MGEkiiabcviThomas SamuelKuhn,18Temmuz1922deCincinnati,Ohio'dadogdu.1949 ylnda, Harvard niversitesinde kuramsal fizik alannda doktorasn tamamlad. Harvardniversitesinde(1951-1956),Kaliforniyaniversitesi,Berkeleyde (1956-1964), Princeton niversitesi'nde (1964-1979) veMassachusetts Teknoloji Hnstits'nde(1979-1991)felsefe ve bilimtarihidersleriverdi.17 Haziran 1996da ld.Kuhn'un Eserleri; The StructureoTScientific Revolutions (University of ChicagoPress,1962, 1970). TheEssentia!Tension.Selected StudiesinSdentiticTraditionandChange (University of Chicago Press, 1977) BlackBodyTheory and theQuantumDiscontinuity,1894-1912 (Clarendon Press, 1978) Bilimse! DevrimlerinYaps (Alan Yaynclk, 1982) Asal Gerilim (Kabala Yaynevi, 1994) Kopernik Devrimi, Ban DncesininGeliiminde Gezegen Astronomisi (mge Kitabcvi Yaynlan, 2007)HalilTuran,1961destanbul'dadogdu.1985teODTFizikblmnden lisans,1990ylndaaynniversiteninFelsefeblmndenykseklisansve 1999 ylnda yine ayn blmden doktora derecesini ald.1994 ylndan bu yana ODT Felsefe blmnde alnmaktadr. Teo Grnberg, Adnan Onart ve David Grnberg'lebirlikte.MantkTerimleriSzl'nnyazarlarndandr.eitli dergi ve kitaplarda yaynlanm felsefe makaleleri ve George Berkeley'den yapt nsan Bilgisinin ilkeleri zerine adl bir kitap evirisi bulunmaktadr.Dursun Bayrak,1953 ylndaErzincan, Tercandadogdu.Hacettepe niversitesinde J eoloji Mhendislii renimi grd (1971-1977). Mezuniyeti sonrasnda Maden Tetkik ve Arama Genel Mdrlgnde alt; 2003 ylnda emekli oldu. altsre iinde alanylailgilievirileryapt.WilliamRyanveWalterPit- man'dan evirdii NuhTutam adl kitap 2003 ylnda yaynlanmtr.Sinan Kadir elik,1974 ylnda Ankarada dogdu.1998'de ODT Metalrji Mhendislii ve Malzeme Bilimi blmnden mezun olduktan sonra ayn niversitedeFelsefe blmndeyksek lisans almalarna balad.ODT Felsefeblmndedoktoraalmalarnyrtmektevearatrmagrevlisiolarakalmaktadr. eitti felsefe ve edebiyat dergilerinde yaynlanm yazlan bulunmaktadr.mge Ankara / Kzlay Konur Sokak No: 17 Tel: (312) 419 46 10-11 (532) 471 09 88 Faks: (312) 425 2987 E-Posta: imge@imge.com.irK i l abevi Y ay nl ar Istanbul / Beyolu / Taksim istiklal Cad. Zambak Sok. No: 2/4 Tel: (532) 696 05 74 E-Posta: yayinci@imge.com.tr mgeDa t m Ankara / Kzlaystanbul / CaaloluKonur Sokak No: 43/AAnkara Caddesi No: 45/ATel: (312) 417 50 95-96 / 418 28 65Tel: (212) 527 40 57Faks: (312) 425 65 32Faks: (212) 527 41 45E-Posta: dagiiim@imge.com.trE-Posta: cagaloglu@imge.com.trThomasS.Kuhn KopernikDevrimiBat DncesininGeliiminde Gezegen Astronomisingilizce Aslndan evirenler Halil Turan Dursun Bayrak Sinan Kadir elikA lmg ekitabevimge Kitabevi Yaynlan Genel Yayn Ynelmeni ebnemilerTabakISBN 978-975-533-566-7 zgn AdThe Copernican Revolution,Planetary Astronomy in the Development f WesternThought Thomas S. Kuhn, Harvard University Press, 1957 Geniletilmi Bask, 1985 Imgc Kitabevi Yaynlan, 2007Tm haklan sakldr.Yayma izni olmadan, ksmen de olsa fotokopi, film vb. elektronik ve mekanik yntemlerle ogaltlamaz.1. Bask: Ekim 2007Yayma Hazrlayan SenemTimurogluKapak Ash SezerDizgi Yaln AteBask ve Cilt Pelin OfsetTipo Matbaaclk San.Tie.Ltd. ti. MithatpaaCad.No: 62/4 Kztlay-Ankara Tel: (312) 418 70 93-94 Faks: 4181046 www.pelinofse. com. tr mgeK i tabeviYaymalk Paz. San. v Tc. Ltd. ti.Konur Sok. No: 3 Kzlay 06650 Ankara Tel: (312) 419 46 10-11 Faks: (312) 425 29 87 nternet: www.imge.com.tr E-Posta: imge@imge.com.trL.KNasha Cokulu birlii iniindekilerSunu.................................................9nsz (James B. Conant)..................................151. Blm: Eski iki Kreli Evren........................................272. Blm: Gezegenler Sorunu.......................................... 893. Blm: Aristotelesi Dncede ki Kreli Evren1394. Blm: Gelenei Yeniden Biimlendirmek:Aristotelesten Kopemikilere.............................1735. Blm: Kopernikin Yenilii.......................................2256. Blm: Koperniki Astronominin zmlenmesi...... 3037. Blm: Yeni Evren.....................................369Teknik Ek..............................................425Gndermeler..................................................................447Kaynaka Notlar........................................................... 453Dizin.........................4677SunuKopernik Devriminin yks daha nce birok kez anlatlmtr;ancakbildiim kadaryla,hibir zamantam olarak burada hedeflenen alan ve ama gzetilerek anlatlmamtr.Devriminadtekilolsada,olaynkendisi ouldu.z matematikselastronomide bir dnmd; ancak kozmoloji, fizik, felsefe ve dindeki kavramsal deiimleridekuatt.Devriminbuynleriayrayr defalarca incelenmitir; bu incelemelerden kan sonular olmasayd, bukitap yazlamazd.Devrimin oulluubirincilkaynaklaninceleyerekalantekbiraratrmacnngcnaar.Ancak,hemuzmanlamalmalarhem de bunlanrnek alarak yazlm giri almalarDevriminentemelvebyleyiciayrtedici niteliklerinden birini -Devrimin bu oulluundan kaynaklanan bir nitelii -ister istemez gzden karr.Kopernik Devrimi oulluuyla,pek ok farkl alann kavramlarnn,tekbir dnce dokusunda nasl ve hangietkiyleiiegetiiniortayakarmakiinei9Kopernik Devrimibulunmazbirfrsatsunmaktadr.Kopernikinkendisi bir uzman, gezegenlerin konum cetvellerini hesaplamaktakullanlanirek(ezoterik)teknikleridzeltmekle uraan bir matematiki astronomdu. Ancak aratrmasnnynnoukezastronomiyeoldukayabanc olan gelimeler belirlemitir.Bunlarn arasnda,talarn dmesine ilikinzmlemelerde ortaadakideiiklikler,GneiTannmngrntsolarakkabuleden eskia mistikfelsefesininRnesansta yeniden canlanmas veRnesans insannn yeryzufkunu genileten Atlantik tesi denizyolculuklar vard.Kopernikin yaptnn yaynlanmasndan sonraki dnemde deiik dnce alanlar arasnda daha da gl akrabalk ilikileri ortaya kmtr. Kopernikin De RevoJutionibus'u, temeldematematikformllerinden, cetvellerden veizimler- den olusa da, yalnzca yeni bir fizik, yeni bir uzay anlayveinsannTanrylailikisindeyenibirtasavvur yaratabilen insanlartarafndan zmlenebildi.Disiplin- leraras bunlara benzer yaratcbalarnKopernik Dev- rimindepek okveeitlirolleriolmutur.Uzmanlamanlatmlarnamalarveyntemleri,bubalarn doasn ve insann bilgisinin geliimi zerindeki etkilerini incelemelerine engeldir.Bu nedenle, Kopernik Devriminin bu anlatm, Devrimin oulluunun nemini sergilemeyi amalamaktadr ve bu ama belki de kitabn getirdii en nemli yeniliktir.Ancak bu hedefin peine dmek ikinci bir yeniliizorunluklmtr.Bukitap,bilimokurlarntarih" ve felsefe okurlarndan ayran kurumsallam snrlar srekliolarak ihlaletmektedir.Bualmakimi zaman, biri bilimle, dieri ise dnce tarihiyle ilgili iki kitap gibi grnebilir.10SunuOysa,Kopernik Devriminin oulyapsna yaklalrken,bilimledncetarihininbirarayagetirilmesi zorunludur.Devriminmerkeziastronomidedir.Devrimin ne doas ve zamanlamas, ne de nedenleri gezegen astronomlarnn aralan olan veriler ve kavramlar iyice kavranmadan anlalabilir.Bu nedenle, astronomik gzlemler vekuramlar, kitabmnilkikiblmnehkim olan ve kitabn geri kalan boyunca da tekrarlanan temel bilimselbileenioluturuyor.Ancak,tmkitap bunlardanolumuyor.Gezegenastronomisihibirzaman kendisineaitdeimezkesinlik,yeterlikvekantlama ltleri olan, bsbtn bamsz bir ura olmamtr. Astronomlarbakabilimlerdede eitim alyorlard;eitlifelsefe ve din dizgelerine de balydlar. Astronomlarn pek ok astronomi d inanc, Kopernik Devriminin nce geciktirilmesinde, daha sonra da ekillendirilmesinde en nemli etkenler olmutur. Bu astronomi d inanlar,ikinci blmdensonrabilimsel bileenekout olandncetarihiminbileeninioluturur.Kitabn amac dnldnde, ikisi de ayn lde temeldir.te yandan,bu iki bileenin gerekten farklolduuna da ikna olmu deilim. Tek tk baz monografiler dnda,bilimvedncetarihininbirletirilmesiallm bir ey deildir. Bu nedenle,ilk bakta bu tutarsz gibi grnebilir. Oysa, kendi iinde hibir uyumsuzluk olamaz.Bilimsel kavramlar fikirdir ve bu sfatndan dolaydatarihinkonulardr.okenderolarakbubiimdeelealnmlardr;bununteknedenidepekaz tarihinin bilimselkaynaklarlailgilenecekteknik eitime sahip olmasdr. Ben kendi adma, dnce tarihileriningelitirdiitekniklerin,biliminbakahibiryoldaneldeedemeyeceibiranlamabiimisalayacan-Kopernik Devrimidankesinlikleeminim.Hibirgirikitabbusavtam anlamylagsteremeyecekolsadaelinizdekikitapen azndan bir n kant sunuyor olsa gerek.Gerekte zaten bir kant getirmitir.Kitap, Harvard niversitesindekigenelbilimeitimiderslerindenbirinden,1949ylndan beriher yl verilen bir dizi derstengelitirilmitir;teknikvednsel-tarihselmalzemeninbirleimibuuygulamadabtnylebaanlolmutur.Bugeneleitimdersininrencileribilimalmalarmsrdrmeyidnmedikleriiin,rendikleriteknikolgular vekuramlar, kendibalarnayararl bilgi krntlar olarak deil, her eyden nce paradigma olarak ie yarar. Ayrca, teknik bilimsel gereler zorunlu olsalar da biliminhangi yollarla gelitiini,otoritesinin doasn,insan yaamn hangi biimde etkilediini aydnlatacaklartarihsel ya da dnsel bir ereveye yerletirilenekadar pek ie yaramazlar.Halbuki,Kopernik sistemi ya da herhangi bir bilimsel kuram byle bir ereveyeyerletirildiinde,bilimtopluluuyadalisans rencilerindendaha genibir okurtopluluuiinilgi uyandrc ve ekici olur.Kitab yazmaktaki ilk amacm Harvarddakidersveonabenzerdersleriinokuma malzemesi salamaktysadabubir dersmetnideildir ve genel okuyucuya da seslenmektedir.Tavsiyeleri ve eletirileriyle pek ok arkadamn ve meslektamnbukitabnbiimlenmesineyardmolmutur;ancakhibirininetkisiBykeliJ amesB. Conantkadargenikapsamlveanlamlolmamtr. Onunla almak beniher eyden nce, tarih almasnnbilimselaratrmannyapsnaveilevineyenibir anlay getirebileceine inandrmtr. Fikir babas olduukiiselKopernikDevrimimolmasayd,nebukitap,12nedebilimtarihikonusundakidierdenemelerim yazlm olacakt.BayConantmsveddelerideokudu;bunlannilk blmlerindeonunyapceletirilerindenpekokiz vardr.Kitabn eitli yerlerinde yararl nerilerinin sonularnfarkedecekolandierkiiler arasndaMarie Boas, I. B. Cohen, M. P. Gilmore, Roger Hahn, G. J. Holton,E.C.Kemble,P.E.LeCorbeiller, L.K.Nash ve F. G.Watson bulunuyor.Her biri en azndanbir blm ustalklaeletirdi;bazlarelyazmalarnnilkbiimini birka kezokudu vehepsidehatalarn,belirsizliklerin nnegemektebanayardmcoldular.MasonHammond ve Mortimer Chambersmtavsiyeleri, baz yerlerdekiLatinceevirileriminbakatrlolamayacaklan kadar gvenilir olmalarn salad.Arnolfo Ferruolo beniFicinonunDeSole siyleilk keztantrd veKoper- nikinGneekartutumunun,sanattaveedebiyatta bilimlerdekindenbiledahaarpcolanbirRnesans geleneinin ayrlmaz bir paras olduunu gsterdi.ekillerdeBayan Polly Horannbecerisi aka grleceksedebenimbelirsizynlendirmelerimibkp usanmadankolayanlalrsimgeleredntrmekteki sabrpekfarkedilemeyecektir. J .D.Elder veHarvard niversitesi Yaynlar alanlar, ne bilimsel, ne de tarih yaynkurallarnauygunolanelyazmas,zahmetlerle dizilirken banaher zaman anlayla yolgsterdiler.Dizin, W. J .Charlesm alkanlnn ve zeksnn kantdr.Elyazmamm byk blm Harvard niversitesi ve J ohn Simon GuggenheimMemorialVakfnmortakcmertlikleriyle saladklar bir yllkizindneminde ortayakmtr.Kaliforniyaniversitesinede,elyazma-Sunu13snn son biime kavuturulmasnda ve kitabn basmnn aksamadan yrtlmesinde katkda bulunan kk balar iin minnettarm.Eimkitabngeliimsrecindebatansonaetkin bir katlmcolmutur;ancakbueiminkitabayapt katklarn en nemsizidir. Zihnin yaranlar, zellikle de birbakasmnkiler,evhalknnenhaaryeleridir. Onunsreklihogrsvesabrolmasayd,bukitap kesinlikle var olamazd.T. S. K. Berkeley, Kaliforniya Kasm 1956Kopernik DevrimiYedinciBaskiinNot.Bubaskda,dahancekiHarvardbasklarnda