texnoloji əmsalıdır,

𝐾𝑑 = 0,43 götürülür.

𝑃𝑜𝑟𝑡 = 𝑃𝑛𝜏𝑡𝑞𝑜ş

𝜏𝑡𝑞𝑜ş + 𝜏𝑡𝑎ç𝑚𝑎−

𝑔 ∙ 𝑍

3,6 ∙ 106, 𝑘𝑊;

burada 𝑃𝑛 -qızdırıcıların nominal gücüdür, kV; 𝑔-yu-

murtadan istilik ayrılmasıdır, Coul;𝑍-şkafdakı yumur-

taların sayıdır, ədəd.

186

ġəkil 34.“ИKП-90” tipli inkubatorun elektrik sxemi

Qəza səs

siqnalizasiyası

Termotən-

zimləyici

Qızdırıcıların

qoşulması

Soyutma cəftələ-

rinin solenoidi

Transformator

Qəza

Norma

Qızma Soyuma

Nəmləndirmə

solenoidi

Nəmlik

tənzimləyicisi

Aralıq relesi

Ventilyatorların

qoşulması

Qəza temperatur

bloku

Kameranın

işıqlandırılması

187


Bina daxilində aeroionizator qurğusunun

öyrənilməsi və tədqiqi

1.Bina daxilində havanın tozluluğunun aeroion

tərkibinin və parametrlərini öyrənməli.

2.Aeroion qurğusunun konstruksiyası və işləmə

prinsipini öyrənməli.

3.Binanın həndəsi ölçülərinin və qurğunun yer-

ləşməsini öyrənməli.

Ümumi məlumat:

Yerin atmosferası Xevisaydın ion qatı ilə yer ara-

sında mövcud olan elektrik sahəsinə malikdir. Atmos-

ferin keçiriciliyi əsas etibarı ilə havada ionların olması

və onların atmosferin elektrik sahəsində yerini dəyiş-

məsilə nəzərə alınır. Havanın elektrik vəziyyəti onun

vahid həcmində olan ionların miqdarı və elektrikləşmə

dərəcəsi ilə xarakterizə olunur. Atmosferin aşağı qatla-

rında təbii şəraitdə havanın ionlaşma mənbəli olaraq

kosmik şüalar və torpağın radioaktiv şüalanması qəbul

edilir. Yerli əhəmiyyətli ionlaşma mənbəyi-bu atmosfer

boşalmaları şəlalələr, yüksək gərginlikli naqillərin tac-

lanması və s. ola bilər. Havanın doymuş molekulası

yüngül hərəkətliaeroion hesab edilir. Əgər havanın

ionlaşmış molekulası tozun və ya maye hissəciyinin

üzərinə oturmuşdursa (çökmüşdürsə) bu ağır aeroion

188

adlanır. O kiçik hərəkətə malik olur. Havanın yüngül

və ya ağır ionları müsbət və mənfi qütblü olurlar. Elek-

trik sahəsinin qüvvə xətlərinin eni üzrə ionların orta

sürəti aşağıdakı formula ilə təyin edilə bilər:

𝜐 = 𝐾 ∙ 𝐸

burada E-atmosferin elektrik sahə gərginliyi, kV ;

K-ionların hərəkəti, 𝑚2 𝑉. 𝑠𝑎𝑛 .

ġəkil 35 Atmosfer potensialının və qradient

potensialının yer səthinə görə hündürlükdən asılı

olma əyriləri

Nominal təzyiq və +20ºC temperaturada atmos-

ferin elektrik sahəsində mənfi ionların hərəkəti

1,87 ∙ 10−4 − ə, oksigenin hərəkəti 1,87 ∙ 10−4 − 𝑚2

(V.san) bərabərdir. Müsbət ionların hər iki halda hərək-

əti 1,36 ∙ 10−4 − 𝑚2 (V.san) olur.

240

U, kV

E, V/m

200

160

100

80

40

U

E

0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 12 10

h; km

189

Radiusu (0,25...0,5)10−4 mm olan ağır ionların

hərəkəti (1...0,25) ∙ 10−4 − 𝑚2 (V.san) çatır.

Bizi əhatə edən havada ionların sayı xarici mete-

oroloji və geofiziki şəraitdən, ilin vaxtından sutkanın

saatından və s. səbəblərdən asılı olaraq dəyişir. Tədqi-

qatlar göstərir ki, xarici havanın ventilyasiya borusu

üzrə ventilyator vasitəsilə hərəkəti nəticəsində yüngül

aeroionlar yox olur, daha doğrusu hava deionlaşır.

Təcrübə yolu ilə təsdiq edilmişdir ki, xarici hava

pəncərədən keçərkən öz aeroionlarının təxminən yarı-

sını itirir. Yerdə qalan aeroionlar divarlara, əşyalara

çökür və beləliklə də məhv olurlar.

Binanın havasında bir qədər aeroionlar qalır ki,

maddədə, divarda, tavanda (beton, kərpic, suvaq, rəng

və s.) radioaktivlik nəticəsində əmələ gəlir. Havanın

neytral molekullarının elektrik yükü daşıyan molekul-

lara çevrilməsinə aeroionizasiya deyilir. Mənfi qütblü

yüngül aeroionlar əldə etmək üçün kənd təsərrüfatında

ən çox taclayıcı və radioaktiv mənbələr tətbiq edilir.

Taclayıcı mənbələr məftil elektrodlardan və ya iynə-

şəkilli elektrodlardan ibarətdir. Qidalanma mənbəyinin

müsbət qütbünün torpaqlanması ilə bu elektrodlara

mənfi qütblü yüksək gərginlikli sabit cərəyan verilir ki,

bunun nəticəsində tac boşalması baş verir. Paralel

qoşulmuş çox məftilli taclayıcı elektrodların vahid

190

uzunluğunda boşalma cərəyanını təyin etmək üçün

aşağıdakı empirik formuladan istifadə etmək olar:

𝑖1 =𝐴 ∙ 𝑁 ∙ 𝑈 ∙ (𝑈 − 𝑈𝑜)

(𝑕 − 𝑕𝑜)2 ∙ 𝜋(𝑕−𝑕𝑜)

𝑎− ℓ𝑛

2𝜋𝑟

𝑎

; 𝑚𝑘𝐴/𝑚

burada A-volt amper sabitidir;N-paralel məftillərin

sayıdır; U-məftil elektrodu ilə yer arasındakı gərgin-

likdir, kV; 𝑈𝑜-elektrodun taclanmasının başlanğıc gər-

ginliyidir, kV; h-döşəmədən tavana qədər olan məsa-

fədir, m; 𝑕𝑜 -taclayıcı elektroda qədər olan məsafədir,

m; r-məftilin radiusudur, m.

A-nın qiyməti 𝑕𝑜/𝑕 -dan asılı olaraq aşağıdakı

cədvəldən tapmaq olar.

Cədvəl 15

𝑕𝑜/𝑕 A

087 2 ∙ 10−2

0,84 4 ∙ 10−2

0,80 6 ∙ 10−2

0,73 8 ∙ 10−2

0,62 10 ∙ 10−2

Rusiya Elmi Tədqiqat Eksperimental Baytarlıq

institutunda kombinə edilmiş ionoventilyasiya qurğusu

sınaqdan keçirilmişdir. Həmin qurğuda bina

daxilindəki havanın ventilyasiya vasitəsilə ionlaşması

nəzərdə tutulmuşdur. Ventilyasiyanın hava borularında

ionlaşdırılmış tor (setka) malik olan patrubkalar bərki-

191

dilmişdir. Torlara AИИ-70 aparatı vasitəsilə 35...50 kV

gərginlikli sabit cərəyan verilmişdir. İonlaşmanın ven-

tilyasiya ilə əlaqələndirilməsi nəticəsində bina daxilin-

də havanın yüngül mənfi ionlarla bərabər paylanmasına

nail olunmuşdur.

Qurğunun izahı. Aeroion qurğusunun prinsipial

sxemi aşağıdakı şəkildə göstərilmişdir.

ġəkil 36.

Təcrübədən alınan qiymətləri aşağıdakı cədvələ

yazmalı

Cədvəl 16

№ U 𝐼1 𝐼2 𝑕𝑡𝑎𝑣𝑎𝑛 ℓ𝑑öş 𝑑𝑏𝑜𝑟𝑢 𝑕𝑜 𝑛(−)

AИИ-70

T.V VL

LATR

R=100 kΩ

Döşəmə

R=

150 M

Ω

L=

260..

.270 s

m

L=

30

...4

0 s

m

Elektrik tozsoran tavan

𝑅𝑜𝑟𝑡

𝜇𝐴 𝜇𝐴

𝑃𝐴

OC

𝜇𝐴 𝐼2

PA

192

n/n kV 𝜇𝐴 𝜇𝐴 sm sm mm sm ion/𝑚3

Alınan qiymətlərə əsasən 𝑈 = 𝑓(𝐼1) və

𝑛 = 𝑓(𝑈) asılılıqlarını qurmalı.


