1

www.bastinaobjave.com

Tri muslimanska mudraca Ibn Sina, Suhrawardi, Ibn Arebija

Autor: Sejjid Husejn Nasr

S perzijskog preveo: Beir Daka

2

UVOD

Zlatno doba islama u pogledu duhovnog i vjerskog ivota, kao i u pogledu ostvarenja islamskih

ideala je vrijeme kada je ivio poslanik Muhammed, neka je Boiji mir sa njim, i dani kada su

uspostavljene i uvrivane prve muslimanske zajednice u Medini. Kao to se iz zasijanog

sjemena razvije stabljika i najzad poslije odreenog vremena i prehrane u pogodnoj zemlji doe

i njen plod, tako je i stablo islamske civilizacije nekoliko stoljea poslije zasaivanja njegovog

sjemena donijelo plod i pokazali su se njegovi intelektualni i umjetniki plodovi, a predohrana

toga stabla u toku minulih stoljea bile su prethodne civilizacije koje je islam naslijedio. One su

doprinijele jo boljem rastu toga stabla. Tek onda kada se islamska zajednica potpuno

konsolidovala i kada su naela islamske revelacije realizovana u konkretnim formama, da bi

tako novoj civilizaciji, uprkos neislamskih elemenata koji su uli u nju, mogla dati specifinu,

islamsku boju, tek tada su umjetnost i nauke kao i filozofija i metafizika dostigle svoj vrhunac.

irenje islama i konsolidacija islamskog drutva, do koje je dolo kasnije, spadaju u najbre i

najpresudnije dogaaje u istoriji ovjeanstva. Pri kraju zemaljskog ivota poslanika

Muhammeda, a.s. po prvi put je pod zastavom islama ujedinjeno itavo Arabijsko poluostrvo i

oko 700. godine, znai u periodu kraem od 80 godina poslije pojave islama, ova se vjera

proirila po itavom Srednjem istoku i sjevernoj Africi i muslimani su ovladali prostranstvom

koje se prualo od doline rijeke Inda do Andaluzije. S druge strane, nasuprot svakoj drugoj

ekspanziji, koja bi se na bilo kakav nain mogla porediti sa islamskom ekspanzijom, npr. invazija

Mongola sedam stoljea kasnije na zapadnu Aziju, posljedice islamskih osvajanja bile su

trajnijeg karaktera. Izuzev Andaluzije odakle su muslimani protjerani u 15. stoljeu, svaka druga

regija, u kojoj se za ovo kratko vrijeme proirio islam, islamizirana je, a u nekim sluajevima i

arebizirana i takva ostala sve do danas.

Jasno je da je nakon takve iznenadne ekspanzije i prevlasti muslimana nad ogromnim

teritorijama, trebalo vremena da bi osvojene pokrajine mogle biti transformirane u novu

zajednicu, organiziranu na naelima islama. Bilo je urgentno da se uspostave administrativni

propisi i dravni zakoni za nove prilike kakve nisu postojale u islamskoj zajednici za ivota

Poslanika i da se u toj zajednici primjenjuje pravo zasnovano na propisima Kur'ana i na

Poslanikovoj praksi. Zato su prva etvorica halifa, koji su doli odmah poslije Poslanika i koji se

obino nazivaju hulefa' er-raidin, kao i neki od prvih umejskih halifa, glavni dio svoje djelatnosti

posvetili rjeavanju neposrednih problema organiziranja islamske zajednice. Oni su potpomagali

i podsticali razvoj nauka kao to su interpretiranje Kur'ana, sakupljanje Poslanikove tradicije ili

hadisa i sistematizacija izuavanja arapskog jezika. Znai, sve to je neposredno bilo potrebno

novoj zajednici. Izuavanje ovih nauka bilo je potrebno i zbog toga to je eri'at ili pravo te

zajednice bio zasnovan na principima Kur'ana i na kodeksu Poslanikove tradicije (Hadis), a jezik

3

Kur'ana i Poslanikovog kodeksa, tj. arapski jezik, bio nepoznat veini novoobraenih muslimana

nearapskog porijekla.

Preokupacija ovim poslovima sprijeila je umejske halife da posvete vie panje bogatom

kulturnom nasljeu koje je sudbina stavila na raspolaganje muslimanima. Tako mi u ranom

periodu islamske istorije vrlo rijetko susreemo linosti, kao to je npr. Halid ibn Jezid, koje su

pokazivale interesovanje za predislamske znanosti. Iz istih razloga, vrlo je rijetko u to doba

prevedena neka knjiga sa grkog ili sirijskog jezika na arapski jezik. U stvari, ovo je doba kada se

usavravaju i konsoliduju tradicionalne vjerske discipline - komentarisanje Kur'ana i razrada

Poslanikove tradicije. Izuavanje arapskog jezika dostie vrhunac osnivanjem gramatiarskih

kola u gradovima Kfi i Basri i pojavom veeg broja istaknutih gramatiara, pjesnika i knjievnih

kritiara.

Meutim, neminovno je bilo da muslimani ranije ili kasnije posvete panju bogatoj riznici

predislamskog kulturnog nasljea, koje je postojalo u granicama islamske zajednice. Jo prije

pojave islama nauna djela mnogih naunika i profesora iz Aleksandrije i aleksandrijske kole,

znai iz kole u gradu u kome su se proimali helenski, jevrejski, babilonski i egipatski

civilizacijski i kulturni tokovi, prevedena su na sirijski jezik i prenesena u Antiohiju, a odatle su

dalje stigla u istonije gradove kao to su bili Nisibin i Edesa. Do ovakve situacije, koja e kasnije

imati velikog odjeka i uticaja u islamskoj civilizaciji, dolo je nakon izme u istonoj hrianskoj

crkvi. Ovaj interni raskol u hrianskoj crkvi odvojio je nestorijance, a kasnije i monofizite od

hrianske crkve grkog jezikog podruja i prisilio ih da za sebe osnivaju specijalne kole i

centre poduavanja. Na taj nain su eljeli da se osamostale od aleksandrijske i vizantijske crkve

od kojih su se ve bili odvojili. To ih je, dakle, prisililo da otponu izuavati i usavravati svoj

sirijski jezik. Nestorijanci su pod zatitom iranskih vladara, koji su svakom prilikom pomagali

oponente svojih neprijatelja, bili u mogunosti da se razvijaju u Iranskom Carstvu, pa ak da

osnuju i svoju crkvenu organizaciju u centralnoj Aziji. Gdje god su osnivane takve crkve, tamo su

prodirali i uticaji helenistike filozofije i teologije koje je hrianstvo proglaavalo svojim.

Postepeno se stvorila i proirila tradicija itanja i interpretiranja grkih tekstova iz razliitih

nauka i filozofije.

Pored helenistikih naunih centara, postojao je i grad Harran, centar Sabejaca, koji je u

pogledu njegovanja nauke i filozofije imao specifian poloaj. Sabejci su sebe smatrali

sljedbenicima poslanika Idrisa ili Hermesa. Oni su u doba irenja islama uvali i propagirali

uenja helenistikog vremena, tj. uenja neopitagorejskih kola i hermeticizma. Istina,

hermeticizam je postojao u Iranu i prije islama. U nekim knjigama na pahlevi jeziku, koje su

kasnije prevedene na arapski jezik, vidi se proimanje helenistikih i indijskih elemenata sa

iranskim nainom miljenja.

4

Da bi parirali vizantijskim znanstvenim centrima iranski vladari su osnovali u gradu

Dundiapuru visoku kolu u kojoj su se okupljali i bavili naunim radom, istraivanjima i

poduavanjem hrianski, jevrejski i indijski naunici i filozofi. U toj koli je izuavana indijska

medicinska tradicija i kombinovana sa grkim medicinskim dostignuima. Zahvaljujui ovoj koli

Sasanidi su se upoznali sa indijskom astronomijom i astrologijom i uz pomo indijskih

astronoma sastavljene su poznate astronomske tablice poznate pod nazivom zidi ehrijari

(carske tablice).

U gradovima kao to su npr. Dundiapur, Harran, Edesa i Nisibin, bio je sauvan veliki dio

grkih, babilonskih, indijskih i perzijskih znanosti i kao iva tradicija prenesen u islamski svijet.

Osim toga, kada su muslimani poeli da se zanimaju za predislamsku nauku i kada su rijeili da

je integriraju u svoje civilizacijske tokove, nisu imali potekoa da pronau strunjake koji su s

lakoom mogli prevoditi tekstove sa drugih jezika na arapski jezik. U ovim centrima koji su se

nalazili u granicama i u sastavu islamske zajednice ivjelo je dosta naunika, veinom hriana,

Jevreja, a u manjem broju je bilo i Iranaca. Ovi naunici bili su u svojoj naunoj orijentaciji

temeljito struni i dobro su poznavali jezike sa kojih su prevodili: grki, sirijski, pahlevi i sanskrit i

jezik na koji su prevodili: arapski jezik. Kada su abbasidske halife, a posebno Harun er-Reid,

Me'mun i Mu'tesim, poeli da pokazuju vie interesovanja za predislamske znanosti i kada su

inili napore da se nauni izvori prevode na arapski jezik u centru Hilafeta, u Bagdadu, lako su

mogli pronai kvalifikovane naune prevodioce. Za vrijeme od dva i po stoljea, tj. od 750. pa do

1000. godine, preveden je na arapski jezik veliki broj naunih i filozofskih djela sa grkog,

sirijskog, sanskrita i pahlevi jezika. Ovaj posao obavljen je u nekoliko prevodilakih centara koji

su se po strunosti i sposobnosti meusobno razlikovali. Spomenuemo neke sposobnije

prevodioce iz toga vremena. Kao vrlo sposobni bili su hriani Hunejn ibn Ishak i njegov sin Ishak

ibn Hunejn. Oni bi prije nego bi poeli da prevode neki izvor sakupili i prouili kritike tekstove o

tome izvoru. Bili su istaknuti i Sabit ibn Qurre iz Harrana i obraenik na islam zoroastrovac Ibn

Muqaffa'. Svaki od njih je na poseban nain svojim prevodima obogatio arapski jezik i pripremio

teren za pojavu raznih naunih i filozofskih kola. Ove kole, koje se hronoloki javljaju nakon

prevoenja mnogobrojnih naunih i filozofskih izvora sa drugih jezika na arapski jezik, u sutini

su rezultat integrisanja i proimanja razliitih civilizacijskih nasljea i islamskih uenja.

Svakako da ovdje moe biti postavljeno pitanje zato je lako iznenada islamsko drutvo poelo

pokazivati interesovanje za predislamske znanosti i predislamsku filozofiju i zato su arapske

halife finansirale i osnivale specijalne centre za prevoenje stranih naunih izvora na arapski

jezik? Moda bi najbolji odgovor na tako vano pitanje bio taj da su u to vrijeme muslimani

poeli ostvarivati dodire i uputati se u diskusije sa autoritativnim jevrejskim i hrianskim

vjerskim naunicima koji su argumentima aristotelovske logike i filozofije, to muslimani u

poetku nisu poznavali, branili principe uenja svojih vjera i istim argumentima napadali i

5

pobijali principe islamskih uenja. Poznato je da su takve debate i rasprave voene u Damasku.

Sasvim je vjerovatno da su arapske halife, posebno Me'mun, uloili mnogo truda da na arapski

jezik prevedu grka filozofska djela kako bi osnove islamske vjere ojaali argumentima kojima je

raspolagao i neprijatelj i na taj nain odbranili eri'at na koji se naslanjao njihov autoritet.

Naravno, ne treba zaboraviti ni injenicu da su prve abbasijske halife i lino pokazivale

interesovanje za predislamske znanosti. Ipak, u tome je postojao optiji interes koji je usko

vezan za interese islamske zajednice, Hilafeta uopte. Taj opti interes je pokretao halife da sa

nevienim poletom i arom nastoje stvoriti sve uslove da se na arapski jezik prevede mudrost

stoljea".