yanllkla allanm bir dizi dzeltme ve metin deiiklii vardr.Bunda vebundansonrakibasmlarla,dahanceRandomHouseveVintage ciltsizbasklarndakideiikliklerintmveciltsizbasklarhazrlandktansonra yaplm birka kk deiiklikHarvardciltsiz basksna da eklenmitir.14nszDemirPerdeninbatsndakiAvrupadaeitimdekiyaznsalgelenekegemenliinihlsrdrmektedir.Eitimli bir erkek ya da kadn, birka dilde ustalk kazanm ve Avrupa sanat ve yazn konusunda etkin bilgilerle donanm bir kiidir. Etkin bilgi derken ne eskia ya damoderndnemklasiklerinebilgincebir hkimiyetten, ne de bieme ya da biime ilikin duyarl bir eletirelyarggcndenszediyorum;aklmdakidahaok uygun bir toplumsal ortamda kolayca konuma konusu olabilenbirbilgi.Snrlarzenleizilmibiryaznsal gelenektemelineoturanbireitiminakstnlkleri vardr: Nfusun byle bir eitim alan % 5i ya da % 10u ile dierleri arasndaki fark, kadnl erkekli sohbetlerde neredeysekendiliindenortayakar.Sanattan,yazndan vemziktengerektentatalanlarnrahatlatcbir dayanmaduygulanvardr.Kendilerinibukonulara ilikin birtartmaya girmek zorunda hisseden dierle- rininse hareket alanlan uygun snrlar iindedir; okulda15Kopemik Devrimiskntlarakatlanarakedinilmibilgininbirblmn taze tutmak iin yle fazla bir aba gerekmez. Bir Avrupaulusununkltr geleneinekabuledilmeninbedeli genliktedenirbiter.Kuramsalolarakbubedel,ders programlanEski Yunan ile Romann dil ve edebiyatlarna odaklanm zel okullarda, sekiz ya da dokuz yllk zorlubiralmadr.Kuramsalolarakdiyorum,nk uygulamadamodern diller zerinealmalar, Yunanca almalarnn ve bir lyekadar da Latince bilgisinin yerinegemitir.Ancakbudeiikliklerbile,az sayda insaniin,Avrupa dillerine ve yaznnaadanm,uzun yllarsrenbirokulalmasnnsonucundaedinilen bir eitim dncesini temelden deitirmemitir.Bueitimbiimineenazndanbiryzylboyunca zamanzamankarklmtr.Fizikbilimleri,ders programndadahabykpayalmakiinistemlerini dayatm,buiddialardagenellikleeskidillerinyerine moderndillerin geirilmesitalepleriylebirletirilmitir. Kalkls de iinde olmak zere kapsaml bir matematik almasnn,renciyiniversiteyehazrlayanbuzel okullarntmdersprogramlarndayeralmasuzun zamandrdoalsayldndan,matematiinyeripek tartmakonusuolmamtr.Birka kuaknce,klasik ders programna kesinbir seenek olarak,fizik, kimya, matematikvemoderndilleredayanacakbiralma programnerilmiti.Ancak,klasikeitimtaraftarlar hlglveetkilidirler.EnazndanAlmanyada,bu tartmann sonucundabazuzlamalaravarlmgibi grnyor.Ancakdilalmalarnnnekadarnemli sayldndnrsek,yaznsalgeleneinhlbaskn olduunu sylemek durumu abartmak saylmaz.Zamannounubilimeayranokullardabilebilimselgele16nszneinyaznsalgeleneinyerinialmolduunusylemekpekdoruolmayacaktr.Dahaok,niversiteye giren Alman rencilerin fizik bilimlerinde farkl dzeylerdenemlibilgileredinmiolduklarsylenebilecektir.Ancak,bylebirbilginindabasonrabilimselbir eilimedevametmeyenlerintutumlarnetkileyipetkilemediienazndanakbir sorudur.ylegrnyor kibilimciolmayanlannbilimidahaiyianlamalariin eitimyntemlerindeyaplandeiikliklerleyapekaz ilgilenilmekteyadahiilgilenilmemektedir.Aslnda, arlkl olarak yaznsal bir eilim grenlerin bilimi anlamannbilimcilerdenyadamhendislerdenbakas iinnemliolupolmadnsorgulamalargaripsaylmayacaktr.ABDde, eitimin temeli olarak Avrupa yaznsal geleneiyaklakyz ylnceortadankalkm yadatannmayacakbir duruma gelmitir.Ancak bunun yerini fizik bilimleri, matematik ve modern dillere dayanan bir eitimalmamtr.Bazlarakahibirdeiiklikolmadn syleyecektir. Ancak kim ne derse desin, ulusun kltrel yaam iin, Anglosaksonyaznsalgeleneiniolduukadarfizikbilimlerini,biyolojiyi,sosyal bilimleri ve deiik kltrlerden sanat formlarnn incelenmesini de kapsayacak kadar geni bir taban salamaya ynelik giriimler hep olmutur.Ulusun gelien kltrnegelecektecokulubirkatlmcolacakbirdemokrasiyurttanyaratmayaynelikbutrgiriimlerin,Amerikadakltr ruhunuyaatmakiin yeterince uygunbir ortam yaratp yaratmad sorulabilir.Ancak hikimse,bugiriimlerdensorumluolanlarn,birka istisna dnda, bilimsel gelenee uygun bir yer bulmaya abaladklarn yadsyamayacaktr.17Kopernik DevrimiAncakdeneyimler,hemABDdekihemdeAvrupadakimodernokullardabilimeitiminiedebiyat,sanat ya da mzik eitimlerinin dayand zemine benzer bir yereoturtmann nekadar g olduunu gstermitir.Bir bilimadam yadamhendis resme,kitaplara ya da oyunlara ilikin bir tartmaya canl bir biimde katlabilir; ancak fizik bilimleri konusundaki bir konumay srdrmek,katlmclarnounluubilimadam ya da mhendisolmadndagerektenok gtr.(Kolayca konuabilmenineitiminamalarndanbiriolduunu yadsyacaklarmbandagelsemdetoplumsaltoplantlarda konuulanlara kulak kabartmaktankoymak iin kabul edilebilir bir yntem olsa gerek.)Okulda ya da kolejde grlen bilim eitimi ile yazm eitiminden rencinin aklnda ayn tr bilgi kalmad ok aktr,insann gereksinimleri asndan, metal kimyasna ilikin bilgi ile Shakespearein oyunlar konusundaki bilgi tmyle farkl bilgi trleridir. Kukusuz, doa bilimlerindenbirrneksemekdezorunludeildir; ncekitmcedekimetalkimyasyerineLatincedilbilgisiszckleridekullanlabilirdi.okbasitolarak ifade edecek olursak,bu farkllk, Shakespearein oyunlarnn sonu gelmez tartmalara konu olmu olmalarndan,hltartlmalarndan,biem vekarakterleriasndan akla gelebilecek her yndeneletirilmiolmalarndanveherzamankuvvetlihayranlkyadaknama szckleriyleanlacakolmalarndan gelir.Nemetallere ya da metal tuzlarnn tepkimesine hayranlk duyan vardr, ne de onlar knayan.Hayr, eitimli insanlarn, ABD kltrnn bile hl temelindevarlnsrdrenyaznsalgeleneinyan sra bilimsel gelenei de kabul etmelerini salamak iin,18nszbilimin dzenli bir bilgi btn olarak allmasndan, bilimselkuramlarnanlalmasndandahafazla bir ey gerekmekledir.Bu,biliminBatkltrtarafndan zmlenmesiyzyllargetikegletiiiingereklidir.XIV.Louis zamannda bilim akademileri oluturulduunda,bilimdeki yenibulularvekuramlareitimli insanlariinbugnolduundanokdahaeriilebilir durumdayd;Napolyon Savalar dneminde de durum aynyd. On dokuzuncu yzyln balarnda, Sir Humph- rey Davy arpc deneylerle rnekleyerek anlatt kimyadersleriyleLondrasosyetesinibylyordu.Elliyl sonra, Londrada Royal Institution konferans salonunda Michael Faradayi dinlemeye gelen gen ve yal izleyiciler ok memnun kalyordu; Faradayin mumun kimyas zerineverdiidersle,bilimihalkasevdirmenin klasik rnekleridir.Zamanmzda, benzer giriimler hi de eksikdeildir;ancak yllar getikealmasgerekenengeller oalmtr. Gsterili konferans masas deneyleri artk kltrl dinleyicileri bir zamanlar olduu gibi hayretedrmyor,zevkvermiyor;yaygnlaanmhendislik neredeyse her gn bunlar geride brakyor.Yln bilimselyenilikleri,merakllararasndabirkonuma konusuolamayacak kadar ok ve karmaktr.Okadar hzl ve o kadar ok cephede gelime olmaktadr ki bunlarn haberi merakllarn bam dndrmektedir; stelik bilimsel bir atlmn nemini kavramak isteyenkiinin, biliminbubaarlktannceki durumukonusunda kapsamlbirbilgi sahibiolmasgerekir.Belli bir bilim dalndarenimgrmolanlarbile,kendilerineuzak bir alanda neler olup bittiinianlamaktaglk ekerler.rnein,fizikiler, genetikilerindier genetikiler iinyazdklarmakalezetlerinibileokuyamayacak19Kopernik Devrimidurumdadrlargenetikilerdefizikilerinkileri.Bilimdekigenelgelimeleriyakndanizlemeyisrdrmek isteyenbilimvemhendislikrenimialmgenibir grupinsan iinokiyikimidergiler vardr; zaman zaman da yararl kitaplar yaynlanmaktadr. Ancak, bilimi popler klma abasnn fizik ya da biyoloji bilimleriyle ya da bunlarn uygulamalaryla dorudan ilgisi olmayan kimselereulapulamadkonusundaokkukuluyum. Kimi poplerletirme giriimleriyse bilimin bilimci olmayanlarca anlalmas iin bir temel salama amac bakmndan hibir deertamayacakkadar s ve sansasyoneldir.Son on ya da on be ylda, Amerikan kolejlerine ynelik olarak, fizik ve biyoloji bilimlerinin ders program iindeki yerikonusunagittikedahafazlailgi duyulur olmutur.Btn rencilerin birlikte ders ald birinci yl fizik, kimya ve biyoloji derslerinin, fen, mhendislik ya da tpta youn eitim grme eiliminde olmayan rencilerin ou iin yetersiz olduunu pek ok kiifark etmitir.eitli neriler getirilmi, zgr sanatlarn(liberal arts)ydageneleilimprogramnnparasolacak yenibilimdersitrlerinidevreye sokaneitlideneyler yaplmtr.zel olarak bilim tarihine daha fazla vurguyaplmassalkverilmitir;buneriyebende yreklen katlmtm.Aslnda Harvard niversitesi birka yllkbellitiptarihsel yaklam deneyimi, zellikle debuyaklambiliminkendilerinedayanarakgelitii eitli yntemlerizmleyenbir almayla birletirildiinde,bilimtarihialmasndaolanaklar bulunduu yolundakiinancm artrmtr.Son yzyllkbilim tarihininbatanbaaincelenmesinineitimasndan nekadardeerliolduununfarkndaolmaklabirlikte,20nszfizik,kimyavebiyolojiningeliimlerindekibelirlidnemlerinyounbirbiimdeallmasyoluyladaha ok ey kazanlabileceine inanyorum. Bu kan, Harvard CaseHistoriesinExperimentalScience(DeneyselBilimde Harvard Vaka Tarihleri) balkl bir kitapk dizisinde dile getirilmiti.Harvard dizisinde ele alman vakalar hem kronoloji hemdekonulanbakmndangreceliolarakdar alanlarla snrlandrlmtr. Ama, rencinin kuram ile deney arasndaki karlkl ilikiyi belli bir lde anlamasn, bir varsaymn snanmasn gerek deneysel sonulara balayan karmak dnce zincirinibelli bir lde kavramasn salamakt.Bu amala, zgn bir bilimsel makale, vakann temelini oluturmak zere yeniden baslyor, okuyucu, editrlerin yorumlar araclyla, aratrmacnnkendiusavurmaizgisiniolabildiince izlemeyeynlendiriliyordu.Szkonusuvakaybilimin gelimesini yaygn bir cepheden ele alan daha geni bir ereveiineoturtmak,dersinprofesrlerinebraklyordu.Harvardvakatarihleriningenelokuyucuiin kapsamlar snrldr; deneysel ayrntlar ve yntemlerin zmlenmesi zerinde fazla dururlar. stelik, seilmi dnemlerin tm fizik, kimya ve biyoloji tarihinde nemli de olsa, deneyimsiz olan birisi bunlarn anlamn hemen aka gremez. Okuyucu ok gemeden, elindeki kitabn byle eksikliklerinin olmadnn farkna varacaktr. Dnyay merkez alan Aristotelesi bir evrenden Koper- nikievrenednmnBatkltrzerindekietkisiniherkesbilir.Profesr Kuhn,bilim tarihindekibelli bir olayla deil, ilgi alanlar astronomi alanndan olduka uzak olan bilgili insanlarn tutumundan etkilenen ve21Kopertik Devrimipeisrabuinsanlarntutumunuetkileyenbirbirine balbirdiziolaylailgilenmektedir.Kuhn,devrimdneminde astronominin geliim yksn yalnzca yenidenanlatmakgibi greli olarak kolay bir ama seme- mitir. O daha ok kuramla gzlem ve inan arasndaki bantnnbirzmlemesinisunmayagirimivedoayinceleyenparlak,adanm vetmylesamimirencileringezegenlerinGnemerkezlidiziliminibenimsemektenedenokadar gecikmiolduklargibi rahatszedicisorulanyreklilikleirdelemitir.Bukitap bilimcilerinalmalarn kesinlikle yzeyselbir biimde anlatmamakta, bilimsel almalarn belli bir evresini batanbaa yorumlamaktadr;dikkatlibir okuyucubu kitaptan, modern bilimin z olan ancak bilimci olma- yanlarca pek iyi bilinmeyen, varsaym ile deneyin (ya da astronomik gzlemin) garip etkileimini renebilecektir.Ancak, bunszde amacm,bilimi anlamaya ynelik olarakProfesrKuhnun yazdklanndan karlacak derslerinbirzetinihapolaraksunmayakalkmak deil.Bendahaok,bukitaptasunulanbilimyaklamnn,BirleikDevletler kltrnde bilimselgelenein yaznsal gelenek yannda yerini alabilmesi iin gerek duyulan yaklam olduuna inancm belirtmek istiyorum. Bilim,parlak zaferlerleolduukadar, hatalar ve yanllarladolubir giriimolagelmitir;bilim, yanlmayaolduka yatkn veou kez de epeyceheyecanlinsanlarn yrtt bir i olmutur; bilim bize sanat, edebiyat ve mzii vermi olan Batdnyasnn yaratc etkinliklerinin yalnzcabirevresidir.lerideki sayfalardabetimleneninsannevreninyapsnailikingrlerindeki