t. !

AYKUT KANSU 19551te Mnih'te dodu. 1973te ODTCrde balad siyaset bilimi eitimini 1977de Boazii nivesitesi'nde tamamlad. Doktora eitimini ABD'de MTCambridge'de yapt. 1987"de New Perspeciives on 1urkey delgisinin kurucu editrln yapt. 1991'den beri ODT Siyaset Bilimi ve Kamu Ynetimi Blm'nde retim yesidir. Yakn dnem Trk siyasal hayat zerinde almalarn srdryor. 1908 Devrimi, ngilizce olarak Hollanda'da J.Brill (Leiden) Yaynevi'nce yaynlanacaktr.

letiim Yaynlar 2 7 8 A r a t r m a - I n c e l e m e Dizisi 5 2 ISBN 9 7 5 - 4 7 0 - 5 0 9 - 7 1 9 9 5 letiim Yaynclk A. . 1. BASKI 1 9 9 5 , stanbul

KAPAK m i t Kvan DtZGl Haluk Karabatak UYGULAMA H s n Abbas - Suat Aysu ; DZELT Ayda Erbal KAPAK BASKISI Sena Ofset BASKI ve CLT efik Matbaas

iletiim YaynlarKlodfarer Cad. letiim H a n No. 7 Caalolu 3 4 4 0 0 stanbul Tel: 2 1 2 . 5 1 6 2 2 6 0 - 6 1 - 6 2 F a x : 2 1 2 . 5 1 6 1 2 5 8

1908 DevrimiElusive Transformation: The Revolution of 1908 in TurkeyEVREN Ayda Erbal

AYKUT KANSU

IINDEKILER

nsz

.'.

x 1 35 '

BRN B L M C Trk Tarihiliinde 1908 Devrimi zerine Birka SzKNC BLM

1906-1907 Vergi Ayaklanmalar: 1908 Devrimi'ne Giri.......NC BLM

23 Temmuz 1908 DevrimiDRDNC BLM

97155 217 271 357 429 443 ; 465\ \

Eski Rejimin D ve Yeni Rejimin KuruluuBENC BLM

Yeni Rejime Muhalif GlerALTINCI BLM

1908 Genel SeimleriEK 1

1908 Genel SeimleriEK2

Meclis-i A y a n yeleri Bibliyografya Dizin

i

"Bugn 23 Temmuz - eski 10 Temmuz. Merutiyet bayram, yavrum. Onyedi sene evvelki bugn Basra krfezinden Adriyatik denizine kadar btn bir byk vatan bu sihirkr kelimenin tesir-i fsunu ile titremiti. Merutiyet, Sultan Hamid'in korku bilmeyen istibdadn ykabilen ttihat ve Terakki'nin memlekete bah ve ihda ettii bu yeni idare ne emellerle, ne mitlerle tev'em olarak domutu! Dahilde nihayetsiz buhranlar, vatandalarn ve kardelerin vcuda getirdikleri buhranlar, haricin nihayetsiz entrikalar bu emelleri birer birer sndrd. Memleketin asrlardan beri grmedii bir namuskr idareyi tesis etmek iin gece gndz alan bizler her dakika karmzda ne mniler, ne engeller grdk! Her malubiyet, her midin sukutu kalbimizin, benliimizin bir parasn beraber gtrd. Fakat bu memleket efradna insan gibi yaamak hakkn ve hatt hissini biz verdik. Trk milletini, Trk mefkresini ttihat ve Terakki dourdu. Bununla, ve bamz arkamza evirdiimiz zaman e f al ve harektmzda namustan, istikametten, hubb-u vatandan baka bir saik grmemekle iftihar ediyoruz. Bu bizim en byk zevkimizdir. Bugn memleketi idare edenler tiyen yle dursun, hlen bile bunu syleyemezler! Bu hususta insan rpertecek bir rcu var. Dnn ve bugnn tarihini yazacak olan senin btaraf neslin, mit ederim ki, hdisat hakikat aynasyla grecek ve bu devrin ok mulak ve mevve olan tarihini bihakkn yazacaktr."23 Temmuz 1925, PerembeMEHMED CAVD BEY 1

]. Mehmed Cavid, iar'n Defteri im Yaynlan, 199"5), s.126.

[Yayma hazrlayan iar Yaln] (stanbul: leti-

NSZ

Her nl ressam gibi, 1901 ylnda yoksulluk iinde lecek olan Paul Gauguin, her eyi geride brakarak 1895 ylnda -ikinci ve son defa- Tahiti'ye gittiinde, orada yapt resimlerden birine ok manidar bir isim verdi: "D'o venonsnous? Que sommes-nous? O allos-nous?" ["Nereden Geliyoruz? Kimiz? Nereye Gidiyoruz?"] 1897 ylnda yapt bu resmin bnim zerimde olduka derin bir etkisi var. Baka sanat dallarnda ve resimde baka dnemlerde olduu gibi, zlenimcilik akm koleksiyonu asndan da ok zengin olan Boston Museum of Fine Arts'da Paul Cezannelar, Edgar Degaslar, Vincent Van Goghlar, Claude Moneller, Camille Pisarrolar, Pierre Auguste Renoirlar, Alfred Sisleylcr ve dierleri arasnda tm bir duvar kaplayan bu byk tablo on ksur yl boyunca sk sk ziyaret edip karsnda uzun dakikalar geirdiim bir eser. Renklerinin zenginlii ve yaplndaki ustaln yansra, beni mzeyi her geziimde kendine eken en temel zellii Gauguin'u sorduu bu soru olmutu. Bu soru beni de son derece yakndan ilgilendiriyordu; nk ben de o sralar, baka bir balamda, ayn soruyu modern Trkiye tarihini incelerken sormaktaydm: "Nereden Geliyoruz? Kimiz? Nereye Gidiyoruz?" Bu sorulara o zamana kadar

verilmi olan allagelmi yantlar beni tatmin etmekten uzakt. Edward H. Carr'n syledii gibi, verdiimiz yantlarn sorduumuz sorulara bal olarak ekillendiini kabul edersek, bu sorularn yantnn da o zamana kadar verilmi olan yantlardan farkl olmas gerektiini dnmekteydim. Modern Trkiye tarihi zerine sorduum sorulara yant bulmam yllarm ald. En masum ve yantlanmas kolay gibi gzken sorularn yantlarnn hi de kolaylkla verilemediini bana yaadm tecrbeler gsterdi. Akademik -ya da baka bir deyimle, 'bilimsel'- bak alarnn ekillendirdii aklama tarzlar ile benim sorularm arasnda bir uyum tutturmak ou zaman mmkn deildi. Benim amdan son derece nemli ve sorulmas gerekli olan sorulara akademik evrelerce verilen yantlar merakm gidermekten uzakt. Akademik yaamnn yarsn dzenli olarak State University of New York at Binghamton'da geiren alar Keyder ve University of Massachusetts at Boston'da tarih profesrl yapan Feroz Ahmad ile yllar sren grmelerimiz sonunda vardmz nokta, tezlerimin ilgin' olduu, fakat kabul edilmesi iin yeterli kant olmad ynndeydi. Ktphanelerdeki aratrmalarm sonucu bulduum kantlar resm tarih anlay ile onun eitlemelerine uygun dmedii oranda 'kamt' saylmyordu. Olgularn kant saylabilmesi iin gereken kstas acaba neydi? nce kendimi, sonra da bakalarn bu olgularn anlaml olduuna inandrabilmem ve tezimi desteklemekya da kart tezi rtebilmekiin yeterli ve kabul edilebilir hale getirebilmem iin belki olabildiince fazla kant toplamam gerekiyordu. Bu konuma drlm olmam sonucu neredeyse bir 'olgu fetiisti' haline geldim! Kaldrp altna bakmadm ta neredeyse kalmad. Bakamadklarm ise beni bugn bile rahatsz ediyor.

I

l i j |

iI

Olgular en rahat bir biimde - n e yazk ki- yurtdnda toplayabildim. Dnyann en byk birka ktphanesinden birine sahip olan Harvard University ile organik bamn olmas ve doktora eitimimi yaptm Massachusetts Institute of Technology'de istediim her imkna sahip olabilmem sonucu isteyip de gremediim ok az belge, gazete, kitap, bror, harita, vesaire kald. Bana bu ayrcal son derece doal bir ekilde salayan Harvard University'de The Harry Elkins Memorial Library ve Lamont Library, Harvard Business School'da Baker Library, Massachusetts Institute of Technology'de Charles Hayden Memorial Library ve Dewey Library ile Boston'da Boston Public Library alanlarna teekkr borluyum. Bu ktphanelerdeki kaynaklar olmasayd yaptm alma ok verimsiz kalabilecekti. Bu ktphanelere ek olarak, Washington'daki Library of Congress bulamadm kaynaklar en ksa srede bana salad. Friedrich Ebert Vakf'nm verdii bir bursla 1991/1992 K'm Almanya'nn deiik ehirlerindeki ktphane ve arivlerde geirdim. Bonn'daki Bundesarchiv'de Alman Dileri Bakanl'nn arivlerini taradm ve PTT'nin dikkatsizlii yznden Ankara'da kaybedilecek olan olduka ok ye nemli belge buldum. Bunlarn ne yazk ki ok az bir ksm kitaba girebildi. Potsdam'daki konsolosluk raporlarnda Trkiye'nin ekonomik durumuna ilikin -daha nce evket Pamuk'un da grm olduu- epeyce belgeye baktm. Fakat bu kitap asndan en yararl bilgileri Berlin'deki Amerika-Gedenkbibliothek'den saladm. Bu ktphanedeki Berlin gazeteleri koleksiyonundan merakm tatmin edecek miktarda gazeteye bakabildim. Yine Berlin'deki Staatsbibliothek PreuBischer Kulturbesitz ve Humboldt-Universitt ktphanelerinde eksiklerimi tamamlayan kaynaklar buldum. Ankara'daki Amerikan Ktphanesi'nde bulunan Amerika Birleik Devletleri Dileri Bakanl ariv belgele.. ' x

rini kullanmamda bana ok yardmlar dokunan ktphanecileri anmadan geemeyeceim. Keza, Orta Dou Teknik niversitesi ve Bilkent niversitesi ktphanelerinde grdm hsnkabule teekkr ederim. Ankara'daki Trkiye Byk Millet Meclisi Ktphanesi, Milli Ktphane ve Trk Tarih Kurumu Ktphanesi de kullanabildiim -ktphaneler arasnda yer ald. Freie Universitt Berlin ve Mnih'te Ludwig-Maxmilian Universitt bana fikirlerimi Trkiye zerine almalar yapan rencilerine anlatma ve tartma olana salad. Akademik tartma ortamnn olduka kstl olduu gznne alnrsa, bu frsatlarn bata salanmasnda ok nemli rolleri olan Freie Universitt Berlin profesrlerinden Barbara Kcllner-Heinkele ve Ludwig-Maximilian Universitt profesrlerinden Suraiya Faroqhi'ye teekkr etmeyi zellikle . bo.r bilirim. Orta Dou Teknik niversitesi Siyaset Bilimi ve Kamu Ynetimi Blm'ndeki rencilerim, gsterdikleri ilgi ve merakla, bu kitabn bir an nce baslmas iin beni her frsatta sktrdlar. Eer Gauguin'in "Nereden Geliyoruz? Kimiz? Nereye Gidiyoruz?" sorusunu rencilerim de ayn merakla sormaalard, bu kitabn baslmasnn pek de nemi olmayacakt. Bu soru ok nemli; nk eer bu sorular sormuyor olsaydk, 1908 Devrimi'nin ne olduunu belki hl an-. tayabilmi olmayacaktk. Biroumuz, tpk Amerikallarn 4 Temmuz'u, Franszlarn 14 Temmuz'u gibi, bizim de bir 23 Temmuzumuzun olduunu ve bi gnn bir zamanlar 'Hrriyet Bayram' olarak kutlandn bilmiyor. 'Bir zamanlar' bugn bize sanki ok uzakm ve gerek deilmi gibi geliyor. Oysa ki, Trkiye'de 1908 Devrimi'ni gerekletirenler, 8 Temmuz 1909 gn kabul ettikleri bir yasa ile 10 Temmuz'u -yani, 23 Temmuz'u- bayram olarak iln etnix

ler ve 'Hrriyet Bayram' olarak kutlanmasn gelenek haline getirmilerdi.2 Fakat gelenekler yklmak iindir. 'Hrriyet Bayram' geleneini ykmak da 1908 Devrimi ile kurulan liberal demokratik rejimin yerine 29 Ekim 1923 tarihinde baka bir siyasal rejimi yerletiren Kemalistlere nasib oldu. Bavekil smet nn Trkiye Crihuriyet Baveklet Muamelt Mdrl Say 6 / 1 4 3 3 ve 13 Mays 1935 tarihli yazs ile 'Ulusal Bayram ve Genel Tatiller Hakknda Kanun Layihas'm Meclis'e sunduunda gelenek sona ermiti. Bu layiha gerekesinde unlar okuyoruz: "Btn Trk vatandalarnn mtereken en derin sevin heyecan duyduklar gn bhesizdir ki Cmhriyetin iln edildii gndr. nk Trk milleti benliine o gn kavumu ve Trkiyenin terakki ve ykselme devri o gn balamtr. Husus dncesi ve akidesi ne olursa olsun her vatandan beraberce bayram ellikleri ulusal gn o gndr. Onun iin kanunun maddesile fsicj yalnz 29 birinci terin [Ekim] gn ulusal. bayram gn olmak zere kabul edilmitir."3 18 Mays'ta Dahiliye Encmeni'ne havale edilen layiha, 25 Mays'ta Dahiliye Encmeni'nin mazbatas ile birlikte Meclis'e geldi ve 27 Mays'taki Otuzbirinci nikad'ta tasan ksa bir grmeden sonra ikiyzellibir oyla kabul edildi.4 Bu yasann Drdnc Maddesi ile "25 Haziran 1324 [8 Temmuz 1909] tarihli, 23 Nisan 1337 [1921] tarih ve 112 numaral, 24 llk-

2

2 5 Haziran 1 3 2 4 / 8 Temmuz 1909 tarihli, "Her Sene On Temmuz" [23 Temmuz I Tarihinin yacl- Rcsmtyc-i Osmaniye'den Addine Dair Kan," Dstu; kinci Tertip, Cilt 1: 10 Temmuz 1 3 2 4 - 2 9 Terin-i Evvel 1 3 2 5 (stanbul: Matbaa-i Amire, 1 3 2 9 11913]), s.351.

