TOPLUMSAL VE KÜLTÜREL DEĞİŞME OLARAK M O D E R N L E Ş M E

Doç. Dr. Atillâ BÂRANSEL tİ.Ü. İşletme Fakültesi)

Yönetim ve Organizasyon Kürsüsü

GİRİŞ

B u g ü n g ü n l ü k lisana bile geçen modem ve modernleşme sözcüğü, anlam ve k a p s a m ı çok gen iş b i r k a v r a m d ı r . Lâtince, ş imdi a n l a m ı n a gelen, modo ve modernus kelimelerinden tü remiş t i r . Modern leşme , X V I I . yüzyı la kadar, lâ ik gö rüş ve akılcı d ü ş ü n ü ş t a r z ındak i gel işme­ler i , otoriter rej imler in ve bâ t ı l i n a n ç l a r m b a s k ı s ı n d a n k u r t u l m a y ı ifa­de etmekteydi 1 . X V I I . yüzyı l ın s o n l a r ı n d a n bu yana, b a t ı ü lke ler in in u laş t ığ ı seviyeye yükse lmeyi , özellikle, b a t ı n ı n i l i m ve teknoloji sevi­yesine er işmeyi ve ba t ı z ihniyet ini benimsemeyi ifade eden batılaşma (WesternizaüonJ sözcüğü i le eş anlam t a ş ı m a y a baş lamış t ı r . Ancak, batılılaşma X V I I I . veXIX. yüzy ı lda coğraf ik gerçeklere u y d u ğ u n d a n , m o d e r n l e ş m e sözcüğüne tercih edi lmiş t i r 2 . İk inc i Cihan S a l a ş ı n d a n sonra, batılaşma sözcüğü, h i ç olmazsa, coğraf ik a n l a m ı n ı kaybe tmi ş ve 1950 y ı l l a r ı ndan bu yana modernleşme özellikle toplum bi l imci ler in sık sık ku l l and ık l a r ı b i r sözcük haline gelmişt i r . Modern leşme , yeni b i r sözcük olmakla beraber, ifade et t iğ i sü reç çok eskidir.

I) MODERNLEŞMENİN A N L A M V E T A N I T I M I :

Bil indiği gibi , ik t i sa tç ı l a r t op lumla r ı , çeşitli ik t i sadî kriterlere göre, az gel işmiş ve gelişmiş toplumlar olarak i k i , baz ı hallerde bu ik i s i ara-

1) "vVeiııer, Myron (ed.)- Modernization: The Dynamics of Growth; Basic Books, Inc., London, 1966, S.V.

2) Lerner, Dainel; Modernization; International Encyclopedia of the Social Sciences; The Mcmilian and Free Press, N.Y. 1968, Vol.. 10, s. 387. .

Keza Bkz, Black, C.E.; The Dynamics of Modernization; Harper and Row Putalishers, N.Y., 1967, s. 6.

— 75 —

76 A, Baransel

srada çeşitli gel işme derecelerine göre beşe kadar yükse len gruplar iç inde toplamakta ve genel olarak, iktisaden az gel işmişl ikten gel işmiş hale geçiş sürecini , ik t isadî k a l k ı n m a ya da gel işme olarak nitelendir¬mektedirler. Aynı şeki lde top lum bil imciler de top lumlar ı , ö rneğ in ; Tönnies Cemaat (Gemeinschaft), Cemiyet (Geselschaft) ; Durkheim, mekanik birlik, organik birlik. M a r x feodal, kapitalist; Parsons toplu­luk (Community) , toplum (society) vb, g. çeşitli şeki l lerde i k i l i sınıfla­maya tab i t u t m u ş l a r d ı r . En yayg ın gruplamadan b i r i , geleneksel ya da sanayi öncesi toplum Ctraditional, pre-industrial society) modern toplum (modern society) şekl indeki ay ı r ımdır . İk t i sa tç ı lar ın , iktisaden az gel işmişl ikten, gel işmiş hale geçişi ikt isadi k a l k ı n m a olarak nitelen­dirmelerine paralel olarak, toplum bihmcilerde, geleneksel ya da sa­nayi öncesi toplumun b ü n y e s i n d e yer alan bi r t a k ı m değişme gel işme­lerle modern toplum haline geçişi, modernleşme süreci olarak nitelen­dirmektedirler 8 . Mode rn l e şme sürec inde , ik t isadî ge l i şmede o lduğu g ib i çeşitli safhalardan geçiş söz konusudur.

Mode rn l e şme sürec iy le i l g i l i y u k a r ı d a k i a ç ı k l a m a d a bel ir t i len «ge­leneksel sanayi öncesi t o p l u m l a r ı n b ü n y e s i n d e yer alan değişme ve ge­lişmeler...» ifadesinin aç ık lanmas ı , mode rn l e şme sü rec in in mahiyet i h a k k ı n d a f i k i r verecektir. Mode rn l e şme sürec ine fa rk l ı a ç ı l a r d a n bak-^ m a l a r ı n a , değiş ik terminoloji ler k u l l a n m a l a r ı n a , d ikka t le r in i farkl ı un­surlar ü z e r i n d e t o p l a m a l a r ı n a r a ğ m e n , toplum bil imciler a r a s ı n d a , m o d e r n l e ş m e sü rec in in a ş a ğ ı d a bel ir t i len değişme ve gel işmeler i kap­samı içine aldığı hususunda f i k i r bir l iği mevcuttur. Daniel Lerner, bu değ i şme ve gel işmeler i şöyle öze t l iyor :

«D Ekonominin kendi kendini idame ettirecek b i r düzeye u l a şmas ı . . . 2) K ü l t ü r ü n maddî , m a n e v î u n s u r l a r ı n d a de­ğ i şmele r in yer a lmas ı ve k ü l t ü r e yeni u n s u r l a r ı n girmesi. . . 3) Toplumu teşki l eden sosyal ve kurumsal y a p ı d a k i fark­l ı l aşmala r , fe r t le r in fizikî, sosyal ve psikolojik seyyaliyetle-r indeki h ız lan ı ş . . . 4) Siyasî b ü n y e y e demokratik ölçüler in yer leşmes i . . . ve 5) Toplumun teşkil eden fer t ler in y u k a r ı ­da 4 madde halinde bel ir t i len ortamda etkin b i r şeki lde faaliyet gös te rmele r in i m ü m k ü n k ı lacak bi r şahs iye t yap ı ­sını k a z a n m a l a r ı . . . »•'.

3) Eisenstacît, S.N.; Modernization: Prostest and Clıange; Prentice Hail, Inc., N.J., 1966, s. 1.

4) Lerner, D. ; Modernization; a.g. ansiklopedi, Vol, 10. s. 388.