deiimler, zamanmzn eitimli her bireyinin ba22nszk asn belli bir lde etkiler; konunun kendi iinde vekendi bana derin bir anlam vardr.Ancak,bu istisnaiastronomikdevriminnemibir yana,Profesr Kuhnunkonuyuelealilgiyedeer;yanlmyorsam, eer bilim, zamanmzn kltr iinde zmlenecekse, Kuhn bize izlenmesi gereken yolu gstermektedir.J ames B. Conant23KopemikDevrimiEskikiKreliEvren1Kopemik ve Modem DnceKopernikDevrimifikirlerdebir devrim,insann evreni kavraynda veonunlaolan ilikisindebirdnmdr.Rnesansdncetarihindekibuevrenin,Batl insannentelektelgeliiminderaanbirdnm noktas olduu sklkla dilegetirilmitir.Oysa, szko- nusu devrim astronomi aratrmalarnn en aprak ve en g anlalr incelikleri zerinde younlamtr. Nasl olup da bylesine bir anlam kazanm olabilir?Kopernik Devrimi deyii ne anlama gelir?Kopernik 1543 ylnda, daha nceleri Dnyaya balanmolanouastronomikilevigneeaktararak astronomi kuramn kesinlik ve yalnlk asndan gelitirmeyi nerdi.Dnya, daha nce, astronomi bilginlerinin yldzlarn ve gezegenlerin dnlerini hesaplamada temel aldklar duraan bir merkez saylmt. Bir yzyl27Kopernik Devrimisonraysa Gne, en azndan astronomide, gezegen devinimlerininmerkeziolmaanlamnda,Dnyannyerini alm veDnyadolanan bir dizi gezegenden biri durumunagelerek,benzersizastronomikkonumunuyitirmitir.Modernastronominintemelbaarlarnnou bu yer deitirmeye dayanr. Bu nedenle, Kopernik Dev- riminintadanlamlardanilki,astronominintemel kavramlarnda bir reformdur.Ancak,astronomidereformDevrimintekanlam deildir.KopernikinDeRevolutionibus (GkselKrelerin Dnleri zerine) adl yaptnn1543 ylnda yaynlanmasndansonrainsanndoaykavraydier alanlarda da kkl bir biimde ve hzla deimeyebalamtr. Yaklak yz elli yl sonra, Nevvtoncu evrentasarmnda doruuna ulaan bu yeniliklerin ou, Kopernikin astronomi kuramnn nceden kestirilemeyen yan rnleriolmutur.Kopernik,Dnyamndevinimini, gkcisimlerinin astronomik konumlarn kestirmede kullanlan yntemleri gelitirme amacyla nermiti. Bu neri,dierbilimlerdeyepyenisorunlardourmuvebu sorunlar zmlenenedein,astronomlann evrentasarm dier bilim insanlarmnkiyle uyumamtr. On yedinci yzylda dier bilimlerle Koperniki astronominin uzlatrlmas,gnmzdebilimseldevrimolarakbilinen genel entelektel mayalanmada nemli bir etken olmutur. Bilim, szkonusu bilimsel devrim yoluyla, o dnemdenberiBattoplumuveBatdncesinin geliimindeki o byk yeni rol edinmitir.Budevrimintadanlamlar,bilimselsonularla da snrl deildir.Kopernik, politik, ekonomik ve entelektel yaamdakihzl deiimlerin, ada Avrupa ve Amerika uygarlnn temellerini hazrlad bir dnem28Eski iki Kreli Evrende yaam ve almtr.Kopernikin gezegenler kuramveonaelikedenGnemerkezlievrenkavray, insannevrenveTanrylailikisinietkilergibigrndkleri iin, ortaadan modern Bat toplumuna geite arac olmutur.Klasik astronomininyalnzcateknik ve ileridzeydematematikselyntemlerlegzdengeirilmesiyle balayan Kopernik kuram, Amerikann kefini izleyen iki yzyllk dnemde, modern dncenin eiliminibelirleyen,din,dnvetoplumsalkuramdaki byktartmalarnodaklarndanbirioldu.Yeryzn- dekiyurtlarnn,yalnzcasonsuzsaydakiyldzlardan birinin evresinde krce dolanan bir gezegen olduuna inanan insanlar, kozmik dzendeki yerlerini, yeryuvar- m ei benzeri olmayan ve Tanrnn yaratsnn oda olarak grm olan ncellerinden tmyle farkl bir biimde deerlendirmilerdir. Bu nedenle, Kopernik Devrimi, Batinsannndeerlerialglayndakidnmnde bir parasdr.Bu kitap, Kopernik Devrimini,birbirinden pek ay- ramayacamzbu anlamyla -astronomik,bilimsel ve dnsel -yklyor. Gezegenler astronomisinin bir geliim evresi olarak bu Devrim, ister istemez, zerinde enfazladurduumuzkonuolacaktr.lkikiblmde, plak gzle gklerde neyin grlebildiini ve yldzlar gzleyenlerinbaktklar yerdegrdklerinebalangta nasltepkiverdiklerinikefederken,neredeysetekilgi alanmz astronomi ve astronomlar olacaktr. Ancak eski dnyada gelitirilmi olan balca astronomi kuramlarnincelediimizde,bakamzdeiecektir.Eskiastronomi geleneinin gl ynlerini inceler ve bu gelenekten kkl bir ayrlmay gerekli klan nedenleri aratrrken,yerleikbirbilimselkavramnetkinlik alann29Kopernik Devrimitek bir bilimleya dabilimler grubuyla snrlamannne ldegolduunuaamaaamaortayakaracaz. Bunedenle,ncvedrdncblmlerdeastronominin uyguland entelektel ve bir lde de toplumsal ve ekonomik evreye kyasla astronominin kendisiyle daha az ilgileneceiz. Bu blmlerde ncelikli olarak, zamanntalandrdbirastronomikkavramsaltaslan,astronominindndabilim,dinvegnlkyaam alarndantad anlam ele alnacaktr.Bublmler, matematikselastronomikavramlarndakibirdeiimin nasldevrimcisonulardourabildiinigsterecektir. Son olarak, son blmde Kopernikin yaptna, onun nasl karlandna ve yeni bir bilimsel evren kavrayna yaptkatklaraeildiimizde,btn bubileenleri bir arada ele alm olacaz. Yeryznn bir gezegen olduu anlayn Bat dncesinin bir ncl olarak yerletirenbubykatma,tekbanaKopernikDevri- mininmoderndnceasndantadanlamyeterince temsil edebilir.KopernikDevrimi, teknik ve tarihsel sonular asndan,tmbilimtarihindekiengzkamatrcevrelerdenbiridir.Ancak,kendizglkonusunuaanbir anlamdavardr:Gnmzdekavramayaokgerek duyduumuz bir srece k tutar. ada Bat uygarl, gerekgnlkfelsefesivegereksegnlkyaamn vazgeilmezleriasndan,bilimselkavramlaragemiteki herhangi bir uygarlktan ok daha fazla bamldr.Ancak, gnlk yaantmzda budenlibyk yer kaplayan bilimselkuramlarensonkuramlarolacakgibigrnmyor.evresinde dolandmz Gnein de aralarnda olduu yldzlarn sonsuz bir uzay iinde uraya buraya salm olduu grn gelitiren astronomi anlay,30Eski ki Krdi E\rendrt yz yldan daha az bir zaman nce ortaya km ve dahaimdideneskimitir.Kopernik veardllarnngelitirmi olduklar bu kavramdan nce, insann gklerde gzlediigrngleriaklamakiinevreninyapsna ilikin baka kavramlar kullanlmt. Bu eski astronomi kuramlarnn ouylagnmzdekabuledilen kuramlar arasnda kkl farklar vardr; oysabunlarn ouna, geerli olduklar dnemlerde, bugn kendi kurammza gsterdiimize edeer bir kararllkla balanlmt. stelik, bunlara ayn nedenlerle inanlmt: nemli grnensorularaaklnbenimseyebileceiyantlarvermekteydiler.Dierbilimlerdedekazanhanesineyazlm bilimsel inanlarn geici olduklarna ilikin benzer rneklervardr.Astronominintemelkavramlaraslnda bunlarn oundan daha kalc olmutur.Temel kavramlarnn deiebilir olmas, bilimi yadsmak iin birkantdeildir.Her yenibilimselkuram, ncellerininsalamolduubilgininznkorurve bu ze katk yapar. Bilim, eski kuramlann yerine yenilerinikoyarakilerler.Ancak,amzgibibiliminhkmettii bir a, fazlasyla geerli sayd bilimsel inanlar snamak iin belli bir bak asna gerekten gerek duyar;itetarihbylebirbakasiinnemlibir kaynaktr.Bazmodembilimselkavramlarnkkenini ve bunlarn daha ncekibir ankavramlarnn yerini naslalmolduunuortayakarabilirsek,szkonusu kavramlarn yrrlkte kalmaolasln akla yakm bir biimdedeerlendirebiliriz.Bukitapncelikleastronomikkavramlarlailgilenmektedir;ancakbunlarpek ok baka bilimde kullanlanlara ok benzerler; bu kavramlarn geliimini irdeleyerek, genelde bilimsel kuramlar konusunda baz eyler renebiliriz. rnein: Bilim3'Kopernik Devrimiselbirkuramnedir?Onuhangitemeldeelealmamz gerekir? ilevi ve kullanm nedir?Kalc olma gc ne kadardr?Tarihselzmlemebylesorularayant ve- remeyebilir; ancak onlar aydnlatp anlaml klabilir.Kopernikkurampekok adantipikbir bilimsel kuram olduu iin, bu kuramn tarihi, bilimsel kavramlarnevrim geirerekncellerinin yerlerinialma srelerininbazlarnaydnlatabilir.OysaKopernikkuram bilimd sonularasndantipikdeildir:ok azbilimselkurambilimddncede bylesinebykbir rol oynamtr.Ancaktek rnek de deildir.On dokuzuncuyzyldaDarwinin evim kuram da benzeribi- limd sorularn ortaya kmasna neden olmutur. Yaadmz yzylda Einsteinm grelilik ve Freudun psikanaliz kuram Bat dncesinde kkl yeni ynelilere yol aabilecek tartmalar iin odak noktalar olutururlar.FreudunkendisideKopernikinyeryznn yalnzca bir gezegen olduunu ortaya karmasyla kendisinininsandavranlarnnounubilinaltnndenetlediibulgusununbenzeretkileriolduunuvurgulamt.Kuramlarkonusundabilgisahibiolsakdaolmasak da,Kopernik veDarwin gibi insanlannentelektelmiraslaryz.Tpk Einstein ve Freudun almalarnn ocuklarmzn yadatorunlarmzndncelerini biimlendirecei gibi, bizim temel dnce srelerimizideKopernikveDarwininalmalarbiimlendirmitir.Bilimin i geliiminikavramaktan daha fazlasnagerekduyuyoruz.Birbiliminsannngrnte nemsizolanileriderecedeteknikbir sorunagetirdii zmn,insanlarngnlkyaamntemelsorunlar karsndaki tutumlarn bazen nasl temelden deitirebildiini de anlamamz gerekiyor.32lkel KozmolojideGklerBukitaptadahaokastronomigzlemleriylekuramlarnneskiaveerkenmodernkozmolojidncesi zerindeki, yani insann evrenin yapsna ilikin bir dizi grzerindekietkilerielealnacaktr.Gnmzde, astronomininkozmolojiyietkileyeceinikabulederiz. Evreninbiimini,Dnyannevrendekikonumunuya da Dnyanm Gne ile ya da Gnein dier yldzlarla bantsn anlamak istediimizde, astronoma ya da belki fizikiye danrz.Onlar gklere veDnyaya ilikin ayrntlnicelgzlemleryapmlardr;evrenkonusundakibilgileriningvencesi,evreninnasldavrandn ngrmedeulatklarkesinliktir.Gnlk evren kavrammz ya da popler kozmolojimiz, onlarn zenli aratrmalarnn bir rndr.Ancak astronomi ve kozmolojinin bu yakn birliktelii,hem belli bir zamana hem debellibircorafyayazgdr.Kaytlarnaulaabildiimiz her uygarlk ve kltrn, Evrenin yaps nedir? sorusunabiryantolmutur.AncakyalnzcaHelen Yunanistanndan tremi olan Bat uygarlklar bu yanta varmakta gklerin grnmne ok nem vermilerdir.Kozmolojikurmadrts,gklerisistemlibirbiimde gzleme gereksiniminden ok daha eski ve daha ilkeldir.Dahas, kozmolojik drtnnilkel biimi,bugn tank olduumuz daha teknik ve soyut kozmolojilerdertlkalmolanzellikleriaydnlatmasnedeniyle zellikle bilgilendiricidir.ilkelevrengrlerininaralarndanemlifarklar olsadabunlarnhepsinceliklebusistemleritasarlayanlardorudanetkileyenyeryzolaylartarafndan biimlendirilmilerdir.Bu trden kozmolojilerde gkler,33Kopernik DevrimiyalnzcaDnyayiinealacakbiimdebetimlenmitir; gkleri, yurtlan gkler olan ve rtbeleri, tinsel g hiyerarisindeki konumlar genellikle yeryznden uzaklatkaartanmitolojikvarlklardevindirmektedir.rnein,MsrkozmolojisinintemelbirbiimindeDnya yayvan bir tabak olarak izilmiti. Taban uzun kenar Nile paraleldi; dz taban, Msr uygarlnn snrn belirleyen alvyon havzas, kvrml ve dalgal kenarlarysa yeryzn evreleyen dalard. anak zerinde, kendisi bir tanr olan, ters evrilmi bir tabak-kubbeyi, yani gkleri tayan hava vard. Yeryz tabaysa, baka bir tanr olan suya yaslanmt, su da evreni alttan simetrik bir biimdesnrlayanncbirtabanzerindedurmaktayd.Bu evren modelinin Msrlnn tand dnyaya gre biimlendirildii aktr:Msrl, keifler yaptbiricik yndeki suyla snrlanan dar ve uzun bir anakta yaamaktayd; ak bir gnde ya da gecede gzlenen gkyzkubbebiimindegrlyordubugndeyledir. Kendisineilikinhibirgzlemolmadndan,evrenin alt snrnn simetrik bir biimdetasarlanmas en kolay yoldu.Astronomik grntler ihmal edilmemi olsa da bunlarkesinolmaktanziyadesylenceyleelealnan eylerdir.Gne,Msrnennemlitanrs,birigndzleri havada ve dieri geceleri su boyunca yol almas iinikiteknesibulunanRa'yd.Yldzlar,gkkubbeye resmedilmi ya da aklmt; bunlar kk tanrlar olarakdeviniyor,kozmolojininkimibiimlerindeyse,her geceyenidendouyorlard.Yeryer,yorulmakbilmeyenyadaykmbilmeyen"olaraktanmlanan dolay- kutupsal (circumpolar) yldzlar (hibir zaman ufuk dzleminin altna inmeyen yldzlar) rneinde olduu gibi,34Eski iki Kreli Evrendahaayrntlgzlemlerdeyaplmt.Bugzlemlere dayanlarak,kuzeygklerilmnhigiremeyecei, sonsuza dein kutsanm bir yaam sonras alan saylmt.Ancak,gkgzlemlerineilikinbylebelirtiler