Zahvaljujui filozofiji i veem dijelu grkih, indijskih i iranskih znanosti, muslimani su poeli da

stvaraju razliite intelektualne poglede koji e dominirati horizontima islamske civilizacije sve do

naih dana. Pravne kole i sufijska bratstva, posebno svako za sebe, nastaju i uvruju se u

treem stoljeu. Islamska revelacija koja je do tada bila zatvorena i orijentisana ka svome izvoru

i zbog toga bila uoptena i u stanju fuzije" poinje se kristalizirati" u svoje komponente i svaka

komponenta se posebno izuava i dobiva posebno ime. Na slian nain su razliiti intelektualni

pogledi u islamskom svijetu tokom stoljea apsorbovali hranu za sebe iz bogatog nasljea

starog svijeta koje je prevedeno na arapski jezik. Zahvaljujui tome nastalo je vie filozofskih

kola i kola znanosti i umjetnosti. Prema tome, s pravom se ove kole mogu nazvati islamskim,

premda su koncepcije i formulacije tih kola porijeklom izvan islamskog svijeta. Meutim, one

su u islamskom svijetu dostigle svoj vrhunac razrade i razvoja.

U ovoj knjizi smo pokuali da raspravljamo o tri najpoznatija islamska mudraca, o Ibn Sinau

(Aviceni), o Suhrawardiju i o Ibn Arebiju, u nadi da emo, izlaui njihova uenja i poglede,

adekvatno prezentirati i objasniti uenja tri najvanije islamske filozofske kole. To su: kola

filozofa - naunika, kola iluminacionista i sufijska kola. Na Istoku je ideja uvijek dominirala nad

ovjekom, ali se malo panje poklanjalo pitanju odakle i od koga odreena ideja potjee. To je

bilo u skladu sa preporukom Ali ibn Ebi Taliba, predstavnika par exellence islamske spoznaje i

poznavaoca ezoterinih poruka Poslanika i Kur'ana, koji je govorio svojim uenicima i

sljedbenicima sljedee: Pazite na ono ta je reeno, a ne na onog ko je to rekao." Tri istaknute

linosti ija su uenja predmet ove studije, svaka u svom domenu uenja, ima veliku vanost i

igra glavnu ulogu u filozofskim kolama kojima pripada. Pored toga, svaka od njih govori o nekoj

od perspektiva koje su ve postojale i prije njih i raspravlja o pogledima na svijet kojim su se

tokom stoljea kontinuirano bavile generacije filozofa i pobonjaka. Osim toga, iako njihove

kole nisu jedine kole koje postoje u islamu, ipak su najvanije meu kolama koje su nastale

odmah nakon njegovog ranog perioda. Njihovi osnivai pokazuju i tumae u tim kolama

najvanije poglede islamske intelektualnosti i otkrivaju horizonte na koje se naslanja

intelektualni ivot mnogih velikih islamskih naunika.

6

I DIO

IBN SINA (AVICENA) I FILOZOFI-NAUNICI

PRETHODNICI IBN SINA

U tradicionalnim islamskim krugovima obino se smatra da je prvi filozof koji se pojavio u

islamskom svijetu bio Iranac po imenu Iranehr. On je pokuao da prenese filozofiju na Istok

koga su mnogi kasniji filozofi, poev od Farabija pa do Suhrawardija, smatrali glavnim zaviajem

filozofije. Meutim, o ovoj linosti, osim imena, nita ne znamo, a ne postoje ni znatniji

fragmenti njegovih djela na osnovu kojih bismo mogli doi do zakljuka i ustvrditi da je on

osniva islamske filozofije. U stvari, peripatetiku ili mei filozofiju, koja je jedina od nekoliko

postojeih filozofskih kola na Istoku dobro poznata na Zapadu i koja je obino identifikovana sa

pojmom islamske filozofije, osnovao je Ebu Ja'qb el-Kind, koji se obino naziva Filozof

Arapa".

El-Kindija treba smatrati osnivaem filozofske kole u kojoj je aristotelovska filozofija u

interpretaciji aleksandrijskih komentatora - posebno Aleksandra Afrodizijskog i Temistija -

kombinovana sa kolom neoplatoniara. Neoplatonska uenja dospjela su meu muslimane

posredstvom prevoda dijelova Eneade pod naslovom Aristotelova teologija i posredstvom

pseudoaristotelovske knjige Liber de Causis {Knjiga uzroka) koja je bila kratki sadraj Proklusove

(Proklo, Proklos) knjige Elements of Theology (Elementi teologije). U ovoj koli nauka je takoer

bila kombinovana sa filozofijom. U stvari, nauka je smatrana jednom granom filozofije kao to je

u drugom smislu filozofija poela i nastala klasifikacijom nauka. Istaknuti predstavnici ove kole,

kao to je npr. sam El-Kindi, bili su i naunici i filozofi, dok su neki drugi, nao npr. Ebu Sulejman

es-Sidistani bili vie filozofi nego naunici, a Ebu Rejhan el-Biruni bio je vie naunik nego

filozof.

Osniva ove kole filozofa - naunika El-Kindi roen je u Basri oko 801. godine u aristokratskoj

arapskoj porodici u plamenu Kinde. kolovanje je poeo u Basri u koli koja je svakako bila pod

uticajem kole iz Dundiapura i za svoje vrijeme i edukativne prilike svoga vremena stekao

najbolje mogue obrazovanje. kolovanje je nastavio i usavrio u Bagdadu, u gradu koji je u ovo

doba vladavine 'Abasida slovio kao najvei kolski i nauni centar. Vrlo brzo je ovladao

kvantumom znanja i filozofije koji su postojali na arapskom jeziku. Zatim je poeo razmiljati da

steena znanja i filozofiju uskladi sa islamskim uenjima i upotpuni jedno drugim. Njegova

sposobnost i kompetentnost u raznim granama nauka pribliile su ga dvoru abasidskih halifa

Me'muna i Mu'tesima pa je ak imenovan uiteljem Mu'tesimovog sina. Na dvoru je stekao vrlo

7

istaknut poloaj i ugled kakav nijedan filozof i naunik poslije njega nije uspio da stekne.

Meutim, takav njegov ugled i poloaj i njegova bliskost sa dvorom halifa nisu potrajali do kraja

njegovog ivota. Za vladavine halife El-Mutewekkila pao je u nemilost i oko 866. godine El-Kindi

je umro naputen i zaboravljen.

Premda ime El-Kinadija u islamskim istorijskim spisima dolazi uz imena poznatih linosti, sve

doskoro znalo se samo za manji broj njegovih djela na arapskom jeziku. Naime, prije trideset

godina u Istanbulu je pronaen vei broj njegovih djela iz kojih su se naunici direktno mogli

upoznati sa njegovim idejama i pogledima. Pronaeno je oko 40-50 djela, to je samo jedan

mali dio njegovih sveukupnih djela. Jer, arapski bibliofil Ibn Nedim u svom Fihristu spominje

brojku od dvije stotine etrdeset njegovih djela. Meu sauvanim radovima nalaze se: Traktat o

metafizici, brojni radovi iz logike, klasifikacija nauka, diskusija o Aristotelovim djelima, njegova

poznata rasprava o Intelektu, - na Zapadu dobro poznata kao De Intellectu - koja je snano

uticala na kasnije filozofe (kao npr. na Ibn Sina (Avicenu), njegova predikacija trajanja

vladavine abbasijskih halifa i drugi radovi iz prirodno-matematikih znanosti.

Glas i slava El-Kindija proirili su se na latinskom Zapadu posredstvom prevoda nekih njegovih

naunih i filozofskih radova. U stvari, on spada meu muslimanske naunike koji su na Zapadu

dobro poznati. U astrologiji je posebno bio priznat i respektovan kao veliki autoritet. Mnogi su

ga ubrajali u devet astrolokih mudraca. Njegova slava u srednjem vijeku bila je tolika da je

dugo potrajala i prenijeta u doba renesanse. Poznati naunik toga doba Kardano (Cardanus)

ubraja El-Kindija u dvanaest najuticajnijih i najvanijih intelektualnih figura ljudske istorije.

Kod El-Kindija je uoljiva veina osobina koje karakteriu filozofe-naunike. On je bio

univerzalnog interesovanja. Poznavao je logiku, prirodne nauke, medicinu, muziku, teologiju i

metafiziku. Ostajui dosljedan mislima, tragao je za istinom gdje god je mislio da do nje moe

doi. U tom smislu sam pie u esto citiranom predgovoru svoga Traktata o metafizici: Ne

treba da se stidimo da upoznajemo istinu i da je usvajamo pa ma iz kakvog izvora ona dolazila,

pa makar do nas dopirala posredstvom prolih generacija i stranih naroda. Za onoga koji traga

za istinom nema nita dragocjenije od same istine. Istina nikada ne uniava onoga koji traga za

njom, naprotiv ona mu podie ugled i oplemenjuje ga.

Meutim, postoje izvjesni momenti posebno karakteristini za El-Kindija. U filozofiji on je blii

atenskoj koli neoplatoniara nego aleksandrijskoj koli koju je prihvatao El-Farabi. El-Kindi je

vie volio hipotetini i disjunktivni silogizam kojim se sluio atenski neoplatoniar Proklus, a

kojeg je kasnije kritikovao El-Farabi. El-Farabi je vie bio naklonjen uenju Aristotela i smatrao je

Proklusov nain dokazivanja slabim. El-Kindi je, takoer, pokazivao posebno interesovanje za

okultne znanosti, to se ne vidi kod kasnijih filozofa - naunika.

8

U vjerskim pitanjima El-Kindi je prihvatao teologiju mu'tezilija, nastojei da je postavi kao

filozofski sistem. On je zagovarao takve odnose izmeu religije i razuma, odnosno izmeu

vjerovanja i filozofije kakvi se ne uoavaju u djelima El-Farabija i Ibn Sina. Po uenju El-Kindija,

postoje dvije vrste znanja: Boansko znanje (el-'ilm el-ilh) koje Bog daruje poslanicima i ljudsko

znanje (el-'ilm el-insn) ija je najvia forma filozofija. Prvo znanje je superiornije od drugog, jer

se pomou ovog znanja moe stii do istine, to se nikada ne moe postii pomou ljudskog

znanja. Zbog toga neke objavljene istine, kao to su npr. stvaranje svijeta iz niega ili

proivljenje nakon smrti, treba akceptirati premda se i ne mogu dokazati filozofijom, pa ak su i

u suprotnosti sa filozofijom. Na ovaj nain su nauka i filozofija podreene revelaciji i El-Kindi ne

vidi nikakva nesklada u tome da prihvati neoplatonsku koncepciju o porijeklu intelekta i nebesa,

tvrdei istovremeno da je stvaranje iz niega (creation ex nihilo) mogue i da lanac egzistencije

stoji u zavisnosti od Boijeg akta.

Djelatnou El-Kindija poinju se ideje i teme helenistikog porijekla izuavati u islamskoj sredini

i objanjavati na novom jeziku. U uenja ove filozofske kole koju je osnovao El-Kindi uli su neki

elementi uenja Platona, Aristotela, neoplatonista, stoika, hermeneutiara, pitagorejaca,

drevnih Ijekara i matematiara. To je kola koja je, ostajui vjerna unutarnjem skladu i logikim

zahtjevima disciplina kojima sa bavi, asimilirala i elemente koji su duboko u vezi sa

intelektualnim i psiholokim potrebama nekih komponenata novog islamskog drutva. Na taj

nain ona stvara intelektualnu perspektivu koja je ne samo isto to i mogunost koja mora biti

ostvarena, nego i potreba koja mora biti zadovoljena. To je perspektiva koja mora biti stvorena

u okviru sveukupnog islamskog pogleda na svijet.

Poslije El-Kindija javilo se vie naunika koji su pokazivali opti interes skoro za svaku naunu

oblast isto kao i za filozofiju i teologiju. Oni su u sebi sjedinjavali opte interesovanje

renesansnih naunika i filozofa za nauke i umjetnosti sa posebnim interesovanjima

srednjevjekovnih filozofa i teologa za pitanja religije. Oni su smatrali da su, pokazujui veliko

interesovanje za filozofiju i druge nauke, ispunili svoju potrebu za principom kauzaliteta unutar

islama i zbog toga se nije desilo da doe do raskoraka izmeu religije i nauke kao to je bio

sluaj na Zapadu poslije srednjeg vijeka. El-Kindi je prvi primjer filozofa - naunika ove nove

kole filozofa - naunika u islamskom svijetu. On je naunicima koji su doli poslije njega i koji su

slijedili njegove poglede na univerzum sluio kao uzor sa nekoliko aspekata.