3

S. Says: 130, "Ulusal Bayram vc Genel Tatiller Hakknda Kanun Layihas ve Dahiliye Encmeni Mazbatas ( 1 / 1 8 4 ) , " Trkiye Byk Millet Mectsi Zabt Ceridesi, Devre: 5, Cilt: 3 [2 Mays-30 Mays 1 9 3 5 ] (Ankara, 1 9 3 5 ) iinde.

4

Kanun hakkndaki grme iin bkz., "27 Mays 1 9 3 5 , Otuzbirinci lnikad,", Trkiye Byk Mile Midisi Zabt Ceridesi, Devre: 5, Cilt: 3, ss.302-304.

terin [Ekimi 1339 [1923] tarih ve 362 numaral, 19 Nisan 1341 [1925] tarih ve 628 numaral, 1 Nisan 1926 tarih ve 795 numaral kanunlarla, 2 Ikinciknun [Ocak] 1340 [1924] tarih ve 394 numaral Hafta Tatili Kanunu'nun birinci maddesinin son fkras kaldrlmtr."5 Oysa ki, Ittihad ve Terakki emiyeti'nin hayatta kalabilen kadrosunun Ankara stikll Mahkemesi tarafndan liberallikle sulanarak asld 1926 ylndan sonra bile 'Hrriyet Bayram' ayn cokuyla olmasa bile hl kutlana gelmekteydi. 1929 ylnda M illiyet gazetesi bayram hakknda unlar yazyordu: "23 Temmuz Bayram mnasebetiyle Ankara fevkalde bir surette donanmtr. Tenvir edilen binalar arasnda bilhassa Hukuk Mektebi, yeni Ziraat Bankas binas ok gze arpyordu. Hilliahmer tarafndan gece Marmara Park'nda verilen garden-parti ok muntazam olmu, Ankara'nn ileri gelen mahafiline mensup bir ok aileler itirak etmilerdir. ... Gazi Hazretleri de garden-partiye itirak etmiler ve elenceye eref vermilerdir. ... Sabaha kadar devam eden garden-partide atlan havai fienkleri ehrin her tarafndan grlmektedir. ehirde halk sokaklarda dolamaktadr. Elence mahalleri doludur."6 1930 ylndaki kutlamalar veren Akam gazetesi bir bakma gelecek gnlerin habercisiydi: "Yirmiiki sene evvel bugn merutiyet ilan edilmi ve hrriyet yoluna doru ilk adm atlmt. 10-23 Temmuz bir inklbn balangc olmakla beraber bu inklp tam deildir. Hakiki hrriyet ve inklp admlar ancak byk Gazi'nin rehberlii altnda atlmtr. Bununla beraber 10-23 Temmuz daima hatrda

5 Kanun No.2739, 2 7 Mays 1 9 3 5 tarihli "Ulusal Bayram ve Genel Tatiller Hakknda Kanun," Dstur, nc Tertip, Cilt 16, s . 1 1 7 1 . 6 "Son Haberler," 2 4 Temmuz 1 9 2 9 , aramba, Milliyet, s.l.

xiv

tutulacak bir tarihtir. Bugn bu mnasebetle resm daireler kapaldr ve her taraf bayraklarla donanmtr."7 Milliyet gazetesi 1932 ylnda 23 Temmuz'un yirmibeinci ylna girmesini cokuyla anyordu: "Bugn uzun seneler devam eden mukadder zdrap ve mcadelelere ramen, milletin kendisine selamet yolunu amaa muvaffak olduu gnn yldnmdr. 10-23 Temmuzun Trk tarihindeki yeri, milletin szn ilk defa ykselttii ve dinlettii gn olmasndadr. Hepimiz yirmibe sene evveli ve o gnk sevinci hatrlarz. u var ki, memleket bu yirmibe sene iinde baka hibir memleketin grp geirmedii en mthi badireleri, en kanl maceralar grd, geirdi. Emsalsiz canll ve kahramanl ile yaad en kara gnlerde bile midini kaybetmedi ve azmi onun asil varlnn ykselecei yolun bana getirdi. Her gn bizden ne kadar uzaklasa da, biz 10-23 Temmuz'un hamlesini daima tebcil edeceiz."8 24 Temmuz tarihli Milliyet ise bayramn nasl kutlandn anlatyordu: "Trkiye'de istibdada nihayet veren mill hareketin ilk adm fiilen atld gnn, 10-23 Temmuz gnnn, yirmibeinci yldnm dn istanbul'da ve memleketin her tarafnda tesit edilmitir. Bu mnasebetle, ehrin her taraf, binalar, vapurlar, tramvaylar, vesair nakil vastalar bayraklarla donatlm, gece resm binalarda tenvirat yaplmtr. Devair ve messesat resmiye ile mill bankalar ve messesat maliye de dn tatil yapmlardr."9 Cumhuriyet Halk Frkas'nn yar-resm yayn organ Cumhuriyet 1933 ylndaki 23 Temmuz Hrriyet Byram'n okurlarna yle duyuruyordu: "Bugn Hrriyet inklbnn yirmibeinci yldnm. Bir eyrek asr evvel hrriyetine

7 8 9

" 1 0 - 2 3 Temmuz," 2 4 Temmuz 1 9 3 0 , Perembe, Aksam, s . l . "10-23 Temmuz," 2 3 Temmuz 1932, Cumartesi, Milliyet, s . l . "Dnk Bayram," 2 4 Temmuz 1932, Pazar, Milliyet., s.6.

ve istiklline eeren {sic, erien] Trk milleti, Avrupa'da alan mnevverlerin ilhamile [sic], Saray ve saltanat istibdatna ilk darbeyi o gn vurmutur. O gn: 10 Temmuz [l]324-23 Temmuz 1908. O gn bugn, mill hakimiyet ve mill istikll, zaman zaman, ieriden ve dardan sinsi veya ak tehditlere, hcumlara urad. Fakat Gazi Mustafa Kemal haric dmanlara kar mill istiklli, dahil dmanlara kar da mill hrriyet ve hakimiyeti temin ederek milletin iradesini sarslmaz temeller zerine kurdu, inklbmza en geni hudutlar iinde yepyeni bir yol at. ... Milletin hrriyetine bipyan olmaktan baka hudut tanmayan Gazile [sic] birlikte, bugn 1908'de tohumu atlan bir inklb yetitirmek, bytmek, kocaman bir mar gibi ykselterek dallarnn glgesinde halka rahat ve huzur vermek, geni nefes aldrmak iin alyoruz. Siyasi rtmzn en byk hedeflerinden biri de budur." 10 1934 ylnda artk Hrriyet Bayram'njn kutlanmas haberi Milliyet gazetesinde eski gnlerdeki gibi cokuyla ve birinci sayfadan verilmiyordu: "Bugn 23 Temmuz mill bayramdr. Bu mnasebetle bugn resm daire ve messeseler kapal bulunacak, ehir donatlacak, kk mektepliler Himayeietfal rozeti datacaklardr."11 24 Temmuz tarihli Milliyet, bayramn artk heyecann yitirdiine kant oluturacak u gzlemi yapyordu: "Hava scak olduu iin halk tatilden istifade ederek sayfiye ve gezme yerlerine gitmitir."12 1935 ylnda 23 Temrruz artk 'Hrriyet Bayram' deildi. Artk yetiecek kuaklar o gnden sonra 23 Temmuz'u Trkiye'de kutlanlan bir gn olduunun farkna bile varmayacakt. Yar-resm Cumhuriyet gazetesi son frsat ka10 "23 Temmuz: Hrriyet Bayram.'' 2 3 Temmuz 1 9 3 3 , Pazar, Cumhuriyet, s. 1. I i "Mteferrik Haberler," 2 3 Temmuz 1934, Pazartesi, Milliyet, s..5, 12 "ehir Haberleri," 24 Temmuz 1934, Sal, Milliyet, s.3.

mayarak timsdh gzyalarn esirgemedi: "23 Temmuz, bu yla gelinceye kadar, ulusal bayram gnlerinden biri idi, fakat tatil ve bayram gnlerini tayin eden yeni kanunda, 23 Temmuz ulusal bayramlar arasndan karlmtr. Onun iin, bugn, her sene yaplmas mutad olan bayram treni ve kutlamas yaplmayacaktr. Bayram yaplmamakla beraber, 23 Temmuz ulusun saltanata kar ayakland, kuvvetini gsterdii ve hakkn kurtard bir gn olduu iin. Trkn hatrlanmaa deer tarih gnlerinden biridir."13 Bu kitabn ortaya kmasnda ok kimsenin emei geti. lk .srada letiim Yaymevi'nin Ankara temsilcisi Tanl Bora'n adn anmam gerekiyor. Beni profesyonel bir yaymc olarak srekli sktran, tand mhletleri anca'gerekli nlemleri alarak iin tavsamasna izin vermeyen ve zorunlu olarak tatsz olan bu ii hibir tatszla meydan vermeden gerekletiren oydu. Geen yaklak bir yllk sre bana salam bir dost kazandrd. Orta Dou Teknik niversitesi'ndeki lisans eitimim srasnda hocam olan Selim lkin bu almann bir bakma 'fikir babas' saylabilir. Kendisinin ve lhan Tekeli'nin modern Trkiye tarihi zerine yaptklar ortaklaa almalar benim iin eriilmesi zor, ama gerekli birer hedef olarak her zaman karmda durdu. Benim almalarma gsterdikleri ilgi ve srekli tevik en sonunda onlar bktrmadan sonuca ulat. Bylelikle, byk bir sorumluluktan kendimi kurtarm oluyorum. Yaptm iin hemen hemen her aamasnda benden eletirilerini esirgemediler. Eer bu eletirilerin bir ksmm dinlemediysem ve onlarn yorumlarna katlmadysam -yani, 'akl- selim'e uymadysam- bu benim dik ballmdan kaynaklanyor.

13 " 2 3 Temmuz," 23 Teuz 1935, Sal, Cumhuriyet,

s.l.

Bana bu almay ortaya karma azmini veren ve beni etkileyen iki isim daha vermem gerekirse, hi kukusuz bu iki isim University of Massachusetts at Boston profesrlerinden Feroz Ahmad ve Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi profesrlerinden Sina Akin olacak. Her ikisi de yaptm almaya destek vermekle beraber, sonularndan honut olmadlar. Eer Sina Akin, Feroz Ahmad'in Arlington'daki evinde bana yllar nce yar aka, yar ciddi, "u tezini bitir de bir grelim" demeseydi belki de bu ie azimle sarlmayacak ve bir 'olgu fetiisti' olmayacaktm. Her ikisini de anlattm hikayeye inndrabilmek uruna epeyce cefa ektim. Dolaysyla, onlarsz bu noktada olamazdm. Beni madd ve manev olarak destekleyen hocalarm arasnda Massachusetts Institute of Technology profesrlerinden Suznne Berger ve Philip S. Khoury ile Harvard University profesrlerinden David S. Landes'i anmadan geemeyeceim. Baa klmaz boyutlara ulaan tezi yazarken bana destek olmasalard belki de umutsuzlua kaplp yan yolda projeden vazgeerdim. 1908'den balayarak 1950 ylna kadar getirmek istediim hikayeyi Suzanne Berger arln kullanarak 1930 ylnda kestirmeseydi hl tez yazyor olabilirdim ! Ve eer, kelimenin gerek anlamyla bir bilim adam olan Fatma Mansur Coar ve Orta Dou Teknik niversitesi Ekonomi Blm retim yelerinden Huricihan Islamol-lnan beni zorlamasalard, bu tez Massachusetts Institute of Technology'nin tozlu raflarnda bitkisel hayata gemi olabilirdi. . Bu alma, 1990 ylnda Massachusetts Institute of Technology, Department of Political Science tarafndan kabul edilen doktora tezinin yaklak bete birinin geniletilmi ksmdr. Bu bete birlik blm ngilizceden eviren rencim Ayda Erbal ok titiz davranarak dzgn bir Trkeyle metni imdiki durumuna getirdi. Kendisinin profes-

yonel almas olmasayd okunabilir bir metni benim baslabilir bir duruma getirmem epeyce zamanm alabilirdi. Bu arada, zgn metinde yaplan deiiklik ve eklemeler iin neredeyse bir gnll ordusu oluturan rencilerim bana yardm etti. Mezun olan rencilerimden Ali Durhai ve Levent Tekinba 1908 ylnn Trke gazetelerini tarayarak seimler hakknda daha kapsaml bilgiler elde etmemi saladlar. Mezun olan baka bir rencim -Mesut SoydanBahaeddin akir'in Milliyet gazetesinde 1934 ylnda km olan anlarn toplad. Lisans rencilerim Albora Aydm ve Alev Patlak ile Yksek Lisans rencilerim Volkan Aytar, Seil Deren, zgr Gkmen ve Kemal tliki byk bir zveriyle Ankara'daki ktphanelerde olaan karlanmas gereken 'ikence'yi gze alarak eksik bilgileri tamamladlar. Yine Yksek Lisans rencim E Hasan Arol beni artarak, yalnzca bu blm deil, btn tezi batan sona dikkatle okudu ve benim iin son derece faydal saptamalarda bulundu. Fakat, bana yardm eden rencilerim arasnda Ayda Erbal ile birlikte en byk sorumluluu tayan Haluk . Karabatak oldu. Projenin balangcndan bitiine kadar benimle birlikte -ve kendi bana- gezmedii ktphane, okumad kitap, grmedii gazete ve dergi kalmad. Benim gzmden kaanlar hep onun dikkatli ve affetmez gzne takld, ileride meslektam olmasndan gurur duyacamdan hibir kukum yok.