enderdi.Msrllannkiniandrankozmolojilereilikinfragmanlar,HintveBabilgibielimizdekaytlarolantm eskiuygarlklarda bulunabilir.Dier kaba kozmolojiler modern antropologlarn aratrma konusudur ve ada ilkeltopluluklarn zelliklerini belirtir. yle grnyor ki,evreninyapsnailikintmbutaslaklar,temelbir psikolojikgereksinimikarlamaktadr:insann gnlk ileri vetanrlarnnetkinlikleriiinbirsahne hazrlamaktadr.nsannyaamalaniledoanngerikalan ksmarasndakifizikselbantyaklayarak,evreni insan iin btnletirir ve onu evi gibi grmesini salar. Kozmoloji insann pratik ve tinsel her iine nfuz eden vebuilereanlamverenbirdnyagrsalar;bu yzden insan bir kozmoloji icat etmeksizin uzun bir sre varolamaz.Birkozmolojinin karlad psikolojik gereksinimler bir bakma ayn gibi grnseler de bu gereksinimleri karlayabilecekkozmolojilerbirtoplumdanyadabir uygarlktandierineokbyk deiiklikler gsterir. Bizler bir kozmolojinin inanlabilir olmas iin ek standartlarbelirlemiolanbiruygarlnyeleriolduumuzdan,yukarda deinilen ilkelkozmolojilerdenhibiribizlerinbeklediibir dnyagrn veremezler. rnein,fizikseldnyanngnlkdavranmaklamaktatanrlariekoanbirkozmolojiyeinanamayz; enazndansonyzyllardadahamekanikaklamalar konusundadirelmiizdir.Daha da nemlisi,biz bugn35doyurucubirkozmolojinindoanndavranndagzlenenayrntlarnpekounuaklamasnbekleriz. lkelkozmolojileryalnzcadoannetkinliininkarsnda ematik karalamalardr; doa etkinliinin pek az kozmolojiylebtnletirilmitir.GnetanrsRa,her gnteknesiylegklerinbir ucundandierineyolculuk eder;ancak,Msrkozmolojisindenebuyolculuun dzenliolarak yinelenmesini,nedetekneninrotasnn mevsimlere bal olarak deimesini aklayacak bir ey vardr.Bunlarabenzer ayrntlarn aklanmas yalnzca bizim Bat uygarlmzda kozmolojinin grevi saylmtr. Eski olsun modern olsun, baka hibir uygarlk benzer bir gereksinme duymamtr.Birkozmolojidenhempsikolojikadandoyurucu bir dnya gr salamas hemde gndoumu yerinin gnlkolarakdeimesigibigzlemgrnglerine aklamagetirmesininbeklenmesikozmolojikdncenin gcnokartrmtr.Budurum,tminsanlk iingeerliolanevrenievigibigrmegereksinimini, daha nce rnei grlmemi olan bir bilimsel aklama bulmagayretineynlendirmiti.Batuygarlnnkendinezgpekokbaars,kozmolojikdnceyebu farkltaleplerleyaklalmasnabaldr.Ancak,szko- nusufarkltaleplerherzamanuygunolmamtr.Bu, moderninsan,kozmolojilerinkurulmasnuzmanlara, zellikledemodernkozmolojilerininanlrolmakiin pek ok. ayrntl gzleme dayanmak zorunda olduunu bilenastronomlaradev olarakyklemeyezorlamtr. Oysagzlembiryandankozmolojiyidorulayabilecek biryandandaonunlaatabilecekikiucukeskinbir kl olduuiin,bugrevlendirmenin sonulanykc olabilecektir.Astronombazen,tmyleuzmanlkala-Kopernik Demmi36nmazgnedenlerle,evrenidahanceleribtnbir uygarlnuzmanolanyadaolmayanyeleriiinanlaml klm bir dnya grn ykabilir.BunaokbenzeyenbirgelimeKopernikDevrimi dnemindeolmutur.Ohalde,bunukavramakiin bizler de bir lde uzman olmak zorundayz. zellikle detmneplakgzleeriilebilenvebatnnikiana bilimsel kozmolojisinin, Batlamyus ve Kopernik kozmolojilerinindayananoluturanbalcagzlemleribilmemizgerekir.Buradagklerepanoramikbirbak yeterli olmaz. Ak bir gecede gzlenen gk, her eyden nce bilimsel imgeleme deil de iirsel imgeleme seslenir.Gecegkyzne bakanbirinin, Shakespearein yldzlargeceninmumlanolaraknitelemesineyada MiltonunSamanyolunualtntozluyldzlarladenmibykbir yololarakimgelemesinekar syleyecekszolamaz.Ancakbunlarilkelkozmolojilerde cisimleen betimlemelerdir. Astronomun konuya ilikin sorularna hibir aklama getirmezler:Samanyolu, Gne, J piter gezegeni hangi uzaklktadr?Bu kl noktalarnasldevinirler?Ayoluturanmalzeme,Dn- yanmkinemi,Gneinkinemi,yoksabir yldzmkine mibenzer?Bu trden sorular, uzun bir zaman boyunca biriktirilen, sistemli, ayrntl ve nicel gzlemler gerektirir.Bu nedenle bublmde Gne ve yldz gzlemleriyle vebugzlemlerin eski Yunanistandailk bilimsel kozmolojilerinkurulmasndakirolyleilgileneceiz. Bunu izleyen blmdeyse, Kopernik Devrimini hazrlayanteknik sorunlarortaya karan gkcisimleri, gezegenler tanmlanarak plak gzle yaplan gk gzlemlerinin dkm tamamlanacaktr.Eski ki Kreli Enen37Gnein Grnen DevinimiBabillilerveMsrllar,Mikincibinylnbitiminden nce(belkideokdahance)Gneindevinimlerini sistemliolarakgzlemeyegirimilerdi.Buamalaprzszvedzbirtoprakparasnadeyolarakdikilmiveboyullmbirubuktan,yanignomondm oluanilkelbirgnesaatigelitirmilerdi.Gnein gzle grlr konumundan dolay, gnomomm ve glgesinin ulan, bulutsuz bir gnn her annda dz bir izgi boyunca dizildiklerinde glgenin uzunluu ve yn Gneindorultusunutamolarak belirler.Glgeksaolduunda,Gne gkyzndeyksektedir;glge, rnein douyu gsterdiinde, Gnein batda olmas gerekir. O halde, gnomomm glgesi srekli olarak gzlenirse,Gneinkonumunun gnlk ve yllk deiimikonusundaki ortak ama belirsiz bir bilgi yn sistemletirilipnicelklnabilecektir.Eskiadakibutrgzlemlerle gneten bir zaman sayac ve takvim kayt sistemi olarak yararlanlmt; bu uygulamalar gzlem tekniklerinisrekliolarakkullanmakvedahahassas sonular verecekbiimdegelitirmekiinnemlibirgereke oluturmutur.Gnomomm glgesinin gerek uzunluu, gerekse yn herhangibir gnboyunca yavaa ve srekli olarak deiir.Glgeninyaklakolarakkartynlerigsterdii zamanlar olan gndoumu vegnbatmnda glge en uzundur.Gndz saatlerindeyse glge, eski gzlemcilerinulaabildikleriyerlerde,ekill degsterilenlerdenbirineokbenzeyensimetrikyelpazebiimindeki birekilzerindeyavaagezinir.izimdegrld gibi, yelpazenin biimi her gn farkldr; ancak, burada38Eski ki Kureii Evrendeimeyen ok nemli bir zellik vardr.Gnomonun glgesihergn,enksaolduuandaherzamanayn yn gsterir.Bu basit dzenlilik, daha ileritm astronomik lmler iiniki temel bavuru erevesi salar. Her gniin,en ksa glgeningsterdii sabit yntam olarak kuzeyi belirler dier ynler de bundan trer; glgenin en ksa olduu an, zamanda bir bavuru noktasm, yerellevaktinigsterir vebirbiriniizleyeniki yerel learasndakizamanaraltemelzamanbirimini, grnenGnegnntanmlar.Mbirincibinylda Babilliler,Msrllar, Yunanlar ve Romallar,Gnegnn, daha kk alt zaman dilimlerine blmek iin ilkel yer sayalarndan, zellikle de su saatinden yararlanmlard; bizim kullandmz saat, dakika ve saniye gibi ada zaman birimleri de bu birimlerden gelmektedir.* ekil 1.Gnomonun glgesinin orta-kuzcy enlemlerdedeiikmevsimlerdekignlkdevinimi.Gndoumuilegnbatmndaglge,anlk olarak, ucunun kesikli izgiyle sonsuzda bilitiibir ekil izer.G- doumuilegnbaimarasndaglgeninucukesikliizgiboyunca yavaa gezinir; glge leyin her zaman tam kuzeyi gsterir.Astronomik amalarasndanyldzlar,Gne'egredahauygunzaman sayalardr. Ancak yldzlar araclyla belirlenmi bir zaman leinde grnenGne gnnnuzunluuyln deiikmevsimlerinde yaklakbir dakika kadar deiir. Eski astronomlar grnen Gne zamanndaki bu kk fakat nemli dzensizliiayrt etmi olmalarnakarn, biz burada bu konu zerinde durmayacaz.Bu farklln nedeni ve zamanlei tanm zerindeki etkisiTeknik Ek, birinci ksmda tartlmaktadr.39Kopcmik DevrimiGneingnlkdevinimiaraclylatanmlanm olan ynler ve zamanbirimleri,bu devinimdebir gndendierinedeiiklikleribetimlemekiinbirtaban oluturur.Gndoumuherzamandoudabiryerde, gnbatmisebatdabiryerdedir;ancak,gndoumu- nun yeri, gnomommle glgesinin uzunluu ve gndzsaatlerininsaysmevsimlerdeitikebirgnden dierinedeiir(ekil2).Kgndnfun(modern takvimde22 Aralk)Gneinufuktatam dou vebat noktalardan gney ynnde en uzakta doduu ve battgndr.Butarihtegnsaatleridahaazdr ve gnomomn le glgesi dier herhangibir gnde olduundandahauzundur.KgndnmertesindeGnein doduu ve batt noktalar ufuk boyunca yavaa kuzeye kayar veleglgeleri ksalmayabalar.Bahar lmnda(21Mart)Gnetamdouvetam-batya enyaknnoktalardadoarvebatar;gnlerilerledike gndoumuvegnbatmnoktalankuzeyekaymay srdrr vegndz saatleri,Gnein douvebatnn en kuzeyde olduu yaz gndnmne (22 Haziran) dein giderek artar. 22 Haziran gnn en uzun srd vegnomomnleglgesininenksaolduugndr. Yazgndnmnnardndangndoumunoktasyenidengneyeynelirvegeceleruzamayabalar.Gz lmnda (23 Eyll)Gne bir kez daha yaklak olarak tamdouvetambatdadoarvebatar;ardndank gndnmne dein gneye kaymay srdrr.Gndnmnn ve lmn ada isimlerinin de artrdgibi,gndoumununufukboyuncailerigeri devinimimevsimlerindngsnekarlkgelir.Bu nedenle, eskitopluluklarn ou Gnein mevsimleri denetlediineinanmtr.Butopluluklar Gneibir tanr40YAZGNDNMOekil 2.Gndogumukonumu,Gne'inle ykseklii ve gnom om n glgesinin mevsimlik deiimi arasndaki bant.olarak kutsam ve ayn zamanda onu bir takvim kayt- s, tarmsal etkinliklerinin bal olduu mevsim geilerininkullanbbirgstergesiolarakgzlemilerdir. ngiltere, Stonehengedeki dev talardanoluan gizemli yap gibi tarihncesi kalntlar, Gnee olan bu iki ynlilgininnekadareskiyegittiinivenekadargl olduunu kantlar. Stonehenge, erken ta devri uygarlnninsanlarnca,bazlarneredeyseoluzton arla ulaandevtalarkullanlarakbykzahmetlerlekurulmuolannemlibirtapmakt.Bu yapnnaynzamanda bir tr kaba gzlemevi olduuysa neredeyse kesindir. Talar yle yerletirilmiti ki srann merkezinde duran bir gzlemci gnn douunu eski yaz ortas gnnde,yani yaz gndnmnde,TopukTa(Friars Heel)adverilen,zelolarak yerletirilmibirtan zerinden gryordu.41Kopemik DevrimiMevsimevrimininuzunluu- birbaharlmile birsonrakiarasndakizamanaral- tpkGnein gnlkdeviniminingntanmladgibi,temeltakvimbirimini,yaniyltanmlar.Ancakyl,gnegre ok daha g llebilenbir birimdir ve bu nedenle de kullanluzundnemtakvimlerineolangereksinim, astronomlar srekliolarakbir sorunla,on altnc yzyldanekmasylaKopernikDevrimindedorudan rol oynayan bir sorunlakar karyabrakmtr.Eskian ilk gne takvimleri, Babillilerin altmlk say sistemineuygun,dzgnbir yuvarlak say olan360 gnlk bir yl temeline dayandrlmt. Ancak, mevsimlerin dngs 360 gnden fazlasn kapsar; bu yzden bu ilk gne takvimlerininyeni yl gn, mevsimler boyunca k, gz, yaz, bahar dngsnde aamal olarak kayyordu.MsrdaNilintamasgibinemlimevsimlik olaylarn birbiriniizleyen yllarda giderek daha ge ortaya kmas gibi nedenlerle, bu takvim uzun zaman aralklarnda pek de yararl deildi.Bu nedenleMsrllar, gnetakvimininmevsimlerleuyumunusalamakiin kendi yllarna be gn, bir tatil dnemi eklemilerdir.Ancak, mevsim dngsnde tam bir gn says yoktur.365 gndenoluanbir yldaksadr vekrk yllk birdnemsonundaMsrtakvimimevsimlerdenon gnlkbirsapmagsterir.BunedenleJ uliusCaesar, Msrl astronomlarnteknik yardmyla takvim reformu yaparken, yenitakvimini365V4 gnuzunluundakibir yla dayandrmt; 365 gnlk yl, 366 gnden oluan bir yl izliyordu. J lyen takvimi, tm Avrupada M 45ylndakibalangcndanKopernikinlmnden sonraki yllarakadar kullanlmtr.Ancak,mevsimlere bal yl aslnda 365V4 gnden 11 dakika 14 saniye daha ksadr vebunedenle de bahar lm,Kopernikin yaa42Eski iki Kreli Evrend dneme kadar, 21 Marttan 11 Marta geri kaymt. Ortaya kantakvim reformu gerei(bkz.drdnc ve beinciblmler),astronomininkendisinin dereformdan geirilmesi iin bir gereke oluturmu ve Bat dnyasnamoderntakviminikazandranreform,DeRevo- lutionibu^un yaynlanmasndan yalnzca otuz dokuz yl sonra yaplmtr.Papa XIII.Gregoriusun1582 ylnda Hristiyan Avrupann ou yerinde kullanmn dayattbu yenitakvimde artkyl,her drt yz ylda kez dikkatealnmaz.J lyentakviminegre1600ylbir artkyld ve2000 de artkylolacaktr;ancaktmde artkyl olan 1700,1800 ve1900 yllan Gregoryen takviminde yalnzca 365 gnd ve 2100 yl da yeniden 365 gnlk olaan bir yl olacaktr.Yukanda tarttmz tm gzlemlerde Gne yaklakolarak,hemenbtneskigzlemlerinyaplm olduu Yunanistan, Mezapotamya ve kuzey Msr kapsayan orta kuzey enlemlerdeki bir astronoma grneceigibigsterilmitir.Ancakbualaniinde,Gnein etkinliindebelirlialardandikkatedeerniceldeiimler vardr; ayrca Msrn en gney blgelerinde