Meu njegovim neposrednim uenicima najpoznatiji je Ahmed ibn Tajjib es-Sarahsi, i'itski

uitelj halife El-Mu'tedida. Kasnije je, zbog otkrivanja nekih tajni halife, pao u nemilost i meu

naunicima je stekao glas osobe koja negira poslanstvo. Meu uenike El-Kindija spada i Ebu

Ma'er el-Belhi, proslavljeni astrolog srednjeg vijeka, poznat i u Zapadu pod imenom

Albumasar. Zatim Ebu Zejd el-Belhi, autor knjiga Suwer el-eqlm (Vrste klimatskih pojaseva) i

9

El-Mesalik we el-memalik (Putevi i kraljevstva). Ovo su najpoznatiji rani radovi iz geografije u

islamskom svijetu i oni su posluili kao izvori za kasnije i poznatije rasprave Istahrija i Ibn

Hawqala. Ovi su naunici, posebno u nauci, irili uticaj El-Kindija, premotavajui na taj nain

vremenske distance koje su razdvajale El-Kindija i njegovog stvarnog nasljednika meu

filozofima - naunicima Ebu Nasra el-Farabija.

Ebu Nasr el-Farabi, na latinskom jeziku poznat kao Alpharabus, a od strane kasnijih islamskih

naunika nazvan Drugim uiteljem (El-Mu'allim es-sni), roen je u selu Wesid u horosanskoj

pokrajini Farab oko 870. godine. Jo kao djeak zaputio se u Bagdad gdje je izuavao logiku i

filozofiju kod Metta ibn Junusa, a zatim je otiao u Harran gdje postaje ak naunika po imenu

Juhann ibn Hajln. Posjedovao je veliku inteligenciju i otpoetka pokazivao veliki dar i mo

zapaanja i usvajanja svega to je izuavao. To je pomoglo da je vrlo brzo postao poznat kao

filozof i naunik. Kada se vratio u Bagdad oko njega se okupila vea grupa slualaca meu

kojima je bio i poznati hrianski filozof Jahja ibn 'Adi. Meutim, El-Farabijev boravak u Bagdadu

nije bio stalan i on 941. godine naputa Bagdad i odlazi u Halep na dvor Sejfuddewle el-

Hamadnija gdje ostaje sve do svoje smrti 950. godine.

El-Farabi je poznat kao veliki komentator i sljedbenik Aristotela. Napisao je komentare o

kategorijama, o hermeneutiarima, o prvim i posljednjim analizama, o sofistima, o retorici i

poetici. Komentarisao je Porfirijevu Isagogu, zatim Aristotelova djela Nikomahovu etiku, Fiziku,

Nebo (De Caelo) i Metereologiju. Napisao je i komentar Aristotelove Metafizike. Ovaj komentar

je vrlo vaan za Ibn Sina. U njemu je El-Farabi dao rjeenje metafizikih i ontolokih problema

to je neposredno pomoglo Ibn Sinu da shvati Aristotelovu metafiziku. El-Farabijeva djela,

posebno djela o logici, su od izuzetne vanosti, jer u njima je Aristotelova logika objanjena

tanom i odgovarajuom terminologijom na arapskom jeziku to e poslije El-Farabija postati

zajedniko nasljee za skoro sve grane islamskog uenja.

Uprkos svojoj velikoj lojalnosti prema aristotelovskom nainu dokazivanja kog je smatrao

kljuem svake naune rasprave, i premda je u pitanjima nauke o dui (psihology) slijedio Prvog

uitelja, El-Farabi se niukom sluaju ne moe smatrati istim aristotelovcem. On je nastojao da

sjedini Platonovu i Aristotelovu filozofiju. El-Farabi je slino skoro svim drugim muslimanskim

naunicima smatrao da uenja ova dva filozofa, u krajnjoj instanci, potjeu od Boanske

revelacije i zbog toga je nemogue da meu njima postoji potpuna kontradiktornost. U tom

smislu on je napisao nekoliko djela od kojih je najpoznatije Kitab el-dem'i bejn re'ji el-hakimejn

Eflatun el-ilhi we Aristu (Knjiga sueljavanja ideja dva mudraca, boanskog Platona i

Aristotela). U ovom djelu El-Farabi je nastojao da uskladi poglede ova dva antika mislioca. Prije

njega to su pokuavali neoplatoniari i oni koje Proklus naziva zlatnim lancem filozofa.

10

El-Farabi je bio i politiki filozof i u stvari treba ga smatrati osnivaem politike filozofije u

islamu. U tome je on vie slijedio doktrine Platona kojeg je sam nazivao imamom filozofa, a

njegovu politiku filozofiju upoznao je preko komentara Platonovih knjiga Republika i Zakoni od

nepoznatog autora. El-Farabi je nastojao da Platonovog kralja - profeta izjednai sa

poslanikom i zakonodavcem u jednoboakim religijama i opisao je idealnu dravu u svojoj

knjizi. U toj dravi bi vladao jedan, objavljeni zakon. El-Farabijevi pogledi o politikoj filozofiji

koji su izloeni u tako vanim djelima kao to su Ara'u ehli el-medine el-fadile (Traktat o

pogledima stanovnika idealne drave), Kitabu tahsili es-se'de (Knjiga o postignuu sree) i

Kitabu es-sijase el-medenijje (Knjiga o vladanju gradovima) su najvaniji islamski pogledi i

uenja o politikoj filozofiji i mnogo su uticali na Ibn Ruda koji je vremenski bio blii Ibn Sinu

nego El-Farabiju. Meutim, u duhovnom pogledu on je bio vie upuen na El-Farabija i mnogo

mu blii nego Ibn Sinau. Druga razlika izmeu El-Farabija i Aristotela je u tome to je El-Farabi

pokazivao izuzetan interes za muziku i veliku ljubav prema uenjima pitagorejaca, dok Prvi

uitelj oigledno nije imao posebnog talenta za muziku. Drugi uitelj je napisao raspravu o svim

granama pitagorejskih trivijuma i quadrinijuma, ali je samo u muzici stekao izuzetan glas, tako

da je o njegovom umijeu u muzici nastalo vie legendi. Pored toga to je bio strunjak u teoriji

muzike, bio je i izvrstan izvoa. Ostavio je djelo Kitab el-musiqa el-kebiri (Velika knjiga o

muzici) koje se smatra najvanijim muzikim djelom medijevalne muzike. Ovo je djelo imalo

velikog uticaja i na Istoku i na Zapadu i postalo je autoritativan muziki izvor u kasnijim

periodima. El-Farabijeve kompozicije brzo su se proirile po Istoku, a naroito u nekim

tesawwufskim redovima i jo uvijek pripadnici nekih tesawwufskih redova koji njeguju i provode

obiaje klasinih spiritualnih koncerata ili sima'a izvode ove kompozicije.

Ovakva veza El-Farabija sa tesawwufom nije sluajna. El-Farabi je, premda je bio poznat kao

uitelj logike i politike filozofije, ivio sufijskim nainom ivota. U njegovim djelima susreu se

tehniki termini sufizma. Prezirao je raskoni ivot na ovom svijetu i pokazivao posebnu ljubav

prema djevianskoj prirodi i jednostavnom nainu ivljenja u takvoj prirodi. ak je svoja

predavanja i diskusije odravao po poljanama i na obalama rijeka, daleko od gradskih naselja.

Takoer se najee oblaio u narodnu nonju Centralne Azije, sa velikom krznenom ubarom

na glavi i odbacivao je dvorski ceremonijal i dvorski nain oblaenja. Pored svega toga, nekada

bi se dogodilo da se pojavi obuen bolje od sviju. Moda je to ponekad inio samo da bi zbunio i

postidio svoje kritiare na dvoru.

Posebno interesovanje El-Farabija za sufizam najbolje se manifestuje u njegovom dobro

poznatom djelu Fusus el-hikem (Okviri mudrosti). Ovo je djelo, vie od svih drugih njegovih

djela, imalo konstantan uticaj na Istoku, pa se sve do danas ita i izuava u tradicionalnim

kolama - medresama na Istoku. Iako se u posljednje vrijeme javljaju rezerve i sumnje u to da li

je ovo djelo El-Farabijevo, razlozi za takve rezerve i sumnje nisu argumentovane u dovoljnoj

11

mjeri i vie ima izgleda da je ono El-Farabijevo ili u najmanju ruku da pripada njegovoj koli. Na

prvi pogled izgleda da je knjiga napisana da se u njoj izloe principi peripatetike metafizike

(filozofije), ali svojim simbolikim znaenjem ona obuhvata kompletan ciklus gnoze ('irfan) i

zbog toga se danas prouava u iranskim kolama. Tokom stoljea napisano je mnogo

komentara ovog djela. Najznaajniji meu njima je komentar kojeg je napisao Ismail el-Husejni

el-Frn. Brojnost komentara svjedoi o velikom uticaju ovog El-Farabijevog djela u itavom

islamskom svijetu. Dakle, kao to vidimo, Drugi uitelj, je bio poznat po komentarisanju i

irenju Aristotelovih djel i po formulisanju i objanjenju kompletne logike na novom, arapskom

jeziku. Bio je takoer, politiki filozof, pristalica uenja Platona i naunik sa posebnom

nadarenou za matematiku i muziku kao i autor djela koja su kasnije priznata kao saetak

gnostikih doktrina. Zato je on drugi istaknuti predstavnik kole filozofa - naunika, znai prije

Ibn Sina najistaknutiji je predstavnik ove kole, ak istaknutiji i od El-Kindija.

I Muhammed Zekerija er-Razi (umro izmeu 923. i 932) je prethodnik Ibn Sina i savremenik El-

Farabija. Na Zapadu je poznat kao Rhazes. Bio je priznat i uvaavan i na Zapadu i u islamskom

svijetu. Premda je Er-Razi sam sebe smatrao filozofom i na ravnoj nozi sa najveim starim

filozofima i premda je dao posebnu kosmologiju koja se bazira na pet vjenih principa i ima vezu

sa knjigom Timej u njenoj kasnijoj, aleksandrijskoj interpretaciji, njega su savremenici kao i

kasnije generacije vie smatrali sposobnim ljekarom nego filozofom.

Njegovi filozofski i religiozni pogledi i uenja u kojima se osjeaju uticaji platonizma i

gnosticizma ('urfn) s jedne strane i manihejstva, s druge strane, otro su kritikovani od strane

naunih autoriteta kao to su El-Farabi i kasnije El-Brn. Zato je malo sauvano njegovih djela

koja se odnose na tu tematiku. Meutim, njegovi eksperimentalni metodi u medicini, kakve

nalazimo u njegovom glavnom djelu Kitab el-hw (Knjiga sadraja), na latinskom poznata pod

naslovom Continens, i u hemiji koji su izloeni u njegovom djelu iz hemije pod naslovom Sirr el-

esrr (Tajna tajni), odigrali su vrlo vanu ulogu u prirodoslovnim naukama njegova vremena.

Isto tako njegovi eksperimentalni metodi uticali su na rad Ibn Sina, posebno u nekim

aspektima njegove medicine i prirodoslovnih nauka.

U optoj istoriji islamske filozofije obino se poslije El-Farabija govori o Ibn Sinu kao sljedeoj

naunoj linosti ove kole. Meutim, u intervalu izmeu njih bilo je filozofa i naunika koji su

dosta zasluni za pripremanje terena i uslova za pojavu Ibn Sina. Meu takvima su dosta

znaajni naunici Ebu el-Wef', Ebu Sehl el-Kh, Ibn Junus, 'Abd el-Delil Sidzi, El-Bi'runi, grupa

naunika oko bratstva Ihwan es-saf', zatim enciklopedisti kao to su El-Hrezmi, pisac knjige

Mefatih el-'ulm (Kljuevi znanja) i bibliofil Ibn Nedim, autor uvenog El-Fihrista, te najzad

nekoliko istaknutih filozofa i logiara meu kojima su Ebu el-Bereket el-Bagdadi, Ibn

12

Miskewejh, savremenik Ibn Sina, ija su djela iz etike stekla veliki glas, Ebu Sulejman es-

Sidistn, njegov uenik Ebu Hajjn et-Tewhd i Ebu el-Hasan el-'miri.