Trk Tarihiliinde 1908 Devrimi zerine Birka S z

BRNC BLM

Bu kitapta 1908 Devrimi ve bu Devrim'e giden yolun hikyesi anlatlmaktadr. Modern Trkiye tarihinde 1908 yl ilk defa olarak merut monarinin kurulduu, hkmetin yalnzca halk tarafndan seilmi bir meclise kar sorumlu olduu ve, dolaysyla, mutlakiyeti monarinin ve mutlakiyeti monariye hizmet eden bir sivil ve asker brokrasinin gcnn siyasal sreten dlanmaya alld bir dnemin balang noktas olmas bakmndan son derece nemlidir. Belleimizi zorlarsak, Trkiye siyasal tarihinde 1908'den nce byle bir dnemin olmadn grrz. 1876'daki anayasal hareket yalnzca mutlakiyeti monariye eki-dzen veren bit hareketten baka bir ey deildi; nk, ama buyd ve daha fazlas istenmiyordu. 1876 ylnda Padiah tarafndan kabul edilen Kanun-u Esasi, Avrupa'nn en tutucu anayasalar rnek alnarak hazrlanmt ve hazrlanmdaki kurumlarn grleri dorultusunda, siyasal gc monari ile brokrasi arasnda paylatrmaktan . ibaretti.1 Meclis-i Mebusan'm rol olduka kstlyd ve hal1 Cokun ok, " 1 8 7 6 Anayasasnn Kaynaklar," ss.1-25; ve Tark Zafer Tuaya, " 1 8 7 6 Kanun- Esasisi ve Trkiye'de Anayasa Gelenei," ss. 27-29. Aynen \

km istemlerini bir nebze temsil etse bile, anayasal dzenleme iindeki yeri monari ve brokrasiden sonra gelmekteydi. Meclis'in feshi de Padiah'a tannm bir hak olduundan, almalar zerinde her zaman bir st makamn arl ve basks bulunmaktayd, Heyet-i Vkela -yani, Bakanlar Kurulu- Meclis-i Mebusan'a deil, dorudan doruya Padiah'a kar sorumluydu. Zaten, kabine yeleri atanrken, seim Meclis-i Mebusan'a deil, Padiah'a braklmt. ki meclisli bu anayasal dzende, tm yeleri Padiah tarafndan atanan bir Meclis-i yan -yani, Senato- bulunmaktayd ki, bu meclisin yetkileri seimle ibana gelen Meclis1 Mebusan'dan daha fazlayd. Kanun-u Esasi'yi yorumlamak da dahil olmak zere ynetim zerinde bask oluturabilecek bir ok yetki ile donatlmt.2 Amalan ve yaps itibaryla liberal demokratik olmak bir yana, liberal bile olmaktan ok uzak olan bu anayasal rejim yine de Sultan Abdlhamid ve brokrasisinin houna gitmemi olacak ki, Trkiye'nin olaanst bir durum iinde -yani, Ruslarla yaplmakta olan savala megul- olmas, kstl yetkilerini ama abasnda olan Meclis-i Mebusan' 'tatil' etmek iin yeterli neden olarak grlm ve Kanun-u EsaSi, 14 ubat 1878'de, tozunun silkelenerek tekrar yrrle konulmak zere 24 Temmuz 1908'e kadar gvenlik iinde korunaca bir rafa kaldrlmt. te, Trk siyasal hayatnda 1908'den nce yaanm olan tek deney buydu ve liberal bir devrim olmaktan ok uzakt.

bkz., Tark Zafer Tunaya, "Midhat Paa'nn Anayasa Tasars: Kanun- Cedid," ss.30-31. 1876'daki siyasal durum ve anayasal hareketle ilgili en nemli kaynaklardan biri udur: Robert Devereu*, The First Ottoman Constitutional od: A Study of the Midhat Constitution and 2 ParUament Peri-

Cokun ok, " 1 8 7 6 Anayasasnn Kaynaklan," ss.1-25; Blent Tanr, "Anayasal Gelimelere Toplu Bir Bak," ss.17-21; idem, "Birinci Merutiyet." Osmanh-Trk Anayasal Gelimeleri, 1 7 8 9 - 1 9 8 0 iinde, ss.101-138: ve Tark Zafer l'unaya, " 1 8 7 6 Kanun- Esasisi ve Trkiye'de Anayasa Gelenei," ss.29-34.

Mutlak padiah ile emrindeki brokrasi arasndaki ekime sonucu ortaya kmt ve 1878'den 1908'e kadar-her ne kadar Kanun-u Esasi rafa kaldrlm olsa d a - ayn kavga devam etmiti. Otuz yllk sre iinde deien ey brokrasinin greli arlnn azalarak bunu Sultan bdlhamid in emrindeki Yldz Saray ynetimine -Mabeyn'ekaptrm olmasyd. *Birinci Merutiyet' olarak adlandnlagelen ve kstl yet- kilerle de olsa halkn seimiyle oluan Meclis-i Mebusan, Saray ile brokrasi arasndaki g ekimesinde hereyini kaybeden taraf olmutu. Fakat, kamuoyunda, brokrasi ve Saray karsnda nc bir gcn de olabileceini, ksa bir sre iin de olsa, kantlamt. 1908 ylna yaklaldnda da kamuoyunun hatrlad ve istedii buydu: Halkn zgr iradesiyle oy verecei bir seim sonucu oluacak bir meclisin, milletin mukadderatna hakim olmas. 1908 ylna yaklaldnda artk halkn istedii, yetkileri kstl ve denetim altnda tutulan bir meclis ve Padiah'a baml bir hkmet deil, tam tersine, her trl yetkiyle donatlm ve Padiah'la brokrasinin stnde olan bir meclis tarafndan ynetilmekti. Bu nedenle, 1908 Temmuzunda balayan yeni dneme, sanki otuz yllk 'tatil'den sonra kalnd yerden tekrar balanyormu gibi, 'kinci Merutiyet' ad konularak Devrim'in kltlmesi son derece yanltr. Artk Trkiye otuz yl ncesinin Trkiyesi deildi. 1876'da 'tepeden' yaplan bir reform hareketi, 1908 ylma yaklaldnda geni halk kitlelerinin zlemlerine yant yermekten uzakt. zellikle, 1905'te kuzey komu Rusya'da ve 1906'da dou komu ran'da meydana gelen snrl devrimler ve bu devrimler sonucu oluan meclislerin Trkiye'deki kamuoyunu olduka etkilediini, Devrim'i gerekletirmek iin alanlarn halka dattklar yeralt bildirilerinden anlamaktayz. Dolaysyla, 1908'de istenen, artk brokrasinin

rolnn garanti altna alnd bir 1876 Kanun-u Esasisi deil, halkn gerek anlamda siyasal srece katlaca ve hkmetlerin yalnzca dorudan seimle ibana gelen Meclis-i Mebusan'a kar sorumlu olaca ve brokrasi ile Saray'n yetkilerinin snrlarnn izilecei yeni bir '1876 Kanuncu Esasisi' idi. 1908 Devrimi'ne kinci Merutiyet' adn koymak ve tarih kitaplarnda, sanki monarist dzen, tamamiyle yklaca ve ortadan kaldrlaca 1 Kasln 1922 tarihine kadar kesintisiz devam etmimi gibi bir tarih d anlatm srdrmek -her ne kadar siyasal amalara hizmet amacyla bir propaganda malzemesi olarak zamannda kullanlmsa dabugn bilimsel deil, ideolojik bir konumu belirlemektedir. Anayasa hukuku asndan, monarist rejim -yani, anciett regime- 1908 yl Temmuzunda 'tarih' oldu. Yerine kurulan rejim bir merut monari idi ve liberal demokratik bir ynetim geleneini yerletirme abasmdayd.3 Monaristlerin 1909 ve 1912 yllarndaki kar-devrim ve asker darbe abalar hep bu eski rejimi geri getirme isteinden kaynaklanmaktayd ve amalarna ancak Trkiye'nin sava kaybedip, Ittihad ve Terakki Cemiyeti'nin iktidardan dt 1918 yl sonunda eriebileceklerdi. , Trk tarih yazmndaki en ateli tartmalardan biri, Birinci Dnya Sava ncesi ve sonras olarak ayrlabilecek iki dnem arasnda srekliliin mi, yoksa kopukluun mu olduudur. Baskn sylemde bu dnemler 'Osmanl imparatorluu' ve 'Trkiye Cumhuriyeti' olarak kesin izgilerle ayrl-

i

liu konuda olduka derli-toplu bir anlatm iin bkz., Blent Tanr, "kinci Merutiyet," Omanlt-Trk Anayasal Gelimeleri, 1 7 8 9 - 1 9 8 0 iinde, ss.139Anahatlar, TrkiYklna Ka) 8 3 . Ayrca bkz., Recai G. Okandan, Amme Hukukumuzun

ye'nin Siyasi Gelismesi, Cilt 1: Osmanl Devletinin Kuruluundan

maktadr. Bu: almada, her ne kadar 1908 ylyla balayan dnem ile 1923 ylyla balayan dnem arasnda dorudan bir karlatrma yaplmasa da, arka planda her zaman varolan anlay bu iki dnem arasnda kopukluun olduudur; ancak, baskn tarih sylemininin iddia ettii anlamda deil. Baskn tarihilik anlayna Kemalist ideoloji egemendir. ster 'bilimsel,1 ister 'resm' olsun, Trk tarih yazm bu ideolojik ereve ile snrldr. Baz rnekleri ne kadar yaratc ve gz kamatrc olsa da, Trk toplumsal, siyasal ve ekonomik trih aratrmalar Kemalist ideoloji erevesinin dna kamamtr. Trih aratrmalarnn genel erevesini -yani, sorunsaln- oluturmas asndan, Kemalist ideoloji smsk yerinde durmaktadr. Ksacas, aratrmacnn yaklamndan bamsz olarak, yaplan hemen hemen tm almalar Kemalist ideolojinin kalplar tarafndan ekillendirilmektedir. in ilgin yan, bunun yalnzca 'Modernleme Kuram' ya da 'Bamllk Kuram' gibi ak-seik kuramlar bilinli Olarak kullananlar tarafndan deil, ayn zamanda belirgin ve 'tutarl' bir kuramsal erevesi olmayan kiiler tarafndan d^ ayn heyecanla ve sorgulanmadan kullanlmasdr. Sonuta, baz sorular akademik almalarn inceleme alanna bile girmemektedir; Bu almada, imdiye kadar sorulmam baz sorulara yant aranmaya allmtr. Baskn Trk tarih yazmnda vurgu her zaman Atatrk'n 1923 ylnda kurduu cumhuriyet rejimi ile izgisi belirlenmi bir kesin kopukluun olduu ynndedir. Ksaca anlatmak gerekirse, Trk tarihiliinin genel kabul grm ekline gre, 1923 ylnn nemi yalnzca siyasal deil, ayn zamanda ekonomik ve toplumsaldr da. Siyasal anlamda vurgulanan, yeni rejimle beraber kkten bir deiikliin meydana geldiidir. Yeni rejimin eskisinden r-

gtlenme ve yap asndan temelden farkl olduu sylenmektedir. Buradaki esas vurgu, monarinin -saltanatmkaldrlm olmasdr. Ekonomik alanda ise, vurgu, yabanc mdahalenin ortadan kaldrlmas ve 'bamsz' gelimenin gereklemesi ynndedir. Baskm olan bu Trk tarih syleminde, 1908 yl nemli bir dnm noktas olmaktan ok uzaktr. Hi de nemsenmeyen bu tarih, bir devrim olarak nitelendirilmez. Ve, doal olarak, ortaya kan olay '1908 Devrimi' olarak anlmaz da, kinci Merutiyet'in lm' olarak adlandrlr. 1908'den sonra siyasal ve ekonomik yapda - v e toplumsal yapda- gerekleen deiiklikler kmsenirken, bu dnemde brokrasinin modernlemesi -hem asker, hem de sivil, ama, zellikle, asker brokrasinin yenilemesi- gklere karlr. Allagelmi tarihilikte 1908 Devrimi, bir bakma, 'modernleme' ya da 'batllama' yolunda yalnzca clz bir balang olarak grlr. . ' ddiaya gre, gerek deiiklik 1923 ylnda 'Kemalist < Devrim' ile geldi. Yanllkla 'devrim' olarak nitelenen 'Cumhuriyet'in iln' ile beraber Trkiye'nin nnde alan yeni dnemde Kemalist reformlarn lkeyi modernletirdii ve yepyeni -modern ve batl- bir Trk devleti ve toplumu yaratt sylenmektedir; sanki, daha nce batl bir toplum yaratlmam ve/veya buna teebbs edilmemi gibi. Kemalizmin ideolojik damgas o derece belirgindir ki, tarihiler 1908 deil de, 1923 ylm ada Trkiye'nin siyasal ve ekonomik tarihine balang olarak kabul ederler. Eer gemile bir karlatrma yaplrsa -ki bu pek allm deildir- bu yalnzca 1908-ncesi Ondokuzuncu Yzyl monarist/mutlakiyeti dzenle 1923-sonras Kemalist cumhuriyet dzeni arasnda yaplmaktadr. ounlukla, 1908 ile 1923 yllar arasndaki dnem inceleme kapsam dnda braklmaktadr. Bir bakma, ada Trkiye'nin ta-