nitel bir deiimdegrlr.Budeiimlerinbilgisideeski astronomikkuramlarnyaplandrlmasndaroloynamtr.Bir gzlemci douya ya da batya doru yol aldndahibirdeiimgzlenmez.Ancakgneyedoru gidildike, ayn gnde, gnomomn le glgesi kuzeyde olduundandahaksa,Gnedegkyzndedaha yksekteolacaktr.Yine,gnuzunluusabitolsada gndz ile gece sreleri arasndakifark ortakuzeyenlemleringneyindekiblgelerdedahaazolacaktr.Bu blgede Gne de yl boyunca ufukta kuzeye ve gneye pek o kadar ilerlemez.43KI CNDOn MNOOCUMUCNSAT H1 BAHAR LMVbC zi l i mi ekil 3.Kuzeyscakkuakta gnomom.n glgesinindeiikmevsimlerdeki gnlk devinimi.Bu deiikliklerin hibiri yukanda verilmi olan nitelbetimlemelerideitirmez.Ancak,birgzlemciyaz boyuncaMsrnuzaa,gneyblgelerinegittiinde, gnomomnleglgesiningndengne,sonundatmyle yokoluncaya kadar ksaldn ve ardndan da gneyigsterecekbiimdeyenidengrnrdurumageldiinigrecektir.Msrnengneyblgelerindegno- monun glgesininyllk deiimi ekil 3te gsterilmitir.Daha gneyeve yine daha kuzeye yaplacak yolculuklarda, Gnein gzlenen devinimlerinde baka trl sapmalar grlecektir.Ancak bunlar, eskiada gzlenmemiti. Bu sapmalar daha gzlemlenmeden kestirmeyi olanaklklmastronomikkuramlarelealncayadek bunlar tartmayacaz, (s. 72)YldzlarYldzlarn devinimleri Gnein deviniminden ok daha yaln ve daha dzenlidir. Ancak bu dzenlilik, gece gnn sistemli olarak incelenmesi, belli yldzlan gkte nerede grnyorlarsa orada seebilme ustaln gerektirdiinden, pek de kolayca anlalmaz.Modern dnyadayalnzcauzunsrelideneyimlerlekazanlabilenbuustalkoldukaenderdir.Zamanmzdaokazinsan geceleri binalarn dnda uzun bir zaman geirir; geirseler bile yksek binalar ve sokak klan gn grntsnbelirsizletirir.stelik,gkleringzlenmesinin sradaninsannyaamndaartk dorudanbir ilevide yoktur. Oysa eskiada yldzlar sradan bir insann evresinin dolaysz paralaryd; gkcisimlerinin zaman sayalar ve takvim kayt aralar olarak evrensel bir ilevlerivard.Bukoullardayldzlarbirbaktasaptama ustal olduka yaygnd.Kaydedilmi tarihin balangcndanoknce,uralargereigecegnsrekli grmekolananbulan insanlar yldzlarazihinlerinde bir dzen vermi, onlan burlara, yani komu yldzlardan oluankmelere, deimeyen desenleriyle grlpEski iki Kareli ErenSekil4.KuzeygklerindeBykaytakmyldz.Aynnkuyruunu oluturan bildiimiz byk tavaya dikkatediniz.Kutupyldz, izimde aynnsa kulanntamstndekibelirginyldzdr.Bu yldz, yaklak olarak tavann tasndaki son iki yldz birletiren bir izgi zerinde yer alr.45Koperilik Devrimiseilen kmelere ayrp sralamlard. Bir gzlemci gklerin saysz yldz arasnda belli bir yldz bulmak iin, ilkolarakbuyldzniindebulunduutandkyldz deseninin yerini saptar, yldz da bu resimden seerdi.Modernastronomlarnkullandtakmyldzlarn oueskiamitolojikfigrlerininadlarntamaktadr.Bunlarn bazlarBabil ivi yazstabletlerine kadar izlenebilirbirkadaM3000ekadargider.Modem astronomi tanmlarm deitirmi olsa da belli baltakmyldzlarkaydbulunaneneskikaltlarmzarasndadr.Bu kmelerin ilk kez nasl seildikleri hl belirsizdir.okazkii,Bykaytakmyldznnyldzlarndabiraygrebilir"(ekil4);diertakmyldzlar iin de grselletirme asndan benzer sorunlar vardr. Ohalde,yldzlarbalangtakolaylkiinkmelendirilmi ve keyfi olarak adlandrlm olabilir. Ancak byle olsa da yldzlar ok garip bir biimde kmelendirilmi- lerdi.Eskitakmyldzlarnsnrlarokdzensizdir ve gkyznde birbirlerinden ok farkl byklkteki alanlarkaplarlar.Modernastronomlarntakmyldzlarn snrlarn deitirmi olmalarnn bir nedeni,bunlarn kullanlseimlerolmaylardr.Belkidetpkbizim bazenbulutlardayadabiraacnizgilerindeyzler grdmz" gibi, saatler boyunca gklere bakan eski oban ya da denizci, yldzlarda kendi tand mitolojik kiilerin izlerini gerekten gryordu." Modern Getalt psikolojisi deneyleri, grnte geliigzel kmelenmelerde bildik resimler bulma ynnde evrensel bir gereksinme olduunu gsterir; nl mrekkep lekesi ya da Rohrschachtestlerinindayandtemelitebugereksinmedir. Eer takmyldzlarn tarihsel kkenleri konusundadahaokbilgimizolsayd,onlanilkkez izleyen46ilkel topluluklarn zihinsel zellikleri konusunda yararl bilgiler edinebilirdik.Takmyldzlar renmek bir haritaya ainalk kazanmakgibidirveamaayndr:takmyldzlar gkte yolbulmaykolaylatrr.Takmyldzlarbilenbiri Cygnusda(Kuu)olduubildirilenbirkuyrukluyldz kolaycabulabilir; onun yalnzcagkteolduunu biliyorolsa,kuyrukluyldzbulamayacaneredeyse kesindir. Ancak, srekli devinim halinde olduklar iin, takmyldzlara dayanan harita allmadkbir harita olsa da biimlerinivegreli konumlarn koruyup tm birlikte devindiklerinden, devinim bu haritalann yararl olduugereinideitirmez.Kuuiindekibir yldz herzamanKuununiindeolacakveKuu,Bykaydanherzaman aynuzaklktakalacaktr.*Ancakne Kuu ne de Bykay gkte uzun zaman ayn konumda kalr. Dnen bir plaa yaptrlm bir harita zerindeki kentler gibidirler.Yldzlarn greli sabit konumlar ve devinimleri ekil5tegsterilmektedir;burada(Bykaynnparas olan) byk tavann kuzey gnde ayn gecedeki ayr andaki konumu ve yn verilmitir. Yedi yldzl tavann biimi her grnmde ayndr. Yine, Kutupyldznn Bykayylabantsdaayndr:Tavanntasnnak tarafnda, soniki yldz boyuncadz bir izgideher zaman29de bulunur.Baka izimler degklerdeki dier yldzlar arasndaki benzer deimezgeometrikilikileri gsterir.Uzaklk"burada asaluzaklk' anlamndadr; ayrlma uzakl llecek olanikigkcismine gzlemciningznden yneltilenikidoruarasndaki a derecesi anlamn tar. Bu, astronomlarn dolayszca, evrenin yapsna i- likin bir kurama dayanan hesaplamalar yapmakszn lebilecekleritek u- zaklk trdr.Eski iki Kreli E\ren47Kopernik Demmiekil5te,yldzdevinimlerininbirbakanemli zellii grlyor.Takmyldzlar veonlar oluturan yldzlar gkyznde birlikle salnrlarken, Kutupyldz neredeyse devinimsizdir. Dikkatli bir gzlem bu yldzn gerektehibir gecetam anlamyladevinimsizolmadn gsterir.Ancak ekil5tebu yldza atfedilen zellikleri tam olaraktayan, gkyznde imdi Kutupyl- dzndanlden daha az uzaklkta olan baka bir nokta vardr.Bunoktakuzey gkkutbuolarak bilinir.Kuzey enlemlerindebelli bir yerdebulunanbir gzlemcionu saatler ve geceler boyunca ufkundakitam kuzey noktasnn zerinde ayn sabit uzaklkta her zaman bulabilir. Kutbu gstermesi iin sabitletirilen dz bir ubuk, yldzlardevindikekutbugstermeyisrdrecektir.Ancak, gkkutbu ayn zamanda bir yldz gibi de davranr. Yani,kutbunyldzlarlaolangeometrikilikileriuzun birzamanboyuncaaynkalmaktadr.Kutup,gezegendekihergzlemciiinsabitbirnoktaolduundan veyldzlardevindikebunoktadanuzaklklardeimediinden, her yldz merkezi gkkutbu olan bir emberinyayboyuncagezinirmigibigrnr.ekil5, Bykaynn tavasndaki yldzlarn szkonusu ember- sel devinimlerinin bir blmn gstermektedir.Yldzlarndolaykutupsaldevinimleriyleizilene- merkezliemberler,yldzlarngnlkemberleriola-Yllar boyu,uzun aralklarla yaplangzlemler,kutbun yldzlar arasndaki konumunun, ok yavaa(180 ylda1 dolaynda)deitiinigsterir.Ilm noktalanln yalpalamasolarak bilinenetkininparasolan bu yava devinimi, Teknik Ek Kesim 2'yc dein gz ard edeceiz: Eskiler M ikinci yzyln sonlarna doru yalpalamannFarkna varm olsalar da bu onlann astronomik kuramlannn inasnda ikincil bir rol oynamt; bu durum yukardatanmlananksa dnemligzlemleridedeitirmez.Ufuktatamkuzey nokas zerinde ayn uzaklkta bir kuzey gkkulbu daima olmutur; ancak bu kutbun yannda her zaman ayn yldzlar olmamtr.48Eski iki Kreli Evrenrak bilinir ve yldzlar bu emberlerde tam olarak saatte 15 hzla dnerler. Yldzlar birtam emberi gnbatm ilegndogumuarasndatamamlamasalardaakbir gecedekuzeygklerinigzleyenbirisiyldzlarkutup yaknlarnda yaklak olarak bir yarm ember boyunca izleyebilirvebirsonrakigecededeonlantekrarayn emberlerzerindeaynhzladeviniyorlarkengrr. Dahas,buyldzlandzenlidnleriniarayagiren gndz boyunca srdrm olsalar tam olarak varacaklarkonumlardabulur.Eskiadanberi,budzenliliklerianlayabilecekbilgisiolan pekokgzlemci,doal olarak, yldzlarn gece olduu gibi gndz de varolduklarn ve devindiklerini, ancak gl gne nn onlargndzleriplakgzegrnmezkldnvarsay- mtr. Bu yoruma gre, yldzlar tam emberler boyunca dzenli olarak salnr; her bir yldz, bir emberi 23 saat 56dakikadatamamlar.23Ekimakamsaat21.00deekil 5.Ekimaynn sonuna doru bir gecedetavann birbiriniizleyen dn saatlik aralklarla konumu.49Kopernik Devrimikutupnoktasnnhemenaltndakibiryldz,aynkonuma 24 Ekim akam 20.56da ve 25 Ekimde 20.52de dnecektir. Yl sonuna doru kutup altndaki konumuna gnbatmndannce ulaaca iin bu konumda grlemeyecektir.Orta kuzey enlemlerde gkkutbu, ufukta en kuzeydeki noktamn yaklak olarak 45 yukarsmdadr.(Kutbunyksekliigzlemcininenlemasnaeittir;bu, enlemi lmenin bir yoludur.) Bu nedenle, kutba 45 ya dagzlemcininkonumununenlemineiseokadar uzaklktaolanyldzlar ufkun altnahiinmez veak bir gecede herhangi bir saatte grlebilirler.Bunlar do- laykutupsal,eskiaMsrkozmologlarnnszleriyle ykm nedir bilmeyen yldzlardr. Bu yldzlar ayn zamanda,devinimlerininemberselolduukolaycaanlalabilecek yegne yldzlardr.Kutuplardan daha uzak yldzlar da gnlk emberleriboyunca gezinirler; ancakbu emberlerin bir blmufkunaltndakalr(ekil6).Bunedenle,butr yldzlar bazen ufkun stnde grnp bazen de altna kayarak,doarkenyadabatarkengrlebilirler;gece boyu her zaman grlebilir deillerdir.Byle bir yldz kutuptan daha da uzaksa, gnlk emberinin daha ufak bir blm ufkun zerindedir ve yolunun grnen blmnn bir emberin paras olduunu anlamak daha gtr.rnein,tamdoudadoanbir yldznkendi gnlkemberinin sadeceyarsgrlebilir.Buyldz, yukan ve gneye doru, douya bakan bir gzlemcinin saomzuzerindebirnoktadaenykseknoktasna ulaanbireriboyuncaykselir(ekil7a)vesonra aa ve kuzeye doru bir eri boyunca alalp tam batdabatarak,Gneinlmlardanbiricivarndaizledii50ekil 6.Kuzey gnde iki saatlik bir srede belli yldzlarn izdii bir grupksadaireselyay.Ulkateetolankoyuember,dolaykutupsal yldzlar, doup batan yldzlardan ayrr.Bunlarabenzeryldzizleri,sabitbirfotoraf makinesinin g kkut- buna yneltilerekobjektifingklerdndkeakbraklmasyoluyla kayda alnabilir.Fazladanher bir saatlikpoz,her izinuzunluuna15 ekler.Ancak,ykseltilmikameraasnnaldatcbirarplmaortaya kardnadikkat ediniz.Eerkutupufkun 45 zerindeyse(ortakuzey enlemlerdekikarakteristik ykseklik),bu durumdakoyu emberin enstndegrnenbir yldz aslnda tam gzlemcininbannzerindedir.Kamera asna bal arplma anlaldnda, bu izimde gsterilenyldzizleriyleekil7avebdedahaematikolarakgsterilenler arasnda balant kurulabilecektir.51Kopernik Devrimiyolunhemenhemenaynsnizler.Kutuptandahada uzakyldzlar,gneyufkuzerindeyalnzcaksabir sre grnrler. Tam gney noktas yaknnda doduktan hemen sonra batarlar ve ufuk dzlemi zerinde hibir zaman ok yksee kmazlar(ekil 7b). Yln yaklakyansndagndzdoupgndzbattklaniin, pek ok gece hi grnmezler.(a)(b)ekil7.