Iz ove grupe na Zapadu su ostali potpuno nepoznati Es-Sidistani i El-'miri, premda su u

islamskoj filozofiji u svoje vrijeme i kasnije bili dosta poznati i uticajni. Es-Sidistani, koji je ivio

u desetom stoljeu (922-999), bio je uenik Metta ibn Junusa i Jahje ibn 'Adija i u intervalu

izmeu El-Farabija i Ibn Sina bio je vodei filozof u Bagdadu. Njegova kua u Bagdadu

pretvorila se u mjesto gdje su odravani susreti raznih naunika i voene mnoge naune i

rasprave i diskusije. Njegov uenik Ebu Hajjan et-Tewhidi, koji je bio i najistaknutiji meu

njegovim uenicima, biljeio je i kasnije publikovao sve te diskusije u svom djelu Muqbest. U

stvari, vei dio veoma informativnih djela Et-Tewhidija kao to je El-Imt'u we el-mu'anesetu

preplavljen je izrekama i zapaanjima njegovog uitelja. Es-Sidistani je vie poznat kao logiar i

kao autor poznate istorije filozofije Siwan el-hikme, od koje su sauvani samo neki fragmenti,

a koju je kompletirao Ebu el-Hasan Bejhaqi svojim djelom pod naslovom Tetimme siwan el-

hikme. Njegovi uticaji i pogledi najbolje se mogu shvatiti izuavanjem djela Et-Tewhidija, to

takoer ukazuje na dominantan poloaj Es-Sidistanija u intelektualnom ivotu Bagdada u

vrijeme neposredno pred pojavu Ibn Sina.

Ebu el-Hasan el-'miri (umro 992), savremenik Es-Sidistanija, s kojim se na jednom putovanju u

Bagdad i susreo, zbog mnogo ega moe se smatrati najvanijim filozofom izmeu El-Farabija i

Ibn Sina. Roen u Niaburu, uio je kod Ebu Zejda el-Belhija, a kasnije se susretao sa mnogim

velikim naunicima svoga vremena, pa ak je dospio i u Bagdad i sa tamonjim filozofima vodio

naune rasprave. Meutim, Bagdad mu se nije svidio i on ga je vrlo brzo napustio i vratio se u

svoj rodni Niabur u Horosanu. El-'Amiri je nastojao da usaglasi vjerska uenja sa filozofijom.

On je napisao knjigu u odbranu islama gdje istie superiornost islama nad drugim religijama i

politikim sistemima. Knjiga se zove El-I'lmu bi menqib el-islam (Deklaracija o vrlinama

islama). El-'Amiri se interesovao za politiku filozofiju Sasanida isto toliko koliko i za grke

izvore i kod njega se osjea uticaj te filozofije. Izuavanjem njegovih djela moe se pratiti jedan

od puteva kojim su predislamska iranska uenja o drutvu i dravi prelazila u svijet islamske

spekulacije.

Sauvana su mnoga djela El-'Amirija. Meu njima su najpoznatija etika rasprava Es-Se'de we

el-is'd (Srea i usreenje) i vano djelo iz istorije filozofije El-Emed 'ala el-ebed (Vrijeme kroz

vjenost) koja su upoznali kasniji filozofi, posebno Mulla Sadr koji ga i citira nekoliko puta u

svom djelu Esfr (Putovanja). Izgleda da je Mulla Sadr svoju doktrinu o jedinstvu intelekta,

spoznaje i spoznatljivog ('aql, te'aqqul, ma'qul-intellect, intellection, intelligible), to Ibn Sina

posebno odbacuje, preuzeo od El-'Amirija koji se smatra prvim filozofom u islamskom svijetu

koji je vodio rasprave o ovoj doktrini i prihvatio je. Tradicionalni izvori, kao to je djelo Ibn Ebi

13

Usejbi'a pod naslovom 'Ujun el-enb' (Izvori vijesti), govore o jednoj seriji pisama razmijenjenih

izmeu El-'Amirija i Ibn Sina. Meutim, ipak ova predaja izgleda nevjerovatna, jer kada je umro

El-'Amiri mladi Ibn Sina je imao svega jedanaest godina. Prije bi se moglo pretpostaviti da El-

'Amiri spada u one filozofe koji su svojim uenjem i djelima kao i kolovanjem uenika, - od

kojih su neki, kao Ibn Miskewejh postali slavni - pripremili teren za vrhunski razvoj kole filozofa

- naunika u doba Ibn Sina.

KRATKA BIOGRAFIJA IBN SINA

Ibn Sina, poznat na Zapadu kao Avicena i sa nadimkom Princ lijenika, roen je u blizini grada

Buhare 980. godine. Ovaj nauni velikan, koji e kasnije postati najuticajnija linost u nauci i

filozofiji u islamskom svijetu i koga e nazivati titulama kao to su E-ejh er-res (Lider mudrac) i

Huddet el-haqq (Dokaz Istine) po kojim je i danas poznat ni Istoku, jo od ranog djetinjstva

pokazivao je izvanrednu naklonost prema nauci. Za njega je bila srena okolnost i to to mu je

otac, isma'ilit, neobino mnogo nastojao da svog sina to vie koluje, pa mu je zbog toga kua

postala mjesto gdje su se susretali mnogi istaknuti naunici, i iz daleka i iz blizine. U desetoj

godini Ibn Sina je izuio cio Kur'an i gramatiku, a onda je poeo da izuava logiku i matematiku.

U matematici mu je uitelj bio 'Abdullah en-Ntili. Poto je ubrzo ovladao i ovim naukama,

poeo je izuavanje fizike, metafizike i medicine kod uitelja Ebu Sehla el-Meshija. Ve u

esnaestoj godini ovladao je i postao upuen u sve nauke svoga vremena. Jedino nije uspio da

shvati metafiziku na nain kako je bila izloena u Aristotelovoj Metafizici. Premda je ovu knjigu

itao nekoliko puta, pa ak je nauio napamet, ipak nita nije mogao da shvati. Meutim,

tekoa je nestala kada mu je u ruke dospio El-Farabijev komentar ove Aristotelove knjige u

kome su bila objanjena sva teka mjesta u djelu. Od tada pa nadalje Ibn Sina vie nije imao

potrebe za ekstenzivnim itanjem, nego je morao da usavri svoja saznanja intenzivno po

dubini", da bi sve ono to je do tada, do osamnaeste godine, bio proitao bolje shvatio. U stvari,

pri kraju svoga ivota nita vie nije nauio nego to je znao u osamnaestoj godini.

Ibn Sinovo poznavanje medicine doprinijelo je njegovom velikom ugledu tako da je postao

traen i obljubljen na dvorovima lokalnih vladara. Vrata dvorske biblioteke jednog mjesnog

emira njemu su bila otvorena i on je na tom dvoru stekao dobre pozicije. Ali, politika

nestabilnost u Centralnoj Aziji izazvana irenjem moi i ekspanzijom vlasti Mahmuda od Gazne

uinila je ivot Ibn Sina u rodnom kraju tekim tako da je morao napustiti rodnu Buharu i

uputiti se u uraniju, da bi konano napustio i tu pokrajinu i otiao u Gurgan. Godine 1012.

poslije mnogih neprilika u putu kada je poginulo nekoliko njegovih saputnika Ibn Sina je uspio

da prijee sjeverni dio velike slane pustinje u Horosanu. Prema sigurnim izvorima, Ibn Sina je

prije nego je stigao u Gurgan posjetio velikog sufijskog pobonjaka i glasovitog pjesnika Ebu

14

Se'ida ibn Ebi el-Hajra. U Gurganu je elio da se sastane sa poznatim mecenom nauke i

umjetnosti emirom Qabusom ibn Wumgirom. Meutim, kada je stigao u Gurgan saznao je da

je onaj u iju se zatitu nadao preminuo.

Ibn Sina je ovaj dogaaj teko pogodio i on se na nekoliko godina povukao u samou ivei u

jednom selu. Zatim je negdje izmeu 1014. i 1015. godine otiao u grad Rejj. U to vrijeme u

Iranu je bila na vlasti dinastija Buvejhida i njeni lanovi bili su namjesnici u raznim dijelovima

zemlje. Ibn Sina se neko vrijeme zadrao na dvoru Fahruddevleta u Rejju, a zatim je krenuo u

Hamadan gdje se susreo sa drugim lanom ove dinastije emsuddevletom. Do ovog susreta je

dolo lako i brzo jer je Ibn Sina, im je stigao u grad, bio pozvan da lijei oboljelog emira. Emir

emsuddevleta bio je izlijeen i ugled Ibn Sina toliko je porastao na dvoru da je najzad postao

vezir, i na tom poloaju je ostao nekoliko godina, sve do smrti samog emira emsuddevleta,

njegovog zatitnika. Poslije toga, srea mu je okrenula lea i nakon to je odbio da nastavi

obavljanje dunosti vezira, bio je uhapen. Za vrijeme jedne opsade grada Hamadana iskoristio

je pogodnu priliku i pobjegao iz zatvora, a zatim inkognito u dervikoj odjei napustio Hamadan.

Kada se rijeio neprilika u Hamadanu, krenuo je u Isfahan, veliki nauni centar koji je odavno

elio da posjeti. U Isfahanu je skrenuo na sebe panju tamonjeg emira Alauddevleta, kod koga

je u miru proivio petnaest godina. Za to vrijeme napisao je nekoliko znaajnih knjiga. ak je

poeo izuavati astronomiju i preduzeo izgradnju opservatorije. Ali ubrzo je njegov mir

poremeen i to napadom sultana Mes'uda, sina Mahmuda od Gazne, na Isfahan. Znai onog

Mahmuda zbog koga je Ibn Sina morao da napusti svoj rodni kraj. Za vrijeme ovog napada

nestala su mnoga vrijedna djela Ibn Sina. Nesiguran u novonastalim prilikama u Isfahanu

ponovo se vraa u Hamadan u kome umire 1037. godine gdje biva i sahranjen. Tu mu je kasnije

sagraen velianstveni spomen-mauzolej koji i danas postoji.

Na ovaj se nain zavrio ivot ovjeka koji je preivio mnogo politikih preokreta i suoavao se

sa mnogim tekoama. Ibn Sina je u svom ivotu doivio mnoge uspone i padove. Premda je

imao i dosta srenih dana, imao je i dosta neprilika u ivotu. Najvie je proveo u slubi vladara

kao Ijekar i tako je mogao uestvovati u drutvenom ivotu, a kako smo vidjeli izvjesno vrijeme

je i sam neposredno obavljao vrlo visoku dravnu dunost. Istovremeno on je ivio vrlo

intenzivnim intelektualnim ivotom o emu svjedoe brojna djela koja je napisao kao i kvalitet

njegovih uenika. Ibn Sina je bio ovjek izvanredne fizike snage. Provodio je duge noi po

sjedeljkama i zabavama nakon ega bi odlazio da pie rasprave o pitanjima iz filozofije i nauke

uopte. Bio je ovjek neobino jake koncentracije. Neka svoja djela znao je diktirati pisaru dok

bi jaui na konju putovao sa vladarem na neko od poprita bitaka. U stvari, izgleda da vanjske

nedae nisu imale uticaja na njegovu intelektualnu djelatnost. ovjek koji je toliko bio zabavljen

ovosvjetskim ivotom i problemima u politici i na dvoru, ipak je uspio da postavi temelje

15

srednjovjekovne skolastike filozofije, da sintetizira Hipokratovu i Galenovu medicinsku tradiciju

i da izvri tako veliki uticaj na islamsku nauku i knjievnost kako nikome ni prije ni poslije njega

nije polo za rukom.

DJELA IBN SINA

Broj djela Ibn Sina, raunajui razne rasprave i studije, premauje cifru od 250. Njegova djela

odnose se na skoro sve to je bilo poznato u srednjem vijeku. Vei dio njegovih djela napisan

je na arapskom jeziku, a samo neka na perzijskom kao to je npr. djelo Daniname-i ali (Knjiga

znanja posveena Alauddevletu) koje se smatra prvim djelom iz filozofije pisano novim

perzijskim jezikom. Ibn Sinov stil pisanja na arapskom jeziku u prvim njegovim djelima je

dosta teak i neuglaen. Tek poslije dueg ivljenja u Isfahanu gdje je pod pritiskom kritike

knjievnih strunjaka intenzivno izuavao knjievni arapski jezik, njegov stil pisanja na arapskom

jeziku postao je uglaeniji i savreniji. Djela koja je pisao poslije toga vremena, posebno djelo

Irt we-t-tenbiht (Knjiga direktiva i upozorenja), potvruju taj napredak i promjenu u stilu.