Toxum çeĢidləyən elektrik separatorunun

iĢinin tətbiqi

1.Separatorun quruluşunu və iş prinsipini öyrənməli

2.Separatorun optimal iş rejimlərini təyin etməli və

həmin metodikanı mənimsəməli.

ĠĢin proqramı:

1.Toxum çeşidləyən separatorun konstruksiyası-

nı, işləmə prinsipini və idarə sxemini öyrənməli.

2.Çeşidləmənini və təmizləmənin texnoloji sə-

mərəliliyinə təsir edən əsas faktorları təyin etməli.

193

3.Toxumların elektrik sahəsində bölünməsinin

optimal rejiminin seçmə metodikasını mənimsəməli.

4.Optimal bölünmə rejimini aydınlaşdırmalı və

alınmış nəticələri qiymətləndirməli.

Ümumi məlumat:

Transportir tipli elektrik toxumtəmizləyən maşın

toxumların səpindən qabaq emal edilməsi üçün tətbiq

edilir. Çökdürücü elektrodun bərabər yüksəlməsi və bö-

lünmə zonası toxum kütləsinin səpindən qabaq istəni-

lən rejimini əldə etməyə imkan verir. Separator tac-

layıcı 4 və çökdürücü 8 elek-dan, yükləyici bunkerdən-

2, hərəkət edən boşaldıcı quruluşdan klassifikatordan-6,

fırlanan şotkadan-10, reduktordan-12, variatordan-11,

elektrik mühərrikindən-13 və yüksək gərginlik düzlən-

dirici quruluşa malik olan idarə pultundan-5 ibarətdir.

Separatorun bütün qovşaqları ümumi karkasda künclü

polad materialdan quraşdırılmışdır. Taclayıcı elektrod

karkasın üzərinə iki ədəd izolyator-3 vasitəsilə bərki-

dilmişdir. Çərçivənin üzərinə diametri 0,3 mm olan

taclayıcı məftillər çəkilmişdir. Bərabər sahə gərginliyi

yaratmaq üçün taclayıcı elektrodun çərçivəsi 500 mm

radius üzrə əyilmişdir.

194

ġəkil 37

Çökdürücü elektrod torpaqlanmış iki ədəd bara-

ban I üzərində dartılmış sonsuz metallaşdırılmış trans-

portyor lentindən ibarətdir. Transportyor lenti qeyri-

metal əsaslı olmaqla dartılmış sonsuz üzərinə bir qat

metal çəkilmişdir ki, bu faz növbəsində maşının kons-

truksiyasını sadələşdirir. Yükləyici bunker vərəq şəkilli

dəmirdən hazırlanmışdır. Bunkerdən toxumun veril-

məsi cəftə vasitəsilə tənzim edilir, emal edilmiş ma-

terialı qəbul etmək ümumi hərəkət edən boşaldıcı

quruluş ayrı-ayrı fraksiyalara bölünmüşdür. Fraksiyalar

arasında toxumun paylanması bölüşdürücü müstəvi

vasitəsilə ilə tənzim edilir. İdarə pultu yüksək gərgin-

2

1

3 4

5

13 12 11 10 9 8 7 6

195

likli düzləndirici quruluşla bir korpusda yerləşdiril-

mişdir.

ġəkil 38

İstənilən toxum kütləsinin elektrik sahəsində bö-

lünmə prosesi elektriki və mexaniki qüvvələrin qarşı-

lıqlı təsirinə əsaslanır. Elektrik qüvvələrinin qiyməti

əsasən elektrik sahə gərginliyi 𝐸𝑜 və qalıq yükü 𝑄𝑅 ilə

təyin edilir. Toxumların separatorda bölünmə prosesi

zamanı toxum kütləsi hissəcikləri çökdürücü elektrod

üzrə yerini dəyişir, buna görə də onlara edilən təsiri də

dəyişmiş olur. Tac boşalması sahəsində toxum kütləsi

hissəciklərinə yalnız sıxıcı qüvvələr; sahə qüvvəsi:

𝐹1 = 𝑄𝑅 ∙ 𝐸 =𝐸2 ∙ 𝑎 ∙ 𝑏

4 ∙ 𝐾𝜑∙ 𝜇

yüklənmiş hissəciklərin çökdürücü elektrodla qarşılıqlı

təsir qüvvəsi,

4

4𝐹𝑟 3𝐹𝑟 2𝐹𝑟 1𝐹𝑟

196

𝐹3 =𝑄𝑅

2

(2𝑋)2=

𝐸2 ∙ 𝑎 ∙ 𝑏

4 ∙ 𝐾𝜑∙ 𝜇2

və ağırlıq qüvvəsi 𝑃𝑇 = 𝑚𝑔 təsir edir, BZ (barabanın

zonası)

𝑃4 =2𝑚𝜐3

2

𝐷𝑏

Çökdürücü elektroddan hissəcikləri qopara bilən mər-

kəzdənqaçma qüvvəsi yaranır. 𝐹1 və 𝐹3 elektrik qüv-

vələri və 𝑃𝑇 ağırlıq qüvvəsi isə onları sıxır. DR zona-

sında elektrik qüvvələrinin təsiri hissəciklərin sahənin

işçi zonasından uzaqlaşması ilə dəyişir:

𝐹1 =𝜋 ∙ 𝐸𝑜 ∙ 𝐸2 ∙ 𝑎 ∙ 𝑏

𝐾𝜑∙ 𝜇

sahə qüvvəsi sahə gərginliyinin azalması nəticəsində

kiçilir:

𝐹3 =𝜋 ∙ 𝐸𝑜 ∙ 𝐸2 ∙ 𝑎2

𝐾𝑇2 ∙ 𝜇2

qüvvəsi isə hissəciklərin doymasının aralanması nəti-

cəsində kiçilir. Q nöqtəsində sahə qüvvəsi 0-ra bərabər

olur. FD zonasında isə toxum kütləsi hissəciyinə 2

qüvvə təsir edir. 𝐹3 elektrik qüvvəsi və 𝑃𝑇 ağırlıq qüv-

vəsi hissəciklər sahənin zonasından çıxdıqdan sonra

torpaqlanmış transportyor lentinə boşalır. Buna görə də

tutulmuş qalıq qiyməti kontakt müqavimətinin boşalma

müddətindən asılı olur. Bu zonada:

197

𝐹3 =𝜋 ∙ 𝐸𝑜 ∙ 𝐸2 ∙ 𝑎2

𝐾𝜑2

∙ 𝜇2 ∙ 𝑒−

2𝜏𝑝

𝑅𝑟 ∙𝐶𝑟

qiyməti hissəciyin transportyor lentinin səthində olma

müddətindən asılıdır.

İşin yerinə yetirilmə metodikası:

Maşın və düzləndirici qurğunun konstruksiyası

aşağıdakı faktorları tənzimləməyə imkan verir. Gərgin-

lik, sürət, elektrodun hərəkəti və bölüşdürücü müstə-

vinin vəziyyətini. Bundan başqa maşın dayandırıldıq-

dan sonra toplayıcı məftilin miqdarını və onlar arasın-

dakı məsafəni dəyişmək olur. Onu da nəzərə almaq la-

zımdır ki, hər bir rejimə təyin edilmiş öz optimal məh-

suldarlığı uyğun gəlir. Beləliklə, toxumların elektrik

sahəsində bölünməsini qiymətləndirmək üçün elə kri-

teriya seçilir ki, o eyni zamanda toxumların tənzim-

ləmə dərəcəsini və hazır məhsulun fraksiyaya çıxışını

W nəzərə ala bilsin:

𝐸𝑜𝑟𝑡𝑎 =𝜑𝑜 − 𝜑1

𝜑𝑜

Tənzimləmə dərəcəsi aşağıdakı kimi təyin olunur.

burada: 𝜑𝑜 − ilkin materialda alaq otlarının miqdarıdır;

𝜑1-hazır məhsulda alaq otlarının toxumlarının miqda-

rıdır. O, rejim optimal sayılır ki, orada texnoloji səmə-

rəlilik maksimal qiymət ala bilsin.

Э = 𝐸𝑜𝑟𝑡𝑎 ∙ 𝑊

198

I.Hərəkətin başlanğıc nöqtəsini seçirik. Bu koor-

dinatlar 8-4-2 olan simpleksin mərkəzi nöqtəsi olsun.

2.Hər oxun eninə doğru bir addım ataraq ucqar

nöqtələrin koordinatlarını təyin edirik. Həmin nöqtə-

lərin koordinatlarını sütun şəklində aşağıdakı kimi

yazırıq:

8-4-2; 8-4-3

7-4-2; 8-5-2

Bu nöqtələrə görə təcrübə aparılır.

3.Hərəkətin sonrakı variantları aşağıdakı kimi

təyin olunur.

a/ucqar nöqtədəki minimum hal. Bununla bir-bi-

rinin ardınca ən ucqar nöqtədəki koordinatları yazırıq.