M o d e r n l e ş m e 77

Sarrmel P. Hayes ise, modernleşme sürecinde yer alan değişme ve gelişmeleri aşağıdaki şekilde belirtmektedir:

«Modernleşme sürecinde.. . tüketim, tasarruf ve yatırım alış­kınlıklarında; üretim teçhizat ve kaynaklarında, üretim me-todlarmda, üretimde kullanılan ham maddelerde; toplumun sınıf yapısında, aile cesamet, bünye ve fonksiyonlarında; beşerî ilişki ve davranışlarda, değer sistemi, inanç ve tavır­larda; hayat felsefesi ve yaşayış tarzında bir takım değişme ve gelişmeler yer alır. . .» 5

Harvard Üniversitesi Profesörlerinden Renato Taguiri de bu de­ğişme ve gelişmeleri veciz bir şekilde dile getirmiştir:

«... bugün zanaatten sanayiye; küçült sanatlardan, kitle üretimine; küçük işletmelerden, büyük organizasyonlara, ge­niş sosyal tabakalaşmadan, daha az farklılaşmalara; iç gü­dülerin san'at duygusuna dayanan davranışlardan, ilmî ve teknolojik usullere; beşerî görüşten, teknik anlayışa, dinî ha­reket tarzlarından, ahlâkî kavrama; köy hayatından, şehir hayatına; şahsî temaslardan, kitlevî haberleşmeye; nasyo­nalizmden, milletlerarası işbirliğine doğru bir takım değiş­melerin yer aldığı devirde yaşamaktayız . . .» 6 .

Modernleşme sürecinde toplum bünyesinde yer alan değişme ve gelişmeleri belirten bu açıklamalardan anlaşı lacağı üzere, modernleş­me sürecinde toplum bünyesinde, sosyal, kültürel; teknolojik ve eko­lojik; iktisadi, siyasi ve hukukî mahiyette bir takım değişme ve geliş­meler yer alır. Başka bir deyişle, bu değişme ve gelişmeler, iktisadî ve teknolojik anlamda, iktisadî gelişme ve sanayileşmeyi; sosyal, kültürel ve siyasî anlamda toplumsal değişmeyi ve bütünü ile modernleşmeyi ifade eder. Yukarıda sözü edilen değişme ve gelişmelerin önemli bir özelliği, modernleşme sürecini hızlandırıcı ya da yavaşlatıcı bir şekil­de birbirini karşılıklı olarak etkilemesidir. Şüphesiz, bu durum mo­dernleşmeye dinamik ve karmaşık bir süreç özelliğini kazandırmak­tadır.

5) Hayes, Samuel P. j r . ; P e r ş o n a l i t y and Culture Problems of Point I V . ; Hoselitz, Bert F . Ced.). The Progress of Underveloped Areas; The University of Chicago Press, 111., 1952, s. 206. K e z a Bkz. Stanley, Eugene; The Future of U n -derdevelopad Countries, Harper and Brothers, N . Y . , 1954, s. 202-203.

6) Tagiuri , Renato; T ü r k i y e ' d e Sevk ve İdaren in seyri, Tere. Dr . N . E k i n , Dr . N . Y a l ç m t a ş , Sosyal Siyaset Konferans lar ı , o n b e ş i n c i kitap, İ s tanbul , 1964, s. 227.

78 A. Baransal

Modernleşme sürecinde, ekonomik yapı ve faaliyetlerde yer alan temel değişme ve gelişmeler : 1) yaşama ve geçim için ziraaten, piyasa için üretime geçiş, 2) endüstri, ticaret ve hizmet sektörlerinin önem kazanması, 31 üretimde ileri bir teknoloji kullanılması, 4) piyasaların genişlemesi, 5) ekonomik rollerde uzmanlaşma, 6) sermaye birikimi (üretimin tamamen tüketilme eğiliminin zayıflaması), 7) fert başına düşen GSMH nın yükselmesi şeklinde özetlenebilir 7. Bütün bu değişme ve gelişmeler ekonomik yapıda da kendini gösterir, ekonomik faali­yetler bürokratik ve büyük çaplı kuruluşlar içinde cereyan eder.

Modernleşme sürecinde, siyasal alandaki değişme ;ve gelişmeleri aşağıdaki şekilde özetlemek mümkündür; . 1) siyasal gücün uzandığı alanın genişlemesi ve merkezî hükümetin güçlenmesi, 2) kuvvet ve otoritenin daha geniş gruplara yayılması, 3) siyasal rejimin halka, dayalı ve demokratik doğrultuda gelişmesi, 4) hükümet organlarının merkezileşmesi, 5) devletin birçok sosyal görevler yüklenmesi...

Modernleşme sürecinde ortaya çıkan sosyo-kültürel alandaki te­mel değişme ve gelişmeler ise; 1) ailenin büyüklük ve fonksiyonların­da değişmelerin yer alması, örneğin ailenin ekonomik ünite olma özel­liğinin kaybolması..., 2) yeni. iş ve mesleklerin ortaya çıkması, bir kı­sım iş ve mesleklerin öneminin azalması..., 3) Dikey ve yatay top­lumsal, hareketliliğin artması..., 4) şehirleşme eğiliminin hızlanması, eğitimin yaygınlaşması ve lâikleşmesi... şeklinde özetlenebilir. .. ,

Modernleşme çok yönlü bir süreç 'olması nedeniyle, Ölçütleri (kri­terleri) de çok çeşitlidir. Örneğin, iktisadî gelişme süreci olarak mo­dernleşmenin temel ölçütü, kişi başına düşen millî gelirdeki artiştır. Sosyo-kültürel değişme süreci olarak modernleşme ölçüleri ise, şehir­leşme eğilimi, okur-yazarlık oranı, kitle haberleşme araçlarının etki­sine girme ve siyasal katılım vb. hususları kapsar*.

Bilindiği gibi, modernleşme, birçok yazarlar tarafından «sanayi ön­cesi toplumların, modern toplum özelliklerini kazanma süreci» olarak tanımlanmaktadır". Bu tanımı benimseyen yazarlar, sanayi öncesi top-

7) Einsenstadt, S .N. ; a.g.e., s. 3. A y r ı c a Bkz. Black, C . E . , a.g.e., s. 18. 8) Lerner, Daniel; The Passing of Traditional Society; The Free Press of

Glencoe, N . Y . , 1964, s. 49. 9) Lerner, D.; a.g. Ansiklopedi, s. 388; Black, C . E . ; a.g.e.; s. 6. K e z a Bkz.

Eisenstadt, S.N.; a.g.e., s. 1. A y r ı c a Bkz. Moore W . E . Social Change, Prent ice-Hai l , N J . 1963, s. 89. ve Hoselitz, Bert F . Sociological Aspect of Economic Growth; The Free Press, N . Y . 1960, s. 56.

M o d e r n l e ş m e 79

•Ilımlarını, hareket n o k t a s ı olarak almakta ve sanayi öncesi toplumla­r ı n kendilerine has özell ikler d ış ında , ortak özelliklerini, a şağ ıdak i şe­ki lde belirlemektedirler.

Tablo 1, Sanay i Önces i ve Modern T o p l u m l a r ı n Ö z e l l i k l e r i 1 0 .

Sanayi Öncesi Toplum Özellikleri .•

— T a r ı m a ' daya l ı ekonomik yapı .

— İ lkel teknoloji, ü r e t i m i n adale g ü ­c ü n e d a y a n m a s ı .

T ü k e t i m i ç i n üre t im, ü r e t i m d e ve­rimsizlik.

•— N ü f u s u n d a ğ ı n ı k o l u ş u ve köy lerde k ü m e l e ş m e s i .

— Hiyerarş ik ve statik sosyal yap ı . .

— G e n i ş aile tipi, ailenin temel üre ­t im birimi o lmas ı .

— Y a y g ı n cehalet, yetersiz eğ i t im .

— Kaderci bir hayat g ö r ü ş ü , metafi­z ik felsefe.

— Toplumsal rollerin çok b o y u t l u ğ u ,

—- Toplumsal ve ekonomik rollerin do­ğ u ş t a n edinilmesi.