U filozofska djela Ibn Sina spadaju: njegovo remek djelo iz peripatetike filozofije E-if

(Knjiga izljeenja), na latinskom jeziku poznato kao Suficientia. To je najopirnije djelo koje je

ikada napisao jedan autor. Zatim djelo Nedt (Knjiga o spasenju). Ovo djelo je, u stvari, kratki

sadraj djela E-ifa. Tu je i Ujun el-hikme (Izvori mudrosti) i njegovo posljednje i moda

najslavnije djelo El-Iarat we et-tenbihat (Knjiga direktiva i upozorenja). Osim ovih djela on je

napisao veliki broj rasprava iz logike, psihologije, kosmologije i metafizike. U njegova

ezoterina djela u kojima je prikazana njegova istona filozofija kao najvanija mogu se

spomenuli: Risala fi el-'iq (Rasprava o ljubavi), trilogija Hajj ibn Jaqzn (ivi sin budnoga), Risala

et-tajr (Rasprava o ptici) i Salaman we Absal (Salaman i Absal), tri posljednja poglavlja u djelu

Iarata we-et-tenbihat (Knjiga direktiva i upozorenja) i najzad djelo Mantiq el-mariqijjin (Logika

istonjaka) koje je, u stvari, dio jednog veeg djela jo uvijek nepoznatog.

I u egzaktnim naukama Ibn Sina je napisao vie rasprava o problemima iz fizike, meteorologije i

sl. Isto tako napisao je neke dijelove koji su uli u vea djela, posebno u djelo E-ifa, u kojima

se lijepo mogu vidjeti njegova uenja iz zoologije, geologije i botanike isto kao i iz psihologije.

Ova se njegova uenja iz egzaktnih nauka u peripatetikoj koli smatraju ogrankom fizike ili

naturalne filozofije nasuprot uenjima kasnijih kola kao to je npr. kola iraq (kola

prosvjetljenja). to se pak tie medicine, Ibn Sina je napisao svoje poznato djelo El-Qann ili

Canon. To je djelo koje je moda najvie imalo uticaja u istoriji medicine i koje se jo i danas

izuava na Istoku. Zatim je napisao studiju El-Urdze fi t-tibb (Pjesma o medicini), u kojoj je u

16

stihu izloio principe islamske medicine, to je bilo vrlo pogodno za pamenje, i jo povei broj

rasprava na arapskom i perzijskom jeziku o razliitim bolestima i lijekovima.

Pored ovih filozofskih radova iz egzaktnih nauka, Ibn Sina je napisao i nekoliko poema na

arapskom i perzijskom jeziku meu kojima je najpoznatija El-Qaside el-'ajnijje (Oda dui).

Zatim je napisao nekoliko vjerskih djela u kojima se ne raspravlja samo o pojedinim vjerskim

temama kao to su npr. objanjenje problema o sudbini, fatalnosti i slobodi volje, nego meu

tim raspravama ima i komentara nekoliko sura iz Kur'ana. Ova posljednja kategorija radova Ibn

Sina ima posebnu vanost, jer u ovim komentarima Ibn Sina je nastojao da uspostavi

pomirenje izmeu razuma i revelacije to su prije njega inili El-Kindi, El-Farabi i Ihwan es-safa

(Braa istoe), poslije njega Suhrawardi, da bi konano takvi pokuaji urodili plodom u

radovima Mr Dmda i Mulla Sadra. Ova djela jo vie uveavaju ionako veliki i viestruki

nauni opus Ibn Sina i naglaavaju bogatu zbirku njegovih djela u kojima se ogleda iroki

dijapazon njegovih interesovanja, od opservacionih pa ak i eksperimentalnih nauka do

ontologije, od matematike do gnoze i od logike do komentara asne Knjige.

ONTOLOGIJA

Metafizika Ibn Sina u sutini svojoj odnosi se na ontologiju, a rasprava o biu i svim njegovim

distinkcijama zauzima centralno mjesto u njegovim metafizikim spekulacijama. Realitet svake

stvari zavisi o njenoj egzistenciji i spoznaja nekog objekta u krajnjoj instanci je spoznaja

njegovog ontolokog statusa u univerzalnom nizu egzistencije koji (status) odreuje sve njegove

atribute i kvalitete. Sve to je u Univerzumu, samim tim to egzistira, utonulo je u Bie.

Meutim, Bog ili isto Bie koji je prapoelo svega i tvorac svega nije prva karika u jednom

neprekidnom nizu i prema tome nema supstancijalne niti horizontalne veze sa biima ovog

svijeta. Bog prethodi Univerzumu i prema njemu je transcedentan. To je Bog kakav se poima u

vjerama abrahamske tradicije. Takvu predstavu o Bogu ne nalazimo samo kod muslimanskog

Ibn Sin, nego takoer i kod jevrejskih i hrianskih filozofa koji imaju istu koncepciju Vrhovnog

Boanstva i koji su kao i Ibn Sina usaglasili dogme i naela grke filozofije sa monoteizmom.

Ibn Sinaovo uenje o egzistenciji egzistenciji u kojoj su svi elementi zajedniki, a ne da se ona

ograniava samo na jedan anr koji bi im bio zajedniki - oslanja se na dvije fundamentalne

distinkcije koje karakteriu itavu njegovu ontologiju. Jedna od tih distinkcija odnosi se na

esenciju ili bit stvari (mhijje) i njenu egzistenciju (wudd), a druga se odnosi na nunost,

mogunost ili nemogunost. Kada neko razmilja o neemu on odmah u okvirima svoga

miljenja moe da uoi dva razliita aspekta onog o emu razmilja. Jedan je esencija ili bit toga,

znai sve ono to dolazi kao odgovor na pitanje: ta je to?", a drugi je aspekt egzistencija tog

17

objekta. Na primjer kada neko pomisli na konja, on u svom miljenju moe da postavi razliku

izmeu ideje konja i njegove sutine koja podrazumijeva oblik, formu, boju i sve drugo to

obuhvata sutinu konja, i egzistencije toga konja u spoljnjem svijetu. U svijesti, bit stvari je

nezavisna od njihove egzistencije. Neko moe da razmilja o biti nekog objekta, a da nikako ne

pomilja da li taj objekat egzistira ili ne egzistira. U vanjskom svijetu, meutim, sutina i

egzistencija bilo kog objekta su jedno te isto. To nisu dvije komponente od kojih bi svaka za

sebe imala nezavisnu vanjsku realnost i koje bi udruene trebalo da formiraju neki objekat kao

to npr. od vode i brana nastaje tijesto. Samo u svijesti i u analizama ljudskog razuma mogu se

ova dva elementa odvajati jedan od drugog, a svako zna da svaki objekat u univerzumu ima

svoju sutinu kojoj je pridodana egzistencija.

Nakon to je objasnio i postavio ovu osnovnu distinkciju, Ibn Sina utvruje da, premda je

egzistencija nekog objekta pridodana njegovoj esenciji, egzistencija je ono to svakoj esenciji ili

biti daje njenu realnost i prema tome ona, egzistencija je glavna (al). U stvari, sutina neke

stvari nije nita drugo nego njeno ontoloko ogranienje koje se postavlja posredstvom razuma.

Suhrawardi i Mir Damad nekoliko stoljea kasnije ustali su protiv ovog naela islamske filozofije

i nasuprot Ibn Sinu, tvrde da je sutina glavna, a ne egzistencija. Sedam stoljea poslije Ibn

Sina, javlja se Mulla Sadr i ustaje u odbranu naela Ibn Sina. Tako se po drugi put javlja

zastupnik prednosti egzistencije nad esencijom u linosti Mulla Sadra. ta vie, on pri tom daje

novo objanjenje da egzistencija bilo koje stvari nije potpuno izdvojeni oblik egzistiranja, nego

su sve egzistencije jedan stepen svjetlosti Bia (Prabia), da postoji transcendentno jedinstvo

Bia (wahdet el-wudud) skriveno iza zastora mnotva bia i pojedinanih oblika egzistencije.

Ibn Sinaova podjela bia na nemogua (mumtani'), mogua (mumkin) i nuna (wadib) u uskoj

je vezi sa osnovnom distinkcijom izmeu esencije i egzistencije. Ova podjela koju su prihvatili

islamski filozofi poslije Ibn Sina, kao i latinski skolastiari, ne postoji kod Aristotela u ovakvoj

formulaciji. Takva podjela potie samo od Ibn Sina. U stvari Ibn Sina itavu svoju filozofiju

bazira na ovakvoj podjeli bi na troje i na meusobnim vezama i odnosima izmeu esencije i

egzistencije u svakom pojedinom od ova tri sluaja. Ako jedan subjekt zamisli esenciju nekog

objekta i svjestan da se ni na kakav nain ne moe ostvariti egzistiranje toga objekta, tj. takav

objekat ne moe egzistirati, takav je objekat nemogu i ne moe postojati kao to je sluaj sa

drugim nastankom univerzuma ija bi egzistencija bila metafiziki apsurd i zavrila bi u

kontradikcijama. Tako, ako je za esenciju nekog objekta svejedno da li egzistira ili ne egzistira, tj.

moe da egzistira ili da ne egzistira - taj objekat je mogue bie kao sva stvorenja u univerzumu

ija esencija moe da postane egzistentna ili da ostane neegzistentna. Najzad, ako je esencija

neodvojiva od egzistencije i ako bi njeno neegzistiranje vodilo u apsurd i kontradikciju, takva

egzistencija je nuna. U tom sluaju, esencija i egzistencija se poistovjeuju, jedno te isto su i

takva egzistencija je nuno postojanje ili Bog koji ne moe da ne postoji, jer su Njegova esencija

18

i egzistencija jedno te isto. Njegova egzistencija je Njegova esencija i Njegova esencija je

Njegova egzistencija. Jedino je On taj koji ima egzistenciju u Sebi i koji postoji Sam po Sebi.

Sve drugo to egzistira ima svoju egzistenciju kojoj se pridruila esencija kao sluajna i prema

tome to su mogue egzistencije. Postojanje itavog univerzuma nema statusa uzvienijeg od

statusa mogueg i u svakom momentu svoje egzistencije zavisi od egzistencije koja svim

moguim biima pridaje egzistenciju stalnim izlijevanjem, izluivanjem na njih svjetlosti Svoje

egzistencije.

Prema tome, univerzum i sve to je u njemu su mogue egzistencije i metafiziki su mogui

samo uz nunu egzistenciju. Osim toga, same mogue egzistencije dijele se na dvije vrste:

1. one koje, premda su same po sebi mogue, voljom nune egzistencije postaju nune;

2. one koje su samo mogue bez ikakve vrste nunosti.

Prva vrsta ovih egzistencija sastoji se od istih intelektualnih supstancija ili meleka, koji su

vjeni efekti Boga u smislu da su pomou Njega postali nuna bia. U drugu vrstu spadaju

stvorenja na ovom nastalom i nestalnom svijetu koja u sebi sadre naelo prolaznosti i koja su

dakle nastala samo da bi opet nestala.

Osim ove podjele moguih egzistencija na vjene" i privremene ili stalne i prolazne Ibn Sina

takoer dijeli egzistencije po kriteriju da li su supstancijalne ili sluajne, primjenjujui na

esenciju egzistirajuih objekata Aristotelove kategorije na nain kako ih je sistematizirao

Porfirije. Prema ovoj distinkciji, egzistencije su sluajne ili supstancijalne, zavisno od toga da li je

neka egzistencija zavisna od neega, kao to je boja na zidu sluajna egzistencija, ili je

nezavisna, kao to je sami zid, to je supstancijalna egzistencija. Sama kategorija supstancija

dijeli se na sljedee tri vrste:

1. intelekt ('aql) koji je potpuno odvojen od materije i mogunosti (potencijalnosti);

2. dua (nefs) koja je takoer odvojena od materije, ali kojoj je u njenom djelovanju potrebno

tijelo;

3. tijelo (dism) koje je djeljivo i posjeduje irinu i dubinu.

Prema tome dijelovi univerzuma koji su u svom totalitetu kontingentni i mogui, takoer se

dijele u tri vrste supstancija koje sainjavaju razliite oblasti kosmosa i ine sastavne dijelove od

kojih je sainjen univerzum i pomou kojih se poimaju razliite kosmike znanosti.

19

KOSMOLOGIJA I ANGEOLOGIJA

Imajui puno obzira prema fundamentalnoj ontolokoj razlici izmeu Boga i univerzuma Ibn

Sina se posvetio izuavanju pitanja kosmologije i kosmogonije, nastojei da pokae na koji nain

mnotvo proizilazi iz Jedinog koje je istovremeno transcendentno u odnosu prema svakom

mnotvu. Dok je u metafizici osnovni cilj Ibn Sina da pokae kontingentni karakter univerzuma,

u kosmogoniji i kosmologiji on nastoji da objasni stalnu vezu koja postoji izmeu praizvora i

njegovih manifestacija.