Qoy bu 8-5-2 və 8-4-2 mərkəzi nöqtələri olsun. Onda

8 − 5 − 2

8 − 4 − 2

_______

8 − 3 − 2

və

a) 7 − 4 − 2

8 − 4 − 2

________

9 − 4 − 2

b)mərkəzi nöqtədəki minimum hal. Bununla

ucqar nöqtədəki kiçik hissəni tapırıq. Deməli,

8 − 4 − 2

8 − 4 − 3

199

7 − 4 − 2

8 − 5 − 2

Axırıncı iki koordinatı yazaraq, atılmış koordi-

natlardan fərqlənən rəqəmləri yenidən yazırıq:

7 − 4 − 2

8 − 5 − 2

−2

−3

Nəhayət, aşağıdakını alırıq.

7 − 4 − 2

8 − 5 − 2

7 − 5 − 2

7 − 5 − 3

q)bir mərkəzi və iki ucqar nöqtədəki eyni zaman-

da minimum hal. Bu halda əvvəlcə atılmış nöqtələrin

koordinatlarını, sonra isə yerdə qalan nöqtələri yazırıq:

8 − 4 − 2

7 − 4 − 2

8 − 4 − 3

_________

8 − 5 − 2

Bundan sonra atılmış nöqtələrdəki koordinatları

eyni olan sütunu seçirik və orada üç dəfə rəqəmləri

natural cərgədə yazırıq

8 − 4 − 2

7 − 4 − 2

200

8 − 4 − 3

_________

8 − 5 − 2

−6 −

−6 −

−6 −

Sonrakı natural əvvəlki sətirdən rəqəm götürərək,

boş yerə yazırıq:

8 − 4 − 2

7 − 4 − 2

8 − 4 − 3 (mərkəzi nöqtə)

_________

8 − 5 − 2

−6 −

−6 −

−6 −

Birinci sütunu bu sütunda təkrar olunan rəqəmlə

doldururuq. Ondan sonra digər sütunda olmayan və

təkrar olunan rəqəm yazırıq. Onda matrisa aşağıdakı

şəklə düşür.

8 − 4 − 2

7 − 4 − 2

8 − 4 − 3

_________

8 − 5 − 2

8 − 6 − 2

201

−6 − 2

Sütunlarda qalan boş yerləri elə doldururuq ki,

təkrar olunmayan rəqəmlərlə başlayan natural cərgəni

doldurmaq olsun.

8 − 4 − 2

7 − 4 − 2

8 − 4 − 3

_________

8 − 5 − 2

8 − 6 − 2

8 −6 − 1

9 − 6 − 2

Əgər bu yeddi ölçülü simpleksə malik olsaq:

8 7 3 4 6 9 5

9 7 3 4 6 9 5

8 6 3 4 6 9 5

8 7 2 4 6 9 5

8 7 3 5 6 9 5

8 7 3 4 7 9 5

8 7 3 4 6 8 5

8 7 3 4 6 9 4

Bütün sütunda təkrar olunan rəqəmləri silib,

qalanları isə yenə də yazırıq:

9 − 6 − 2 − 5 − 7 − 8 − 4

202

Bu yeni mərkəzi nöqtənin koordinatlarıdır. Onda

simpleksin yerdə qalan koordinatları aşağıdakı kimi

olur.

10 − 6 − 2 − 5 − 7 − 8 − 4

9 − 5 − 2 − 5 − 7 − 8 − 4

9 − 6 − 1 − 5 − 7 − 8 − 4

9 − 6 − 2 − 6 − 7 − 8 − 4

9 − 6 − 2 − 5 − 8 − 8 − 4

9 − 6 − 2 − 5 − 7 − 7 − 4

9 − 6 − 2 − 5 − 7 − 8 − 3

Bizim halda təcrübə lifsizləşdirilmiş pambıq to-

xumu ilə aparılır və alınan nəticələr aşağıdakı cədvəldə

göstərilir.

Cədvəl 17

S/s

Bö

lüşd

ürü

cü

mü

stəv

inin

vəz

iyy

əti

Tac

lay

ıcı

elek

tro

dla

rın

gər

gin

lik

ləri

,

kV

Len

tin

sü

rəti

,

m/s

an

Tac

lay

ıcı

məf

tili

n

miq

dar

ı, ə

dəd

Məf

till

ər

aras

ınd

akı

məs

afə,

sm

Məh

suld

arlı

q,

kq

/saa

t

Təcrübəni faktor fəzasının mərkəzinə yaxın olan

koordinatlardan başlayırıq. Bu mərkəzə yaxın olan nöq-

tənin koordinatlarının altından cədvəldə xətlər çəkil-

mişdir.

203

Əgər faktor fəzasını tam tətbiq etsək, onda təcrü-

bələrin sayı olacaqdır. Təcrübənin sayı aşağıdakı cəd-

vəldə qeyd ediləcəkdir.

Cədvəl 18

T-

№

Faktorlar üzrə koordinatlar Təcrübənin nəticəsi

𝑋1 𝑋2 𝑋3 𝑋4 𝑋5 𝑋6 𝜑0 𝜑1 𝐸𝑜𝑟 W Э = 𝐸𝑜𝑟 ∙ W


Ultrasəs qurğusunun öyrənilməsi və tədqiqi

ĠĢin məqsədi:

1.Yüksək tezlikli ultrasəs generator qurğusunun

elektrik sxemini və çeviricinin quruluşu və işləmə prin-

sipini öyrənməli. Qurğunun sazlanması və qulluq edil-

məsi qaydaları ilə tanış olmalı.

2.Qurğunun işinin tədqiq etməli və əsas elektrik

parametrlərini əldə etməli.

Təcrübə qurğusu:

İşi “ПCM-6” tipli maqnitostiksion çeviricidən,

“УЗB-15” tipli vannadan və “УЗГ-2,5 A” tipli ultrasəs

generator qurğusundan ibarət olan bir halda aparılır.

Qurğu çeviricini soyudan suyun sərfini ölçmək üçün

maye içərisində ultrasəsi qeyd edən avadanlıqla təchiz

edilmişdir. Həmin qurğuya gücü 2,5 ÷ 3 𝑘𝑊 olan van-

na içərisinə salınmış elektrodlu su qızdırıcısı və çevi-

204

riciyə daxil olan soyuducu suyun temperatur fərqini

ölçmək üçün millivoltmetrə malik olan diferensial

temperatur avadanlıqları da daxildir.

ĠĢin proqramı:

1.Generatorun elektrik sxemini və konstruksiya-

sını, vannanın və çeviricinin quruluşunu və işini öyrən-

məli. Əməliyyat ardıcıllığını aparmaq üçün qurğunun

işə qoşulmasını mənimsəməli, qidalanma sxemini

yığmalı, generatoru optimal iş rejiminə sazlamalı.

2.𝐼𝑎 anod cərəyanının, tor cərəyanının 𝐼𝑇 və ∆𝑃

ultrasəsin intensivliyini maqnitlənmə cərəyan şiddə-

tindən asılılıq xarakterini izah etməli və həmin asılılığı

qurmalı.

ġəkil 39. “УЗГ-2,5 A” tipli ultrasəs generatorunun

prinsipial elektrik sxemi

380 V DR

TV1

𝑄M

DR-2

220 V

TV3

TV4

50Hz

380 V DR

TV1

𝑄M

DR-2

220 V

TV3

TV4

50Hz

𝑉𝐷1… 4

TV2

VL

SK2

R1

SK1

MC

205

3.Təcrübi yolla çeviricinin kamerasındakı akus-

tik gücü 𝑃𝑎𝑘 , çeviricinin təlabat gücünü 𝑃𝑡ə𝑙 , elektro-

akustik f.i.ə., ümumi f.i.ə. və qurğunun güc əmsalını və

digər energetik göstəricilərini almalı.

4.Ultrasəs sahəsində metal lövhənin təmizlənmə

sürətinin intensivliyini təyin etməli.

ġəkil 40. “УЗГ-2,5 A” tipli qurğunun

qidalanmasının prinsipial elektrik sxemi

Metodiki göstəriĢ:

Tədqiqatı mənimsənmə cərəyanın 0, 3, 6, 10, 15A

qiymətlərində aparmalı və alınan nəticələri cədvələ

yazmalı.

Cədvəl 19

𝐼𝑛 A 0 3 6 10 15

𝐼𝑎 A

𝐼𝑠 mA

EK

TV

PV

PA EQ

I> 𝐼𝑜 >

B

PW

PV

PA

УЗГ-2,5 A

206

∆𝑃 W/𝑠𝑚2

Üçüncü bəndin tədqiqini 𝐼𝑛 və 𝐼𝑠 -nin nominal

qiymətində aparmalı.

Ölçmədən və hesabatdan alınan nəticələri yaz-

malı.

Cədvəl 20

№

Ö l ç m ə Hesablama

Qidalanma

mənbəyi

Çeviricinin

soyudulması

Suyun ultrasəslə

qızdırılması

U I 𝑃𝑡ə𝑙 m ∆𝑡 ∆𝜏 𝑡1 𝑡2 𝜏

V A kW kq ºC san ºC ºC san

Cədvəl 21

Ölçmələrdən alınan

qiymətlər Hesabatlardan alınan qiymətlər

𝑈𝑛 𝐼𝑛 𝐼𝑘 𝑡′1 𝑡′2 𝜏′ ∆𝑃𝑔ə𝑡 𝑃𝑎𝑘 𝜌 𝜂𝑒𝑎 𝜂 cos𝜑

V A A ºC ºC C kW kW kW % % -

Burada m-çeviricidən keçərək ölçü qabına

∆𝜏müddətində daxil olan soyuducu suyun kütləsidir.