— Kaide, prensip ve k a n u n l a r ı n ş a h ­sa göre u y g u l a n m a s ı .

— Yetki ve görev lerde belirsizlik.

— Merkezi h ü k ü m e t otoritesinin za­yı f l ığ ı .

— Feodal, otokratik, totaliter siyasi yap ı .

— Siyasal i s t ikrars ız l ık .

Modern Toplam Özellikleri :

— Tarım, sanayi ve hizmet sektörle­rine dayal ı ekonomik yap ı .

— İleri teknoloji, ü r e t i m d e mekanik güç .

— Piyasa iç in üre t im, ü r e t i m d e etkin­l ik ve verimlilik.

— Ş e h i r l e ş m e eğ i l imi .

— Pramidal ve dinamik sosyal yapı .

— D a r aile tipi, ü r e t i m fonksiyonu­nun aile d ı ş ındak i birimlere dev­red i lmiş o lmas ı .

— O k u r yazar l ık oran ın ın çok yük­sek o luşu , ileri bir e ğ i t i m sistemi.

— Olay lar ın ö n c e d e n h e s a p l a n ı p tah­min ed i l eb i l eceğ i ve ön leneb i l ece ­ğ i i n a n c ı , akı lc ı d ü ş ü n m e tarzı .

—- Toplumsal rollerin tek b o y u t l u ğ u .

— Toplumsal ve ekonomik rollerin ka­biliyet ve .başarı ile elde edilmesi.

•— Kaide, prensip ve ' k a n u n l a r ı n ge­nel u y g u l a n m a s ı .

— Y e t k i ve görev lerde belirlilik.

— G ü ç l ü merkezi h ü k ü m e t .

— Demokratik siyasi yap ı .

— Siyasal ist ikrar.

10) SmeJser Neil, J . ; The Modernization of Social Relatiohs; Myron vVeiner, Ced.), a.g.e., i ç i n d e s. 100. A y n ı eser i ç i n de Spengler Joseph J . Breakdovms' i ı ı Mo­dernization, s. 322. A y r ı c a Bkz. Parsons, Talcott; The Social System; 111., 1958, s. 58 ve d e v a m ı

80 A. Baransel

Sanayi önces i ve modern t o p l u m l a r ı n ka r ş ı l a ş t ı rma l ı olarak, b a z ı ikt isadî , teknik ve sosyo-kül türe l özell ikerini belirlemeye çal ış t ığ ımız y u k a r ı d a k i tablo'daki, sosyo-kül türe l özellikler üze r inde k ı saca dur­mak is t iyoruz" .

Toplumsal ve ekonomik fiillerin çok boyutluğu: Bununla, toplum­sal ve ekonomik f i i l l e r in , b i r ferdi ya da şeyi i lgi lendirmek yerine bir­den fazla kişi ve şeyi i lg i lendirdiği a n l a t ı l m a k istenmektedir. Örneğ in , ü r e t i m f i i l i n in , ik t i sad î a m a ç ve fonksiyonu kadar toplumsal, kü l tü ­re l vb. a m a ç ve fonksyon la r ı da va rd ı r . Bunun modern toplumlardaki şekli, toplumsal ve ekonomik ro l le r in tek boyutlu oluşudur. Toplum­sal f i i l l e r in çok b o y u t l u l u ğ u değ i şmenin engellenmesi b a k ı m ı n d a n ö n e m taş ı r . Bu f i i l ler le i l g i l i d a v r a n ı ş l a r ve a r a ç l a r d a y a p ı l a c a k değiş­melerin, d e ğ i ş m e d e n önceki b ü t ü n a m a ç ve fonksiyonlar ı k a r ş ı l a m a s ı ve t a tmin etmesi gerekir. Modern le şme sü rec inde y a v a ş ta olsa top­lumsal ve ekonomik f i i l le r çok boyut lu olma özelliğini kaybeder.

Toplumsal ve iktisadi rollerin doğuştan edinilmesi (ascription) : Sanayi öncesi toplumlarda toplumsal ve ikt isadî rol ler dağ ı l ı ş ında k i ­şilerin ne y a p a b i l d i ğ i n d e n çok k i m o lduğu önemlidi r . Bu k u r a l ı n en ka t ı u y g u l a m a s ı kast sisteminde görü lü r . Bu k u r a l ı n modern toplum­larda uygu lan ı ş ı , toplumsal ve ik t i sadî ro l ler in b a ş a r ı ile edinilmesi, (achievment) kabiliyete d a y a n m a s ı d ı r . Bu k u r a l toplumsal hareketli­l i k b a k ı m ı n d a n ö n e m taş ı r . Modern l e şen toplumlarda ro l le r in doğuş­tan edinilmesi, yer ini , ro l l e r in b a ş a r m a ile edinilmesine terkeder.

Kaide, prensip ve kanunların şahsa göre uygulanması (particular-ism) •. Bu u y g u l a m a n ı n modern toplumlardaki şekli, kaide, prensip ve k a n u n l a r ı n genel u y g u l a n m a s ı d ı r (universalism).

Yetki ve görevlerde belirsizlik (diffuseness) : Sanayi öncesi top­lumlarda ye tk i ve gö rev le rde belirsizl ik büyül t ölçüde iş b ö l ü m ü ve uz­m a n l a ş m a eks ik l iğ inden i l e r i gelmektedir. İş b ö l ü m ü ve u z m a n l a ş m a a r t t ı k ç a ye tk i ve görev le rde be l i r l i l i k Cspecifitcy) b i r zaruret haline ge­l i r . Ö te yandan toplumsal ro l le r in başa r ı ile elde edilmesi yetki ve görev le rde be l i r l i l ik le y a k ı n d a n i lg i l id i r .

11) Hoselitz, Bert, F.; a.g.e., s. 33. Keza Bkz. Hoselitz Bert F., Main Concepts in the Analysis of the Social. Impİications of Technical Change; Bert F. Hoseltz; Wilbert E. Moore (eds.); Industrialization and Society; Unesco-Monton, 1968, s. 16-18. Bu yazı Ö. Ozankaya tarafından dilimize çevrilmiştir. Bkz. SBF znecmuası, cilt XIX, No.2, Ankara 1984.

Modernleşme 81

Mode rn l e şme s ü r e c i n i n t a n ı m ve t an ı t ımıy la i l g i l i a ç ık l ama la r ı ­mıza , Mar ion J. Levy Jr . 'n in buraya kadar yaz ı l an la r ı özetleyen, mo­dern toplum t a n ı m ı ile son verebi l i r iz : «... ö rgü t l e r in ih t i sas laş t ığ ı ve karş ı l ık l ı bağ ıml ı l ık l a r ın ar t t ığ ı , insan i l işkilerinin, evrensellik, akılcı­lık, fonksiyonel be l i r l i l ik , n i te l ik le r in i taş ıd ığı h ü k ü m e t t e merkezî leş­me eği l iminin gö rü ldüğü , pazar ve para ekonomisinin geliştiği, bü rok ­rasinin egemen o lduğu , ailenin toplumsal denetim fonksiyonunu kay­bett iği , n ü f u s u n ç o ğ u n u n kentlerde yaşad ığ ı t o p l u m » 1 2 .