rihi 1923 yl ile birlikte balatlmaktadr. Basmakalp tarihilikte, yaanmam saylan Yirminci Yzyl'm ilk onyllar tamamiyle ihml edilmitir. Yirminci Yzyl'm ilk yirmi yln grmezden gelen yerleik tarih anlay, ada Trkiye'nin 1920'li yllardan balayarak oluturulduu efsanesini bugne kadar tekrarlayagelmitir. deolojik koullanmann yansra, cehaletin de verdii katkyla yzyllarca sregiden mutlakiyeti Osmanl mparatorluu'nun sonunun niha olarak Birinci Dnya Sava ertesinde geldii sanlmaktadr. Bylece de, Birinci Dnya Sava'mn Trkiye asndan, tilf Devletleri ve onlarn mttefiki Yunanistan tarafndan igal edilmesi nedeniyle ortaya kan zel artlar sonucu, 1918'de deil de 1922. yl sonunda bitmesi, Trkiye tarihinin dnemletirilmesinde ilevsel bir dnm noktas olmaktadr. Trkiye tarihinde 'normal' bir dnm noktas plan 1923 yl, bylece hem sreklilik hem de kopukluk tezlerini savunanlarca kolaylkla kabul gren bir tarih olmaktadr. Sreklilik tezini savunanlar, sava ncesi ve sonras dnem arasnda modernlemeci eilimi olduu iddia edilen brokrasi gibi baz nemli kurumlarn 1840'lrdaki Tanzimat dneminden beri srekliliini koruduunu iddia etmektedir. Kopukluk tezini savunanlar ise sava-ncesi varolan Ondokuzuncu Yzyl geleneksel ve monarist yapsyla 1923'ten sonra kurulan modern ve cumhuriyeti yap arasndaki gzlemlendii iddia edilen 'kkten' fakllklar gzler nne sermektedir. Her ne kadar elikili gibi gzkse de, 1923 yln 'eski' ile 'yeni' arasndaki temel ayrma noktas olarak kabul etmek, yalnzca kopukluk tezini savunanlarca deil, ayn zamanda sreklilik tezini savunanlarca da vurgulanan bir konudur. Burada Kemalist ideolojinin Trk tarihilii zerindeki baskn etkisini grmekteyiz. Trk tarihinin yerleik

yorumlarna katlmayan ve bunlar 'eletiren' aratrmaclarn bile Kemalist ideolojinin kalplarndan kurtulamadklarn ve bu kalplarn dna kamadklarn gzlemlemekteyiz.4 Kemalist ideolojinin 1923 ncesi Trkiye'yi tasviri olduka olumsuzdur. Bu ideolojide, Birinci Dnya Sava ncesinde Trkiye'de 'rm' ve 'aalk' bir monarist ynetimin olduu ve toplumdaki tm ktlklerden bu ynetimin sorumlu tutulmas gerektii gr egemendir. Kemalist ideolojiye gre, bu monarist hkmet, en byk hatasn Trkiye'yi savaa sokmakla yapmtr. Burada, eletiri, aralarnda hibir ayrm yaplmakszn, yalnzca 1918 sonrasnda itilf Devletleri ile ibirlii yapan Padiah'a deil, ayn zamanda 1918 ylma kadar ibanda kalan Ittihad ve Terakki Cemiyeti destekli liberal ve sivil hkmete de yneltilmektedir.5 Dorudan ya da dolayl olarak, sivil hkmetler ve liberalizm ilkeleri Trkiye'nin Sava'ta bana gelen bellarn tek sorumlusuymu gibi gsterilmektedir. Birinci Dnya Sava ve bunu takip eden 'bamszlk mcadelesi' yle bir dille anlatlmaktadr ki, dmanlarla ibirlii ve ihanet iinde olanlarn kol gezdii bir ortamda, yalnzca asker brokrasi, tek bana toplumun

A

Burada rnek olarak u akta eletirel almalar saylabilir: alar Keydcr, State and Class iriTurkey: A Sldy in Ccpifalist DevelopmcU; Korkut Boraav, ; 100 Soruda Trkiye iktisat Tarihi, 1908-1985; Mete Tuay, Trkiye yeti'nde lefe-Pctrti Ynetiminin Kurulmas, 1923-1931; key in Crisis: From State Capitalism to Neo-Colonialism. Ctmltri-' ve Bereli Bcrhcroglu, Tur-

5

1 9 2 6 ylnda Ankara stikll Malkemesi'de Atatrk'e suikast iddiasyla yaplanan Ittihad v Terakki Cemiyetinin hayattaki yeleri aslnda 1 9 1 8 yl ncesi, iktidarda olduklar zaman, uyguladklar politikalar iedeniylc sulanmaktaydlar. Suiamala, uyguladklar liberal siyasal ve ekonomik politikalar ile Trkiye'yi Birinci Dnya Savas na sokmalar zerinde odaklamt (Bkz., Erik J. Zrcher, The (/monist Facfo": The Role of tle Commiloc o) Union -

vc Myron

The Dynamics

27 Dou Ergil, f rom Empire to Dependence: T h e Evolution of Tu'kish Undc):development; Dou Ergil ve R o b e n l. Rhodes, "Westen Capitalism ancl the . DisirUegration of the Ottoman Empire; The lmpact of the World Capitalist System on Ottoman Society," s s . 4 1 - 6 0 ; Huri slamoglu ve Calar Keyder, "Ageda for Ottoman History," ss.31-55; Hakk Keskin, Die Trkei: maniseheti Reich zum Nationalstaat: Azgelimilik Werdegang ve Trkiye; tiner Unterentv/icklung; Keyder, Empeyalizm, Vom Osalar

Imanuel Wallcrstein, "The

Ottoman Empire and the Capitalist World-Economy: Some Qestions for Research," ss.389-398; ve Immanuel Wailerstein, Hale Decleli ve Reat Kasaba, "Osmanl Imparatorluu'nun Dnya Ekonomisi ile Btnleme S r c a , " ss.41-54':

rnekleri Berch Berberoglu, Stephanos Gerasimos, smail Cem [peki], Doan Avcolu, Tevfik avdar, zgr zlem ve ievket Pamuk'un almalarnda grlebilir.28 Her iki kuramsal yaklam da Trkiye'de varolan ekonomik ve siyasal sisteme iten gelen direnii tamamiyle yadsmaktadr. Bunun nedenini, Trkiye'yi aklamakta kullanlan her iki kuramn da iteki atmaya kuramsal dzlemde yer vermemi olmasnda arayabiliriz. Modernleme Kuram zaten bandan beri ilevselcilik ya da yapsal-ilevselcilikten gelen bir ekillenmeyle atmayla ilgilenmez. Bu kuramsal yaklam, daha batan, atmann, bir toplumun aklanmasnda yeri olmadn savunur. 'Genel muvafakat,', ya da uyuma, kavram zerine kurulu bir kuramda, gerek tarihteki atmalarn gzard edilmesi i tutarllk asndan gereklidir. Bu durumda, Modernleme Kuram'ndan, Trkiye'nin Ondokuzuncu Yzyl sonu ve Yirminci Yzyl ba siyasal ve ekonomik tarihini incelerken, atma boyutunu n plana karmasn beklemek yle dursun, bundan bahis bile edebileceini beklemek saflk olurdu. Bu kuram, erevesinde, Trk toplumunda, 1908 Devrimi gibi atmann son derece cidd boyutlara vard bir dnemin anlatlmasndan zellikle kanlmas - h e r ne kadar tarihsel gereklie uygun dmese de^- normal grlmelidir. Modernleme Kuram'nda zellikle zmleme d braklan

2 8 Doan Avcolu, Trkiye'nin Dzai: key in Crisis: from State Capitalism

Dn-Bin-Yarh; to Neo-Colonialism;

Berch Berberoglu, "Staidem, "Turkey: The CriYar-Smrge Trkiikti-

te Capitalism and National ndustrialization in Turkey," ss.97-121; i dem, Trsis of the Neo-olonial System"; Tevfik avdar, Osmanllarn [peki], Trkiye'de ye'de Kapitalizmin Trade, lnvestment talizmi, 1820-1913;

Olusu; Stephanos Gerasimos, Azgelimilik Srecinde Trkiye; smail C e m Geri Kalmln Tarihi; zgr zlem, 100 Soruda Gelimesi; evket Pamuk, 100 Soruda Osmanl-Trkiye Capitalism,

sad Tarihi; idem, The Otfoma Empire and European

.1820-1913: Ba-

and Production (Trkesi, Osmanl Ekonomisi ve ayn kitabn ikinci basks: Osmanl 1820-1913}.

ve Dttya Kapi-

Ekonomisinde

mllk ve Siiyme,

bir baka konunun da 'snf atmas' olduunu bilirsek, bu kuramn gereklerine harfiyen bal 'tarihsel' zmlemelerde, Trk tarihindeki snf atmalarndan bahsedilmesini beklemek hakszlk olur. Bamllk Kuram'nda bu eksikliin giderilebildii dnlr; zellikle de, bu kurartun ok youn bir ekilde Marxist kuramdan etkilendiini hatrlarsak. Fakat, Ba mhlk Kuram tm dikkatini merkezdeki lkelerle dnya ekonomisinin evresinde yer alan lkeler arasndaki atmaya odaklamtr. Bunu yaparken de, evre lkeler iindeki atmalar tamamen gzard etmitir. Son derece basite indirgenen bir zmlemeyle, tm dikkatler evre lkelerinin emperyalist lkelerin nfuzuna kar koyma abalar zerine younlamaktadr. Bu kavgada, azgelimi evre lkelerinin ayn zamanda, lke iinde ^tarihsel gereklik asndan her ne kadar pek bir anlam ifade etmese de- 'comprador bourgeoisie' olarak tanmlanan bir snfa kar da sava vermeleri gerei zerinde durulmaktadr. Fakat, kuramsal zmlemede toplumsal oluumun ayrlmaz bir paras olmas gereken 'comprador bourgeoisie', nedense bir toplumsal smf olarak, aklamann bir parasn oluturmamakta ve sanki kkleri tamamiyle darda olan bir grupmu gibi deerlendirilmektedir. Ksacas, bu grubun, 'emperyalistlerin ua' olarak tanmlanmas dnda, lke iindeki snf atmasnda zerlerine yklenen bir ilev yoktur. lke iindeki snf atmasna deinilmemesi, azgelimi lkelerin tarihsel gerekliklerini irdelerken, doal olarak eksik ve hatal anlatmlara yol amaktadr.29 Modernleme Kurany'nn olduu gibi, Bamllk Kura2 9 Bamllk Kuram'ndaki 'comprador bourgeoisie' kavramnn eletirisi iin Developbkz., Fernando Henrfcpe Cardoso ve Enzo Faletto, Dependency and ce.in the Study of Utclerdevelopment," ss.118-123.

ment iti Latin America; ve elso Furtado, "The Concept of Extcrn ; al Depende-

m'mn da kapsaml eletirileri yaplmtr.30 Bu yzden, burada, tpk Modernleme Kuramndan bahsederken yapld gibi, bu kuram deerlendirilirken de ayrntl bir eletiri yapmaya gerek yok. Bu kuramn ideolojik adan ne kadar milliyeti bir konumu sergilediini, Bili Warren, Imperialsm: Pioneer of Capitalism adl almasnda kukuya yer brakmayacak ekilde gsterdi. 31 Tamamiyle d baskya odaklanan ve dier tm basklar gzard eden bir zmleme, evredeki toplumsal oluum iinde meydana gelen hereyi darnn basksna balayarak bir bakma hogrr. Bir baka dzlemde, Robert Brenner'in New Left Revievv dergisinde eletirdii gibi, Bamllk Kuram 'Neo-Smithian' olarak adlandrlabilecek bir 'Marxism' rnei oluturur. Burada, snf sava ya da snf atmas, yerini, tamamiyle snf zmlemesini yadsyan bir mekanik ekonomik rasyonellie terkeder.32 Trk tarihinin zmlemesine imdiye kadar ' yansd kadaryla, Bamllk Kuram, ekonomik ve siyasal dzlemde, deiik snflar, ya da bir snfla devlet arasndaki atmay btnyle yadsmtr.3330 Bu konuda rnek olarak u almalara baklabilir: Frank Bonilla ve Robert. Girlitg (Der.), StructUres of Dcpencecy; Robert Brenner, "The Origins of Ca-' pitalist Development: A Gritlqe of Neo-Smithian Maraisn," ss.2.5-92; idem, "Workl System Theory and the TranSition to Capitalism: Historial and Theoretical l'erspectives"; Anthony Brcwer, Mancist. Theories of lmperialism: A Critical Survey; Fernando Henriq,ue Cardosp, "lmperialism and Depedency in Latin America," ss.7-16; idem. "The Consumption of Depedency Theory in the United States," ss.7-24; Martin Carnoy, The State and Political Theory, Rihard R. Fagen, "Studying Latin American Plitics: Some mplicatios of a Dependencia Approach," ss,3-26; Tulio Halperm-Dnghi, "'Dependency Theory" and Latin American HistOripgraphy," ss.113-130; Malori J . Potpermayer. ve Willia C. Smith, "The State in Dependent Societics: Preliminary Notes," ss,102-128; ve Theda Skocpol, "Wallersteinfe World Capitalist System: A Tleoretial and Historial, Critiquc," ss.1075-1090. 31 Bili Warren, fmpcriatsm; Pioneer o/Capitailm. 32 Robert Brcnner, "The Origins of Capitalist Development: A Critique ol NeoSmithian Mandsm," ss.25-92, 33 rnein bkz., Haldun Glalp, Gelime Stratejileri ve Gelime ideolojileri

1908 Devrimi konuurla dnersek, hem Modernleme, hem de Bamllk Kuram temsilcilerinin olay devrim olarak nitelemek istemediklerini grmekteyiz. Belki kk, ama bal olduklar kuramlarn konumlarn hibir kukuya yer brakmayacak ekilde belirlemeleri asridan, nemli rnekler olmalar dolaysyla 9-11 Nisan 1976'da Kanun-u Esasi'riin Yznc- Yl Sempozyumu srasnda Modernleme kuramyla alan aratrmaclarn u iddialar anlmaya deer. Olay Modernleme Kuram erevesinde aklamaya alan Emre Kongar, Tank Zafer Tunaya'mn ikinci Merutiyetin siyasal hayatmzdaki yeri zerine yapt konumadan sonra, fikrini yle zetliyor. "Ben diyorum ki, bu hareketler Osmanl-Trk. toplum izgisi ierisindeki snfsal deimelerin, yani yeni bir snfn ortaya knn sonulan deildir. Ynetici sekinlerin kendi ilerindeki kavgadr. Ama mparatorluu kurtarmaktr. Grnen ama tabii, bu arada nemli lde de post kavgas. Dolaysiyle hrriyet, brokratlarn, ynetici sekin snfn en nemli esini oluturan padiahn yetkilerini snrlama savadr. Hrriyet byle alglanmtr. Yeni bir snf kmyor ki -burjuvazi veya ii- hrriyet onun hrriyeti olsun ve ttihat iktidar ele aldktan sonra onunla btnlesin ve hrriyeti yaysn. Yok ki yle bir taban. Kendisi iin istiyor, r alyor ve ok da gzel kullanyor. Meclislerin kap gibi sk sk alp kapanmasnn sebebi de bu. Abdlhamit'in kafas kzyor, "Kapattm," diyor; ttihatlarn kafas kzyor, "Kapattm," diyor, iki telgraf geliyor, Abdlhamit meclisi ayor, yani ok gayri cidd bir biimde.-'34 Trkiye tarihini Bamllk Kuram erevesinde yorumlamaya alan alar Keyder, aslnda hi de Modernleme Kurarri'mn sylediklerinden farkl olrnayan bir biimde,

3 4 Trk Parlamentoculuumn 30

lk Yzyl, 1876-1976,

s.130.