(a)doguve(b)gney ufkuzerinde yldzizleri- ekil 6 gibi, buizimlerdeikisaatlikbirsredeufkun90'likbirkesitizerinde belliyldzlarndeviniminigsteriyor.Ancak,buizimlerde"kamera" ufkayneltilmitir;byleceufkunyukarsndanyalnzcailk 40likblm gsterilmektedir.52Eski iki Kreli EvrenGece gnn bu nitel zellikleri,eskiada astronomik gzlemlerin yaplm olduutm blgelerde ortaktr; ancak nitelendirme hatr saylr nicel farklan gizlemitir. Bir gzlemci gneye gittike, her 69 milde bir, kuzeyufkuzerindekikutbunyksekliigneyynndeki devinimden yaklak olarak1 azalr.Yldzlar kutup evresinde gnlk emberlerinde devinmeyi srdrrler; ancak kutup ufka daha yakn olduu iin daha gneydekibirgzlemci,kuzeydedolaykutupsalolan baz yldzlarn doduunu ve battn grr.Tam douda ve tam batda doan ve batan yldzlar ufukta ayn noktalardagrnmeyevekaybolmayadevamederler; ancak gneye doru bunlar ufka deye daha yakn bir doru boyunca yol alr grnrler ve en byk yksekliegzlemcininbazerinedahayaknbirnoktada eriirler. Gney gnn grnm daha da arpc bir biimde deiir.Kutup kuzeyufkunadorualaldka gney gndeki yldzlar, kutuptan ayn asal uzaklkta kaldklar iin, gney ufku zerinde daha ykseklere karlar.Kuzeydenizlendiindeufkunzerineancak kabilen bir yldz, daha gneyden gzlendiinde daha yksee kacak ve daha uzun bir zaman boyunca grlecektir. Gneydeki bir gzlemci yine kendi ufkunun en gney noktas zerinde ksa bir sre grnp kaybolan yldzlar grecektir fakat bunlar kuzeydeki astronomun asla grmedii yldzlar olacaktr. Gzlemci gneye doruyolaldka,giderekdahaazsaydadolaykutupsal yldz, yanigeceboyuncaizlenebilenyldzgrr.Ancakgneydekibuinsan,bellibirzamanda,kuzeydeki bir gzlemcinin asla gremedii yldzlar gzleyecektir.53Devinen Bir Yldz Olarak GneYldzlarlagkkutbununbirbirlerinegrekonumlan saatten saate, geceden geceye ayn kald iin,tmn bir gk haritas zerine, yani bir yldzharitas zerine kalc olarak yerletirmek olanakldr.ekil 8debir tr yldzharitasgrlyor;bakatrlyldzharitalar sradan bir atlastayadabir astronomikitabndabulunabilir.ekil8dekiharitada,ortakuzeyenlemlerdeki bir gzlemci tarafndan grlebilecek tm parlak yldzlar vardr; ancaktm ufkun zerinde hep birlikte bulunmadndanaynndagrlemezler.Geceninbelli birnndaharitadakiyldzlarnyaklakolarakbete ikisi ufuk altnda kalr.Grlebilenyldzlarvegrndklerigkparas gzlemin tarihine ve saatine baldr.rnein, haritada pusulann drt yn,K,D,GveBileayrlankesiksiz koyu siyah izgi, orta kuzey enlemlerdeki bir gzlemciye 23 Ekim akam saat 21.00!de grnen gk parasn snrlandrmaktadr.Ohalde,buizgi gzlemcininufkunutemsil etmektedir.Gzlemci haritay alttarafkuzeyi gsterecek biimde bann zerine kaldrp tutacak olursa, haritadaki drt pusula yn yaklak olarak gzlemcininfizikselufkundakiynlerleakacaktr.Bu durumdaharita,yln vegeceninbuzamanndaBykaynntavasnnkuzeyufkununhemenzerindegrndnveyine,rnein,Koltuk(Cassiopeia)takmyldznn da ufukpenceresinin merkezi yaknnda, gkteyaklakolarakbanstnedenkgelenbirkonumda bulunduunu gsterir. Yldzlar konumlarna tam olarakyirmidrtsaattendrtdakikadahaazbirzamanda geri dndkleri iin, haritann ayn durumu, yl-54ekil 8.Yaklakolarak45kuzeyenlemindekibirgzlemciyeherzaman grnen byk yldzlarn tmnierenbir dolaykutupsalyldz haritas. Haritanngeometrikmerkezindekiariareti, gkkutbunun yerini gstermektedir.Harita, nyz yere doru ve sayfa tabankuzeyi gsterecek biimde ban stnde yatayolarak tutulursa, 23 Ekim akam saat22.00'de orta kuzey enlemlerdekibir gzlemciye grndbiimiyleyldzlarn yerlerini gsterecektir. Ufuk penceresini snrlayan koyu izgi iindeki yldzlar, gzlemcinin grebildikleridir, izgidndakiler szkonusu gn vesaatteufuk altndadrlar.HaritadaufukpenceresiiindeKnoktasyaknndabulunanyldzlar, fiziksel ufuktatam kuzey noktasnn hemenzerinde grleceklerdir (tavaya dikkat ediniz); dogu noktas D, yannda olanlar tam douda douyor olacaklardr. vb. Yldzlarn 23 Ekim'de daha ge bir saatteki yerlerini bulmak iin, ufuk penceresi sabiolarak dnlmeli ve daireselharitabununarkasnda, kutup evresinde saat kart ynde, saat 21.00'i izleyen her saat iin15 dn- drlmelidir.Budevinimkutbusabibrakr;bunakarlkyldzlandogu ufku zerinde yukanya, bat ufku ardnda aaya tar. Yldzlann daha sonraki bir gn saat 21.00deki yerlerini bulmak iin haritann, sabit ufuk penceresi arkasnda, 23 Ekim'i izleyen her bir gniin saat ynnde1dndrlmesi gerekir. Bu iki ilemi birletirmekle, yln herhangi bir gecesinin herhangi bir saatinde yldzlann yerleri bulunabilir.izimdekutbuevreleyenkesikli izgi,tutulumdur. Gne'in yldzlar arasndangrndyoldur(bkz.s.57).Haritannsasteyreinde tutulumun bir blmn iine alan kuu. ekil 9 ve ekil15c geniletilmi biimde gsterilen gk blgesini kapsamaktadr.55Kopernik Devrimidzlarn 24 Ekim akam20.56daki,25Ekimde20.52 deki,30Ekimde20.32dekivb.konumlarngsterecektir.imdi,gzlemciningralanmevreleyenkoyu siyah ufukizgisinin sayfadagsterilenkonumda sabit tutulduunuvebununardndakitmharitadiskinin merkezkutupevresindeolmakzeresaatynnn tersiyndeyavaadndrldndnn.Disk 15 dndrldnde, ufuk penceresinin iine tam olarak 23 Ekim akam saat 22.00de ya da 24 Ekim akam saat22.56da vb.izlenebilen yldzlar girecektir.45lik bir dn,ufuk izgisininiine23Ekim geceyansmda izlenebilenyldzlartar.Tmparlakyldzlarnherhangi bir gecenin herhangi bir saatindeki konumlar bu yollabulunabilecektir.ekil8'dekigibisabitbirufuk penceresiolanhareketlibiryldzharitasnagenellikle yldz bulucu (star fder) denir.Ancakyldzharitalar,yldzlargibigreliolarak sabitkonumlardakalangkcisimlerininyerlerinisaptamadndabakauygulamalardadakullanlrlar.Bu haritalar ayn zamandaAy,kuyrukluyldzlar yada gezegenlergibi,yldzlararasndakikonumlarnyavaa deitiren gkcisimlerinin davranlarn tanmlamada da kullanlabilir.rnein,eskilerinbildiigibi,Gnein devinimi, yldzlarla karlatrlarak incelendiinde ok yalnlar.Yldzlargnbatmnnhemenardndangrnmeyebaladklariindevinimleriniizlemeyibilen bir gzlemcignbatmnnzamannveufukkonumunu kaydedip, gnbatm ile yldzlarn ilk ortaya klar arasndakizaman lebilir; ardndan da gne battndahangi yldzlarnbuufukkonumundaolduunu saptamak zereharitay geriyedoru evirerek Gnei bir yldz haritasna yerletirebilir. Yldz haritaszerin56Eski iki Kreli Etrende Gnein konumunu art ardabirka akam boyunca yldz haritasna iaretleyen bir gzlemci, onu her defasnda neredeyse ayn konumda bulacaktr.ekil 9, Gneinbiryldzharitaszerindebirbiriniizleyenakamlarda bir ay boyunca ald konumlan gstermektedir.Art arda gelen iki gzlemde Gne harita zerinde ayn konumda deildir; ancak ok da teye gitmemitir. GzlemciGnei,herakambirncekiakamkikonumundanyaklakolarak1tedebulur;1greceli olarak kk, gnein asal apnn yaklak olarak iki kat olan bir uzaklktr.*.BOA* 22 N SANt***. JIMAYIS8 MAYIS(8 MAYI S* KO* 25MAYISS.- , i .ekil 9 GneinKo vc Boa takmyldzlar arasndaki devinimi.Daireler Gne'in Nisan onasmdan Mays sonuna dek birbirini izleyen akamlarda gnbatmnda yldzlar arasndaki konumunu belirtmekledir.Bugzlemler,yldzlararasndagndengneyavaa yol alan bir cisim gibi dnldndeGnein hemgnlk devinimininhemdedaha yavabir devi57Kopernik Demiminimolanufukboyuncakuzeyevegneyekaymasnn uygunbirbiimdezmlenebileceifikriniverirler. Bellibir gn iin yldzlar arasndaki konumu belirlendiindeGneinognkdevinimi,haritadaonun yerindekibiryldzngnlkdevinimiyleneredeysetam olarak ayn olacaktr.Dnen haritada her ikisi de doudan yukarya ve gneye doru bir izgi boyunca eimli olarak ykselen ve daha sonra batda batan noktalar gibi yolalacaklardr.BiraysonraGneyinebiryldzn gnlkdeviniminiyapacak,ancakbukez,bir ay nce deviniminitaklit ettii yldzn konumundan 30 tedeki bir yldza ok benzer bir biimde devinecektir. Araya giren bir ay iinde Gne, haritada birbirinden 30 uzak buikikonumarasndayavaavedzenliolarakyol almtr.Gnein devinimiher gn neredeyse bir yld- zmkigibi,gklerdekutupevresindekibiremberin paras olmutur; ancak ar arda iki gn tam olarak ayn yldz gibi devinmemitir.Gneinkonumubiryldzharitaszerindeher gniaretlenirveardkakamkonumlarngsteren noktalar birletirilirse, yl sonunda kapanan dzgn bir eri elde edilir. Bu, ekil 8deki yldz haritasnda kesikli izgi ile gsterilen,tutulum denilen eridir.Gneher zaman bu eri zerinde bir yerde bulunur. Tutulum yldzlarn genel gnlk devinimiyle gk boyunca hzl bir biimde tandka Gne de onunla birlikte tanr; o da izgininbellibir yerindekibir noktadakibir yldz gibi doar ve batar. Ancak bu arada Gne tutulum boyunca yavaa yol almakta, her gn her saat ya da her dakika ncekinden biraz farkl bir konuma gemektedir. Byle- ceGneinkarmaksarmaldevinimi,okdahabasit ikideviniminsonucuolarakzmlenebilir.Gnein58Eski iki Kreli E\rentoplamgrnen devinimi, gnlkdevinimi(tmharitannsaatynnntersinedeviniminebalolanbat ynl ember) ile ezamanl dou ynndeki yava deviniminin(haritadakutupevresindesaatynndeki) bileimidir.Bu zmlemeye gre, Gnein devinimi ile bir atlkarncadaki biletinin devinimi arasnda yakn benzerlikler vardr.Atlkarncannplatformudndkebiletiyi hzl bir biimde dndrr. Ancak bileti yavaa yryerek atlardan biletleri toplarken oyuncaklann binici- lerinkiyle tam olarak ayn devinimi yapmaz. Platformun dnynnntersynndeyrrse,yeregredevinimi platformunkinden biraz daha yava olacak ve binicilerbiremberiondanbirazdahaabuktamamlayacaklardr.Bilettoplamakiinplatformunmerkezine doru ya da merkezinden uzaa gidecek olursa, zemine gretoplamdevinimiemberselolmayacak,birdn sonundabirucudierinebalanmayankarmakbir eri olacaktr.Biletininduraanzeminzerindeki yolunusaptamakkuramsaladanmmknolsadatoplamdeviniminiikibileenparasna ayrmak ok daha kolaydr;bubileenlerplatformlabirliktedzenlihzl dn veplatforma gre daha yava ve daha dzensiz olan devinimidir. Astronomlar eskiadan beri, Gnein grnen devinimini zmlemek iin benzer bir blmlemeyaptlar.Gne her gn yldzlarlabirlikte batya doru hzla devinir (bu gnlk devinimi olarak bilinir); aynzamandatutulumboyunca yldzlarnarasnda ya da yldzlara gre yavaa douya doru yol alr(bu da yllk devinimidir).Toplam devinimi iki bileene ayrldnda, Gnein nasl davrand,tutulum boyunca getii yakn nokta-59Kopemik Devrimilam gn ve saat belirtilerek iaretlenmesiyle kolaylkla vekesin olarak belirlenebilecektir.aretlenen noktalar dizisiGneindevinimininyllkbileeninibelirler; geriye kalan gnlk bileensebtn haritann gndelik dnylebelirlenir.rnein, ekil8detutulum biraz biimsiz vemerkezdennemlilde kaymbir emberolarakgrndiin,tutulumzerindetekbir noktann,merkezdekikutbadiernoktalardandaha yakn olmas gerekir; bu noktaYG'dir. Tutulum zerindekidier hibir nokta,kuzeyeYG kadar yakndoup batmaz ve dier hibir nokta haritann dn srasnda ufukpenceresiiindeYG kadaruzunsrekalmaz.O halde,YG yaz gndnmdr veGneinmerkezinin bunoktadan22Hazirancivarndagemesigerekir. Benzerbiimde,ekil8dekiGI veBInoktalanlm noktalardr;bunlartutulumzerindetamdoudadoanvetambatdabatanveharitannherdnnn tam yar sresi boyunca ufuk penceresi iinde kalan iki noktadr.Gnein merkezinin bu noktalardan srasyla 23 Eyll ve 21Martta, yine tutulum zerinde kutuptan en uzak nokta olanKGy de 22 Aralk'ta ya da yaknlarndagemesi gerekir.Bata yln gnleriolarak ortaya kangndnmlerinevelmlarna,imdidahakesin ve astronomik adan daha kullanl bir tanm verilmi olmaktadr. Bunlar bir yldz haritasndaki ya da gkteki noktalardr. Tutulum zerinde karllk gelen tarihlerle (ya da Gnein merkezi bu noktalardan bir nda getii iinnlarla)iaretlenmibunoktalar,Gneinyllk devinimininynnveyaklakhznbelirler.Bunlar ve benzeriiaretlerle,gnlkdevinimi yldzharitasn evirerek rneklemeyibilen birisi, gndoumu, gnba- tm saatlerini, konumlarn ve Gnein eriecei en byk ykseklii yln her gn iin saptayabilecektir.6oEski iki Kreli EvrenGndnmlerivelmlartutulumzerindelek olarakiaretlenen yegnekonumlardeildir.Bir yldz haritasnaizilentutulumzodyakiaretleriolarakbilinenbelirgin birtakmyldziindengeecektir.Uzak eskiadankalanbir geleneegrebuiaretlertutulumu eit uzunluktaki on iki paraya bler. Gnein belli bir burta bulunduunu sylemek, tutulum zerindekikonumunuyaklakolaraksaptamakdemektir;bu ayn zamanda mevsimi de saptamaktr.Gnein on iki bur arasndan geerek yapt yllk yolculuk mevsimlerin evrimini belirliyormu gibigzkr;bugzlem, ileridencblmdeele alacamz astroloji biliminin ya da sahte biliminin dayand temellerden biridir.Bilimsel Kozmolojinin Douu - ki Kreli EvrenSonksmdabetimlenengzlemler,eskia astronomlarncaevreninyapsnzmlemede kullanlan verilerin nemli bir blmnoluturuyordu.Ancak, bugzlemlerkendibalarnaevreninyapsnailikin hibir dolaysz bilgi vermezler. Gkcisimlerinin bileimi yadauzaklklarhakkndahibireysylemez,Dn- yannboyutu, konumuyadabiimikonusundahibir kesin bilgi