Proces stvaranja ili manifestovanja direktno je povezan sa funkcijom i znaenjem meleka,

budui da je melek instrument posredstvom koga je obavljen akt stvaranja. U filozofiji Ibn Sina

kosmogonija je direktno povezana sa angeologijom i melek ima soterioloku ulogu i u

kosmogoniji i u procesu duhovne realizacije i postizanja spoznaje. Ibn Sina oslanjajui se na

Plotinovu emu o sukcesivnim efuzijama (izlivima) hijerarhije meleka, ali interpretirane u svjetlu

njihove mogunosti i kontingencije, nastoji da prikae i objasni proces stvaranja univerzuma, pri

emu se slui principom da iz Jednog ili Jedinstva moe nastati samo jedno (ex uno non fit nisi

unum) i idejom da se kreacija ostvaruje kroz intelekciju.

Proces stvaranja ili darovanja egzistencije i proces intelekcije su jedno te isto jer, putem

kontemplacije u vie stepene realnosti nastaju njeni nii stepeni. Od Jednog, Nunog bia koje

je izvor svih stvari, u skladu sa spomenutim principom, nastaje, raa se jedno bie koje Ibn Sina

naziva Prvim intelektom i koji je isto to i najuzvieniji meu melekima. Ovaj intelekt zatim

posmatra Nuno bie kao nuno i svoju vlastitu esenciju posredstvom Nunog bia kao nunu, a

ujedno i kao moguu. Na taj nain Prvi intelekt ima tri dimenzije spoznaje iz kojih po redu

nastaje Drugi intelekt, dua prvog neba i tijelo prvog neba. Drugi intelekt koji nastaje na ovaj

nain isto tako kontemplira se u Prvi intelekt usljed ega nastaju Trei intelekt i dua i tijelo

drugog neba. Proces se nastavlja na ovaj nain sve do nastanka Desetog intelekta i devetog

neba koje je nebo mjeseca. Odavde pa dalje supstancija univerzuma nema vie toliko istoe

da bi od nje moglo nastati sljedee nebo. Prema tome iz preostalog dijela kosmikih moguih

bia nastaje prolazni i nestalni svijet.

U Svijetu ispod mjeseevog neba - u svijetu promjena gdje se odvija zemaljski ivot ovjeka -

Deseti intelekt obavlja nekoliko osnovnih funkcija. Ne samo da daje egzistenciju ovome svijetu,

nego takoer stvara sve forme koje u kombinaciji sa materijom ostvaruju nastajanje stvorenja

ovog regiona. Kada jedno stvorenje nastane, Deseti intelekt emanira od sebe formu da bi

egzistenciju toga stvorenja uinila moguom i poto to stvorenje nestane i umre, Deseti intelekt

u sebe ponovo preuzima njegovu formu i uva je. Zbog toga je takoer Ibn Sina nazvao ovaj

intelekt davaocem formi (whib e-uwer). Na primjer, kada se voda zamrzne i kada dobije

formu leda, njenu vodenu, tenu formu Davalac formi uzima nazad sebi i materiji koja je prije

20

toga bila tena voda daje formu leda i ona postaje led. Deseti intelekt takoer, ima ulogu

iluminatora ljudskog razuma. ovjek moe da u svom razmiljanju apstrahira forme koje nalazi u

kombinaciji sa materijom i da posredstvom iluminacije koju je dobio od Desetog intelekta

uzdigne te forme na nivo univerzalnih formi. Prema tome univerzalije egzistiraju u melekskom

umu, zatim silaze u materijalni svijet da bi dobile materijalne forme i postale pojedinane, a

zatim se jo jedanput u ljudskom razumu, posredstvom iluminacije ili prosvjetljenja koje dolazi

od istog nebeskog intelekta ili meleka, uspinju i opet dospijevaju do nivoa univerzalnosti. Na

ovaj nain Deseti intelekt nije samo instrument kreacije, nego je lakoer i instrument

iluminacije (prosvjetljenja) i kao to emo kasnije vidjeti instrument revelacije poslanicima i, u

ogranienom vidu, svetim ljudima i gnosticima.

Tako je Ibn Sinova kosmologija u osnovi vezana za angeologiju i blisko slijedi plotinsku

kosmologiju koju ipak interpretira u drugom svjetlu. Ibn Sina je bio dobro upoznat sa lslamskom

koncepcijom i poimanjem relacije izmeu Boga i Univerzuma i stalno je nastojao da ukae na

kontingentnu prirodu svih stvorenja u odnosu prema Tvorcu kao nunoj egzistenciji i da tako

ostane vjeran principu koji je fundamentalan u islamu. U raspravi Risala en-nejruzijje

(Novogodinja rasprava) Ibn Sina ide korak naprijed u uspostavljanju pomirenja i saglasnosti

izmeu svoje kosmologije i islamskih i orijentalnih pogleda i nastajanje razliitih karika u lancu

egzistencije objanjava slovima arapskog alfabeta. Rijei i slova koja formiraju rijei za Semite su

najopipljiviji i najrjeitiji simboli boanskih esencija i arhetipovi od kojih je nastao ovaj svijet.

Sljedstveno tome kod Jevreja kao i kod muslimana ija je spiritualnost upravo spiritualnost

semitskih nomada, nauka o slovima i njihova simbolika vrijednost stekla je veliku vanost bilo u

vidu kabbale kod Jevreja ili u vidu defra u islamu.

U ovoj raspravi u kojoj strogo slijedi neke ezoterine kole u islamu kao i neke ogranke

ismailizma Ibn Sina upotrebljava brojanu vrijednost arapskog alfabeta i a-1 ita kao simbol

Tvorca, b-2 kao simbol univerzalnog intelekta, d-3 kao simbol univerzalnog duha i d-4 kao

simbol prirode. Ovaj pokuaj da se uspostavi podudarnost (korespondencija) izmeu hipostaza

filozofske kosmologije i slova jezika revelacije, to dosta podsjea i lii na radove Dabira ibn

Hajjna i skupine Ihwan es-saf (Braa istoe), u sluaju Ibn Sina ima posebnu vanost. To

pokazuje da je uitelj peripatetike filozofije nastojao da uspostavi jednu orijentalnu mudrost

koja se ne bi slagala sa optepoznatom grkom filozofijom i da on nije bio samo sljedbenik

starih filozofa. To takoer pokazuje jedan aspekt mnogostranog Ibn Sinaovog genija, aspekt

srodan orijentalnoj filozofiji koju je nastojao izloiti u kasnijim fazama svoga ivota.

21

PRIRODNO-MATEMATIKE ZNANOSTI

Kao to je bio veliki filozof, Ibn Sina je skoro isto tako bio veliki naunik i ljekar. U stvari, on je na

Zapadu vie poznat kao ljekar i strunjak u medicini. Njegova slika kao princa ljekara ukraavala

je zidove mnogih katedrala po Evropi i Dante mu je ukazao poast stavljajui ga u istilite meu

dva velika antika autoriteta u medicini Hipokrata i Galena. I na Istoku je njegov uticaj kao

ljekara uvijek dominirao i takav je ostao sve do danas. Ibn Sina se interesovao za sve grane

prirodnih i matematikih znanosti isto toliko koliko i za filozofiju i metodologiju znanosti o

kojima raspravlja na poetku svoje rasprave o prirodnoj filozofiji. On je napisao vie posebnih

rasprava o problemima iz medicine, ali najznaajnija njegova djela o toj problematici su Qanun,

koje se smatra riznicom informacija iz medicine i farmacije, i njegovo djelo E-ifa gdje u

odjeljku o naturalnoj filozofiji i matematici raspravlja o meteorologiji, mineralogiji, geologiji, a

isto tako o aritmetici, geometriji, astronomiji i muzici. O nekim od problema iz knjige E-if', u

kraoj formi, raspravlja se u njegovim djelima Nedt (Spas) i Daniname (Knjiga znanja). U

svojim raspravama o prirodoslovnim naukama Ibn Sina se koristio svim nainima i putevima

saznavanja koji su dostupni ovjeku; od racionalnog rezonovanja i interpretiranja svetih knjiga

do opservacije i eksperimenta. U stvari, on je namjeravao da saznanje steeno iz bilo kog od

ovih izvora podvrgne svojoj optoj viziji realnosti, realnosti koja se sastoji od univerzuma ili

makrokosmosa, ovjeka ili mikrokosmosa i Boga kao metakosmikog izvora svega, za kog su

vezani i ovjek i univerzum, koji opet jedan sa drugim imaju interrelacije i podudarnosti. U

pogledu njegovog pristupa pojedinim prirodnim naukama on je posebno nastojao da zacrta

logiki metod za formiranje definicija vezanih za eksperimentalni postupak i za usvajanje

aristotelovskog silogizma kao sredstva za postizanje saznanja koje ima vie pojedinani nego

univerzalni karakter. Da bi ovo postigao on je sredinji terminus logike koji je u aristotelovskom

silogizmu metafiziki uzrok zamijenio empirijskim i na taj nain je adaptirao logiku kao

induktivnu nauku. Isto tako u svjetlu kasnijeg razvoja fizike interesantna je tema distinkcije

koju Ibn Sina postavlja izmeu primarnih i sekundarnih kvaliteta to je, kada je posredstvom

Galileja sistematski primijenjeno na itavu prirodu, dovelo do nastanka moderne fizike, fizike

koja uvaava i razmatra samo kvantitativne aspekte prirode. Ibn Sina je takoer vjerovao u

teoriju o talasima o kojoj on raspravlja u svojoj studiji o viziji i anatomiji oka.

Uitelj islamskih peripatetika jednako je pokazivao interesovanje i vjetinu u opservaciji i

eksperimentisanju. Ovo se najbolje vidi u njegovim medicinskim djelima gdje on, dok

raspravlja o dijagnozi neke bolesti i djelovanju pojedinih lijekova u njenom lijeenju, obino

govori o svom linom iskustvu sa pacijentom. Pored toga, njegove klinike opservacije esto

ulaze u rasprave o psihologiji koja je po njegovom miljenju, kao i po miljenju drugih islamskih

ljekara, u uskoj vezi sa medicinom. U geologiji, meteorologiji, astronomiji i fizici on se takoer

jednako slui opservacijama i eksperimentisanjem. U raspravi o nastanku stijena i strukturi

22

meteorita on pie o svojim linim opservacijama i o svom pokuaju u Harezmu da analizira,

rastopi meteorit iz ega je dobio aku pepela i zeleni dim, ali ne i rastopljeni metal. U pisanju o

meteorologiji on opisuje da je mnogo puta posmatrao sunani spektar u banji ili dok bi zalijevao

povre po bati i taj je fenomen uporeivao sa velikim sunanim spektrima koji se vide na

nebu. Kada je imao nekoliko godina slobodna vremena u Isfahanu elio je da za astronomiju

sagradi novi opservatorski instrument i podvrgao je kritici neke Ptolomejeve instrumente. I u

fizici je vrio posmatranja kretanja izbaenih tekih i lakih tijela i dao je fundamentalnu kritiku

aristotelovske teorije o kretanju.

Medicinska djela Ibn Sina predstavljaju vrhunac najvanijih medicinskih dostignua do njegova

vremena. U tim djelima date su sinteze svih uenja grkih, indijskih i iranskih medicinskih kola i

novih dostignua do kojih su bili doli islamski ljekari linim eksperimentisanjem i praksom.

Meu najvanije prethodnike Ibn Sina u islamskom svijetu koji su pisali djela iz medicine

spadaju: Ebu el-Hasan ibn Ali et-Taberi, autor djela Firdews el-hikme (Raj mudrosti),

Muhammed Zekerija er-Rzi, pisac knjiga Kitab el-hw (Sadraj) i Kitab el-Mensri (Knjiga el-

Mensura) i Ali ibn Abbs el-Ahwzi, na latinskom jeziku poznat kao Hali Abbas, autor knjige

Kmil es-sina'a ili Kitab el-meleki (Liber regins, regalis disposito). Qanun Ibn Sina znatnijim

dijelom se bazira na ovim djelima i zbog svog savrenstva poeo je da se umjesto spomenutih

knjiga upotrebljava kao osnovno tivo kojim su se sluili studenti medicine i ljekari, pogotovo i

zbog toga to su kasniji komentatori Qanuna napisali njegove brojne komentare u kojima su

razjasnili potekoe i nejasna mjesta. Najznaajniji od tih komentara jeste komentar kojeg je

napisao Qutbuddin e-rz.