∆𝑡 soyuducu havanın giriş və çıxışındakı temperatur

fərqidir. 𝑡1və 𝑡2 vannada suyun başlanğıc və son tem-

peraturadır. 𝑡′1 və 𝑡′2 elektrik qızdırıcısı ilə suyun

207

qızdırılmasının başlanğıc və son temperaturudur.𝐼𝑛 və

𝐼𝑘 qızdırıcının cərəyanının başlanğıc və son qiymətidir.

Çeviricidə gedən itkiləri soyuducu suyun entalpiyasının

(istilik tutumu deməkdir) dəyişməsilə təyin edilir:

∆𝑃𝑔ə𝑡 =𝑚 ∙ 𝑐∆𝑡

∆𝜏

Akustik gücü təyin etmək üçün iki təcrübə apa-

rırlar: 1.Suyun qızması ultra səsli rəqslərlə ölçürlər. Su-

yu arasıkəsilmədən qarışdırırıq. 𝜏 = 120°𝐶 ərzində su-

yu ultra səslə. Bu vaxt onun başlanğıc və son tempera-

turu ölçürlər.

2.Birinci təcrübə qurtardıqdan sonra suyu vanna-

dan boşaldırlar. Vannanı soyudurlar və əvvəlki ölçüyə

qədər su ilə 𝑡′1-ə zamana qədər doldururlar. Sonra elek-

trodlu su qızdırıcısı ilə suyu 𝑡′2 temperaturuna qədər

qızdırırlar. Avtotransformatorun köməyi ilə birinci təc-

rübədə olduğu kimi, 𝜏 və 𝑡2 qiymətinə yaxın olan 𝜏1 və

𝑡′2 qızma vaxtını təmin edən 𝑈𝑥 gərginliyini seçirlər.

Yuxarıdakı şərtləri yerinə yetirərək çeviricinin akustik

gücünü

𝑃𝑎𝑘 = 0,5 ∙ 𝑈𝑛 ∙ 𝐼𝑛(𝐼𝑛 + 𝐼)

təyin etməli.

𝑃𝑔ə𝑡 = 𝑃𝑎𝑘 + ∆𝑃𝑔ə𝑡

𝜂𝑒𝑎 =𝑃𝑎𝑘

𝑃𝑔ə𝑡

𝜂 =𝑃𝑔ə𝑡

𝑃𝑡ə𝑙

208

𝑐𝑜𝑠𝜑 =𝑃𝑡ə𝑙

𝑈 ∙ 𝐼

BÖLMƏ IV

“Elektrotexnologiyanın əsasları”

fənnindəntest sualları

1.Elektrik kaloriferində hansı qızma üsulları tətbiq

edilir?

A)dolayı müqavimətli qızma;

B)induksion;

C)dielektrik;

D)bilavasitə müqavimətli qızma

E)qövslü qızma.

2.Elektrodlu su qızdırıcısında hansı qızma üsulu

istifadə edilir?

A)bilavasitə müqavimətli qızma;

B)dielektrik;

C)dolayı müqavimətli qızma;

D)induksion

E)qövslü qızma.

3.Kənd təsərrüfatında hansı tip elektrik qızma qurğuları

ən çox yayılmışdır?

A)induksion qızma;

B)müqavimətli elektrik qızma

C)qövslü qızma;

209

D)dielektrik qızma

E)infra qırmızı

4.Qızdırıcıların materialı hansı keyfiyyətə malik

olmalıdır?

A)böyük xüsusi elektrik müqavimətinə;

B)böyük elektrik keçiriciliyinə;

C)kiçik keçiriciliyə

D)yüksək istilik keçiriciliyinə;

E)kiçik istilik ötürməyə.

5.Altı ədəd qızdırıcıları ardıcıl olaraq ulduzdan paralelə

çevirdikdə güc necə dəyişər?

A)iki dəfə artar;

B)dörd dəfə azalar;

C)iki dəfə azalar

D)dörd dəfə artar;

E)üç dəfə azalar.

6.Elektik qızdırıcılarını hesablayarkən hansı parametr-

ləri təyin edirlər?

A)qurğunun gücünü;

B)itkilərin gücünü

C)qızdırıcıların həndəsi ölçülərini;

D)qurğunun faydalı iş əmsalını;

E)qurğunun güc əmsalını.

210

7.Mühit əmsalının qiymətini deyin

A)𝐾𝑚 < 1;

B)𝐾𝑚 ≤ 1;

C)𝐾𝑚 > 1;

D)𝐾𝑚 ≥ 1;

E)𝐾𝑚 = 1,1.

8.Nə üçün BEQ elektrik kaloriferində tətbiq etmək

üçün qabırğaları alüminiumdan hazırlayırlar?

A)mexaniki möhkəmliyi artırmaq üçün

B)səthinin temperaturunu aşağı salmaq üçün

C)faydalı iş əmsalını yüksəltmək üçün

D)istilik selini artırmaq üçün

E)istilik miqdarını azaltmaq üçün.

9.BEQ-in spiralını hansı materialdan hazırlayırlar?

A) poladdan;

B)nikeldən;

C)manqandan;

D)nixromdan;

E)konstantandan.

10.BEQ-də doldurucu olaraq hansı materialdan istifadə

edirlər?

A)farfor;

211

B)slyuda;

C)şüşəli liflər;

D)maqnezium turşusu;

E)şüşə.

11. “TEH-∗∗25

A10/0,5P220” tipli boru şəkilli qızdırı-

cılarda ulduzcuqlarda göstərilmiş rəqəmlər nəyi

göstərir?

A)gücü, kW;

B)borunun diametrini, mm;

C)açılışuzunluğunu, sm;

D)kontakt çubuğun uzunluğunu, mm;

E)cərəyan, A.

12. “TEH-25A10/∗∗0,1P220” tipli boru şəkilli qızdırı-

cının şərti işarəsində ulduzcuqla qeyd olunmuş

rəqəmlər nəyi göstərir?

A)borunun diametrini, m;

B)gücü, kW;

C)kontakt çubuğunun uzunluğunu, mm;

D)açılış uzunluğunu, m;

E)gərginliyi, V.

13. “TEH-25A10/0,1P*220” tipli boru şəkilli qızdırı-

cının şərti işarəsində qeyd edilmiş və ulduzcuqla

212

seçilmiş hərf nə deməkdir?

A)açılış uzunluğunu, sm;

B)qızdırılan mühitin şərti işarəsini;

C)kontakt çubuğunun uzunluğunu, mm;

D)klimatik şəraitdə istifadəsini;

E)materialının növünü.

14.Quraşdırma əmsalının hansı qiyməti vardır?

A)𝐾𝑞 < 1,2;

B)𝐾𝑞 ≤ 1,3;

C)𝐾𝑞 ≥ 1,4;

D)𝐾𝑚 ≥ 1,0;

E)𝐾𝑞 = 1,1.

15.Qızdırıcının gücü tətbiq edilən gərginlikdən necə

asılıdır?

A)𝑃 = 𝑈;

B)𝑃 ≡ 1/𝑈;

C)𝑃 ≡ 𝑈2;

D) 𝑃 ≡ 1/𝑈2;

E) 𝑃 ≡ 1/𝑈3.

16.İki qat divarda itən gücü təyin edən zaman nə qədər

termiki müqavimətləri nəzərə almaq lazımdır?

A)iki;

B)üç;

213

C)dörd;

D)bir;

E)altı

17.Reynolds kriteriyasına hansı kəmiyyətlər daxil

deyil?

A)𝛼 ;

B)𝜐;

C)d;

D)𝛾;

E)h.

18.Şüalı istilik dəyişmədə qızdırıcının xüsusi səthi gü-

cünü hansı qanuna əsasən təyin edirlər?

A)Furye;

B)Stefan-Bolsman;

C)Nyuton;

D)Coul-Lents;

E)Kirxhof.

19.Nusselt kriteriyasına hansı kəmiyyətlər daxil deyil?

A)𝛼 ;

B)𝜐;

C)𝜆;

D)𝑑;

E)h.

214

20.Şüa selinin gücü şüalandırıcının temperaturundan

necə asılıdır?

A)𝑃 = 𝑇;

B) 𝑃 = 𝑇2;

C) 𝑃 = 𝑇4;

D) 𝑃 = 1/𝑇4;

E) 𝑃 = 𝑇3.

21.Termiki müqavimətin ölçmə vahidini göstərin.

A)°𝐶/𝑊;

B)W/m;

C)𝑊/𝑚2;

D) 𝑊/°𝐶;

E)𝑊

𝑚3.

22.EQQ-nın istilik hesabatında hansı parametrləri təyin

edirlər?

A)qızdırıcı məftilin diametrini;

B)qurğunun gücünü;

C)qidalanma gərginliyi;

D)qızdırıcının məftilinin uzunluğunu;

E)tələb etdiyi cərəyan şiddətini.