-

1908 Devrimi'ti gerekletirenleri 'toplumu yukardan deitirme' yanls 'modernletirici sekinler' olarak ele almakta ve sorunsal 'devleti kurtarmak' - y a da baka bir deyile, devlet aygtn modernletirmek/batllatrmak- olarak tanmlamaktadr.35 ttihadclarn nasl bir sre sonucu iktidara geldiklerini aklamaktan zellikle kaman keyder, basmakalp anlatmlara dayanarak hi de zgn olmayan u 'zmleme'yi yapmaktadr: "ittihat ve Terakki nderleri brokrat olmalarna ve eitimli ve aydm bir kadroyu temsil etmelerine karn, birdenbire ele geirdikleri iktidar iin hazr deillerdi. Uygulayacaklar zel bir program olmad gibi mterilerinin hangi toplumsal gruptan olaca da henz kesinlememiti. B nedenle, olaylar karsnda epeyce hzl bir deime ve evrim gsterdiler. ktidara geldiklerinde esas abalar devlet otoritesini glendirmeye ynelmiti. Bu kayg, uyguladklar politikalarn balca kaynan oluturdu. Fakat bu politikalarn formlasyonunu ideolojik bir'tutarllk deil, srarla zerinde durulan hedef biimlendiriyordu. Bu devleti kurtarma hedefini destekleyecek ideoloji ise mparatorluun iinde bulunduu madd artlarn etkileiminden do-1 duundan, nemli bir lde tesadfiydi. Nitekim 'devleti kurtarma' fikri 1908 ile 198 arasnda eitli birletirici ideolojilerin ardna gizlenmiti:"36 Bamllk Kuram erevesinde Ittihad ve Terakki dnemini inceleyen Dou Ergil de alar Keyder'in zmlemesini ondan on yl kadar nce, neredeyse ayn terimlerle, yapm ve ayn sonulara varmt: "lk bata, Gen Trklerin, devletin temel yapsn dei-, tirme gibi bir'niyetleri yoktu. Onlar yalnzca, lkenin mutlak bir padiahn kiisel keyfi yerine yetenekli hkmetler.3 5 alar Keyder. Trkiye'de Devlet ve Snflar, ss.108-109.

36 Calar Keyder, Trkiye'de Devlet ve Snjlar, s.85.

tarafndan ynetilmesini garanti altna alacak bir anayasann yrrle konmasn istiyorlard." "Hareketleri, mill bir ekonomi gelitirecek ve sonradan birleecekleri mill bir burjuva snf yaratacak radikal bir program ancak devlet gc kllanarak uygulayabileceklerini anladklarnda, bir sekin devrimi {tepeden devrim] haline geldi.", 'Felsefeleri 'tepeden reform' idi. Siyasal programlan ekinciydi ve geri kalm bir mparatorluun moderhletirilmesini c bir kadronun ya da bir (orta) snfn gerekletirebileceini dnyorlard."37 Ne Emre Kongar ne de alar Keyder ve Dou Ergil tarihi olmadklar iin Ittihad ve Terakki Cemiyeti yelerinin hangi snftan geldiklerim, hangi ama iin altklarn, devleti ykmak iin nasl propaganda yaptklarn -ve en nemlisi, brokrat olmadklarn- bilmeyebilir ve kullandklar genel kaynaklar bunlardan bahsetmeyebilir. Bu nedenle de, Kongar'n, Keyder'in ve Ergirin 'zmlemeleri' eksik bilgilere dayanan gzden kam birer hata olarak kabul edilebilir. Ancak, bu dnemin daha etrafl tarihini bilmesi beklenen aratrmaclar da bazen 1908 Devrimi'nin nitelii zerine ok sradan hkmler vermekten kendilerini alkoyamyor^ lar. rnein Trkiye'deki siyasal partiler zerine imdiye kadarki en kapsaml almay, yapan Tark Zafer Tunaya, "1906'da balayan ve 1908'de patlak veren harekettin], Rumeli'deki kinci ve nc Ordular subaylarn tn] ve onlara katlm olan sivil memurlarn rn' olduunu syleyebilmektedir. Dahas, Tunya'ya gre, "'Kltr zayf, kini ok' [Ittihad ve Terakki kua] Abdlhamit rejimini ykmtr. Yktnn yerine ne koyacan bilemeyen, burile yarn arasndaki oktan aalam insanlar, gelecei yaratma37 Dogu Ergil, "A Reassessment: The Young Turks, heir Politics and Anli-Colonial Struggle," s s . 3 4 , 3 6 ye 4 8 .

programna. sahip deillerdi. Bu bilgisizlie, devleti ve toplumu da balayan basklar da eklenince, deiiklik, bir zlem olmaktan teye gidememi ve dzen, pek az rtula ayn kalmtr." 38 Ittihad ye Terakki Cemiyeti'nin 1908 ncesi yurtd rgtlenmesini en ince ayrntsna kadar inceleyen M. kr Hanlu da son derece ilgin bir ekilde, "Gen Trkler'in tek ortak noktas Abdlhamid'i devirmekti. Bu ama gerekletikten sonra rie yaplacana dair hibir kapsaml programlar yoktu" diyebilmektedir.39 Belki bu rnekler oaltlabilir. Burada vurgulamak istediim nokta, yalnzca amatr tarihilerin deil, akademik tarihilerin de 1908 ncesi ve sonras Trk toplumunu ve Ittihad ve Terakki emiyeti'ni incelerken, baskn ideolojiden ne derili etkilenmi olduklarn gstermek. imdi, daha fazla sz uzatmadan, 1908 Devrimi'nin nasl gerekletiinin hikyesini anlatmaya balayabiliriz. Devrimi, Donald Quataert'in iki ksa makalesinde bahsettii ekilde basit bir ekonomik bunalm ve arkasndan gelen olaylar dizini olarak grmek ok kolaya kaan, bir yol olduu iin, ayn zamanda indirgemeci olan bu yaklam benimsememe -her ne kadar Trk tarihi aratrmalarna yeni bir bak as getiriyor gibi gzkse d e - olanak yok. 4 0 1908 Devrimi tek. bir nedene balanamayacak kadar karmak bir olay. Bu hikye bizi, Devrimle dorudan balants olan vergi ayaklanmalarnn balad 1906 ylndan 1908 yl Aralk ayna -yani, Meclis-i Mebusan'm ald tarihe-

3 8 Tark Zafer Tuaya, "kinci Merutiyet'in Siyasa! Hayatmzdaki Yeri," s.85 vc88. '

3 9 M. kr Haniolu, "Genesis of the Young Turk Revolution of 1 9 0 8 , " s.300. 4 0 Donald Quataert, "The 1 9 0 8 Young Turk Revolution: Old and New Apprmches," ss.22-29; ve idem, "The Etonomic Climate of the 'Young Turk- Revolution' fa 1 9 0 8 , " SS.D147-D1161.

kadar getirecek. Bu da, Ittihad ve Terakki Gemiyeti'nin son : derece kapsaml olarak 1909 ylndan balayarak siyasette, ekonomide ve toplumsal hayatta gerekletirecei dzenlemeleri ve deiiklikleri iermfeyecei anlamna geliyor. Dev-; rim'in gereklemesiyle herey dzene girmiyor. Dolaysyla, 1908'den I918'e kadar -ve daha sonra- yeni rejimle eskisi arasndaki mcadelenin hikyesi sonraki almalarn konusunu tekil edeceinden, u anda bunlardan da sz edilmeyecek. Tarihsel bir perspektiften bakldnda ok ksa, ama iinde yaayanlara ok uzun gelen, bu-iki yln olaylarna artk bakabiliriz.

1906-1907 Vergi Ayaklanmalar: 1908 Devrimi'ne Giri

KNC BLM

zerinden neredeyse doksan yl gemi olmasna Namen, 1908 Devrimi hl bir esrar perdesi arkasndadr. zellikle, Trkiye'de gl ojan yaygn bir gre gre 1908 Devrimi, Osmanl mparatorluu'nu tmyle kten umutsuzca kurtarmaya ynelik yeniletirme eylemleri zincirinde en son halkay oluturan brokratik bir reform hareketinden baka birey deildir. Gerek Modernleme gerekse Bamllk kuramlarn savunuyor olsunlar, gerek tarihte devamllk gerekse kesinti savlarna inanyor olsunlar, Trk tarihileri hi istisnasz, reform savna sarlmakta ve 1908'le birlikte gerekleen olaylar zincirini 'Merutiyetin lan' ya da .'anayasal rejimin kuruluu' olarak adlandrmaktadrlar. B dnemdeki olaylar, beraberlerinde yle derin toplumsal, siyasal ve ekonomik deiimler getirmitir ki, olay, kelimenin tam anlamyla'devrim' olarak nitelendirmek ve 1908'in hemen ncesiyle sonrasn anlatr ve yorumlarken konuya bu adan yaklamak en dorusu olacaktr. Trkiye'de yerlemi geleneksel tarih anlatm erevesinde 1908 olaylar yukardan aa gerekletirilen brok-

ratik bir reform hareketi olarak grldnden, 'merutiyetin iln' ya da 'anayasal rejimin kuruluu'nun, hem devletin hassas durumunun hem de modernlemenin kanlmazlnn farknda olan bir sivil ve asker brokrasi tarafndan bilinli olarak yrtlm bir plann sonucu olduu fazla sorgulanmadan kabul edilmektedir. stelik, daha da ileri gidilerek, olayn, devletin karlarna zarar veren bir ynetimi devirmek iin gizlilik iinde alan ordu yesi 'ilgili' subaylar tarafndan gerekletirilmi olduu da varsaylmaktadr. Yerleik Trk tarih syleminde 1908 Devrimi'ni 'devleti i dmanlardan ve onlarn dardaki mttefiklerinden kurtarmak' hedefine ynelik ve brokrasi iinden gelen bir eylem olarak tanmlamak olduka yaygn bir alkanlktr. Bu sylemle varsaylan, gidiin kt olduunu gren asker - v e sivil- brokratlarn devleti kurtarma amacyla hareket ettii ve amalarnn batmakta olduu sylenen bu devleti yok olmaktan kurtarmaktan baka birey olmaddr. Bylelikle, 1908'de asker-ve sivil-modernleme yanls brokratlarn rgtleyip uygulamaya koyduu hareketin, 'geleneksel' ve 'ad kalm' bir Saray brokrasisi tarafndan ayakta tutulan, zayflam ve khnemi bir hkmetin kmesine neden olduu, onun yerine ada bir Trkiye grnmn benimsemi 'aydnlanm' bir rejim getirdii ne srlmektedir. Bylesi bir grte, deiimin, hibir halk destei olmakszn gerekletii sonucu da ortaya kmaktadr. Brokratik yozlamann ve Sultan Abdlhamid'in gizli polisinin aydnlar zerinde kurmu olduu amansz denetimin neden olduu genel huzursuzluun betimlenmesi dnda, gerek anlamda kapsaml devrimci etkililiklere yol am olabilecek nedenler hakkmda hibir belirti sunu mama ktadr. stelik bu gr, 198 ncesi iki yllk devrede meydana gelen yaygn, kitlesel huzursuzluklar ile mtlkiyeti reji-

min k arasndaki balanty, artc bir biimde grmezden gelmektedir. Devrim ncesi Trkiye'deki kitlesel huzursuzluklarn tarihi hl yazlmay beklemektedir. Tplmsa, siyasal ve ekonomik huzursuzluun tarihine kar ilgisizlikle balantl olarak, devrim ncesinde olduka tehlikeli bir boyuta ulaan ttihad ve Terakki Cemiyeti'nin rejim aleyhtar kkrtma hareketleri hakknda hibir zmleme yaplmam olmas da ilgintir. Tm bunlarn sonucu olarak, devrim ncesi dnemde Ittihad ve Terakki Cemiyeti'nin zmlemesi yaplrken, allagelmi -sorgulanmayan- tarih stratejilerinden birisi kullanlr: Ya Ittihad ve Terakki Cemiyeti'nin nemi btnyle inkr edilir ya da Ittihad ve Terakki Cemiyeti yeleri siyasi sahnenin dnda tutularak ey lemlerdeki rolleri azmsanr. Ittihad ve Terakki Cemiyeti yelerinin eylemlerdeki rollerinin azmsanmasnda bu yelerin bir ksmnn Trkiye dnda bulunmalar ve devrimci propaganday yurt dndan ynetmi olmalarnn pay byktr. Ittihad ve Terakki Cemiyeti yeleri, Trkiye inde ya da dnda eylemlerini srdrm olsalar da geleneksel tarih yazm tarafndan, zne deil de, aksesuar gibi betimlenmekte, yasad etkinliklerde bulunan 'modernlemeci' subaylarn emri altndaymlar gibi gsterilmektedir. Oysa durum tam tersidir. 1904 Baharna gelindiinde, vergi yk,, krsal kesimde kyller, kasabalarda zanaatkarlar ve esnaf, ehirlerde ise tccarlar iin dayanlmaz bir hal alm bulunuyordu. Buna bir de vergi toplamakla ykml mltezimlerin keyf agzllkleri eklenince durum vergi mkellefleri asndan iyiden iyiye zorlayordu.1 Bu dnemde, bir eit gelir ver1 zellikle Anadolu'nun dousunda yaayan halktn mltezimlerden ektikleri konusunda etrafl bir rapor iin bkz., N o . 1 3 6 , Konsolos Tbomas H. Norton'dan Dileri Bakan Yardmcs Francis B. Loomis'e, Harput, 13 Ekim 1904, T-579, Despatchcs fivm United States Consuh in liarput, 1895-1906, Mik-