Dünya çapında modernleşme:

X V I I I . Yüzyı l ın s o n l a r ı n d a b i r k a ç ü lken in s ın ı r la r ı iç inde kalan mo­dern leşme , özellikle, I I . Cihan Harbinden bu yana b ü t ü n d ü n y a ülkele­r i n i n u l a ş m a k istedikleri b i r hedef haline gelmişt i r . Prof. Benjamin Hig-gins ' in deyimiyle, gelişme zihniyeti b ü t ü n d ü n y a y a yayı lmış bulunmak­t a d ı r 1 3 . Gerçek ten , gel işmiş ü lke le r (modern toplumlar) esasen yüksek seviyede bulunan millî h a s ı l a l a r ı n ı a r t t ı r m a k suretiyle, daha y ü k s e k b i r hayat seviyesine u l a ş m a y a ; ik t i sadî ve siyasî güçler in i a r t t ı r m a y a gay­ret ederlerken; az gel işmiş (geleneksel ya da sanayi öncesi toplumlar) ü lke le r de, siyasî ve ik t i sad î bağ ıms ız l ık la r ın ı idame ett irmek (veya ka­zanmak) , a ske r î y ö n d e n g ü ç l e n m e k mi l le t l e ra ras ı i l işki lerde önemli b i r s t a t ü y e sahip olmak ve nihayet b ü t ü n bunlardan daha önemli olarak çok d ü ş ü k bulunan hayat s t a n d a r t l a r ı n ı y ü k s e l t m e k için, m o d e r n l e ş m e ve sanay i l e şme gayreti i ç inde b u l u n m a k t a d ı r l a r .

Modern le şme ve s a n a y i l e ş m e arzusunun doğmas ı ve b ü t ü n toplum­lar için u laş ı lmas ı istenen gaye ve hedef haline gelmesinde, 20. asrm i l e r i ve modern h a b e r l e ş m e vas ı t a ve teknik ler in in b ü y ü k bi r r o l oyna­d ığ ına ş ü p h e yoktur. Öte yandan, İkinci Cihan Savaş ın ın d ü n y a ü lke­l e r i a r a s ı n d a meydana ge t i rd iğ i temas ve y a k ı n l a ş m a l a r ı n gi t t ikçe art­mas ı , m o d e r n l e ş m e n i n i l k ş a r t ı olan, m o d e r n l e ş m e arzusunun doğu­ş u n d a ve y a y g ı n l a ş m a s ı n d a b ü y ü k b i r r o l oynamış ve o y n a m a k t a d ı r l a r . Ayrıca, Bir leşmiş Millet ler , Ekonomik ve Sosyal Konseyine bağl ı , D ü n y a Sağl ık Teşki lâ t ı (WHO) , Beslenme ve T a r ı m Teşkilât ı (FAO) , Birleş­miş Mil le t ler Eği t im ve K ü l t ü r Teşkilât ı (UNESCO), Mi l le t le ra ras ı Ça­l ı şma Teşki lâ t ı ( ILO), Mi l le t l e ra ras ı İ m a r ve K a l k ı n m a Bankas ı (IBRD) g ib i k u r u l u ş l a r ı n ve gel işmiş ü lke le r in y a r d ı m desteğiyle, mode rn l e ş ­me ve sanay i l e şme arzusu, seferberlik haline gelmişt ir .

12) Kongar, Emre; Toplumsal Değişme; Bilgi Yayınevi, Ankara, 1972, s. 244. 13) Higgins, Benjamin; Economic Development; Carbondale and Company, Ltd.,

London, 1959, s. 3.

82 A . Baransel

Ancak, aradan çeyrek a s ı r d a n fazla bir zaman geçmiş o lmas ına ve sözü edilen y a r d ı m ve desteklere r a ğ m e n , az gel işmiş ü lke le rde modern­leşme ve s anay i l e şme y ö n ü n d e beklenen ölçüde bi r ge l i şme kaydedilme­m i ş t i r " . Ge rçek ten b u g ü n Japonya ve İsrai l h a r i ç b ü t ü n Asya ülkeleri; G ü n e y Af r ika Birliği ha r i ç , B ü t ü n Af r ika ülkeleri ; Avustralya ve Yeni Zelanda ha r i ç , Okyanus ülkeler i , G ü n e y Amer ika ü lke ler in in b ü y ü k bi r kısmi; G ü n e y ve Doğu Avrupa ülkeler i , h e n ü z modern sanayi t op lumla r ı seviyesine u l a ş a m a m ı ş l a r d ı r . Ü ç mi lyar ı a ş a n d ü n y a n ü f u s u n u n üç te ikisi , bu ü lke le r in baz ı bölgeler i ha r iç , yetersiz; b a r ı n m a , sağl ık ve bes­lenme şa r t l a r ı iç inde y a ş a m a k t a d ı r 1 5 . Sanayi öncesi toplumlar, s a ğ l a n a n sermaye ve teknik y a r d ı m l a r a r a ğ m e n , beklenen gel işmeyi gerçekleşt i -rememelerinin nedenlerini bu t o p l u m l a r ı n sosyal -kül türe l y a p ı l a r ı n d a aramak gerekir. Sermaye ve teknolojiyi «bir fidan» gibi d ü ş ü n ü r s e k , sanayi öncesi t op lumla r ın sosyal-kül türe l o r t a m ı n d a «bu fidanın» bü­y ü m e ve gel işme i m k â n ı b u l a m a d ı ğ ı şekl inde bi r benzetme yapılabi l i r .

Bu hususu, toplumsal b i l imler aç ı s ından Ogburn 'nun kültür- geri­liği ya da gecikmesi (cul tural lag) ile izah etmek m ü m k ü n d ü r . Bilindiği gibi , top lum bi l imci ler k ü l t ü r ü m a d d î ve m a n e v î olmak üze re i k i k ı sma a y ı r m a k t a d ı r l a r . Öte yandan m a d d î k ü l t ü r u n s u r l a r ı n d a , m a n e v î k ü l t ü r u n s u r l a r ı n a kıyasla , genellikle, daha hızlı b i r değ işme o lduğu kabul edilmektedir. Sanayi öncesi toplumlara s a ğ l a n a n teknik ya rd ımla r , m a d d î k ü l t ü r d e hızlı b i r değ işme y a r a t m a s ı n a karşı l ık , manev î kü l tü r ­deki geri kalma ve gecikme (cul tural lag) sanayi öncesi t op lumla r ın modern le şme le r in i önleyen ana fak tör o lmuş tu r .

Sanayi öncesi t op lumla r ın , daha önce bel i r t t iğ imiz , ik t isadî tek­n ik ve bilhassa sosyal -kül türe l özellikleri göz ö n ü n e a l ın ı rsa , modern­leşmeler in i engelleyen fak tö r le r ortaya çıkar . Sanayi öncesi toplum­lar ın , bu sosyal -kül türe l engelleri dış yardımlarla d o ğ r u d a n d o ğ r u y a ortadan k a l d ı r m a k (iktisadî ve teknik engellerde o lduğu gibi) ya da hafifletmek i m k â n ı n a sahip deği ldir ler .

(I) TOPLUMSAL VE KÜLTÜREL DEĞİŞME SÜRECİ OLARAK MODERNLEŞME :

Modern leşmey i hangi y ö n d e n (iktisadî gel işme, sanayi leşme, tek­n ik gel işme, ekolojik değişme. . . ) ele a l ı r sak ala l ım, sosyo-kül türe l fak-

14) Stanley, E . , a.g.e., s. 18. 15) Stanley, E . , a.g.e., s. 13.