23.Qidalanma gərginliyi dəyişməz olduqda hansı mü-

hitdə BEQ-nın qərarlaşmış temperaturu ən yüksək

215

olar?

A)havanın seli;

B)sakit hava;

C)axımlı su;

D)axımsız su;

E)ventilyasiya edilən hava seli.

24.Hansı (C; L; R) elektrik elementləri necə və hansı

ardıcıllıqla bitki xammalını elektrik qığılcımı ilə

emal etdikdə PП işçi aralığa qoşurlar?

A)R və PП-dən ibarət ardıcıl dövrədən paralelə

olduqda;

B)C və PП-dən ibarət ardıcıl R dövrədən paralelə

olduqda;

C)C və PП-dən L ardıcıl dövrədən ibarət paralelə

olduqda;

D)L və PП-dən ardıcıl dövrədən ibarət paralel olduqda;

E)Ümumi halda R; L; C-dən ibarət işçi aralıq olduqda.

25.Verilən hansı halda qırıcının şərti (fiktiv) tempe-

raturunu təyin edirlər?

A)𝜃şə𝑟𝑡𝑖𝐾𝑞 ∙ 𝐾𝑚 ;

B)𝜃şə𝑟𝑡𝑖 /(𝐾𝑞 ∙ 𝐾𝑚);

C)𝜃şə𝑟𝑡𝑖 ′(𝐾𝑞/𝐾𝑚);

D)𝜃şə𝑟𝑡𝑖 (𝐾𝑞/𝐾𝑚);

E)𝜃şə𝑟𝑡𝑖 ′ ∙ 𝐾𝑞/𝐾𝑚 .

216

26.Qızdırıcıları işçi cərəyana görə hansı ardıcıllıqla

hesablayırlar?

A)𝐼 → 𝜃 → ℓ → 𝑑;

B) 𝐼 → 𝜃 → 𝑑 → ℓ;

C) ℓ → 𝑑 → 𝜃 → 𝐼;

D)𝑑 → ℓ → 𝐼 → 𝜃;

E) 𝜃 → 𝐼 → ℓ → 𝑑.

27.Üç ədəd qızdırıcının ulduzdan üçbucağa çevirməklə

onların gücləri necə dəyişər?

A) 3 dəfə azalar;

B) 3 dəfə artar;

C)3 dəfə azalar;

D)4 dəfə artar;

E)4 dəfəazalar.

28.Qidalanma gərginliyi dəyişməz qaldıqda qızdırıcının

uzunluğu 2 dəfə artarsa onun tələb etdiyi güc necə

dəyişər?

A)2 dəfə azalar;

B)2 dəfə artar;

C)1,41 dəfə artar;

D)1,41 dəfəazalar;

E)dəyişilməz.

217

29.Qidalanma gərginliyi dəyişməz qaldıqda qızdırıcının

diametri 2 dəfə artarsa, onun gücü necə dəyişər?

A)2 dəfə artar;

B)2 dəfə azalar;

C)4 dəfə artar;

D)4 dəfəazalar;

E)dəyişməz.

30.Verilən gərginlik 2 dəfə artırılarsa, qıdırıcının gücü

necə dəyişər?

A)4 dəfə artar;

B)2 dəfə artar;

C)1,41 dəfə artar;

D)3 dəfə artar;

E)dəyişməz.

31.Cərəyanın keçməsi ilə keçirici tərəfindən udulan

elektromaqnit enerjisinin gücü aşağıdakı hansı düs-

turla təyin edilir?

A)𝑃 =𝜃1−𝜃2

Σ𝑃𝑇;

B)𝑃𝑆 = 𝜙 𝐸𝐻 ∙ 𝑑𝑆;

C)𝑃 = 𝛼 ∙ 𝐴 ∙ 𝜃1 − 𝜃2 ;

D)𝑃 = 𝜆𝜃1−𝜃2

𝑕∙ 𝐴;

E)𝑃 = 𝑝 = 𝛾 ∙ 𝐴 ∙ 𝜃2 − 𝜃1 .

218

32.Suyun temperaturunun 20°S-dən 100°S-yə qədər

artması ilə elektrodlu su qızdırıcısının gücü necə

dəyişər?

A)4 dəfəazalar;

B)3 dəfə artar;

C)4 dəfə artar;

D)5 dəfə artar;

E) 1 dəfə artar;

33.Elektrodlu su qızdırıcılarının gücünü tənzimləmək

üçün göstərilən hansı üsullardan istifadə edilir?

A)elektrodlar arası məsafənin dəyişməsi;

B)elektrodların birləşmə sxemlərinin dəyişməsi;

C)suyun xüsusi elektrik müqavimətinin dəyişməsi;

D)elektrodların izolyasiyalı ara kəsmələrlə

ekranlaşdırılması;

E)torpaqlamadan istifadə edilməsi.

34.Elektrodlu buxar qazanı nə vaxt ən böyük güc tələb

edir?

A)işə qoşduqda;

B)suyun qaynama vaxtı;

C)intensiv buxar əmələ gəlmə müddətində;

D)bütün müddətlər ərzində gücün sabit qalmasında;

E)gərginlik artdıqda.

219

35.Suyun temperaturunun 20°C-dən 100°C-yə qədər

artması ilə onun xüsusi müqaviməti necə dəyişər?

A)5 dəfəazalar;

B)3 dəfə artar;

C)dəyişilməz qalar;

D)3 dəfəazalar;

E)4 dəfəazalar.

36. “ЭПЗ-100” tipli elektrodlu su qızdırıcısı üçün qeyd

edilmiş hansı qeyri normal rejim yol veriləndir?

A)su olmadan qoşulma;

B)elektrodlarda asimmetriya olduqda;

C)fazanın itməsi;

D)sirkulyasiya edici nasos işləmədikdə onu dövrəyə

qoşarkən;

E)elektrodlarda həddən artıq ərp olduqda.

37.“ЭПЗ-100” tipli elektrodlu su qızdırıcısının iki fa-

zalı dövrəyə qoşulmasında nə baş verər?

A)qısaqapanma əmələ gələr;

B)yerdə qalan faz həddən artıq yüklənər;

C)çən partlayar;

D)gövdədə təhlükəli potensial yaranar;

E)heç nə olmaz.

38.Suyun xüsusi müqaviməti temperaturdan neçə

220

asılıdır?

A)𝜌 ≡ 𝜃;

B) 𝜌 ≡1

𝜃;

C) 𝜌 ≡ 𝜃2;

D) 𝜌 ≡1

𝜃2;

E) 𝜌 ≡ 𝜃 − 1.

39.“ЭПЗ-100” tipli elektrodlu su qızdırıcısını sirkul-

yasiya edici nasos işləmədikdə işə qoşulması nə ilə

təhlükəlidir?

A)tələbat gücünün yol verilməyən qədər artması ilə;

B)elektrodlararası deşilmə ilə;

C)çənin partlaması ilə;

D)təhlükə yoxdur;

E)cərəyanın artması ilə.

40.Hansı elektrik su qızdırıcıları ən böyük faydalı iş

əmsalına malikdir?

A)elementli;

B)elektrodlu;

C)faydalı iş əmsalı su qızdırıcısının tipindən asılı

deyildir;

D)axımlı;

E)axlmsız.

41.Aşağıdakı hansı su qızdırıcılarında boş gediş (susuz

221

işə qoşulma) təhlükəli deyildir?

A)“ЭПЗ-100”;

B) “COAC-400/90”;

C)“ЭПB-2A”;

D) “BЭП-600”;

E) “BЭT-400”.

42.Elementli su qızdırıcılarını susuz şəbəkəyə qoşduq-

da elementli su qızdırıcılarının sıradan çıxma şəbə-

kələri hansılardır?

A)tələbat gücü yüksəlir;

B)qısa qapanma;

C)BEQ-in istilik verməsi artır;

D)BEQ-in istilik verməsi azalır;

E)BEQ-in temperaturu artır.

43.“COAC-400/90” elektrik su qızdırıcısındakı

rəqəmlər nəyi göstərir?

A)hündürlük /diametr;

B)tutum/diametr;

C)tutum/temperatura;

D)güc/hündürlük;

E)tutumu.

44.Heyvanları avtomatik olaraq suvarmada hansı su

qızdırıcları nəzərdə tutulmuşdur?

222

A)“COAC-400/90”;

B) “BЭП-600”;

C)“ЭПЗ-100”;

D)“ЭПB-2A”;

E)“BЭT-200”.

45.Tutum C, induktivlik L və müqavimətin R hansı bir-

ləşmələri elektrik su qızdırıcısınınkı ilə analojidir?

A)C və R ardıcıl birləşməsi;

B)C və R paralel birləşməsi;

C)L və Rardıcıl birləşməsi;

D) L və C paralel birləşməsi;

E)R və Lparalel birləşməsi.

46.Su qızdırıcısının gücünün elektrik-analoq elektrik

sxemində analoqu nədir?

A)gərginlik;

B)kondensatorun tutumu;

C) cərəyan şiddəti;

D)müqavimət;

E)tezlik.

47.Su qızdırıcısının elektrik-analoq sxemində suyun

temperaturunun analoqu nədir?