37

gisi olan -temett'nn, rnein zmir'de toplanmas bir takm sorunlar dourmu, verginin toplanmas sresiz askya alnmt.2 Benzer olaylar -bu kez tepki adann yerel "Yunan halkndan gelse de- 1905 ylnn ubatnda Midilli'de de grld.3 Hayvanat- Ehliye Rsumu'nun kaldrlmas isteiyle -baka birok yere ek olarak- 25 Mart 1905'de Ikodra'dan, 13 Nisan 1905'de Basra'dan ve 28 Haziran 1905'de Trablusgarb'den stanbul'a telgraflar gelmiti. ahsi Vergi'nin kaldrlmas isteiyle de -rnein, 14 Ocak 1906'da Kastamonu'dan ve 13 Eyll 1906'da Necid'den- Bab- li'ye telgraflar ekilmiti.4 Hem toprak aalarna hem de mltezimlere ar bir biimde borlanm olan kyl tam anlamyla dar boazdayd. Dou vilyetlerindeki durum ylesi bir yoksulluk ve sefillie nede,n olmutu ki, ok sayda kyl, ehir ve kasaballarn yardmyla geinebilmek midiyle kylerini terk etmeye balamt.5 Gelecek hasatta evinde kalp kalmayaca bile belli olmayan kyl topram ekip ekmeme konusunda

rofiln 1, Cilt 1 ( 2 7 Eyll 1 8 9 5 - 4 Ocak 1 9 0 5 ) iinde. Raporun devam iin bkz., No.154, Thomas H. Norton'dan Dileri Bakan Yardmcs Francis B. Lmis'e, Harput, 2 3 Mays 1905, T-579, Despatches from United States Consuls in Harput, 1895-1906, iinde. 2 ' / Mikrofilm 1, Cilt 2 ( 5 Ocak 1 9 0 5 - 2 Austos 1 9 0 6 ) ' Cotrespondence Respecting Asiatic Turkey, 1905, Erzu-

KO. 4 2 4 / 2 0 8 , Bakonsolos Cumberbatch'den Sr Nicholas O'Coor'a, zmir, 2 6 Mart 1 9 0 5 , Further N o . 8 6 6 4 , s.40 iinde; ve Muammer Demirel, kinci Merutiyet ncesi rum'da Halk Hareketleri, s.10.

3

EO. 4 2 4 / 2 0 8 , Bakonsolos Cumberbatch'den Sir Nicholas O'Conor'a, izmir, 2 8 Mart 1 9 0 5 , Further Correpondence Respecting No.8664, s.40 iinde. Asiatic Turkey, 1 9 0 5 , Hareketle'i,

4 5

Muammer Demirel, ikinci Merutiyet s.ll.

ncesi Erzurum'da

Halk

EO. 4 2 4 / 2 0 8 , Konsolos Muavini Tyrrell'den Sir Nicholas O'Conor'a. Van, 2 0 Mart 1 9 0 5 , Further Correpondence Hareketleri, s.9. Respecting Asiatic Turkey, 1905, No.8664, Halk s.43 iinde; ve Muammer Demirel, kinci Merutiyet ncesi Erzurum'da

karara varamyor, bu belirsizliin yaratt huzursuzluktan tarlasn brakp gitme dncesi douyordu. Gelecek yln borlan iin ipotek altna girmi olan insanlar yarnlarndan kuku duyuyorlard. Hasat zaman geldiinde, rn kyly beslemek yerine toprak aas ve mltezimlere gidiyordu. Srekli artan vergiler, durumu iyice ekilmez bir hale getirmiti.6 Grg tanklarnn anlatmyla, ehirler ktlk ve paraszlktan kyordu. Tieariet durmu, alk bagstermiti. 1906'da balayan byk apl ayaklanmalarn arifesinde "ehir a, ky a, ordu a ve plakt."7 Vergi ayaklanmalar olarak bilinen ve 1906 ylnn balarnda patlak veren olaylarn en nemli nedeni, Hkmet'in, biri kiilerden alnacak 'ahsi Vergi,' dieri de hayvanlar zerine konulan 'Hayvanat- Ehliye Rsumu' adnda iki yeni vergi toplama kararyd.8 Hkmetin yeni vergileri tpla-

6

EO. 424/208, Konsolos Muavini Tyrrell'den Sir Nicholas O'Conor'a, Van, 2 0 Malt 1905, Further Correspondence Respecting Asiatic Turkey, 1903, No.8664, s.43 iinde.Ayrca bkz., No.136, Konsolos Thomas H. Norton'dan Dileri Ba, ka Yardmcs Francis B. Loomis'e, Harput, 13 Ekim 1904, T-579, Despalches frcrh United States Consuhin 1 8 9 5 - 4 Ocak 1 9 0 5 ) iinde. Harput, 1895-1906, Mikrofilm 1, Cilt 1 (27 Eyll

7

Mnip Yldrgan, " 1 9 0 4 [sic] Erzurum syan Hatralar," s.27.. ekilen ktl, v boyutlarn ciddi bir biimde arttran bir baka neden de 1 9 0 5 - 1 9 0 6 knn allagelmiten ok daha souk gemesiydi. Musul'da 1 9 0 6 Ocak aynda Dicle nehri donmu, s Sivas'ta -32C'ye kadar dm, souktan Bakale, Van, Mamuret-el-Aziz, Badad, Sivas, Amasya, Darende, Konya ve Erbaa'da insanlar donmutu ("tlhiver & Van," Tle Levant Herald and Eastern Express, 23 Ocak 1906, s.2; "Morts de froid," Tle Levant Herald and Eastern Express, 2 5 Ocak 1906, s.2; "llhiver en province," The Levant Herald and Eastern Expttss, Express, 5 ubat. 26 Ocak 1906, s.2; "Uhiver," The Levant Herald and Eastern 1906, s.2;, ve "Uhiver," The Levant Herald and Eastern Expnss,

10 ubat 1906,.

s,2). K Makedonya'da da ok iddetli gemekteydi. skb'te yakacak'sknts bagstermi, kmrn okkas oiki Paraya; odununki ise sekiz Kurusa kadar ykselmiti ("Les Provitces: Iihiver," The Levant Herald . mu, 2 9 Ocak 1906, s.2). 8, Mnip Yldrgan, " 1 9 0 4 [sl,l Erzurum syan Hatralar," s.27. Yalnzca koyundan alnmakta olan 'Anam Vergisi' 4 Austos 1903 tarihinde kaldrlarak, yerine tm ehli hayvanlar iine alan 'Hayvanat- Ehliye Rsumu' ve yine 4 and Eastern Exp-

ma giriimiyle birlikte, lkenin her yerinde sivil itaatsizlik eylemleri dzenlenmeye baland. B hareketlerin ilki, Anadolu'nun dier kasabalarndan Abdlhamid rejimi tarafndan srgne gnderilmi kimselerin youn olmas dnda hibir fark olmayan Kastamonu'da balad. 1906 Ocak ay sonlarnda Kastamonu'da yaplan belediye seimleri, dzene kar duyulan honutsuzluun davurumu iin nemli bir frsat oluturdu. Vilyet her zaman ld gibi halka ak yerlere, belediye meclisi yelerinin seimi iin ilnlar ast. Ama ehir halk, vergilendirme ve harcamalar zerine- hibir denetimleri olmad, bu nedenle de seimin anlamn yitirdii gerekesiyle ilnlar dikkte almayarak seimi boykot etti. Seimleri protesto etmelerinin nedenlerini aklamak zere yerel askeri komutana delege yollayan Kastamonulular, askeriyeden belediyenin harcamalarn kontrol etmesini istediler. Ayrca, parann nasl ve nereye harcandn bilmeleri iin, kendilerinin seecei gvenilir kiilerin belediye meclisine seilmesini talep ettiler. Halk ncelikle, ahsi Vergi'den ikayetiydi. zellikle, vilyetteki tm yksek rtbeli devlet memurlarnn vergiden muaf olmas dolaysyla, kendileri de vergi demeyi reddediyorlard. Hereydert ok, olduka varlkl olan Kastamonu Valisi Enis Paa'nn tek kuru bile vergi demiyor, olmas ehirde rahatszlk yaratyordu. Kastamonu halknn temsilcileri, en varlkl kii olarak, ehrin tm ahs vergilerinin toplamn Enis Paa'nn demesini istiyorlard. Asker

Austos 1 9 0 3 tarihinden balayarak, ehir ve kdy halk ayrt edilmeksizin, herkesin gelir dzeyine gre alnmak zere 'ahsi Vergi' konulmutu (Babakanlk Arivi, YM, Nr.11-440 ve N r . l l - 4 3 8 ' d e n nakleden. Muammer Demirel; ikinci Merutiyet ncesi Erzurum'da, Halk Hareketleri, s.lO). 'Hayvanat-! Ehliye Rsumu' hakknda daha etrafl bilgi iin bkz., "Hayvanat- Ehliye Rsumu," Mehmed Zeki PakAm, Osmanl Tarih Deyimleri ve Terimleri Szl, ss. 7 8 3 - 7 8 4 . 1,

komutan bu sorunlarn kendi grev alanna girmediini ve sivil brokrasiyle ilgili olduunu syleyerek meseleye karmay reddediyordu. Kastamonu'daki tm ticar faliyetleri temsil eden tuziki esnaf ve zanaatkarn imzasn tayan bir dileke/telgraf bir hafta nce merkez hkmete -stanbul'a^ gnderilmi, fakat her zaman olduu gibi, Saray dilekeyi dikkate almamt.9 Talepleri cevapsz braklnca, 21 Ocak'ta, yaklak be yz kiilik bir topluluk Vilyet Kona'nn nnde gsteri dzenlemi, sonra da Telgrafhane'ye doru yrye geerek binay ele geirmiti. Saray'a, vergilerin kaldrlmas taleplerini yineleyen telgraflar eken kalabaln says akama doru drt bin kiiyi bulmutu. Bu kitle gsterisinde, hem Mslmanlar hem de Ermeniler birlik iinde hareket ediyorlard. Halk, sabahn ilk saatlerine kadar Saray'dan taleplerine bir cevap gelmesi iin umutsuzca bekledi. Vali Enis Paa olaylardan ylesine korkmutu ki, gn boyunca bulnduu yeri terle edemedi. Ertesi gn iki polis memuru Telgrafhane'ye girmeye ahtlarsa da, biri yakalanarak esir alnd, dieri de kamay zor da olsa baard.10 ehrin ileri gelenlerinin de destei ile, halkn Telgrafhan'yi igali tam on gin srd. Bu on gn boyunca, isteklerinin kabul edilmesi iin merkez hkmetle srekli balant kurmaya altlar. 31 Ocak gn, Mslman, Ermeni ve Rumlar'dan oluan byk bir kalabalk, tekrar Telgrafhane nnde toplanarak, konan ek vergilerin kaldrlmas ve Vali ile Defterdar'n grevden alnmas iin yeniden gsterilere balad. Kalabala destek vermek amacyla, dkkn ve iyerleri de gn boyu kapal kald.11

9

"Kastamonu'da Hareket-i ihtillkrane," ss.64-66.

10 "Kastamonu'da Hareket-i htillkrane," ss.65-67; 11 "Kastamonu'da Hareket-i htillkrane," s.69; vc Ziya Demittilu, nu Valileri, 1 8 8 1 - 1 9 0 8 , s.87. Kastamo-, \

Ayaklanmann nderlerinden biri saygnlyla Kastamonulularn gvenini kazanm olan Hakim Esad Efendi idi. Esad Efendi ve onun gibi Kastamonu'ya, srlm bir ka aydn hareketi dikkatle planlam ve Kastamonu Asker Kumandan Ali Rza Paa ile nceden grerek* hem hareket iin onay hem de kendilerine kar kuvvet kullanlmayacana dair sz almt. Vali Enis Paa, yeni oluan bu hareketi renir renmez asker komutan ve polis efini ararak, kalabal datmalarm, sonra da olayn nedeni ve olay dzenleyenler hakknda bilgi toplamalarn istedj^Her ikisi de ellerindeki kuvvetlerin zayflm ve bir asker bastrma hareketinin sorumluluunu zerlerine alamayacaklarn gereke gstererek Vali'ye itiraz ettiler.12 Soruna askeri bir zm bulamayacan anlayan Enis Paa, bu sefer ehrin ileri gelenlerini toplayarak, olaylar bastrmada nfuzlarn kullanmalarn syledi. Bu ileri gelenler arasnda Belediye Meclisi yelerinden Namk Efendi, eyh Ataullah Efendi, eyh Ziyeddin Efendi, Said Hemdem Dede, Merdane Efendi ve Kastamonu Mfts Mehmed Emin Efendi vard. 13 Enis Paa'nn kalabalkla konumalarn istemesi zerine, durumu normale dndrmeye alarak, ayaklanmann temsilcileriyle grmeyi baaran ehrin ileri gelenlerine, halen srmekte olan gsterilerin yalnzca vergilerin kaldrlmas iin deil, ayn zamanda Vali ve birtakm yksek rtbeli memurlarn grevden alnmalar iin yapld sylendi. syanclar, kendileriyle grmeye gelen heyeti, Vali'nin grevden alnmasna ilikin Sultan'a gnderdikleri dilekeye imza atana kadar rehin aldlar.14 Telgrafhane'nin igali halkn sabahtan akama kadar Vali'nin grevden alndna