M o d e r n l e ş m e 83

tö r l e r ka r ş ımıza ç ıkacakt ı r . Prof. Dr, Ü lgene r bu hususu güzel üslu­buyla şu şekilde dile get i rmektedir :

«.. .İktisadî gel işme her yerde ve her toplumda, ikt isadî ol­mayan unsurlarla ö r tü lü b i r yap ı m a n z a r a s ı göster ir . Ye­rine göre, dinî, estetik, kü l tü re l , sosyal k ıymet le r le dokun­m u ş bi r örgü. Sermaye b i r i k i m i , y a t ı r ı m hareketleri; ser-maye-has ı l a o r a n ı b iz i b i r a d ı m ötede b ü t ü n o hareketle­r in , m a d d î a k ı m l a r ı n merkezindeki insana, onun k ıymet an lay ı ş ına , zihniyet d ü n y a s ı n a kadar götürüyor...»""'.

Toplumsal değişme (modern leşme) sü rec inde sosyo-kül türe l yön­den çeşitli düzeyle rde yer alan değ i şme ve gel işmeler i bireysel toplum­sal değ i şme modellerinde o lduğu g ib i bireye kadar ü ıd i rgemek m ü m ­k ü n d ü r . Bu yoldan hareket ederek, geleneksel ve modern insan 1 1 ara­s ındak i bazı farkl ı l ık lar ı , daha önce toplumlar için yapt ığ ımız gibi, ka r ş ı l a ş t ı rma l ı şeki lde tesbit edebiliriz.

Tablo 2. Geleneksel ve Modern İ n s a n Özel l ikleri 1 1 1 .

Geleneksel İnsan :

— Y e n i fikirleri ve davran ı ş şekil le­r in i kabul etmeme e ğ i l i m i n d e ol • m a s ı .

— İ lg i l end iğ i h u s u s l a r ı n konu ve za­m a n b a k ı m ı n d a n sınırl ı o l u ş u 1 0 .

•— Fiz ik i , sosyal, psikolojik hareket­sizlik..

— Kendisini b a ş k a l a r ı n ı n yerine koy­ma (Emphaty) y e t e n e ğ i zay ı f 2 0 .

Modern İnsan :

-— Yeni fikir ve d a v r a n ı ş şeki l ler ini kabule haz ı r o lmas ı .

— İ lg i lendiği h u s u s l a r ı n konu bakı­m ı n d a n çok çeşit l i ; zaman aç ı s ın ­dan g e n i ş oh ı şu .

— Fizikî, sosyal, psikolojik hareketli­lik.

— Kendisini başka lar ın ın yerine koy­m a (Emphaty) y e t e n e ğ i kuvvetli.

16) Ü lgener , Sabri; G e l e n e k ç i B i r Toplumun İkt i sadi K ı y m e t ve Zihniyet Me­seleleri; Ekonomik ve Sosyal Etüd ler Konferans Heyeti konferans serilerinden, İk­tisadi K a l k ı n m a n ı n Sosyal Meseleleri i ç inde , s. 133, II . konferans, İ s tanbul , 1973.

17) Geleneksel insan (traditional man) modern insan (modern man) kavram­ları iç in , Bkz. İ n l e k e s Alex, The Modernization cf Man, Mayron VVeiner, ( edJ . a.g.e., s. 139.

18) î n k e l e s Alex, a.g.m., s. 141. 19) Lerner, D.; The Passing of Traditional Society. 20) Lerner, D . ; a.g.e.; s. 49.

84 A. Baransel

Tablo 2.'niıı d e v a m ı

Geleneksel İnsan .- Modem İnsan

— G e ç m i ş e d ö n ü k . — G e l e c e ğ e dönük.

— B a ş a r m a g ü d ü s ü d ü ş ü k 2 1 . — Başarma g ü d ü s ü y ü k s e k .

— P lâns ı z . — P l â n h .

— Otoriter k i ş i l i k 2 2 . — Yarat ıc ı kişi l ik.

— Ç e v r e n i n hakimiyetinde. — Çevres ine hakim.

— Olay lar ın tahmin e d i l e m i y e c e ğ i ve — Olay lar ın tahmin edi leceğ i inanc ı ­kadere bağl ı o lduğu, i n a n c ı n a sa­ na sahip. hip.

— İl im ve teknolojiyi ö n e m s e m e m e k . — İ l im ve teknolojiye g ü v e n ve i n a n ç .

— Ö d ü l ü n k a t k ı d a n çok ş a h s a göre — Ö d ü l ile katkı a r a s ı n d a i l i şki inan­dağ ı t ımı . cı.

— Gelenekler t a r a f ı n d a n y ö n e t i l e n tip — Dı ş tan y ö n e t i l e n tip (Other-Directed (Tradition-Directed Person) davra­ Person) d a v r a n ı ş l a r ı n ı b a ş k a l a r ı n ı n n ı ş lar ın ı geleneklere uyduran k i ş i 2 3 . bek ley i ş l er ine göre d ü z e n l e y e n k iş i .

B u ö z e l l i k l e r i ç o ğ a l t m a k v e y a b e l i r t i l e n l e r i k ı s ı m l a r a a y ı r m a k

m ü m k ü n d ü r . B u n u n l a b i r l i k t e , b e l i r t i l e n ö z e l l i k l e r b i l h a s s a f e r d i n m o ­

d e r n l e ş e n t o p l u m a b a ş a r ı l ı b i r ş e k i l d e u y u m u i le i l g i l i b u l u n m a k t a d ı r ,

B u r a d a ö n e m l i b i r s o r u o r t a y a ç ı k m a k t a d ı r , g e l e n e k s e l i n s a n n a s ı l

d e ğ i ş i r ? M o d e r n i n s a n ö z e l l i k l e r i n i k a z a n ı r . A . İ n k e l e s , e ğ i t i m , k ü t l e

h a b e r l e ş m e s i , ş e h i r l e ş m e , o r d u h i z m e t i v e i ş l e t m e l e r d e ç a l ı ş m a . . . g i b i

f a k t ö r l e r i n g e l e n e k s e l i n s a n ı n , m o d e r n i n s a n Ö z e l l i k l e r i n i y a d a k i ­

ş i l i ğ i n i k a z a n m a s ı n d a ö n e m l i r o l o y n a d ı ğ ı n ı b e l i r t m e k t e d i r 2 - 1 .

21) McCle land, David; The Achieving Society; D. Von Nos tra ı ıd , Prineeton

N.J . ; 1961. 22) Hagen, Everett, E . ; On the Theory of Social Change; The Dorsey Press,

Inc . , IH. , 1968, s. 71, 98, 187-192. 23) Reisman, David, Nathan Glazer ve Reuel Denney; The Lonely Crowd,

Yale University Press, N .H. , 1981, s. 11, Yazar lar gelenekler t a r a f ı n d a n y ö n e t i l e n tip ile, d ı ş t a n y ö n e t i l e n tip aras ında , geç i ş halindeki t o p l u m l a r ı n kiş i l ik öze l l iğ i i ç i n i ç ten y ö n e t i l e n (Inner-drected Person) • d a v r a n ı ş l a r ı n ı n gelenekler yerine yeni değer l ere g ö r e ş e k i l l e n d i r e n kiş i tipinden' de söz etmektedirler.

24) inkeles, A.; a.g.m.; s. 147-14g.