A)gərginlik;


223

C)tezlik;

D)müqavimət;

E)cərəyan şiddəti

48.Su qızdırıcısının elektrik-analoq sxemində istilik

izolyasiyasının analoq termiki müqaviməti nədir?

A)cərəyan şiddəti;

B)müqavimət;

C)gərginlik;

D)tutum;

E)istilik müqaviməti

49.Su qızdırıcısının elektrik analoq sxemində suyun

istilik tutumunun analoqu nədir?

A)müqavimət;


C)kondensatorda gərginlik;

D)cərəyan şiddəti;

E)temperatura.

50.Aşağıda göstərilmiş qurğulardan hansılarını heyvan-

darlıqda yerli isitmə üçün istifadə edirlər?

A)ПBУ-4;

B)CФОЦ-60;

C)ЭП3-100;

D)ЭИC-11;

224

E)УAП-400.

51.Ventilyator dayandıqdan sonra elektrik kaloriferinin

qızdırıclarının gücü P və temperaturu 𝜃 necə

dəyişər?

A)P və 𝜃 dəyişməz;

B)P dəyişməz, 𝜃 artar;

C)P və 𝜃 artar;

D)P artar, 𝜃 dəyişməz;

E)heç nə dəyişməz.

52.Aşağıda verilmiş hansı bərabərliklə heyvandarlıq

binasının qızdırılma qurğusunun istilik gücünü təyin

edirlər?

A)Φ𝑞ı𝑧 = Φ𝑕𝑒𝑦 − Φçə𝑝 − Φ𝑣;

B)Φ𝑞ı𝑧 = Φçə𝑝 + Φ𝑣 + Φ𝑕𝑒𝑦 ;

C)Φ𝑞ı𝑧 = Φçə𝑝 + Φ𝑣 − Φ𝑕𝑒𝑦 ;

D)Φ𝑞ı𝑧 = Φ𝑣 + Φ𝑕𝑒𝑦 − Φçə𝑝 ;

E)Φ𝑞ı𝑧 = Φ𝑕𝑒𝑦 − Φçə𝑝 + Φ𝑣 .

53. “CФОЦ” tipli elektrik kalorifer qurğusunun hansı

qoşulma sxeminin ardıcıllığı doğrudur?

A)əvvəlcə kalorifer, sonra ventilyator;

B)əvvəlcə ventilyator, sonra kalorifer;

C)eyni vaxtda ventilyator və kalorifer;

D)qoşulma ardıcıllığının mənası yoxdur;

225

E)yalnız kalorifer.

54.Aşağıda göstərilmiş qurğulardan hansını heyvandar-

lıqda qızdırmaq üçün tətbiq etmək olar?

A)“CФОЦ”;

B) “ПВУ”;

C) “ЭИC-11”;

D)“ЭПЗ-100”;

E)“ЭПB”.

55.İQ şüalandırıcının hansı temperaturunda enerjinin

spektral paylanması heyvanların yunlu səthinin

maksimal spektral maksimumuna müvafiq gəlir?

A)300… 500°𝐶;

B) 500… 700°𝐶;

C) 1000… 1500°𝐶;

D) 2000… 2500°𝐶;

E) 1250… 1400°𝐶.

56.Ventiyator dayanarsa elektrik kaloriferinin sıradan

çıxma səbəbləri hansılardır?

A)BEQ-rin istilik verməsinin artması;

B) qısa qapanma;

C)BEQ-rin istilik verməsinin azalması;

D)tələbat gücünün artması;

E)gərginliyin artması.

226

57.Qızdırma üçün istifadə edilən elektrik kaloriferlərin-

də qızdırıcıların maksimal temperaturu nə qədərdir?

A)500°𝐶;

B)180°𝐶;

C)800°𝐶;

D)100°𝐶;

E)50°𝐶.

58.Hava ilə isidilən istilikxanaların havasını qızdırmaq

üçün hansı qızdırıcılar geniş yayılmışdır?

A)qızdırıcı məftillər

B)elektrik kaloriferlər;

C)boru içərisində çəkilmiş polad məftil;

D)asfalt-beton bloklar;

E)ventilyatorlu məftillər;

59.Şitillik və istilikxanalarda torpağın qızdırılması

üçün hansı üsullar geniş tətbiq edirlər?

A)elementli;

B)elektrodlu;

C)elektrik kaloriferi;

D)şüalı;

E)elektrodlu-elementli.

60.Şitilliyin 1 𝑚2 faydalı sahəsini qızdırmaq üçün nə

227

qədər güc tələb olunur?

A)1 … 1,5 𝑘𝑊;

B)0,4… 0,6 𝑘𝑊;

C) 0,15… 0,2 𝑘𝑊;

D) 0,05… 0,1 𝑘𝑊

E) 0,8… 1,2 𝑘𝑊.

61.A işçi mayedə elektrik hidravlik effektin alınması

üçün qurğuda tutum C, ventil VD və F aralığı necə

birləşdirilməlidir?

A)VD-nin A əsası vasitəsilə ardıcıl birləşməli C və F-in

paralel dövrəsi;

B)C-nin A əsası VD və F-in paralel dövrəsi;

C)F-in A əsaslı C və VD-in paralel dövrəsi;

D)F, C və VD-nin A əsası vasitəsilə ardıcıl

birləşdirilməsi;

E)F, C və VD-nin A əsası vasitəsilə paralel

birləşdirilməsi.

62.Kultivasiya tikililərində hansı itkilər ən çox olur?

A)torpaq vasitəsilə;

B)seyrəklik vasitəsilə;

C)işığa həssas örtüklər vasitəsilə;

D)divarlar vasitəsilə;

E)döşəmələr vasitəsilə.

228

63.Açıq qövsün voltamper xarakteristikası necədir?

A)yüksələn;

B)cərəyan şiddətindən asılı olmayan;

C)sərt;

D)əvvəlcə düşən, sonra sərt;

E)yumşaq.

64.Dəyişən cərəyanda açıq qövsün alışdırılması üçün

gərginliyin qiyməti nəyə bərabərdir?

A)15 … 20 𝑉;

B) 30… 35 𝑉;

C) 40… 45 𝑉;

D) 50… 60 𝑉;

E) 65 … 70 𝑉.

65.Açıq qövslü əl ilə qaynaq transformatorunun xarici

xarakteristikası necə olmalıdır?

A)yüksələn;

B)sərt;

C)zəif düşən;

D)kəskin düşən;

E)azalan.

66.Elektrodların üzərinə çəkilən maddənin təyinatı

A)qaynaq tikişinin turşulaşmadan qorumaq üçün;

B)elektrodun əriməsini yaxşılaşdırmaq üçün;

229

C)qövsün stabilləşdirilməsi üçün;

D)elektrik enerjisinin sərfiyyatını azaltmaq üçün;

E)qövsün yanmasını sürətləndirmək üçün.

67.Açıq qövslü qaynaq üçün qısa qapanma mənbəyinin

dəfəliyi nə qədərdir?

A)1,2 … 1,4;

B) 1,6… 1,8;

C) 2… 3;

D) 8 … 10;

E) 4 … 5.

68.Hərəkət edən dolaqlı transformatorda qaynaq cərə-

yanının səlis tənzimlənməsi necə yerinə yetirilir?

A)dolaqların birləşmələrini dəyişməklə;

B)dolaqlar arasındakı məsafəni dəyişməklə;

C)qövs aralığı uzunluğunu dəyişməklə;

D)drosselin qövs dövrəsinə qoşulması ilə;

E)drosselsiz işə qoşmaqla.

69.Qaynaq generatorunda qaynaq cərəyanının pilləli

tənzimlənməsi necə yerinə yetirilir?

A)təsirlənmə cərəyanını dəyişməklə;

B)maqnitsizləşdirmə dolağının sarğılar sayını

dəyişməklə;

C)qövs aralığının uzunluğunu dəyişməklə;

230

D)elektrodun diametrini dəyişməklə;

E)dolaqların birləşmə sxemini dəyişməklə.

70.Dielektrik qızma qurğularında istifadə edilən

tezlikləri göstərin.

A)onlarla kilohers;

B)sənaye tezliyi;

C)yüzlərlə kilohers;

D)onlarla və yüzlərlə meqahers;

E)ifrat tezlik.

71.Səthi möhkəmləndirmə üçün induksion qızma qur –

ğularında tətbiq edilən tezliyin qiymətini deyin.

A)onlarla kilohers;

B)sənaye tezlik;

C)onlarla meqahers;

D)yüzlərlə meqahers;

E)ifrat tezlik.

72.İnduksion qızma qurğusunda nə üçün induktora (və

ya yüksəktezlikli transformatora) paralel olaraq

kondensator qoşulur?

A)induktorun faydalı iş əmsalını artırmaq üçün;

B)qızmanın sürətini yüksəltmək üçün;

C)УT generatorun qoyuluş gücünü azaltmaq üçün;

D)qızma dərinliyini artırmaq üçün;

231

E)qızma dərinliyini azaltmaq üçün.