12 Ziya Demirciolu, Kastamonu Valileri, 1 8 8 1 1 9 0 8 , s.87-88. 13 Ziya Demiciolu, Kastamonu Valileri, 1 8 8 1 - 1 9 0 8 , s.87; ve "Kastamonu'da Hareket-i htillkrane," ss.68-69. monu Valileri, 1881-1908, s.89: . 14 "Kastamonu'da Hareket-i htillkrane," ss.68-69; ve Zya Demirciolu, Kasta-

ilikin emrin gelmesini bekledii bir gn daha srd. Sonunda Vali ve Defterdar'm grevden almmalanna ilikin istekleri gerekleti: I ubat akam, Ali Rza Paa Saray tarafndan Telgrafhane'ye arld ve kendisiyle yaplan grmeden sonra, Saray Vali Enis Paa'nn azline karar verdi.15 Hkmet Ali Rza Paa'y vekleten Valilie atad. Halk, haberin yaylmasn alklarla karlad ve gecenin ge saatlerine kadar elde ettii baary kutlad. 16 ) 2 ubat'ta greve balamasyla birlikte Ali Rza Paa, hakknda sylenti km rveti memurlar grevden almaya balad. Hkmet, Paa'dan ayaklanmay karanlar hakknda bilgi toplamas ve soruturma amasn istediyse de, Ali Rza Paa meselenin zerine gitmeyi reddederek grevinden istifa etti; nk, Ali Rza Paa bdlhamid'in mutlakiyeti rejiminin iddetle karsnda yer alyor ve baskc ynetime daha fazla alet olmak istemiyordu.17 Hkmet evreleri Kastamonu'nun vergilerden honut olmayan dier illere de rnek olacann farkndayd. Gerekten de lkenin dier blgelerinde de benzer olaylar bagstermey balamt. Sinop'ta birka bin kiilik bir grup, Kaymakamlk'a yrm, Telgrafhane'yi igal etmi ve Sinop Kaymakam'n istanbul'a gitmekte olan bir gemiye zorla bindirmiti.18 Musul'da da Ocak ay sonuna doru, yine

15 EO. 4 2 4 / 2 1 0 , Sir Nicholas O'Conor'da Sir Edward Grey'e, stanbul, 13 ubat . 1906, Further Correpondence nu Valileri, 1881-1908, s.90. 16 "Kastamonu'da Hareket-i htillkrane," s.69; ve Ziya Demirciolu, Kastaru)nu Valileri, 1881-1908, ran 1906, s.910.' 17 Ziya Demirciolu, Kastamonu Valileri, 1881-1908, 1906, Further Correpondence ss.91-93. s.90. Aynca bkz., "A Kerzonde," Pro Armenia, 5 HaziRespecting Asiatic Turkey, N o . 8 9 8 4 , s.8 iinde; "Kastamonu'da Hareket-i ihtillkrane," s.69; ve Ziya Demirciolu, Kastamo-

18 EO. 4 2 4 / 2 1 0 , Sir Nicholas O'Conor'dan Sir Edward Grey'e, stanbul, 13 ubat Respecting Asiatic Turkey, N o . 8 9 8 4 , s.8, iinde; "Kastamonu'da Hareket-i htillkrane," s.68; ve Iurii Ashotovich Petrosian, Sovyet Gzyle Jn Trkler, s.236.

vergi toplanmas yznden bir ayaklanma patlak verdi.19 Ancak, Kastamonu olaylarndan sonra en nemli ayaklanma ubat 1 9 0 6 ' d a E r z u r u m ' d a oldu. Halk zaten 1902'den beri Vali Nzm Paa'nm acmasz ynetimi altnda eziliyordu. Toplad vergileri vilyetin gereksinimleri iin kullanacana, toplamn %25'ine yakn bir blmn stanbul'a gnderiyor, karlnda da mutlakiyeti rejimden kiisel karlar salyordu.20 ahs Vergi ve Hayvanat- Ehliye Rsumu'nun aklanmas Erzurum'da da barda taran sn damla oldu. Vergilere en iddetli tepki ehrin varlkl kesimini temsil eden tacirlerden geliyordu. Bunlar, "Byk ba hayvanlar iin de, insanlar iin de koyun gibi vergi Verelim, ama bu paralar nereye gidiyor? te; askerin ayanda don yok, k grnyor. te; memur a, sefil ve paraszlk yznden hrszlk yapyor. te; asayi yok. Ticaret durdu. Rahat yok. ite; bak kemie dayand. Evet; verelim, verelim ama, bunun nereye; gittiini hi sormayalm m?" diyordu.21 rgtlenen Erzurumlular 'dededen kalma' bir ynteme bavurdular: Bir 'Mazhar- Umumi' yaplmas fikri ortaya kt. Mazhar- Umumi iki- satrlk bir arzuhalden baka bir ey deildi. Mahalle mahalle btn ehrin ya onsekiz ile yetmi arasndaki tm erkekleri, hazrlanan defterleri ayn ayr imzalayacaklar ve iki 'satrlk' arzuhal ile bu defterleri Vali'ye sunacaklard. Arzuhalde u iki madde vard: "(1) Erzurumdan her ne suretle olursa olsun bundan sonra s19 F.O. 4 2 4 / 2 1 0 , Sir Nicholas O'ConoT'dan Si Edward Grey'e, tstanbul, 13 ubat 1906, Frther Correspondence Respecting Asiatic Turkey, No.8984, s.8 iinde; ve "Les evercments d'Erzerom," Pro Armetua, 20 Kasm 1906, s.997. 20 Mehraed Nusret, Tarihe-i Erzerum Yahut Hemehrilere Armaan, s.38. "taradaki valiler, mutasarrflar, kaymakamlar, defterdarlar, muhasebeciler, tnal'mdrleri, jandarmalar, hatta orduya mensup mfrezeler, hep para ile meguldler" (Mnip Yldrgan, "1904 [sic] Erzurum syan Hatralar," s.27). 21 Mnip Yldrgan, " 1 9 0 4 [sicj Erzurum tsyam Hatralar," s.28.

44

tanbul'a para gnderilmeyecek; btn mahalli ihtiyalara ve ordunun ihtiyalarna sarf olunacaktr. (2) Hayvanat- Ehliye ve ahsi Vergi kanunlarndan bu hudut mntkas istisna edilecektir." Toplanan defterler ve iki maddelik arzuhal, Erzurum esnafndan on temsilci araclyla Vai'ye sunuldu ve yeni vergilerle Hicaz Demiryolu iin alnan ek verginin kaldrlmas istendi.22 Vali Nzm Paa halkn isteklerini dikkate alacan sylediyse de bunun tam tersini yapt: 2 Mart'ta istanbul'a bir telgraf gndererek, bir ka kkrtcnn yeni vergiler aleyhine halk ayaklandrdn, fakat gereken btn nlemin alndn bildirdi.23 Alnan nlemleri btnyle desteklediini vurgulayan Hkmet Nzm Paa'ya 12 Mart 1906'da gnderdii telgrafla her iki verginin de toplanmas iin gerekenin yaplmasn emretti. 24 stanbul'dan istekleri dorultusunda cevap alamayan Erzurum'un belli-bal celepleri ve Ittihad ve Terakki Cemiyeti'nin yerel yeleri, 'Can Veren' ad altnda rgtlenip, merkez hkmetin yerel temsilcilerine kar radikal bir hareket balatma karar aldlar,25 Erzurum'daki vergi ayaklanmas bandan beri dier ehirlerdeki ayaklanmalara gre hem daha iyi rgtlenmi, hem de daha geni bir kitleye yaylmt. Halk, Vali'nin grevden alnmasn istemekteydi. Esnaf, halka destek olmak

22 Mnip Yldrgan, " 1 9 0 4 [sic] Erzurum syan Hatralar," s.28; Barutuzade Sevk, "Erzurum Valisi Nzm. Paa'nn Zamannda Olan Vukuat Hatras," ss.268-269; Mehned Nusret, Tarilce-i Erzerum Yahut Hemehrilere Armaan, s.58; ve "A Kerazonde," Pro Armenia, 5 Haziran 1 9 0 6 , s.910. 2 3 Mehned Nusret, Tarihe-i Erzerum Yahut Hemehrilere Armaan, s.58. 2 4 Babakanlk Arivi, BEO, Erzurum Gelen, 7 ubat 1 3 2 1 / 1 2 Mart 1 9 0 6 tarih ve Nn208456'dan nakleden, Muammer Demirel, kinci Merutiyet ncesi Erzurum'da Halfc Hareketleri, s.22. 25 Mehned Nusret, Tariitcc-i Ermm Yahut Hemehrilere kaynaklarda bu isim 'Can Verir' olarak gemektedir. Armaln, s.59. Ayrca bkz., "Les tvenemeits d'Erzeroum," Pm Armenia, 2 0 Kasn 1 9 0 6 , s.998. Baz

iin dkkn kapatma eylemi balatt. ehir halk Saray ile dorudan iletiim kurabilmek iin 13 Mart'ta Telgrafhanemi igal etti.26 Vali, Erzurum Mftsnden halk yattrmasn istediyse de, Mft buna yanamayarak, vergilerin zaten islm'a da aykr olduunu ve ayaklanmann meru olduunu belirterek, siyasal otoriteyi inedi ve halka katld.27 Olaylar sresince, Erzurum'daki asker birlikler, stlerinin ve Vali'nin emirlerine uymadlar ve dolaysyla, isyan bastrmak iin hibir giriimde bulunmadlar.28 18 Mart dolaylarnda yine protesto gsterileri yapld ve vergilerin kaldrlmas iin Saray'a ok sayda telgraf ekildi.29 Nfusun genelinde en ok rahatszlk yaratan vergi Iahs Vergi' idi. Bu verginin herkes tarafndan reddedilmesinin balca nedeni, verginin toplanmasnda eitlik -ve hakkaniyet- prensibinin gzetilmemesiydi. Vergi mkellefleri gruba ayrlp, deyecekleri vergi miktar da drt yz, iki yz ve otuzbe kuru olarak belirlenmiti. Buna gre, vergi yknn ounun yoksullara decei ve zenginlerin, kendi olanaklaryla kyaslandnda, ok dk oranda vergi deyecei ortadayd. 30 B verginin yaratt gergin; hava2 6 EO. 4 2 4 / 2 1 0 , Konsolos Shipley'den Sir Nicholas O'Cnor'a, Erzurum, 2 9 Mart 1 9 0 6 , Further Correspondence iinde. 2 7 Mehmed Nusret, Trihe-t Erzerum Yahut Hemehrilere 1 9 0 6 ) , s.4'den nakleden, H. Zafer Kars, Belgelerle Anadolu, s.27. 2 8 Mehmed Nusret, Tarihe-i E rzerum Yaltut Hemehrilere Armaan, s.60. 2 9 . EO. 4 2 4 / 2 1 0 , Konsolos Shipley'den Sir Nicholas O'Cnor'a, Erzurum, 3 Nisan 1 9 0 6 , Further Corresponence Respecting Asiatic Turkey, N o . 8 9 8 4 , s.19 iinde; ve F.O 4 2 4 / 2 1 0 , Konsolos Shipley'den Sir Nicholas O'Conor'a, Erzurum, 12 Nisan 1 9 0 6 , Ftrtfer Correspondence iinde. 3 0 E O . 4 2 4 / 2 1 0 , Konsolos Shipley'den Sir Nicholas O'Conor'a, Erzurum, 2 0 Mart 1 9 0 6 , Further Corresponence1

Respecting Asiatic Turkey, N o . 8 9 8 4 , s. 16 Armaan, s.60; Yusuf

Hikmet Bayur, Trk nklab Tarihi, 1/1, s.338; ve Mechveret, N o . 1 8 2 (1 Arahk 1908 Devrimi ncesinde

Respecting Asiatic Turkey, N o . 8 9 8 4 , s.34

Respecting Asiatic Turkey, N o . 8 9 8 4 , s. 17

iinde.

ehrin Mslman nfusu ile Ermenileri bir araya getirdi. stanbul'dan hl olumlu bir cevap alnmadndan, Vilyet Kona nnde byk bir gsteriyi birlikte rgtlediler. Halk Vilyet Kona'na giderken, hkmetin duvarlara astrd yeni vergiler hakkndaki afileri de yrtyordu.31 25 Mart'ta Erzurum'da vergilerin kaldrlmas ile yakndan ilgilenen onbe kadar tccar ve celep, Kapalar kuyumcularndan Hac Akif Aa bakanlnda Tebriz kaps yaknlarndaki Tophaneli Han'nda bir toplant yapt. Toplantda, halkn yoksul durumunun gznne alnarak ahs Vergi ve Hayvanat- Ehliye Rsumu'nden affedilmesini Hkmet'ten isteyen bir telgrafn ekilmesi kabul edildi. Saray' hayli endielendiren bu telgraf sonucu Vali'ye olayn bastrlmas iin emir verildi.32 28 Mart'ta Vali'nin grevden alnmas istei yinelendi ve Erzurum'un tm dkknlar kepenk indirdi; ne esnaf, ne tccar, ne de i sahipleri dkknlarn, tezgahlarn amad. Okullarn da kaplar kilitli kald. Memurlar bile grevleri bana gitmediler. Protesto gsterilerinin srd on gn boyunca ehrin kontrol btnyle halkn eline geti ve devlet otoritesi fiil olarak ortadan kalkt.33

31 F.O. 4 2 4 / 2 1 0 , Konsolos Shipley'den Sir Nicholas O'Conor'a, Erzurum, 2 0 Mart 1906, Further Correpondence Respecting Asiatic Turkey, N o . 8 9 8 4 , s. 17 iinde. 2 0 Mart 1 9 0 6 tarihinde stanbul'dan gelen telgrafta hl vergilerin toplanmas iin Vali'ye emir verilmekte idi (Babakanlk Arivi, rade-i Hususi, 2 4 Muharrem 1 3 2 4 / 2 0 Mart 1 9 0 6 ve Nr.103, Babakanlk Arivi, BHO, Erzurum Giden, Nr.2090)8'de nakleden Muammer Demirel, kinci Merutiyet ncesi Erzurum'da Halk Hareketleri, s.25). 3 2 Mehmed Nusret, Tarihe-i Erzerum Yahut Hemehrilere Armaan, 1906, Further Correpondence ss.59-60.