Modernleşme 85

Toplumsal değ i şme (modern leşme) sürecini , kişiyi esas alan ince­leme t a r z ı yan ında , yapısa l - fonksiyonel yak laş ımla incelemek m ü m ­k ü n d ü r . Bu yak l a ş ım ta rz ı , özellikle, ilerde değ inmek is tediğimiz fark­l ı l a şma (differentiation) ve bunun d o ğ u r d u ğ u tamlaşma ve bütünleş­me (integration) konusunu ele almak b a k ı m ı n d a n uygun düşmekted i r .

Toplumsal değ i şme süreci , toplum k a v r a m ı n a d a y a n m a k t a d ı r . Bu nedenle, toplumsal değ i şme sürec i olarak mode rn l e şme konusunu in­celerken, hareket nok t a s ın ı teşki l eden, toplum'u t a n ı m l a m a k gerek­mektedir. Toplum, be l i r l i b i r alanda y a ş a y a n ve ortak a m a ç l a r a sahip bulunan, üye le r in in d a v r a n ı ş ve karş ı l ık l ı ilişkileri kuramlara bağ lan­mış, ö r g ü t l e n m i ş insan g rup la r ıd ı r . Toplumsal değişme ise, Ginsberg'e göre , « top lumun b ü t ü n ü n ü n ya da k ı s ımla r ın ın bir leşim, denge ve ör-gü t l e şmes inde meydana gelen fa rk l ı l a şmala rd ı r» . A. Boskoff, toplum­sal değişmeyi , « . . .bel l i toplumsal sistemlerin yap ı ve fonks iyon la r ında meydana gelen önemli değişmeler» şekl inde t a n ı m l a m a k t a d ı r 2 5 . K ü l t ü r toplumsal b i r kav ram olup, toplumun o l u ş u m u n d a k ü l t ü r ü n sosyalleş­mesi olayı ile b ü y ü k b i r r o l oynadığ ı gibi , toplumun d ü z e n ve işleyişi b a k ı m ı n d a n da ö n e m taş ı r . Kül tür , C. Wissler'e göre , en geniş anla­mıyla , « top lumun y a ş a m a ta rz ı»n ı ifade eder. E, B. Taylor ise, k ü l t ü r ü , «bilgi, iman ve sana t ı , ah lâk , örf ve âdet ler i , fer t ler in toplumun bi r üyesi olarak k a z a n d ı k l a r ı a l ı şkanl ık ve h ü n e r l e r i iç ine alan k a r m a ş ı k bi r b ü t ü n » olarak t a n ı m l a m a k t a d ı r . Thurnwald'a, göre, kü l tü r , «tavır­lar, d a v r a n ı ş t a r z l a r ı , örf ve âde t le rden , düşünce ta rz lar ı , ifade şekille­r i ve k ıymet b iç imle r inden , tesis ve t e şk i l â t t an meydana gelen bi r sis­temdir» . Nihayet Malinowski, kü l tü rü , «nesilden ııesile devralman sa­natlar, eşyalar , teknik usul ve metodlar, f ik i r , değer ve al ışkanlıklar . .» peklinde; k ü l t ü r değişmesini ise, «bir toplumun mevcut düzen in i b a ş k a bi r deyişle m a d d î ve m a n e v î medeniyetini b i r t ipten b a ş k a b i r tipe değ iş t i ren b i r süreç..» olarak t a n ı m l a m ı ş ve k ü l t ü r değişmesinin , «top­l u m ve siyasî yap ı s ında , yönetse l kurumlarda ve t o p r a ğ a yer leşme tar­zında, iman ve kanaatlerinde, b i lg i sistemi ve terbiye c ihaz ında , ka­n u n l a r ı n d a , m a d d î âlet ve vas ı t a l a r ı ile t üke t im maddelerinin kul la­n ı l m a s ı n d a az çok husule gelen değişmeler» i ifade e t t iğ ini belirt­miştir-' 1.

Mode rn l e şme sü rec inde b ü y ü k b i r ö n e m t a ş ıyan sosyo-kül türe l de­ğişmeler , serbest ve zorlamayla olmak üze re i k i şekilde gerçekleşmek-

25) Ginsberg ve Boskoff'un tanımları için, Bkz., Emre Kongar, a.g.e.; s. 44. 26) Turhan Mümtaz; Kültür Değişmeleri, Başbakanlık Kültür Müsteşarlığı

Kültür Yayınları, Milli Eğitim Basımevi, İstanbul, 1972, s. 58.

86 A. Baran sel

tedir. Serbest sosyo-kültürel değ i şme ve modern le şme , h iç b i r zorlama olmadan, b i r grup ya da toplumun, yabanc ı b i r k ü l t ü r e sahip b i r grup ya da toplumla teması sonucu olarak, y a b a n c ı k ü l t ü r ü n baz ı unsurla­r ın ın ya da be l i r l i k ı s ımlar ın ın benimsenmesi şekl inde o lmak tad ı r . Bu benimseme bil inçli ise kültür aktarması (cul tural transfer) ya da, kül­tür alınması (cul tural borrcwing); bilinçsiz ise, kültür yayılması (cul­tu ra l diffusion) söz konusudur. Kü l tü r transferi, a l ı nmas ı ve yayı l ­mas ı , k ü l t ü r l e ş m e ya da k ü l t ü r edinme (acculturation) k a v r a m ı içine girmektedir . Öte yandan, ay r ı k ü l t ü r e mensup i k i grup ya da toplum­dan b i r i n in , kendi k ü l t ü r ü n ü veya k ü l t ü r ü n ü n baz ı u n s u r l a r ı n ı kabul etmesi için, d iğer i üze r inde bask ı s ı söz konusu ise zorlama ile sosyo1-k ü l t ü r e l değ işme ve m o d e r n l e ş m e d e n söz edilir. Ayrıca , siyasal ve yö­netsel otoriteye sahip bi r grubun yabanc ı b i r k ü l t ü r ü ya da baz ı un­s u r l a r ı n ı kendi toplumuna zorla kabul ettirmeye çal ışması halinde de, zorlama ile kü l tü r e l değ işme ve m o d e r n l e ş m e söz konusudur. Zorla­ma l ı k ü l t ü r değişmesi bilinçli o lduğu için serbest sosyo-kül türe l değiş­me ve modern le şmen in , yavaş ve y u m u ş a k bi r şekilde, buna karş ı l ık , zorlama söz konusu o lduğu taktirde, hızlı sert ve plânl ı olarak ger­çekleşeceği açıkt ı r .

B u g ü n d ü n y a ü lke le r ine yay ı l an m o d e r n l e ş m e gayret ve hareket­leriyle ortaya çıkan, sosyo-kül türel değişmeler serbest ve zor lamal ı değ i şme şeki l le r inden hangisinin etkisi a l t ı ndad ı r ? Toplumlar a ra s ın ­dak i t e m a s l a r ı n a r tmas ı , modem h a b e r l e ş m e vas ı t a l a r ı ve tu r izmin yayg ın l a şmas ı vb. nedenler göz önüne a l ın ı rsa , b u g ü n dünya , ülkele­r i n i saran toplumsal değişme (modern leşme) ferinde, serbest kü l tü re l değ i şme şekl in in söz konusu o lduğu izlenimini b ı r a k m a k t a d ı r . Ancak, d ü n y a ü lke l e r inde m o d e r n l e ş m e gayret ve hareketlerinde siyasal oto­riteye sahip g r u p l a r ı n etkileri göz ön ü n e a l ın ı rsa , zor lamal ı değ işme şekl in in de söz konusu o lduğu sonucuna var ı labi l i r .