vermezler. Gzlemleri aktarma yntemi bunu belirsizletiriyorolsada bugzlemlergkcisimlerinin gerektendevindiinibilegstermez.Birgzlemcinin emin olabilecei ey yalnzca bir gkcismi ile ufuk arasndakiasaluzaklnsrekliolarakdeitiidir.Bu deiimin nedeni gkcisminin devinimiolabilecei gibi rahatlklaufkundevinimideolabilir.Dorusugnba- tm, gndoumu ve bir yldzn gnlk devinimi gibi terimler gzlem kaytlarnda yer almazlar.Buterimler6Kopernik Devrimiverilerinbellibirbiimdeyorumlanmasnabaldr; szkonusuyorum,gzlemlerideerlendirmektekullanlan sz daarcndan kolayca ayr tutulamayacak kadardoalolsabile,gzlemlerinieriinikesinlikleamaktadr.kiastronomgzleminsonularkonusunda tmyleuyuabilirken,yldzlarndeviniminingereklii gibi sorulara verilecek yantlar konusunda hi anlaamayabilirler.yleyse,yukardaincelediimizgzlemlervebenzerleriyalnzcaastronomlannicatettiklerikuramlarla zmeyi denedikleribir bulmacann ipulandr.Szkonusuipulanbiranlamdanesneldir,doatarafndan verilmilerdir;butrdengzlemlerinsaysalsonular gzlemcinin imgelemine ya da kiiliine ok az baldr (oysa verilerin nasl dzenlendii bunlara bal olabilir). Bugzlemlerdentretilenkuramlaryadakavramsal taslaklar ise gerekten de bilimcilerin imgelemine baldr.Bunlar batan aazneldirler.Bu nedenlenceki ksmlarda tarttmz gzlemler, evrenin yapsna ilikin inanlar eski Msrllarnki gibiolaninsanlar tarafndanbirarayagetirilebilmivebunlarasistemlibir biim verilebilmitir. Bu gzlemler yalnz balanna dorudan hibir kozmolojik sonuca gtrmezler; kozmolojilerinkurulmasndaciddiyealnmalarnapekgerek yoktur; nitekim binlerce yl boyunca da byle olmutur. Kozmolojik dnce iin balca ipularn ayrntl astronomikgzlemlerdearamagelenei,temelzellikleri asndan Bat uygarlna zgdr. Bu gelenek eski Yunan uygarlnn bize miras brakt en nemli ve kendine zg yeniliklerinden biri gibi grnyor.Yunankozmolojidncesinineneskifragmanlarnda yldz ve gezegen gzlemlerini aklamaya ynelik62Eski ki Kreli Evrenbir ilginin varl aka grlmektedir.M altnc yzylda Mile lolu Anaksimandros unlar retiyordu:Yldzlarateledolu(dnen)tekerlekbiimindesktrlmhavaparalandrvebellinoktalanndakikkyarklardan alev saarlar.(...)Gne,dnyannyirmisekizkatbyklndebir emberdir;kasnaoyukveiiateledolubirarabatekerleinebenzer,zerindekibellibirnoktadan,krnazna benzeyenbir deliktenateidarya verir,ldatr.(...)Gnetutulmalarateindarktaraln kapanmasndanolur.Ay,dnyannondokuzkatbyklndebiremberdir;Gneemberigibi,kasnaoyukveiiateledolubir arabatekerleigibidirveGneinkigibi,eikdurur;krnazgibibir delii vardr;tutulmalartekerleindnlerinebaldr.1BugrlerastronomikadanMsrhlarnkindenok ileridir.Tanrlarn yerini dnyazerindekitandk dzenekleralmtr.Yldzlarnboyutuvekonumutartlmaktadr.Verilenyantlarsonderecebasitgibigrnsedeolgun,iyidnlmzmlerinsunulmasndan nce, sorunlann ortaya konulmasgerekiyordu. Alntlanan fragmanda gkcisimleri dnen tekerleklerin kasnaklarndakideliklergibigrlerekyldzlarnve Gnein gnlk emberleri, baarl denebilecek bir biimde incelenmitir. Tutulmalar ve Gnein yllk yolculuu (kincisi Gne emberinin eik duruuyla aklanr) iin dzenekler daha az baarldr; ancak en azndan aklamaya giriilmitir. Astronomi, kozmolojik dncede byk bir rol oynamaya balamtr.Yunandnrlerininveastronomlarnntm Anaksimandros ile ayn grte deildir. Kimi adala63Kopernik Devrimin ve ardllar baka kuramlar gelitirmiler, ancak bunu ayn sorunlar iin ve ayn teknikleri kullanarak yapmlardr.Bizim iin nemli olan, sorunlar vetekniklerdir. ekien kuramlan izlemek pek gerekli deildir; stelik, tarihsel kaytlar, en eski Yunanllarn evren grlerinin evrimi konusunda tahminden fazlasna izin vermeyecek kadar az olduu iin, bu grleri tam olarak ortaya karamayz.Kaytlar ancakMdrdnc yzylda yaklak olarak gvenilir bir duruma gelir ve o zamana gelinceye kadar kozmolojinin temelleri zerinde, uzun bir evrim srecinin sonucu olarak, byk ldeuzlamayavarlmtr.DrdncyzyldansonraouYunan astronomu ve dnr iin Dnya, yldzlartayarak dnenokdahabykbirkreningeometrikmerkezinde asl, devinimsiz kk bir kreydi. Gne, usuz bucaksz uzayda Dnya ile yldzlar kresi arasnda deviniyordu. Dtaki krenin tesinde kesinlikle hibir ey -ne uzay ne de madde -yoktu. Bu eskiadakitek evrenkuramolmasadaenokyandabulankuramd; eskilerden ortaa vemoderndnyayamiras kalan,bu kuramn gelitirilmi bir uyarlamasdr.Bundan byle iki kreli evren olarak adlandracam ey, insanlar iin bir i kre, yldzlar iin de bir d kreden oluanevrendir.Buifade,hi kukusuz anakronizmdir.Birsonrakiblmdegreceimizgibi,yerkre vegkkresine inananfilozoflar ve astronomlar, ayn zamanda Gnei,Ay ve gezegenleri bu ikikre arasndakiuzaydatayacak kimi ek kozmolojik gerelerdevarsaydlar.ylese,ikikrelievrenaslndabir kozmoloji deil, yalnzca kozmoloji iin yapsal bir erevedir.Dahas,buyapsalereveniniine,drdnc yzyldan Kopernik dnemine kadarki on dokuz yzyl6*boyunca birbirindenfarkl vetartmal pek ok astronomik ve kozmolojik taslak girmitir. Pek ok iki kreli evrenvard.Ancak,ikikrelierevebalangcndan beri neredeyse hi sorgulanmamtr. Yaklak iki bin yl boyunca astronomlarn vefilozoflarnimgelemini ynlendirmitir.Bubir ereve de olsa,Batnntemel astronomi geleneinitartmaya iki kreli evreni, u veya bu astronomun onutamamlamak iin ne srd gezegenastronomisigerelerindensoyutlayarakelealmakla balamamzn nedeni de budur.kikrelitaslankkenibelirsizolsadaetkileme gcnnneredengeldiibellidir.Gkkresi,Msrllarn veBabillilerinkubbebiimindekignden sadece bir admileridedir vegk gerektende kubbe gibi grnr.Msrllarn gklere atfettii uzanm, Nil gibi bir rmaadayanmayanbirtoplumdakaybolurvegeriye yarmkre biiminde bir kabuk kalr.Dnyann stndekikubbe,aadakisimetrikbirkubbeylebirletirildiinde, evrenuygun vedoyurucubir biimde kapatlm olur. Bu yolla ortaya kan krenin dndn yldzlar gstermektedir; birazdan greceimiz gibi, d kre her 23 saat 56 dakikada bir srekli olarak dndnde tam da daha nce betimlediimiz gnlk emberleri meydana getirecektir.Buna ek olarak, kresel evrenden yana, estetik zellikte olan bir kant daha vardr. Yldzlar grebildiimiz enuzaknesneler gibi alglandklar vehepbirlikte hareket etlikleri iin, evrenin d yzeyi zerindeki iaretler olduklarn veonunla birlikte yol aldklarn dnmekdoaldr.Dahas,yldzlarsonsuzadekkusursuz bir dzenlilikte yol aldklar iin, zerinde devindikleri yzeyin kendisi de kusursuzca dzenli olmal ve sonsuEski iki Kreli Evren65Kopemik Demimiza dek ayn biimde yol almaldr.Bu koullar daha iyi karlayacak ekilhangisi,tekmkemmelsimetrik yzeyvedevinimininhernndatamolarakaynalan kaplayaraksonsuzadekbulunduuyerdednebilen birka ekilden biri olan kreden baka hangisi olabilir? Bu,aslndaYunandnrPlatonun(Mdrdnc yzyl)yaratlnalegorikbiryksolanveevrenin bir canlvarlk,birhayvan olarakkarmzakt77- maeusnnda kulland uslamlamadr.(Yaratcnm)amac,enbatahayvannolabildiincekusursuzbirbtnvekusursuzparalardanolumuolmasyd: kincisi,birolmal,kendidndabutrbakadnyalarn yaratlabileceihibirartkparabrakmamalyd:veyalanmaz(ebedi)vehastalktanetkilenmez(bozulmaz)olmalyd(...)Bunedenlerle,dnyaybirtornatezghndan kmgibiyuvarlak,heryndekisnrlanmerkezdenayn uzaklktaolan,tmbiimlerinen.kusursuzu,enkendine benzeyeniolankreolarakyaratt;nkbenzerinfarklya gresonsuzcadahaiyivegzelolduunudnmt.Yzeyinheryeriniprzszveyuvarlakbirdurumagetirerek cilalad;bununpekoknedenivard;ilkinbucanlvarln kendisidndagreceihibireykalmadndangzlere higereksinimiyoktu;tpkduyacahibireyolmadndankulaklaragereksinimiolmadgibi;evreleyenbiratmosfer,solunacakhavadayoktu;iinegirenyadadna gidenhibireyolmadiin,besininialmasmayadasindirdiinidanatmasnayardmcolacakorganlarhibirie yaramazd:kendisindenbakahibireyyoktunk.Bir amacagrebyle,artbesiniolacak,yaptyadamaruz kaldhereykendindevekendindenolacakbirbiimde yaratlmt.nkYaratckendikendineyelenbirvarlnherhangibireyinyoksunluunuduyanbirvarlktan okdahakusursuzolacan,herhangibirindenbireyalmayayadaherhangibirinekarkendinisavunmayagerek66Eski iki Kreli Evrenduymayacantasarladiinonaelbalamaydnmedi:neayaklara,nededieryrmearalarnagereksinimivard;onakresel biimineuygunolandevinimbahedildi;( .. .) kendisnrlariindeaynbiimdeveayn noktada, bir ember boyunca dnecek biimde yapld.2Dnyann kresellii zerine eskia uslamlamalarnn kimileriayntrdendir;insann evi olanDnyaya,evrenin yaratldkusursuzbiimden dahauygunbiim hangisi olabilir? Ancak, aklamalarn ou daha somut vebildiktir.Kydan yelkenaanbirgeminingvdesi, direkucundandahancegrnmezolur.Yksekteki birgzlemnoktasndan,gemininvedenizinalakbir noktadangrlen ksmndan daha byk bir ksm grlr (ekil10). Bir ay tutulmasnda Dnyann Ay zerindekiglgesinin herzamanember biimlibir snn vardr.(Tutulmalara getirilen bu aklama M drdncyzylnncesindebilegeerlisaylyordu;konu TeknikEkinncksmndatartlmaktadr).Bu uslamlamalar gz ard etmek ya da rtmek hl gtr;eskiadaysabunlannetkisi,benzetirmeyoluyla Dnyadan gklere uzanmt:Dnyann biimini yanstan bir gk blgesi zellikleuygun grnyordu.ki kreninbenzerliivesimetrikdzenlemesindenbaka uslamlamalar da tretildi.rnein,Dnyann merkezdeolmasonukreselevrendedevinimsizyapyordu. Bir cisim, krenin merkezinden hangi yne debilirdi? Merkezde hi aa yoktu ve her yn eit lde yu- karTyd.BunedenleDnya,evrenonunevresinde dnerken merkezde asl, sonsuza dek sabit duruyor olmalyd.ekil 10.Dnya'nmkrcselligiiineski(vemodem)birkanl.Dan eteindekibirgzlemcidnyannknlszerindeyalnzcagemidireininucunu grebilir.Dantepesindenise direintm ve teknenin bir blm grlr.Simetriyedayananbuuslamlamalar bugniin yadrgatcolabilirler(gzdendenbryarglehindeki uslamlamalargenellikleyadrgatcgrnrler),ancak eskia, ortaa ve erken modem dncede ok nemliydiler.Platonunki gibi bir simetritartmas, iki kreli kozmolojininnekadaruygunolduunuortayakoyar; evrenin niin kreselbiimde yaratldn aklar. Daha da nemlisi, nc ve drdnc blmlerde gstereceimizgibi,ikikrenin simetrisi, astronomik,fiziksel ve teolojik dnce arasnda nemli balantlar kurulmasn salad; nk bu tm iin gerekliydi. Beinci blmde Kopemik'in, devinimli gezegen Dnyay iine alacak biimdekurulanbirevrendeeskikozmolojininzorunlu sayd simetriyi korumak iin nasl bouna abaladm greceiz. imdi daha ok iki kreli evrenin astronomik ilevleriyle ilgileniyoruz ve burada durum tmyle aktr. Astronomide iki kreli kozmoloji i grr; stelik ok68ekil I I .ki kreli evrenin astronomik ilevleri. En d ember, KG ekseni evresinde dzenli olarak douya doru dnen yldzlar kresinin bir enine kesitidir.O'daki gzlemci,bukrenintaralufuk dzlemi GBKD'nin zerindebulunantmblmlerinigrebilir.izimleeuygunizilseydi. Dnyaokklecek veufuk dzlemi gzlemnoktasndaDnyayateet olacakt.Ancakleeuygunbir izimDnya"y okkkboyutlaraindirgeyeceiiin,dzlemburadayldzlarkresininmerkezindengeecek biimdeizilmivegzlemciyegrekonumu,gzlemcidenDnya'nn merkezine izilen doruya dik tutulmasyla korunmutur.izimdekiyatayemberler,krekendignlkdnnsrdrdndekrestndeseilminoktalarnizlediiyollardr.Ohalde,bu emberlerseilmiyldzlatngnlkemberleridir;bunlargzlemciye grndkleriyerlerdekoyu,ufukaltndakaldklarndakesikliizgilerle belirtilmitir.Ortaember,gkekvatoruzerindekibiryldznizledii emberdir.Buyldzgzlemcinintamdousundakidedoarvegneye eikbirizgiboyuncayukardognyolalr,vb.Ensttekiveenalttaki emberler,ufuklayalnzcabirnoktadabilienyldzlarnizlediiemberlerdir. CJs ember,CC, en gneydeki dolaykutupsal yldzn gnlk emberidir; alt ember, //, O'daki gzlemcinin gremeyecei yldzlarn en kuzeyde olannn izledii emberdir.Kopernik Devrimida iyi i grr. Yani iki kreli modeltam olarak bu blmnilkksmndabetimlediimizgkgzlemlerine aklama getirmektedir.ekil l l de, daha byk bir yldzlar kresinin merkezindebulunan,boyutuokabartlmkreselbir Dnyagrlyor.Dnyazerindeoklagsterilenkonumdakibir