73.Əgər keçiricilərdə cərəyanlar bir tərəfə istiqamət-

lənərsə, bir cərgədə yerləşdirilmiş dəyişən cərəyanlı

keçiricilərin hansı hissəsində cərəyan sıxlığı ən çox

olacaqdır?

A)keçiricilərin xarici tərəflərində;

B)keçiricilərin daxili (bir-birinə çevrilmiş) tərəflərində;

C)keçiricilərin mərkəzində;

D)keçiricilərin uc başlanğıc tərəfində;

E)keçiricilərin son nəhayət tərəfində.

74.İnduksion qızmada aşağıda göstərilmiş materialın

hansı tərkibi cərəyanın nüfuz etmə dərinliyindən

asılı deyildir?

A)xüsusi müqavimətindən;

B)maqnit keçiriciliyindən;

C)cərəyanın tezliyindən;

D)istilik keçirməsinaən;

E)gərginliyindən.

75.İnduksion qızmada göstərilən hansı temperatur po-

lada nüfuz etmə dərinliyi ən kiçik qiymətə malik

olar?

A)20°𝐶;

B)500°𝐶;

C)800°𝐶;

232

D)bütün temperaturlar üçün cərəyanın nüfuz etmə

dərinliyi eynidir

E)1100°𝐶.

76.İnduksion qızmada göstərilən hansı materiallarda

gücün udulma əmsalı ən böyük olur?

A)misdə;

B)poladda;

C)alüminiumda;

D)kobaltda;

E)çuqunda.

77.Göstərilən hansı materialın xarakteristikası dielek-

trik qızmanın intensivliyindən asılı deyildir?

A)dielektrik nüfuzluluq;

B)itki bucağının tangensi;

C)istilik keçiricilik;

D)güc əmsalı;

E)faydalı iş əmsalı.

78.Eyni cinsli olmayan material işçi kondensatorda dö-

şəmənin eni üzrə qat-qat yerləşdirilmişdir. Qatların

dielektrik nüfuzluluğu 휀 𝑣ə 𝑡𝑔𝛿 belədir: 휀1 = 1,0;

휀2 = 7,5; 𝑡𝑔𝛿1 = 0,3; 𝑡𝑔𝛿2 = 0,2. materialın

qatlarında ayrılan xüsusi yüklərin nisbətini göstərin.

A)𝑃1/𝑃2 = 2;

233

B)𝑃1/𝑃2 = 0,5;

C)𝑃1/𝑃2 = 0,9;

D)𝑃1/𝑃2 = 1,1;

E)𝑃1/𝑃2 = 1,3.

79.Termoelektrik istilik nasosundan alınan istilik

termobatareyanın cərəyan şiddətindən necə asılıdır?

A)𝑄 = 𝐼;

B) 𝑄 = 1/𝐼;

C) 𝑄 = 𝐼2;

D) 𝑄 = 1/𝐼2;

E) 𝑄 = 1/𝐼3.

80.Hansı şərtdə hissəcik baraban şəkilli fırlanan tac

şəkilli elektrik separatorunun elektrodundan azad

olar?

A)𝐹𝑔 + 𝐹𝑕 > 𝐹𝑘 + 𝐹𝑧 ;

B)𝐹𝑕 + 𝐹𝑧 > 𝐹𝑔 + 𝐹𝑘 ;

C)𝐹𝑕 > 𝐹𝑔 ∙ 𝑐𝑜𝑠𝛼𝑜 + 𝐹𝑘 + 𝐹𝑧 ;

D)𝐹𝑔 ∙ 𝑠𝑖𝑛𝛼𝑜 + 𝐹𝑘 + 𝐹𝑧 < 𝐹𝑕 ;

E)𝐹𝑘 + 𝐹𝑔 > 𝐹𝑕 + 𝐹𝑔 .

81.Elektrodlar arasında tac boşalması nə deməkdir?

A)qazın tam deşilməməsi;

B)qazın tam deşilməsi;

C)qazın fasilələrlə deşilmə;

234

D)qazın qığılcımlı daimi deşilməsi;

E)yüksək gərginlikli elektrik boşalması.

82.Elektrodla hissəciyin qarşılıqlı dolma qüvvəsi necə

göstərilir?

𝐴)𝐹𝑔 = 𝐸 ∙ 𝑞;

B)𝐹𝑔 = 𝑞2/4𝜋 ∙ 휀;

C)𝐹𝑔 = 𝑞2/4𝜋 ∙ 휀𝑜(2𝑕)2;

D)𝐹𝑔 = 𝑞 ∙ 𝐸/4𝜋 ∙ 휀𝑜 ;

E)𝐹𝑔 = 𝑞/𝐸.

83.Transporter şəkilli tac elektrik separatoru baraban

şəkillidən nə ilə fərqlənir?

A)yalnız hissəciklərin boşalma zonasının artması ilə;

B)yalnız hissəciklərin dolma zonasının artması ilə;

C)hissəciklərin həm dolma və həm də boşalma

zonasının artması ilə;

D)heç nə ilə fərqlənmir;

E)hissəciklərin həm dolma və həm də boşalma

zonasının azalması ilə.

84.Hansı qüvvələrin hesabına hissəciklər tac elektrik

süzgəcində vertikal qaz selindən ayrılır?

A)𝐹𝑘 ;

B)𝐹𝑔 ;

C)𝐹𝑘 + 𝐹𝑔 ;

235

D)𝐹𝑘 + 𝐹𝑞 + 𝐹𝑝 ;

E)𝐹𝑞 + 𝐹𝑝 .

85.Qismən paralel qatlı dielektriklə doldurulmuş maili

kondensatorun hava aralığında elektrik sahə gər-

ginliyi nəyə bərabərdir?

A)𝐸𝑕 = 𝑈/(𝑕𝑞 ∙ 휀𝑞 + 𝑕𝑕);

B)𝐸𝑕 = 𝑈 ∙ 휀𝑞/(𝑕𝑞 + 휀𝑞 ∙ 𝑕𝑕);

C)𝐸𝑕 = 𝑈/𝑕𝑕 ;

D)𝐸𝑕 = 𝑈 ∙ 휀𝑞/(𝑕𝑕 ∙ 휀𝑞 + 𝑕𝑕);

E) 𝐸𝑕 = 𝑈/휀𝑞 .

86.Tac boşalmasının başlanğıc gərginliyi (Pikin

empirik düsturu) necə göstərilir?

A)𝐸𝑜 = 30,3 ∙ 105 ∙ 𝛿 ∙0,0298

𝛿∙𝑟𝑜;

B)𝐸𝑜 =0,0298

𝛿∙𝑟𝑜+ 1;

C)𝐸𝑜 = 30,3 ∙ 105 ∙ 𝛿 1 + 𝛿∙𝑟𝑜

0,0298 ;

D)𝐸𝑜 = 𝛿 1 + 𝛿∙𝑟𝑜

0,0298 ;

E)𝐸𝑜 = 𝑟𝑜0,0298

𝛿.

87.Elektrodlar sisteminin həndəsi parametrləri A və

taclayıcı elektrodun məlum 𝑟𝑜 radiusunda tac

boşalmasının başlanğıc gərginliyi nəyə bərabərdir?

A)𝑈𝑜 = 𝐸𝑜 ∙ 𝑟𝑜 ;

236

B)𝑈𝑜 = 𝐸𝑜 ∙𝐴

𝑟𝑜;

C)𝑈𝑜 = 𝐸𝑜/𝑟𝑜 ∙ 𝐴;

D)𝑈𝑜 = 𝐴 ∙ 𝑟𝑜/𝐸𝑜 ;

E)𝑈𝑜 = 𝐸𝑜 ∙ 𝐴.

88.İonların hərəkəti k nədir və onun ölçü vahidi necə

göstərilir?

A)ionların hərəkət sürətinin tətbiq edilən gərginliyə

olan nisbəti, m/(V.s);

B)ionların hərəkət sürətinin sahə gərginliyə olan

nisbəti, m2 /(V.s);

C)ionların hərəkət sürətinin tətbiq edilən gərginliyə

vurma hasili, m.V/s;

D)ionların hərəkət sürətinin sahə gərginliyinə

hasili, V/s;

E)ionların hərəkət sürətinin məsafəyə nisbəti, m/km.

89.Elektrostatik sahədə sferik hissəciyin kontakt

dolmasının maksimal qiyməti necə göstərilir?

A)𝑞𝑚𝑎𝑘𝑠 =𝜋3

6∙ 휀𝑜 ∙ 𝐸 ∙ 𝛼2;

B)𝑞𝑚𝑎𝑘𝑠 =𝜋

6∙ 휀𝑜 ∙ 𝐸2 ∙ 𝛼2;

C)𝑞𝑚𝑎𝑘𝑠 =𝜋

6∙ 휀𝑜 ∙ 𝐸2 ∙ 𝛼3;

D)𝑞𝑚𝑎𝑘𝑠 = 휀𝑜 ∙ 𝐸2 ∙ 𝛼2;

E)𝑞𝑚𝑎𝑘𝑠 = 휀 ∙ 𝐸 ∙ 𝛼2.

237

90.Nəmlik artdıqca müxtəlif bitki toxumlarının nisbi

dielektrik nüfuzluğu necə dəyişir?