I I I ) MODERNLEŞMENİN ORTAYA ÇIKARDIĞI TOPLUMSAL SORUNLAR:

Mode rn l e şme sürec inde , sosya l -kü l türe l değ işme ve ge l i şmeler in kolayl ı ş la gerçekleşmiyeceği , ortaya çeşitli sorunlar ç ıkacağ ına şüphe yoktur . Gerçek ten , sanayi öncesi toplumdan, modern topluma geçiş dö­neminde, eski ve yeni k ü l t ü r u n s u r l a r ı a r a s ı n d a b i r t a k ı m ça t ı şma la r yer al ı r . Mücade le ve ça t ı şma; dinî ve a h l â k î değer ler , aile sistemi, sı­nıf f a rk la r ı , arazi ve toprak rejimleri , eği t im ve h u k u k i sistemle, h ü -

M o d e r n l e ş m e 87

k û m e t yönet imi g ib i değişik düzey ve alanlarda ortaya çıkar . Bu ça­t ı ş m a ve m ü c a d e l e sonunda toplumun bünyes i , az ya da çok değişik­l iğe u ğ r a y a c a k , aş ı r ı hallerde tamamen ortadan kalkarak, yer in i yeni b i r y a ş a m a ve ça l ı şma d ü z e n i n e te rk edecektir. Ayrıca , kurumsal fark­l ı l a şma la r da çeşit l i dengesizliklere yol açacak t ı r . Öte yandan, sosyal-k ü l t ü r e l değişmeler , her toplumda a y n ı h ız la cereyan etmez. K ü l t ü r ü n toplum b ü n y e s i n d e kökleşmiş o lduğu hallerde; m o d e r n l e ş m e süreci daha y a v a ş cereyan eder, eski ve yeni k ü l t ü r a r a s ı n d a k i ç a t ı şma la r daha şiddet l i olur, eski ve yeni k ü l t ü r uzun zaman b i r arada bulunur. Ayr ı ca m o d e r n l e ş m e sü rec in in hızı , m o d e r n l e ş m e hareketine öncü lük eden, seçkin ler g rubunun takip e t t ik ler i stratejilere de bağl ı bulun­m a k t a d ı r .

Yapısal farklılaşma ve toplumsal hareketlilik

Toplum bi l imci ler i özellikle, N . J. Smelsel, N . S. Eisenstedt modern­leşme sü rec inde çeşitli alanlarda (ekonomik faaliyetlerde, aile fonksi­yon la r ında , dinî sistemde, toplumsal kademeleşme , siyasal y a p ı d a ) , or­taya ç ıkan farklılaşmaların (differentiation), düzensizlik (disorgan-ization) ve çözülmelere (ya da yerinden ç ıkma la ra , dislocation) sebep olacağın ı ve toplum iç inde huzursuzlulara ve protestolara yol açaca­ğın ı belirtmektedirler. Smelser, farklılaşmayı «çok fonksiyonlu ro l ya­p ı s ı n d a n çok say ıda u z m a n l a ş m ı ş b i r y a p ı y a dönüşüm» olarak nitelen­dirmektedir ler 2 7 . Adı geçen y a z a r l a r ı n endişe le r in i Emile Durkheim'de de görmekteyiz . Bil indiği gibi , Durkhe in ı , iş b ö l ü m ü konusu üze r inde Önemle d u r m u ş ve iş b ö l ü m ü n ü n y a r a t a c a ğ ı koordinasyon sorununa d ikka t i çekmiş t i r . Ekonomik faaliyetlerle aile fonks iyonla r ında , dinî ve siyasî sistemle toplumsal kademelerdeki f a rk l ı l a şma la r b i r b i r i n i ka r ş ı ­lıklı olarak etkiler. Öte yandan bu f a rk l ı l a şma la r u z m a n l a ş m ı ş ve özerk k u r u m l a r ı n ortaya ç ı k m a s ı n a yol aça r l a r . Halbuki b ü t ü n b u alanlarda sanayi önces i t o p l u m l a r ı n b i r imle r i çok rollü, çok boyut­ludur.

Ekonomik faaliyetlerde farklılaşma: Sanayi öncesi toplumlarda ü r e t i m t i p i k olasak aile ün i t e l e r inde top lanmış t ı r . T a r ı m faaliyetlerin­de esas gaye, geç imin sağ lamas ıd ı r . Diğer sanayi da l l a r ı t a m a m l a y ı c ı Özellikte olup, kasaba ve köy le rde top lanmış t ı r . Bazı hallerde iş ve meslekler d o ğ u ş t a n tay in edilir. A y n ı şeki lde t ü k e t i m ve m ü b a d e l e d e

27) Smelser, N .J . ; Mechanisms of Change and A d j ü s t m e n t to Change; Hoselitz, B . F . , W . E . Moore (eds.), a.g.e., i ç i n d e s. 33.

88 A. Baransel

aile, kasaba ve köy; h u d u t l a r ı iç inde kal ır . Böylece, ü r e t i m ve tüke ­t i m sosyal b i r Özellik taşır .

Aile- faaliyetlerinde farklılaşma: Ekonomik faaliyetlerin aile dışı­na t a şmas ı , ai lenin fonks iyonla r ın ın a z a l m a s ı n a sebep olur ve ailede u z m a n l a ş m a başgös te r i r . Ekonomik faaliyetlerin aile d ı ş ına t a şmas ı nedeniyle aile fer t ler i teker teker aile d ı ş ında iş aramaya baş la r . Aile fonksiyonlar ı , duygusal ih t iyaç la r ın ka r ş ı l anmas ı ve sosya l leş t i rme gibi . . . daha çok sosyal alanda yoğunlaş ı r .

Aile faaliyetlerindeki f a rk l ı l a şma la r ı d iğer bazı değ i şmele r takip eder: 1) aile iç inde ç ı rakl ık k u r u m u önemin i kaybeder, 2) aile fert­ler in in işe a l ı n m a s ı n d a k a y ı r m a y ö n ü n d e k i bask ı l a r azal ı r , 3) yaşlı­la r ın aile fer t ler i üze r indek i baskıs ı azalır , 4) k a d ı n ı n s t a t ü s ü ve ba­ğımlı o l u ş u n d a değ işmeler o lur 3 S .

Dini sistemde farklılaşma.- Sanayi öncesi toplumlarda dinî değer­le r in etki ler i çok geniş b i r alana yayılır . İktisadî, toplumsal ve hatta siyasî hayat dinî değe r l e r in etkisi a l t ı nda olup, dinî değe r l e r birer ku ­r u m Özelliği taş ı r . Buna karş ı l ık modern toplumlarda ise, dinî değer­ler esnek olup, özel durumlara göre davranmaya i m k â n verir. Bu es­neklik, d in , ideoloji ve po l i t ikan ın b i rbi r inden fa rk l ı laşmış o l m a s ı n d a n i le r i gelir. Sanayi öncesi toplumlarda geleneksel değe r l e r in modern­leşmeyi engelleyici etkisi, ulusal g ü ç ve prestij g ibi mil l iyetçi ü s t ü n a m a ç l a r l a k ı s m e n gideri leb i lmektedir^.