Qanun, najvee medicinsko djelo Ibn Sina moda je najpogodniji izvor za sagledavanje

doprinosa kojeg je dao autor primjenjujui posmatraki i eksperimentalni postupak u

prirodoslovnim naukama. Ovo se djelo dijeli na pet knjiga, a svaka knjiga ima posebno poglavlje

i dijelove. U pet glavnih dijelova ovog djela raspravlja se o sljedeim kljunim pitanjima

medicine: opis ljudskog tijela, o konstituciji ljudskog tijela, o temperamentu, o tjelesnim

sposobnostima, o tjelesnim bolestima, o higijeni, o smrti itd., zatim se opisuju materia medica,

pojedinane bolesti koje umjesto jednog organa ili lokacije, zahvataju itavo ljudsko tijelo, i

najzad posljednji odjeljak se odnosi na farmakologiju koji sa gledita eksperimentalnog

postupka ima posebnu vanost. Qanun je sinteza uenja i tradicij Hipokrata, Galena i

Dioskoridesa, ali on sadri dosta materijala kojeg nema u grkim izvorima, posebno onog koji se

odnosi na upotrebu lijekova od trava za lijeenje raznih bolesti.

U Qanunu ima dosta novih otkria koja su dola kao rezultat medicinskih eksperimenata,

dokazivanja i zakljuivanja samog Ibn Sina, kao to su upotreba nekih trava, otkrie

antiseptikog dejstva alkohola i otkrie tumora na mozgu i ulcera na stomaku. U fiziologiji i

23

anatomiji oka i u njegovoj teoriji vizije koju je izloio u psihologiji ili u De anima (Nefs) Ibn Sina

zastupa miljenje da svjetlost dospijeva u oko izvana i da u isto vrijeme iz oka izlazi jedan

psiholoki akt" i stie do objekta. Ibn Sina izlae teorije koje su imale velikog uticaja na tako

znaajne ljude na Zapadu kao to su Roder Bekon i Robert Grostest (Grosseteste).

Qanun, iji dobar dio jo nije dobro prouen, imao je velikog uticaja i na Istoku i Zapadu i uz

druga njegova djela slui kao rjeiti svjedok o izvanrednom Ibn Sinovom poznavanju medicine i

kao argument i opravdanje zato je on za period od oko hiljadu godina ostao poznat pod

nadimkom Princ ljekara.

Djelo E-if' prezentira drugi aspekt Ibn Sinaovog genija, ne samo kao filozofa nego takoer i

kao prirodnjakog istoriara, fiziara i matematiara. U prirodnjakoj istoriji Ibn Sina podrobno

raspravlja o svemu to je u njegovo vrijeme bilo poznato u nauci o ivotinjskom, biljnom i

mineralnom carstvu. Onaj dio djela E-if' u kojem se raspravlja o mineralima ima posebnu

vanost zbog toga to je taj dio oko 1200. godine posredstvom Alfreda Sareshela preveden na

latinski jezik pod naslovom De Mineralibus, i to je u srednjem vijeku i u doba renesanse imao

velikog uticaja. U ovom djelu Ibn Sina raspravlja o mineralogiji i hemiji kao i o geologiji. On

kategoriki odbija mogunost transmutacije jednog metala u drugi, dok istovremeno akceptira

kosmike teorije u vezi sa alkemijom. On takoer klasificira i dijeli minerale na kamenje,

rastopljive materije, sulfide i soli i raspravlja o manjim podjelama i karakteristikama svake

skupine. U geologiji on opisuje formiranje sedimentarnih stijena, ovravanje kamena,

oblikovanje planina pod dejstvom erozije mekih slojeva kamenja, promjene suhe zemaljske

povrine u more i vice versa, i porijeklo fosila iz davnih epoha. U dosta sluajeva on se poziva na

svoja lina zapaanja za vrijeme brojnih putovanja po Iranu i prezentira otkria koja su za

istoriju geologije od izuzetnog znaaja.

U fizici, o kojoj raspravlja u knjizi E-if' i u kraim djelima, osnovna zasluga Ibn Sina je

njegova kritika Aristotelove teorije o projekcionom kretanju koja je kao Ahilova peta

peripatetike fizike. Protiv teorije Aristotela Ibn Sina je usvojio teoriju Johna Philoponosa i

utvrdio da tijelo za vrijeme projekcionog kretanja ima u sebi odreenu silu steenu od uzronika

koji ga je stavio u pokret, koja bi trebalo da savlada i otkloni ono to mu spreava kretanje u bilo

kom pravcu, to jest da savlada rezistenciju sredine. Osim toga, po miljenju Ibn Sina, to je

takoer u kontradikciji i sa uenjem Johna Philoponosa, ova sila koju Ibn Sina naziva mejl-i qasr

ne rastura se po praznom, bezvazdunom prostoru (vakuumu) nego, ukoliko bi bezvazduni

prostor bio takav da tijelo u njemu moe da nastavi kretanje, ona e i dalje ostati. Ibn Sina je

takoer elio da dadne kvantitativnu relaciju ovakvoj vrsti kretanja i on smatra da e tijelo

stavljeno u pokret posredstvom neke sile imati brzinu u obrnutoj proporciji prema svojoj teini

ili prirodnoj inklinaciji i da distanca koju prijee takvo tijelo koje se kree konstantnom brzinom,

24

stoji u neposrednoj proporciji sa teinom toga tijela. Ova teorija, preciznije razraena

posredstvom Ibn Sinovog savremenika Ebu el-Berekta el-Bagdadija, jako je uticala na kasnije

islamske filozofe kao to su Fahruddin er-Rz i Nsiruddin Ts. Na Zapadu je Ibn Sinaovu

teoriju o kretanju pod dejstvom sile prvi prihvatio Andaluanin El-Bitrd i njegovim

posredstvom ova teorija je ula u latinski svijet i direktno uticala na djela Petera Olivia u kojima

je arapski termin mejl-i qasri preveden sa inclinatio violenta. John Buridan je ovaj termin nazvao

impetus impressus i definisao ga kao rezultat mase i brzine, to je istovremeno snaga kretanja u

modernoj fizici. Pojam impeto kojeg upotrebljava Galileo da oznai snagu kretanja nije nita

drugo nego pojam nastao kod Johna Philoponosa i Ibn Sina, ali vie nije imao ono znaenje

koje je imao meu piscima srednjeg vijeka. Za srednjovjekovne naunike impetus latinskih

filozofa bio je djelatni uzrok kretanja, ali za Galilea to je sredstvo za matematiko objanjenje

kretanja. Ovim novim nainom interpretacije i uz upotrebu nekih osnovnih pojmova

srednjovjekovne filozofije prirode on je omoguio nastanak nove fizike.

to se tie matematike i njenih mnogobrojnih grana Ibn Sina nema velikih zasluga kao to ih u

toj oblasti ima Hde Nasiruddin Ts koji se moda od svih islamskih filozofa najvie moe

porediti sa Ibn Sinom. Ipak u jednoj od etiri tradicionalne grane matematike ili quadriviuma

Ibn Sina je dao dosta veliki doprinos, a to je u muzici, predmetu u kom je bio verziran i u

teoretskom i u praktinom pogledu. On je napisao vie radova o muzici od kojih su sauvana

samo tri, i to odjeljci o muzici u djelima E-if' , Nedt i Dninme. Prva dva odjeljka u

djelima if' i Nedt napisana su na arapskom jeziku, a trei rad o muzici u djelu Dninme

napisan je na perzijskom jeziku gdje su prvi put data imena muzikih tonova na perzijskom

jeziku. U ovim radovima Ibn Sina je opisao najstarije forme muzike harmonije, a isto tako i

menzuralnu muziku u kojoj postoji sistem notacije pomou koje se pokazuje duina i visina

tonova. Ibn Sina je u svojim teorijama o muzici strogo slijedio El-Farabija. Oni svoja pisanja

zasnivaju na muzici koja je postojala i koja je praktikovana u njihovo vrijeme i nisu bili samo

transmiteri grkih teorija o muzici. injenica da su oni upotrebljavali pitagorejsku skalu ne znai

da su jednostavno slijedili teorije grkih naunika jer, pentatonina skala je upotrebljavana u

Kini mnogo prije nego to je mogao biti uspostavljen istorijski kontakt sa helenskom

civilizacijom, a isto tako nezavisna od bilo kakvog grkog uticaja mogla se susretati i u zapadnoj

Aziji. Ibn Sina je izuavao i deifrovao teoriju muzike koja je u njegovo doba postojala i izvoena

u Iranu, a to je muzika koja je u najveem dijelu sauvana u Iranu sve do danas kao neprekidna

tradicija klasine muzike. Kada se izvodi dananja perzijska muzika mogu se uti upravo oni

tonovi na kojima su zasnovane Ibn Sinove teorije o muzici.

25

PSIHOLOGIJA

Psihologija Ibn Sina u sutini je peripatetika, jer on pokuava da sposobnosti due opie

terminima koji su potpuno slini terminima Aristotela i njegovih aleksandrijskih komentatora,

posebno Aleksandra Afrodizijskog i Timeja. Psihologija u peripatetikoj filozofiji vezana je za

pokretaku i ivotvornu snagu koja postoji kod lanova tri carstva, ivotinjskog, biljnog i carstva

minerala i na taj nain spada pod pojam prirodne filozofije ili filozofije o prirodi. Kao to

posredstvom intelekata i du dolazi do descedencije etiri elementa iz Nunog Bia, isto tako

postoji jedna postepena ascedencija, a to je ascedentni luk egzistencije koji se javlja kao rezultat

mijeanja etiri elementa u jo savrenijim proporcijama. Poto se elementi jedan s drugim

mijeaju u jo ie kombinacije, vegetativna, animalna i najzad racionalna dua bivaju im

pridodane ad extra i to putem veze sa svjetskom duom. U stvari, svaka od ovih dua moe se

smatrati kao snaga svjetske due koja u posebnom trenutku kada su uslovi za to pogodni, ulazi

na pozornicu svjetske drame, a to biva onda kada su elementi tako kombinovani da tu snagu

privlae" prema sebi.

Dok su tri carstva jedno s drugim povezana kao stepenice jednog stepenita, a da meu njima

ne manjka nijedna spona, biljno carstvo poiva iznad carstva minerala, a ivotinjsko iznad

biljnog. Osim toga najuzvieniji lan iz carstva minerala ima potpunu slinost sa najniim lanom

biljnog carstva i na isti nain najuzvienija biljka slina je i bliska najnioj ivotinji. Sljedstveno

tome, lanovi bilo kog carstva posjeduju sve sposobnosti i moi drugog carstva koje se u lancu

egzistencije nalazi ispod njih. Biljka pored sposobnosti i moi vegetativne due, a sposobnost se

sastoji od uzimanja hrane, rastenja i reprodukcije, posjeduje i sposobnost" minerala. I

ivotinja, pored sposobnosti i moi animalne due, posjeduje sposobnosti minerala i biljaka.

Sposobnosti animalne due sastoje se od sposobnosti kretanja. Sposobnost kretanja u sebi

sadri, s jedne strane, snagu udnje i elje koja vodi u poudu ili gnjev i pokretanja tijela, a s

druge strane snagu, sposobnost poimanja koja se sastoji od pet unutranjih i pet vanjskih ula.

Unutranja ula su zajednika ula (sensus communis), a to su: sposobnost predoenja ili

zamiljanja formi, sposobnost senzitivne imaginacije, sposobnost miljenja, sposobnost

zadravanja (retencija) i sposobnost pamenja i sjeanja. Drei se tradicije Galena Ibn Sina

locira ove sposobnosti u razliite dijelove mozga. to se tie pet vanjskih ula, ona se sastoje od

ula dodira, mirisa, ukusa, sluha i vida, koja su kod niih, manje savrenijih ivotinja nesavrena,

a samo su kod ovjeka i savrenijih ivotinjskih vrsta potpuno usavrena.