A)artır;

B)azalır;

C)dəyişilməz qalır;

D)məhsul artımına səbəb olur;

E)toxumlar dözümlü olur.

91.Hansı şəraitdə tac boşalma sahəsinin zonasında

olduqda hissəcik tac baraban separatında fırlanan

elektrodun səthində sürüşə bilər (𝐹𝑠𝑖𝑙 -silkələnmə

qüvvəsi)?

A)𝐹𝑠𝑖𝑙 < 𝐹𝑔 ;

B)𝐹𝑔 ∙ 𝑠𝑖𝑛𝛼 > 𝐹𝑠𝑖𝑙 ;

C)𝐹𝑔 ∙ 𝑠𝑖𝑛𝛼𝑜−> 𝐹𝑠𝑖𝑙 ;

D)𝐹𝑔 ∙ 𝑐𝑜𝑠𝛼𝑜 > 𝐹𝑠𝑖𝑙 + 𝐹𝑕 ;

E)𝐹𝑔 > 𝐹𝑠𝑖𝑙 + 𝐹𝑕 .

92.Ultrasəs tezliklərinin diapazonunu göstərin.

A)10 kHz-ə qədər;

B)100 Hz-ə qədər;

C)5 kHz-dən az;

D)18 kHz-dən 109 Hz-ə qədər;

E)2 kHz-dən 16 Hz-ə qədər.

93.Tac baraban elektrik separatorunun elektrik sahə-

238

sində hissəciyin silkələnmə qüvvəsi nəyə bərabərdir

(burada 𝑓-silkələnmə əmsalı)?

A)𝐹𝑠𝑖𝑙 = 𝑓(𝐹𝑔 ∙ 𝑐𝑜𝑠𝛼𝑜 + 𝐹𝑘 + 𝐹𝑔 − 𝐹𝑕 );

B)𝐹𝑠𝑖𝑙 = 𝑓𝐹𝑔𝑠𝑖𝑛𝛼𝑜 ;

C)𝐹𝑠𝑖𝑙 = 𝑓(𝐹𝑔 ∙ 𝑠𝑖𝑛𝛼𝑜 + 𝐹𝑘 − 𝐹𝑔 − 𝐹𝑕 );

D)𝐹𝑠𝑖𝑙 = 𝑓(𝐹𝑔 ∙ 𝑠𝑖𝑛𝛼𝑜 + 𝐹𝑘 + 𝐹𝑔);

E)𝐹𝑠𝑖𝑙 = 𝑓 ∙ 𝐹𝑔 ∙ 𝑠𝑖𝑛𝛼𝑜 .

94.Hansı formula ilə elektrik sahəsinin güc xətlərinin

enində ionların orta hərəkət sürəti təyin edilir?

A)𝜐 = 𝑘/𝐸;

B) 𝜐 = 𝑘𝐸;

C) 𝜐 = 𝐸/𝑘;

D) 𝜐 = 𝑘2 ∙ 𝐸;

E) 𝜐 = 𝑘𝐸2.

95.Gərginliyi 25kV olan gərginlik mənbəyindən

qidalanan EİT qurğusunda ardıcıl qoşulmuş tacla-

yıcı elektrodlu rezistorun minimal müqaviməti nə

qədər olmalıdır?

A)50 mOm;

B)500 kOm;

C)10 kOm;

D)30 m Om;

E)600 m Om.

239

96.Hansı şərt daxilində toxumları toxum təmizləyən

hissəcik fırlanan barabanın səthində ilişib qalır?

A)𝐹𝑚 > 𝐹𝑕 + 𝐹𝑔 ∙ 𝑐𝑜𝑠𝛽;

B)𝐹𝑚 > 𝐹𝑕 + 𝐹𝑔 ∙ 𝑠𝑖𝑛𝛽;

C)𝐹𝑚 > 𝐹𝑠𝑖𝑙 + 𝐹𝑕 ;

D)𝐹𝑚 > 𝐹𝑕 + 𝐹𝑠𝑖𝑙 + 𝐹𝑔 ∙ 𝑠𝑖𝑛𝛽;

E)𝐹𝑚 > 𝐹𝑔 + 𝐹𝑕 .

97.Elektrik qazanlarına verilən suyu hansı məqsədlər

üçün maqnitlərlə emal edirlər?

A)ərp əmələ gəlməsini artırmaq üçün;

B)ərp əmələ gəlməsini azaltmaq üçün;

C)suyun xüsusi müqavimətini azaltmaq üçün;

D)suyun xüsusi müqavimətini artırmaq üçün;

E)suyun elektrik keçiriciliyini artırmaq üçün.

98.Tac boşalmasını almaq üçün hansı elektrodlar

sistemi üstünlük təşkil edir?

A)iki paralel müstəvili;

B)müstəvi və nazik məftil;

C)müstəvi və baraban;

D)iki baraban;

E)barabansız.

99.Toxumların maqnitlə təmizlənməsində hansı hissə-

cik qarışıqlarının separasiyası mümkündür?

A)iri və xırda;

240

B)sığallı və kələ-kötürlü;

C)quru və nəm;

D)yumru və uzadılmış;

E)tozlandırılmış.

100.TЭH-25 A 10/1,0 P**

220 rəqəmli boru şəkilli

qızdırıcıda ulduz işarəsi ilə qeyd edilmiş hərf nəyi

göstərir?

A)açılış uzunluğunu, sm;

B)qızdırılan mühitin şərti işarəsini;

C)məlumatda kontakt çubuğunun uzunluğunu, mm;

D)klimatik istifadənin növünü;

E)gücün.

ƏDƏBĠYYAT

1.Баранов Л.А., Захаров В.А. –Светотехника и элек-

241

тротехнология. Москва, «Колос», 2006, səh..343.

2.Бородин И.Ф., Судник Ю.А.-Автоматизация тех-

нологических процессов. Москва, «Колос», 2007,

səh.344.

3.Электротехнологические установки сельскохозяй-

ственного производства. Под.ред. Л.В.Куликова и

др. Барнаул, Изд-во Алт.ГТУ, 1999, səh.88.

4.Живописцев Е.Н., Косицын О.А. –Электротехно-

логия и электрическoе освещениe. Москва. ВО

«Агропромиздат», 1990, səh.303.

5.В.А.Карасенко и др. –Электротехнология. Москва,

«Колос», 1992, səh. 304.

6.Басов А.М. и др. –Электротехнология. Москва,

«Агропромиздат», 1985. səh.256.

7.П.П.Ястребов, И.П.Смирнов – Электрооборудова-

ние и электротехнология. Москва, Высшая школа,

1987, səh. 199.

8.В.Н.Гайдук, В.Н.Шмигель – Практикум по элек-

тротехнологии. Москва, ВО «Агропромиздат»,

1989, səh. 175.

9.S.Z.Məmmədov, E.İ.Pərvərov, N.M.Bağırov –

Elektrotexnologiya (praktikum). Gəncə-2009, səh.69.

10.İ.C.Kərimov, M.M.Bağırov, O.X.Hüseynov- Aqrar

istehsalatın elektrikləşdirilməsi. Gəncə-2008, səh. 12

MÜNDƏRĠCAT

242

Giriş........................................................................4

BÖLMƏ ITəcrübə məĢğələləri

1.1.Elektrik qızdırıcı qurğuların istilik hesabatı....6

1.2.Qızdırıcıların elektrik hesabatı........................11

Elektrotermik qurğuların istilik hesabatı..............15

BÖLMƏ IIKURS ĠġĠ

Kurs işinin tematikası və məzmunu........................95

Elektrik kalorifer qurğusunun gücünün

təyin edilməsi.........................................................98

Ventilyatorun intiqalı üçün elektrik

mühərrikinin seçilməsi..........................................100

Qızdırıcı quruluşun konstruktiv parametrlərinin

hesabatı...................................................................101

Qızdırıcıelementlərin (BEQ) istilik hesabatı..........105

Güc şəbəkəsinin hesabatı və idarəetmə və

mühafizə aparatlarının seçilməsi...........................109

İdarə sxeminin tərtibi və tənzimlənmə

parametrlərinin hesabatı........................................110

İstismar göstəricilərinin təyin edilməsi.................114

BÖLMƏ III

3.1.Laboratoriya məşğələsi.....................................120

3.2.Temperaturun ölçülməsinin və tənzimlən-

məsinin texniki vasitələri və metodları..........122

3.3.Termometrlər və istilikdən genişlənmə

termotənzimləyicilər......................................123

243

3.4.Termometrlər və həcmi genişlənmə

termotənzimləyicilər......................................126

3.5.Müqavimət termoçeviricilər və onların

əsasında termotənzimləyicilər.........................129

3.6.Termoelektrik çeviricilər (termocütlər)..........133

BÖLMƏ IV

“Elektrotexnologiyanın əsasları” fənnindən

test sualları.......................................................208

ƏDƏBĠYYAT........................................................241

tƏsƏrrÜfati nazİrlİyİ azƏrbaycan dÖvlƏt aqrar …ebooks.azlibnet.az/book/4rs1qxuh.pdf2...

Documents