Toplumsal kademelerde farklılaşma: Sanayi Öncesi toplumlarda k iş in in s t a t ü s ü n ü belirleyen aile, kabile, etnik grup, d in ve baz ı hal­lerde kast o lmas ına karş ı l ık , modern toplumlarda, k iş in in yetenekleri s t a t ü s ü n ü t ay in eden baş l ıca unsurdur. Modern toplumlarda dikey toplumsal hareket l i l ik f a rk l ı l a şman ın en Önemli y ö n ü n ü teşkil eder-".

Siyasal yapıda farklılaşma.- Ulusal egemenlik ilkeleriyle bir l ikte , egemenl iğ in k a y n a ğ ı n ı n lâyikleşmesi , toprak sahipleri, askerler ve din a d a m l a r ı n ı n s iyasî e tk i ler in in aza lmas ı , siyasî part i ler in, ikt isadi , etnik veya dinî gruplar d ı ş ında her gruptan insan ı içine a lma la r ı , siyasî f a r k l ı l a ş m a d a en önemli gel işmeyi ifade eder".

28) Smelser, N.J.; a.g.e., s. 34. 291 Ozankaya Özel; Toplumsal Değişme Olarak İktisadi Gelişme, A.Ü. SBF.

Mecmuası, Cilt XX, Mart 1965, No. 1, s. 281. 30) Ozankaya Özer; a.g.m., s. 281. 31) Ozankaya Özer; a.g.m., s. 282.

M o d e r n l e ş m e 89-

Öte yandan m o d e r n l e ş m e sürec i ile baş l ayan yatay ve dikey yön­deki toplumsal hareket l i l ik de, b i r t a k ı m sosyal düzensiz l ik ve sorun­lara yol aça r . Gerçek ten , s anay i l e şme eğilimi, eski iş ve ü r e t i m ka l ıp ­l a r ı n ın değ i şmes ine ve böylece eski iş ve h ü n e r l e r e dayanan gelenek­sel güvenl iğ in a z a l m a s ı n a yol açmış t ı r . Bu durum çal ı şan n ü f u s u n bü­y ü k bir k ı smın ı iş g ü c ü p iyasa s ına iterek işsizlik s o r u n l a r ı n ı ya ra t ı r . Modern le şme süe rc inde ortaya ç ıkan d iğe r b i r toplumsal hareket l i l ik şekli de, k ö y d e n şeh i re göç, b a ş k a b i r deyişle, şeh i r leşme eğil imidir . Özellikle y u k a r ı d a sözü edilen ekonomik faaliyetlerle aile fonksiyon­l a r ı n d a meydana gelen fa rk l ı l a şmanın ; köyden şeh i re göç yada şe­h i r l e şme eğil imi üze r inde etki pay ı b ü y ü k t ü r . Bu eğilim, k ö y ü n i t i c i ­liği ve şehr in çekicil iği ile h ı z l a n m a k t a d ı r ; B. Hell ing ve G.Helling'in, 1956 y ı l ında ü lkemizde yap t ık l a r ı b i r a r a ş t ı r m a l a r n ı d a k i şu ifade i l ­g inç t i r :

«... Baba için köy, teneffüs et t iği hava gibi , h a y a t ı n ta ken­disidir. B a ş k a b i r yerde o lmayı a k l ı n d a n bile geç i rmez . . . Buna karş ı l ık , oğul için köy, b i r hapishanedir... Şeh i rde i y i iş bulunca veya kaf i mik ta rda para k a z a n ı n c a tamamen oradan k u r t u l m a y ı ümi t etmektedir..

Mode rn l e şme s ü r e c i n d e ortaya ç ıkan, sosyal düzensiz l ik ve sorun­lara yol a ç a n fa rk l ı l a şma , değişme ve gel işmeler in , b i r özelliği de, kar­şılıklı e tki leşmeyi ve dolayıs ıyla karş ı l ık l ı bağımlılığı ortaya ç ı k a r m a ­sıdır. Bu durumun y a r a t t ı ğ ı önemli b i r sonuç ise, çatışma olası l ığını a r t t ı rmas ıd ı r . Çeşitl i g rup ve kademelerin ç ıka r l a r ı a r a s ı n d a her top­lumda ça t ı şma va rd ı r . Ancak mode rn l e şen toplumlarda ç ı k a r l a r ı ara­s ı n d a ça t ı şma bulunan grup ve kademeler toplumun merkez a l a n ı n a d o ğ r u i t i lmiştir . Bu du rum gizl i ka r ş ı t k a m p l a r ı b i r leş t i rmek, toplu­m u n b ü t ü n ü n ü içine alacak şeki lde ö rgü t l enmele r in i k o l a y l a ş t ı r m a k suretiyle çatışmalar merhezileşmiştir^.

M o d e r n l e ş m e n i n ortaya ç ıkard ığ ı ç a t ı şma la r şek l indeki toplumsal problemler yan ında , sosyal dav ran ı ş l a r ı n s a p m a s ı deviation of social behavior) ve bozu lmas ı (breakdown of social behavior) şekl inde be­lirmektedir. Bu özel d a v r a n ı ş s a l bel i r t i ler y a n ı n d a daha genel mahi­yette b i r t a k ı m tatminsizlikler, endişeler , toplumdan kopma Cfeelings of anomie) ve kendini güçsüz hissetme, ferdin veya g r u p l a r ı n toplu-

32) Hell ing B., Heli ing G . , Sosyolojik ve İstafcistiki B a k ı m d a n Türkiye 'de K ö y ; {çev.: A . E . Uysal ) , A n k a r a , 1956, s. 129.

33) Eisentandt S.N.; a.g.e., s. 22.

90 A. Bara ı ı se l

ma k a r ş ı y a b a n c ı l a ş m a s ı (alientationl düzens iz l ik bel i r t i ler i de söz ko­nusudur 3*.

Tamlaştır'ma ve Bütünleştirme •.

Modern l e şme sü rec in in kaç ın ı lmaz s o n u ç l a r ı n d a n b i r i olan fark­lılaşma,- tamlaştırma., ve bütünleştirme (integration) z o r u n l u l u ğ u n u d o ğ u r m a k t a d ı r . T a m l a ş t ı r m a ve b ü t ü n l e ş t i r m e yeni değer le r ve özel­l ikle b i r t a k ı m k u r u m l a r ı gerektirmektedir. Kanunlar ve hukuk düzeni , piyasa m e k a n i z m a s ı , s iyasî partiler, mes lek î ku ru lu ş l a r , iş ve işçi bul­ma k u r u m l a r ı ve sendikalar, t amlaş t ı r ı c ı ve bü tün leş t i r i c i mekanizma­n ın baş l ı ca u n s u r l a r ı n ı teşki l eder.

Öte yandan, yeni değer le r in ve sembollerin gel iş t i r i lmesi de tam­laşt ı r ıc ı ro l oynar. Mode rn l e şmen in beraberinde get i rd iğ i olumsuz so­n u ç l a r ı n y a y g ı n l a ş r a a m a s ı ve kök leşmemes i için, t amlaş t ı r ı c ı ve bü­tün leş t i r i c i k u r u m l a r ı n gecikmeden ortaya ç ıka r ı lmas ı gerekir. Tam-l a ş m a ve b ü t ü n l e ş m e hususunda güç lü b i r siyasî ik t ida r ın d iğer husus­l a r ın ü s t ü n d e önemli b i r ro lü o l d u ğ u n a ş ü p h e yoktur.

34) Eisenstadt S.N.; a.g.e., s. 24.