gzlemci,O, krenin yalnzca yansngrebilir.Ufku,bulunduunoktadaDnyayateetolan bir dzlemle (izimde taral blge) snrldr. Eer Dnyayldzlarkresiylekarlatrldndaokkkse, bu teet dzlem, d kreyi biri gzlemcinin grebildii, dieriyse dnya yzeyinin engellemesi nedeniyle ondan gizli kalan neredeyse eit iki paraya blecektir.Yldzlar gibi d kre zerine sabit olarak yerletirilen btn nesneler, ok kk olan merkezdeki Dnyadan bakldnda grelikonumlarn olduugibikorurlar.Kre, apn kart noktalar K ve Gden geen bir eksen evresindedzenlibirbiimdednerse,tmyldzlar,gerektenAMeyadaGdekonumlanmamlarsa,kreyle birliktedevineceklerdir.ekildegzlemciGy\grmediiiin,K gndekitekduraannoktagzlemcinin gkkutbudur veO'da, orta kuzey enlemlerdeki bir noktadaki bir gzlemci iin olmas gerektii gibi, gerekten deufkundakitamkuzeynoktasnnyaklak45zerinde yer alr.DkrezerindekiKnoktasnayaknnesneler Odakigzlemciye,kutupevresindekiemberlerde yavaa dner grnrler; kre her 23 saat 56 dakikada bir kez dnerse, bu nesneler kendi emberlerini yldzlar gibi ayn zaman aralndatamamlarlar;bunlar modeldeyldzlartemsilederler.ekildeCC emberinin iindekalacakkadarkutbayaknolantmyldzlar,70krenin dnyleufkun altnahibir zamantanmadklar iin, dolaykutupsal yldzlardr.Aden daha uzakta,CCve. //emberleri arasnda kalan yldzlar, krenin her dnnde ufukla bir a yaparak doar ve batarlar; II emberineenyaknyldzlarsagneyufkununzerinde ok az ykselir ve yalnzca ksa bir sre grnrler.Sonolarak,lheikbyk bir ember olantutulum evresindedzenli olarak her 365^gndebir douyadorudnmektedir;Gne ve yldzlardevyldzlarkresininmerkezindeyeralan ok kk sabitbir kreden gzlenirler.Bu kadar bellektetutulabilir;bunlaranmsandklanndadagzlem listesi artk unutulabilecektir.Model, listenin yerini almtr;nk az nce grdmz gibi gzlemler modelden tretilebilmektedir. Genellikle bunlar tretmeye bile gerek kalmaz.Gkleri zihnine iki kreli evreni iyice yerletirmi olarak gzleyen bir insan, kavramsal taslan bakatrlilintisizolacak gzlemler arasndaki bir dokuyu aa kardn, gzlemler listesinin ilk kez tutarl bir btn oluturduunu ve bu listedeki paralarnherbirininbunedenledahakolayanmsandm grecektir.Kuramlarnsaladbudzenlizetlerolmasayd, bilim doa hakknda bylesine usuz bucaksz ayrntl bilgi ynlarn bir araya getiremezdi.okbyksaydakinemligzlemmalzemesinin derli toplu bir zetini salad iin iki kreli evren bu78gn pek ok kii tarafndan etkin olarak kullanlmaktadr.Hemdenizciliktehemdeharitaclktakuramve uygulama,ekill l debelirtilenzellikleregrekurulmu modeller tarafndan byk bir sadelik ve kesinlikle gelitirilebilir.Modern astronominin gerektirdii model ok dahakarmakolduuiin bukonulanretirken iki kreli evren doal olarak Kopernikilige tercih edilmektedir.oudenizcilik yadaharitaclk elkitab unun gibi bir tmceyle balar:imdiki amalarmz asndanDnyann,merkezikendisindenokdahabyk olan ve dnen bir yldzlar kresinin merkeziyle akankk bir duraankreolduunuvarsayacaz. Ohalde,ekonomiasndandeerlendirildiindeiki kreli evren eskiden neyse hl yledir:Son derece baarl bir kuramdr.Ancak dier alardan, ikikrelievren artk hi de baarldeildir vedurumKopernikDevrimindenbu yanabyledir.Hlekonomikolmaysrdrmesinin teknedeni ekonominin saltmantksalbir ilev olmasdr.Modelingerekliitemsilettiidnlsnyada dnlmesin, eskia astronomlarnn bildii, modern denizcilerin yararland gk gzlemleri iki kreli evren modelininmantksalsonulardr.Bilimcininduruunun, kavramsal taslan doruluuna inancnn, taslanekonomikbirzet salamak iinmantksalgc zerindeetkisiyoktur.Ancak,kavramsaltaslaklarn mantksal ilevleri kadar psikolojik ilevleri de vardr ve bunlar bilimcinin inanna ya da kuku duyuuna gerekten baldrlar.rnein, ikinci ksmdatarttmz psikolojikadankendinievindehissetmearzusunun doyurulmasiin,ancakhalihazrdabilinenizetlemekiinuygunbiraratandahafazlabirey olduuEski ki Kreli Eren79Kopernik Devrimidnlenbirkavramsaltaslakgerekir.Eskiadave ortaa sonlarnda Avrupa dnyasikikrelievrengrne fazladan bu sorumluluu da yklemiti. Bilimciler de bilimd kimseler de yldzlarn gerekten insann yeryzevinisimetrikbirbiimdekuatandevasabir kre zerindeki parlak noktalar olduuna inanyorlard. Sonuolarak,ikikrelikozmolojiyzyllarboyunca pekokinsanabirdnyagrsunmu vebunuinsanlarnyaratlandnyadakiyerlerinitanmlayarakve tanrlarlailikilerinefizikselbir anlam katarak yapmtr.nc vedrdncblmlerde greceimizgibi, inanlan vebunedenlebir kozmolojininparas olarak ilevgrenbirkavramsaltaslanbilimselanlamndan daha fazla bir anlam vardr.nan ayn zamanda kavramsaltaslaklarn bilimlerdenaslilevgreceinideetkilemektedir.Tmyle mantksal bir ilev olarak ekonomi ile tmyle psikolojikbirilevolarakkozmolojikdoyumbirtayfnkart ularnda yer alrlar. Bu tayfn iki ucu arasnda, hem kuramn mantksal yapsna hem de psikolojik ekiciliine veinanccanlandrma yetisinebalolanbakabirok nemli ilev vardr.rnein,iki kreli evrenin geerliliineinananbirastronom,bukuramn,grnlerin sadeceelverilibirzetinisunmadn,niinyleolduklarnaklaypbugrnlerianlamasnaolanak tandndafarkedecekLir.ylegrnyorki,aklama"veanlamagibi szckler kavramsaltaslaklarn mantksalveaynzamandapsikolojikynlerinegndermeyapmaktadrlar.Mantksaladanbaklrsa,iki krelievrenyldzlarndeviniminleriniaklamaktadr; nkbudevinimlerokdahabasitolanmodelden karsanabilmektedir.Karmaklkindirgenmektedir ve80Eski iki Kreli Evrenbutrdenmantksalindirgeme,aklamannzndeki bir bileendir. Ancak szkonusu olan yalnzca bu da deildir.Psikolojikadan,gerek olduunainanlmad srece iki krelievrenhibir aklama sunmaz.Gnmzn denizcisi kendi iinde iki kreli evreni kullanr; ancak yldzlarn devinimini d krenin dnyle aklamaz.Denizci yldzlarn gnlk devinimininyalnzca grnen bir devinim olduuna inanmaktadr ve bu nedenle onu,Dnyann gerekten dnyor olmasnn sonucu olarak aklamak zorundadr.Birbilimcininaklamalardabirkavramsaltasla kullanmaya istekli olmas onun bu taslaa bal olduunu,kendi modeliningeerlitek modelolduunainandn gsterir. Byle bir ballk ya da inan her zaman bir acelecilik, bir ihtiyatszlk iermektedir; nk doruluk ne anlama gelirse gelsin, ekonomi ve kozmolojik doyumdoruluugvencealtnaalamayacaktr.Bilim tarihi bir zamanlar ateli bir biimde inanlan kavramsal taslaklarnkalntlaryladoludur;odnemlerdenberi bukuramlarnyerlerineonlarlaelienkuramlargemitir.Bir kavramsaltaslan sonuncutaslak olduunu kantlayacak hibir yntem yoktur. Ancak, ister acelecilikolsun,isterolmasn,birkavramsaltaslaaballk bilimlerdesklklakarlalanvevazgeilmezgibigrnen bir durumdur;vazgeilmezgibigrnr, nk kavramsaltaslaklara ok nemli bir ilev daha vermektedir.Kavramsaltaslaklar kapsamldrlar;sonulanzaten bilinmekte olanla snrl deildir. Buna gre, rnein ikikrelievrenebalananbirastronom,doannbu kavramsaltaslanngrdancakhenzgzlenmemiolankimibakazelliklerigstereceibeklentisi iindeolacaktr.Astronomagrebukurambilinenin8Kopernik Devrimitesinegeecekve onungzndeher eydenncebilinmeyenincedenkestirmekvekefetmekiingl bir araolacaktr.Bukuram, bilimin gemiiniolduu kadar, geleceini de etkileyecektir.ikikrelievren,bilimciye,Gnein veyldzlarn, Dnyannhigidipgrmediiblgelerindeki(gney yarmkrevekutuplargibi)davranlarnaklar.Bununyannda,hibir zaman sistemli olarak gzlemedii yldzlarndevinimikonusundadabilgi verir.Yldzlar yldz kresine ilitirildikleri iin, bu yldzlarn da dier yldzlar gibi gnlk emberlerde dnmeleri gerekir. Bu, bata gzlemden deil de dorudan kavramsal taslaktan tretilen yeni bilgidir ve bu tr bir yeni bilgi son derece nemliolabilir.rnein,ikikrekozmolojisiDn- yannevresininbiruzunluuolduunuortayakoyar ve astronomun bu emberin hangibyklkte olduunu bulabilecei bir dizi gzlem iin fikir verir (bu konu TeknikEkindrdncksmndatartlmaktadr).Bu trden bir dizi gzlem(kt olduklar fazlasyla kk bir ember deeri vermelerinden anlalan bir dizi gzlem)Kolombukreninevresini denizlerden dolamannkolay biri olduuna inandrmt; yolculuklarnn sonulan bilinmektedir. Bu yolculuklar ve sonralar Ma- cellanm (Magalhes) ve digerlerininkiler, daha nceleri yalnzcakuramdantretilmiolaninanlariingzlemsel kantlar salam ve bilime pek ok beklenmedik gzlemlersunmutur.Birkavramsaltaslakyolgstermemiolsaydbuyolculuklaraklmayacak,bilimlere yeni gzlemler de katlmayacakt.Kolombunyolculuklarbirkavramsaltaslanverimliliineyalnzcabirrnekoluturur.Burnekler, kuramlarn bilimciye nereye bakmas gerektiini ve neyi82Eski iki Kreli Bmnbulmay umabileceim syleyerek bilinmeyene yolculuundanaslklavuzlukedebildiinigsterir;itebu, belki de, kavramsal taslaklarn bilimdeki en nemli biricik ilevidir. Ancak, kavramsal taslaklarn ynlendirmesienderolarakyukardarneklendiikadardorudan ve aktr.Bir kavramsal taslak genellikle ak ynergeleryerinearatrmannrgtlenmesiiinfikirlerverir ve ou kez bu fikirlerin peinden gidilmesi, bu fikirleri veren kavramsaltaslan genilemesini ya da deitirilmesinigerektirir.rnein,balangtaikikrelievren her eyden nce yldzlarn gnlk devinimlerini ve gzlemcinin Dnya zerindeki yerine bal olarak bu devinimlerinnasldeitiiniaklamakiingelitirilmiti. Acak bu yeni kuram, gelitirilir gelitirilmez Gnein deviniminin gzlemlerine de bir dzen vermek ve onlar sadeletirmekiinkolaycageniletildi.Bukavramsal taslak, Gnein karmak davrannn altnda yattndankukuduyulmayandzenliliideaakararak, gezegenlerin daha da dzensiz olan devinimlerinin incelenebilecei bir ereve sundu. te bu sorun gklerdeki tm devinimler dzenli bir duruma getirilene dek stesinden gelinemeyecek bir ey gibi grnmt.Bu kitabn byk bir blm belli kavramsal taslaklarn verimlilikleriyle, yani aratrma iin nasl yol gsterici, bilginin rgtlenmesinde temel yap olarak nasl etkili olduklaryla ilgilidir. zellikle bu blm izleyen iki blmde, eskiada iki kreli evrenin, ilk olarak gezegenler sorununun ardndan da tmyle astronomi dnda kalan baz sorunlarn zmndeki rol irdelenecektir.Daha sonra, Kopernikin yeniliinin, Dnyay devinimli bir gezegen olarak kavraynn bilimsel aratrmaya olduka deiik bir biimde naslyol gsterdi83Kopcrnik De\rimiini greceiz.Ancak verimlilie en iyi rnek, bukitabntmndeanlatlanykdr.Kopernikievrenin kendisi, ikikreli evrenin olanakl kld bir dizi aratrmann rndr:Dnyann gezegen olduugr, bununla elientek ve merkezi Dnya grnn bilime yol gstermesinin en etkileyici rneidir.Kopernik Devrimine ilikin bir tartmann, sonunda Koperniki- liin yrrlkten kaldrdiki krekozmolojisine ilikinbir almaylabalamakzorundaolmasnnnedeni de budur.ikikrelievrenKopcrnik evreninin atasdr; hibir kavramsal taslak hilikten domaz.iki Kreli Evrenin Eski Rakipleriiki krelievren gr,eskia Yunanistamnda nerilen tek kozmoloji deildi. Ancak bu, ok sayda insann, zelliklede astronomlarnenciddiye ald,daha sonrakiBatuygarlnndaenbataYunanllardankalt ald kozmolojiydi. Yine de, eskiada nerilen ve dlananalternatif kozmolojilerinoumodemkozmolojikinanlaraikikrelievrendenokdaha yakmbenzerliklergsterirler,ikikrelikozmolojiningcn, stnkr bir bakla modern grnen seeneklerinden birkaylakarlatrlmaskadarakarnekleyecek, onu ykmakta karlalacak glkleri bu denli aklkla grmemizi salayacak baka bir yntem yoktur.M beinci yzyl gibi erken bir dnemde, Yunanl atomcular Leukippos ve Demokritos evreni tm ynlerde devinen sonsuz saydaki blnemez kk paracklarn yadaatomlarndoldurduusonsuzbobiruzay olarak tasarladlar. Onlann evreninde Dnya, atomlarn rasgelekmelenmesiyleoluan,temeldebirbirineben84Eski ki Kareli Evrenzeyengkcisimlerindenyalnzcabiriydi.Benzersizdeildi,neduraannedemerkezdeydi.Aslnda,sonsuz bir evrenin hibir merkezi yoktur; uzayn btn paralar dierlerine benzer;bu nedenle, bir blmDnyamz ve Gneimizi oluturmak iin kmelenen sonsuz saydaki atom, bo uzayn ya da boluun dier b