S ovjekom na pozornicu stupa nova sposobnost univerzalne Due koju Ibn Sina naziva

racionalnom ili ljudskom duom. Ova dua posjeduje dvije sposobnosti, praktinu i teoretsku

sposobnost koje se dodaju sposobnostima vegetativne i animalne due. Praktina sposobnost je

izvor svih pokreta tijela i ovjek pomou nje upravlja svojim praktinim ivotom. Teoretska

26

sposobnost ljudske due je ono to ovjeka odlikuje od ivotinje. Slijedei El-Kindija i El-Farabija

Ibn Sina dijeli teoretske sposobnosti ljudske due ili intelekta na etiri stepena ili stanja. Najnii

stepen je intellectus materialis (materijalni intelekt) koji je materijalna snaga i sposobnost za

sticanje znanja i posjeduju ga svi pojedinci ljudskog roda. Nakon toga, poto ovjek stekne

osnovne principe saznanja i ovlada ispravnim miljenjem dospijeva do stepena intellectus in

habitu (intelekt sposobnosti), i ako napreduje jo jedan korak i postane sposoban da sam

dospijeva do saznanja i da sam pokree svoju vlastitu intelektualnu aktivnost, dostie stepen

intellectus in actu (djelatni intelekt). Najzad, najvii stepen do koga ovjek moe da dospije, ne

uzimajui u obzir poslanike, koji zahvaljujui potpunom savrenstvu svoje prirode, uivaju

posebni status, jeste intellectus adept ili acquisitus, na kojem se ostvaruje egzistencija

univerzuma kroz ovjeka i na kojem ovjek postaje uzorak inteligibilnog svijeta. Iznad svih

stupnjeva intelekta nalazi se univerzalni ili aktivni intelekt. Iluminacijom se iz ovog intelekta

dobiva svako saznanje i sa ovim se intelektom ljudski intelekt, na svom najviem stupnju,

sjedinjuje.

Iako Ibn Sina u svojoj klasifikaciji sposobnosti ljudske due slijedi peripatetike, ne slae se sa

njima zbog toga to on insistira na tome da su individualne due besmrtne, nepokvarljive i da su

nematerijalne supstancije, kao i zbog toga to smatra da je dua, dok se nalazi u okovima

osjetila, u degradiranom poloaju. On u svojoj ezoterinoj filozofiji kao i u nekim svojim divnim

pjesmama vie puta govori o prvobitnom nebeskom stanitu due i o tome da se jo jedanput

treba sjetiti njenog uzvienog boanskog boravita. U ovim djelima on prestaje da bude

peripatetiki filozof koji je teoretski zainteresovan za sposobnosti due i kao platonisti i kasnije

iluminacionisti, postaje spiritualni ljekar koji nastoji da izlijei duu od bolesti zaborava i

nemarnosti i da je izbavi iz alosnog ovozemaljskog stanja. Ovaj interes i ovaj aspekt Ibn Sinove

psihologije najbolje su ilustrovani u njegovoj dobro poznatoj Odi dui (El-qasde el-'ajnijje) koja

se zavrava sljedeim stihovima:

Zato je sa uzvienog i asnog poloaja

sputena u najniu tminu perigeja

Ako ju je Allah zbog neke mudrosti dolje spustio,

mudrost ta ostala je skrivena i od najsmjernijeg

i najpronicljivijeg mudraca.

Ako je sputanje bilo neophodno

da bi saznala ono to nije znala,

vrijeme joj tako put presijee

da je, i ne zasjavi, zapala.

Kao munja bijae koja sijevne nad zemljom

i izgubi se kao da nije ni zasjala.

27

RELIGIJA I REVELACIJA

Ibn Sina je bio poboni musliman, duboko religiozne prirode, to se manifestuje ne samo u

njegovoj poeziji i komentarima Kur'ana nego takoer i u njegovim filozofskim radovima gdje on

na svaki nain pokuava uskladiti razliite poglede sa islamskim dogmama i, u stvari, u mnogim

aspektima svojih ubjeenja bio je inspirisan uenjima i smislom islama. Bio je uvrijeen zbog

optuivanja za nevjerstvo koja su podizana protiv njega i koja su mu upuivali neki pretjerani

egzoterini teolozi i eri'atski pravnici. Ibn Sina je u odbranu svoje religioznosti i privrenosti

islamu napisao jednu rubaiju na perzijskom jeziku u kojoj veli:

Nije lako i jednostavno nazvati me nevjernikom,

od mog vjerovanja nema vreg vjerovanja.

U svijetu samo je jedan kao ja to sam, pa zar i on nevjernik?

Onda u itavom svijetu nema nijednog muslimana.

Kad god bi se prilikom rjeavanja naunih i filozofskih problema suoio sa tekoama, Ibn Sina je

odlazio u damiju da se pomoli. Napisao je nekoliko rasprava o koristima molitve, o obavljanju

dnevnih vjerskih obreda, o hodoau grobnica svetih i odabranih ljudi i si. On je sve sakralne

obrede smatrao korisnim zbog toga to po njegovom optem gledanju na svijet postoji simpatija

izmeu razliitih stepena realnosti, a posebno izmeu ljudskih dua, Boga i nebeskih dua i ta

simpatija biva pojaana molitvenim radnjama koje su propisane kod razliitih religija. Simpatija

koja ispunjava itav univerzum i koja daje smisao svim molitvenim postupcima proizilazi iz

ljubavi koja struji kroz vene kosmosa i koja je pokretaka snaga i uzrok postojanja datog

poretka. Ova ljubav vodi porijeklo od ljubavi prema Bogu koji je najuzvieniji objekat ljubavi, a

isto tako i najuzvieniji njen subjekat. Ibn Sina u svojoj knjizi Risle fi-el-'iq (Rasprava o ljubavi)

pie: Ono bie koje je toliko uzvieno da ne moe biti podvrgnuto upravljanju, najuzvieniji je

objekat ljubavi, jer je najuzvienije po dobroti. A najvei subjekat ljubavi identian je sa

najuzvienijim objektom ljubavi, to jest sa Njegovom uzvienom i sublimiranom Esencijom. Jer,

dobro je zaljubljeno dobro i to putem kontakta jednog s drugim i putem meusobnog shvaanja

i pronicanja, jer Prvo dobro shvata samo sebe i stalno razmilja o sebi u svojoj vjenoj

aktivnosti, prema tome Njegova ljubav prema Sebi Samome je najuzvienija i najpotpunija

ljubav. I poto meu Boanskim svojstvima Njegove Esencije nema distinkcije, ljubav je ovdje, u

sluaju istog Dobra, prosto i jednostavno, i esencija i bitak.

Prema tome, kod svih bia ljubav je ili uzrok njihova postojanja ili je identina sa njihovim

postojanjem. Iz ovoga je jasno da nema bia bez ljubavi, a to je ono na to smo upravo i eljeli

da ukaemo."

28

U svojoj vjerskoj filozofiji Ibn Sina je posebno zainteresovan za teoriju poslanstva u kojoj

pokuava da formulie filozofsku teoriju koja se ne bi razilazila sa uenjima Kur'ana i koja bi

istovremeno bila u skladu sa njegovim optim pogledom na svijet. Na ovaj nain on dovodi u

vezu, s jedne strane, poslaniko saznanje i revelaciju koja dospijeva posredstvom Poslanika sa

svojom etverostepenom podjelom intelekta i njegovom iluminacijom posredstvom djelatnog

intelekta koji se na ovaj nain identificira sa Debrailom (Gabriel), melekom revelacije, sa druge

strane. Poslaniko saznanje je savrenstvo ljudskog saznanja i mogunosti dospjelih do svog

savrenstva. Poslanik, posebno mora ispunjavati tri osnovna uslova: da posjeduje bistrinu i

jasnost inteligencije, savrenstvo imaginacije i mo da tako djeluje na spoljni svijet da ga

potinjava svojoj volji kao to je ljudsko tijelo potinjeno ljudskoj volji i komandi. Ako se ispune

svi ovi uslovi, tada profet postie stepen svetog intelekta koji sva znanja prima direktno od

Aktivnog Intelekta, iznenada i bez ikakvih prethodnih priprema, i na taj nain, odjedanput

postaje obavijeten o svemu iz prolosti, sadanjosti i budunosti.

Osim toga, nije samo poslanikov intelekt iluminiran posredstvom Desetog intelekta, nego i

njegova imaginativna sposobnost biva tako iluminirana da ono to on u svijesti opaa kao

pojedinano ili univerzalno, u imaginaciji mu se javlja kao konkretno, posebno i osjetno

izgovorene predstave. Isto tako poslanikova misija ima dva aspekta: teoretski i praktini. Prvi,

teoretski, aspekt usmjerava duu ovjeka prema njenoj vjenoj srei, a na taj nain to je

poduava osnovnim dogmama vjerovanja u postojanje Boga, u istinitost revelacije i poslanstva i

vjerovanja u ivot poslije smrti. Drugi, praktini, aspekt poslanikove misije poduava ljude

obrednim vidovima vjerovanja, tj. ritualnim radnjama koje treba da obavljaju vjernici. Tako se

poslanik odlikuje od mudraca i bogougodnika, jer njegovo postizanje i dobijanje znanja od

Boanskog Intelekta je savreno i potpuno, a kod bogougodnika i mudraca ovo dobijanje znanja

je djelomino. Pored toga, poslanik sa sobom donosi svijetu zakon i upravlja praktinim ivotom

ljudi i drutva, dok mudraci i sveci tragaju za znanjem i unutranjim savrenstvom i nemaju

zadatak da uspostavljaju zakon. Zbog toga su oni podreeni poslanicima iako su i sami uzvieniji

i dostojniji od ogromne veine ljudi koji nisu obdareni poslanikom prirodom i osobinama.

EZOTERINA FILOZOFIJA

Prije zavretka ove kratke studije o Ibn Sinu treba razmotriti jo jedan aspekt njegovog

svestranog genija. Pred kraj ivota uitelj islamskih peripatetiara napisao je raspravu pod

naslovom Mantiq el-mariqijjin (Logika istonjaka) koja je u stvari uvod u jedno opirnije djelo.

U ovoj knjizi on pie da su njegova poznata djela iz peripatetike filozofije, kao to su E-if' i

Nedt, samo povrne rasprave koje su napisane za iri krug ljudi, a poslije toga najavljuje da

treba da izloi istonjaku filozofiju za koju smatra da pripada elitnom drutvenom sloju i koju

29

on u stvari naziva naukom elite. Naalost, nastavak ove knjige nije sauvan pa se ne moe tano

odrediti na ta je Ibn Sina mislio kada tako govori u ovom zapanjujuem predgovoru.

Ipak ako sagledamo cjelokupan pisani opus Ibn Sina, vidjeemo da u njemu ima nekih djela

koja se u osnovi razlikuju od njegovih peripatetikih spisa to ukazuje na postojanje nekih

dijelova velike rasprave koju on najavljuje u predgovoru svoje Istonjake filozofije. U ovu grupu

spisa, pored Logike istonjaka, spadaju tri posljednja dijela njegovog posljednjeg djela Irt

we-et-tenbht gdje je on dao najbolje formulacije mnogih osnovnih sufijskih doktrina, zatim

njegovo djelo Risala fi el-'iq u kojoj primjenjuje sufijsku terminologiju i navodi neke svoje

stihove i sveane govore i najzad tri vizionarska recitala ili prianja i to: Hajj ibn Jaqzan, Risala

et-tajr i Salaman we Absal. Izuavanjem ovih djela mogu se shvatiti neke istaknute crte Ibn

Sinove ezoterine filozofije. Posebno u njegovim vizionarskim priama Istok svojim simbolikim

znaenjem predstavlja svijet svjetlosti ili svijet istih formi, a Zapad simbolizuje svijet sjena ili

materije. Ljudska dua je zatvorena u tminu materije i mora se osloboditi da bi dospjela u svijet

svjetlosti odakle je pala, descendirala. Meutim, da bi ostvarila ovaj teki pothvat i spasila se iz

zapadnog" progonstva ona mora nai vodia koji e je orijentisati i voditi dok je na ovom

svijetu i najzad je dovesti do njenog konanog spasenja.

U takvoj perspektivi kosmos za mistika i upuenog postaje neposredno iskustvo i prestaje biti

teoretska formulacija. Kosmos razgovara sa mistikom ili sa upuenim jezikom simbola i prenosi

mu poruku od najveeg znaaja, poruku koja se tie ivota i smrti i koja se odnosi na konanu

sreu njegove due. Na ovaj nain kosmos se interiorizira, a apstraktni, racionalistiki jezik

peripatetikih filozofa se transformira u konkretni, simboliki jezik. Mistik ui od svog vodia,

uitelja (kojeg mnogi kasniji i'itski pisci identifikuju kao Alija ibn Ebi Taliba ili Mehdija) kakva je

struktura kosmikog kriptuma (tajnog prostranstva) i kakve mu opasnosti predstoje na putu ako

eli da nastavi putovanje kroz taj kriptum, i dalje iznad njega. Poslije toga, mistik prihvata

suoenja sa opasnou i nastavlja svoje putovanje kroz kosmike planine i doline dok konano

ne izae iz svijeta formalnog manifestovanja i na kraju se susree sa smru koja predstavlja

raa