3 3 EO. 4 2 4 / 2 1 0 , Konsolos Shipley'den Sir Nicholas O'Conor'a, Erzurum, 3 Nisan Respecting Asiatic Turkey, N o . 8 9 8 4 , s.19 iinde; EO. 4 2 4 / 2 1 0 , Konsolos Shipley'den Sir Nicholas O'Conor'a, Erzurum, 12 Nisan 1906, Further Correpondence Respecting Asiatic Turkey, N o . 8 9 8 4 , ss.34-35 iinde; Mnip Yldrgan, " 1 9 0 4 Isicj Erzurum isyan Hatralar," s.29; ve Barutuzade evki, "Erzurum Valisi Nzm Paa'nm Zamannda Olan Vukuat Hatras," s.270.

Bu srada, Telgraf ve Posta Bamdr ve ayn zamanda yasad 'Can Veren' rgtnn yesi olan Subhi Bey, Vali'nin Hkmet'le haberlemeyi srdrrken gerekleri saptrdn, olaylar olduundan kk gsterdiini ve Erzurum halknn kendisinin grevden alnmasna ilikin isteklerinin yerine getirilmemesini istediini, nk bunun ynetime kar yeni hareketlere neden olaca yolunda Hkmet'e baskda bulunduunu tesbit edince, Nzm Paa'nn zel telgraf hattn keserek, Vali'nin stanbul ile grmesini engelledi. Vali'nin bu tutumu kamuoyuna yansynca Nzm Paa gz hapsine alnd ve bulunduu yerden ayrlmasna izin verilmedi.34 Verginin kaldrlmasna ilikin saysz dilekenin, ehrin nfusunu temsil eden tm gruplar ve sz geen tccarlarca imzalanm olmas ve stanbul'a gnderilen telgraflarn hi de azmsanmayacak maliyetinin hemen bu tccarlarca karlanm olmas, merkez hkmetin durumun ciddiyetini kavramasn salad.35 stanbul'da durumun vahameti zerine yaplan Heyet-i Vkela zel toplantsnda ayaklanmalara kar sert nlemler alnmas kararna varld. Hkmet Erzincan'daki Drdnc Ordu Kumandan Mir erke Mehmed Zeki Paa'ya becerikli ve gvenilir bir komutann emri altnda Erzurum'a birlik gndermesini, gerekirse kuvvet kullanlarak ayaklanmann bastrlmasn ve elebalarmm tutuklanmas-

14 Mnip Yldrgan, "1904 /sic/ Erzurum syan Hatralar," s.30, ve Mehmed Nusret, Tarihce-i F.rzcrm Yahut Hemehrilere Armaan, s . 6 1 . Ayrca bkz.. 1886-1906, No. 198, Konsolos Milo A. JevVit'den Dileri Bakan Yardmcs na, Sivas, 13 Nisan 1906, T-681, Despatches [rom United States Consd."; m Sivas, Mikrofilm 2, Cilt 2 ( 1 6 Mart 1895-7 Austos 1 9 0 6 ) iinde. 35 EO. 4 2 4 / 2 1 0 , Konsolos Shipley'den Sir Nicholas O'Conor'a, Erzurum, 12 Nisan 1 9 0 6 , Further iinde. Correspondence Respecting Asiatic Turkey, N o . 8 9 8 4 , s . 3 5

m emretti. 36 Ancak, mutlakiyeti hkmetin gz nnde bulundurmad, asker birliklerde ksmen subaylarn, fakat byk ounlukla erlerin, rejimden duyduu honutsuzluktu.37 Mehmed Zeki Paa durumu deerlendirerek Erzurum'a gitmeyi reddetti.38 aresiz kalan Hkmet, halk yattrmak iin Nzm Paa'y grevden alarak Diyarbakr Valilii'ne, Diyarbakr Valisi Mehmed Ata Bey'i de Erzurum Valilii'ne atad.39 Hkmet'in bundan baka aresi yoktu: Erzurum halk isyan hareketine lml bakan askerlere o kadar gveniyordu ki askerlerin kendilerine hibir surette ate amayacaklarna inanmt.40 Rahatszln derecesi, halkn hkmet politikalarn eletirmeyi srdrmesi ile gittike artyordu. ikyetler, baz memurlarn yksek maalarndan, halkn parasnn ar-ur edilmesine ve genelde yerleik dzenin temelden

36 EO. 4 2 4 / 2 1 0 , Sir Nicholas O'Conor'clan Sir Edward Grey'e, stanbul, 9 Nisan 1 9 0 6 , Further Correpondence Respecting Asiatic Turkey; N o . 8 9 8 4 , s s . 2 3 - 2 4 s.61.. iinde; ve "A Kerazonde," Pro Armenia, 5 Haziran 1 9 0 6 , s.910. Ayrca hkz., Mehmed Nusret, Tarihe-i Erzerum Yahut Hemehrilere Armaan, ziran 1 9 0 6 , Further Correpondence 6 2 iinde. 3S Mehmed Nusret, Tarihe-i Erze um Yahut Hemehrilere Armaan, 1906, Further Correpondence s.61. 37 EO. 4 2 4 / 2 1 0 , Konsolos Shipley'den Sir Nicholas O'Conor'a, Erzurum, 15 HaRespecting Asiatic Turfccy, N o . 8 9 8 4 , ss.61-

.39 EO. + 2 4 / 2 1 0 , Sir Nicholas O'Conor'dat Sir Edward Grey'e, stanbul, 9 Nisan Respecting Asiatic Turkey, N o . 8 9 8 4 , s.24 iinde; Mahmud Nedim Ulusalkul, Istibdad Aleyhinde Trk Ulusunun lk Hareketi: Erzurum ihtilli, s. 17; Mnip Yldrgan, " 1 9 0 4 fsicj Erzurum syan Hatralar,'' s.31; Mehmed Nusret, larihe-i Erzerum Yahut Hemehrilere Armaan, s . 6 l ; lurii Ashotovich Petrosian, Sovyet Gzyle J Trkler, s.238, vc No. 198, Konsolos Milo A. Jewitt'de Dileri Bakan Yardmc'na, Sivas, 13 Nisa .1.906, T6 8 1 , Despatches from United States Cosuls in Sivas, 1886-1906, Tur Erzeroum," Pro Armenia, 5ubat 1 9 0 8 . S . 1 2 3 0 . 4 0 EO. 4 2 4 / 2 1 0 , Konsolos Shipley'den Sir Nicholas O'Conor'a, Erzurum, 12 Nisan 1 9 0 6 , Further s. 60. Correpondence Respecting Asiatic Turkey, N o . 8 9 8 4 , s . 3 5 Yc)ut Hemehrilere Armaan, iinde; ve Mehmed Nusret, Tarihe-i Erzerum Mikrofilm 2, Cilt 2 ( 1 6 Mart 1 8 9 5 - 7 Austos 1 9 0 6 ) iinde. Ayrca bkz., "Le Mouvemcnt

eletirisine kadar varan bir eitlilik gsteriyordu. 1905'te Rusya'da meydana gelen olaylara gndermeler yaplrken, Makedonya'da Batl devletlerce kurulan ekonomik denetimin Erzurum'da da kurulmas ynnde istekler de ifade zemini buluyordu. 41 Daha zel olarak, Erzurumlularn bu gnlerde imzalad bir dilekede, halkn eitli vergilerden muaf tutulmas isteinin yarara, Ermenilerden alman Bedel-i Askeriye Vergisi'nin azaltlmas, Hamidiye Krd birliklerinin lavedilmesi, Hkmet tarafndan mteahhitlere ve askerlere maa yerine verilen senet ve kuponlarn denmesi ve son olarak, yerel memurlarn hareketlerinin ve Vilyet Btesi'nin sk denetim altna alnmas isteniyordu.42 Mehmed Ata Bey gelinceye kadar Valilik grevini Nzm Paa'dan devralan Drdnc Ordu Topu Mfettii Ferik evket Paa'nn vergilerin 'imdilik' kaldrldn ilan etmesine ramen olaylar devam etti. 43 stanbul Hkmeti'nin btn bu eletirilere yant, huzursuzluun nedenlerini incelemek zere Erzurum'a ura-y Devlet yelerinden Mustafa Bey ve eski Mu Mutasarrf Hsn Bey'den oluan bir heyet yollamak oldu. Heyetin en nemli grevi ahs Vergi'yi demeyi reddeden halk yattrmakt. Ancak, olaylar yerinde incelemek zere stanbul'dan gelen heyete Bayburt'tan Erzurum'a kadar getikleri her ky ve kasabadan Hayvanat- Ehliye Rsumu ve ahs Vergi'nin kaldrlmas yolunda verilen dilekelerden anlalyordu ki, bu olay yle kolayca yattrlacak gibi deildi ve heyetin stanbul'a gn41 EO. 4 2 4 / 2 1 0 , Konsolos Shipley'den Sir Nicholas O'Conor'a, Erzurum, 12 Nisan 1 9 0 6 , Further C'orrespoidence Respecting Asiatic Turkey, N o . 8 9 8 4 , s . 3 5 iinde. 4 2 A. M. Valuyskiy, "jn Trk Hareketi ncesindeMoskova Arivi Belgelerine GreDou Anadolu'da Ayaklanmalar," s. 138. 4 3 Muammer Demire], kinci Merutiyet ncesi Erzurum'da Halk Hareketleri, kuat Hatras," s.271. s.27; ve Barutuzade evki, "Erzurum Valisi Nzm Paann Zamannda Olan Vu-

derdii rapora gre kesinlikle tek bir merkezden ynetiliyordu.44 Daha nce Diyarbakr Valisi olan Mehmed Ata Bey 3 Mays'ta Erzurum'a geldi.45 Vali grevine, vilyet memurlarnn ve askerlerin maalarn deyerek ve rvet yiyen memurlar grevden alarak balad. Daha sonra, halkn demeyi reddettii vergileri toplama emrini verdi. 46 Tm bunlara ek olarak, devrimci ayaklanmay bastrmak iin elebalar hakknda kovuturma balatt.47 istanbul'dan verilen kovuturma emrinde ayaklanmann tek bir merkezden -Ittihad ve Terakki Cemiyeti'nin Paris'teki merkezinden- ynetilmekte olduuna dikkat ekilerek, soruturmann bu ynne zel-

4 4 "Nouvelles d'Orient," Pro.Armenia, Tarihe-i Erzeruni Yahut Hemehrilere

2 0 Mays 1 9 0 6 , s . 9 0 8 ; Mehmed Nusret, Armaan, s.62; ve Babakanlk Arivi,

BEO, Erzurum Giden, Nr.208456'dan nakleden, Muammer Demirel, kinci Merutiyet ncesi Erzurum'da Halk Hareketleri, s.28. 4 5 "Lettre Erzeroum," The Levat Herald and Eastern Express,-17. V Mays 1906, s,2; "A Erzeroum," .Pro Armenia, 5 Austos 1906, s.942; H. Zafer Kars, Belgelerle 1908 Devrimi ncesinde Anadolu, s.29; ve Barutuzade evki, "Erzuruu Valisi Nzm Paa'nn Zamannda Olan Vukuat Hatras," s . 2 7 1 . 9 Ocak 1 9 0 6 ' d a Diyarbakr Vlisi atanmadan nce, Mehmed Ata BeyNurullah Ata'tn babas.Mekteb-i Sutan'deGalatasaray LisesiEdebiyat retmenlii yapm ve, daha sonra, Maliye Nezareti'de Mektupu olarak almt. 1 8 8 2 ylna kadar Dar-l-Fnun'da Trk Edebiyat Tarihi Mderrisliinde bulunmu, sonra'da Mekteb-i Mlkiye'ye geerek burada Franszca .Okutmanl yapmt (Pro Armenia, 5 Kasm 1 9 0 6 , s.991; "La.ville faits clivers," The Levant Herald and Eastern Express, 2 4 Ocak 1 9 0 6 , s.2; ve Ali ankaya, Yeni MCi/iiye Tarihi ve Mlkiyeliler, 2, s s . 1 0 3 3 - 1 0 3 4 ) . Mehmed Ata Bey zerie ek bilgi iin bkz., ibrahim Ahrettin Gvsa, Trk Mehurlar Ansiklopedisi, s.49; ve Btlyfth Larousse Szh ve Ansiklopedisi, 2, s.943. 4 6 Mehmed Nusret, Tarihe-i Erzerum Yalut Hemehrilere Armaan, s.62; ve "l.es gvgnements d'Erzcroum," Pro Armenia, 20 Kasm 1906, s.997. 4 7 Mehmed Nusret, Tarihe-i Erzerum Yahut Hemehrilere Armaan, s.62. Mehmed Ata Bey, yrtt kovuturmann sonucunu, sulu grd kimselerin isimlerini de ekledii bir raporla, 13 Eyll 1906'da stanbul'a yollad (Babakanlk Arivi, rade Dahiliye, 2 5 aban 1 3 2 4 [ 1 4 Ekim 1 9 0 6 ) , Numara 1 8 iinde Mehmed Ata Bey'i31 Austos 1 3 2 2 / 1 4 Eyll 1 9 0 6 tarihli telgrafndan nakleden, Muammer Demirel, kinci Merutiyet ncesi Erzurum'da Halk Hareketleri, ss.31-33).

likle nem verilmesi isteniyordu.48 Nisan ay banda ayaklanma Erzurum'a yakn Bayburt, Narman ve Hasankale'ye de yayldysa da, Erzurum'daki dkkn kapama eylemleri yalnzca Hasankale'de grld.49 Daha sonra vergi ayaklanmalar Trabzon, Sivas, Giresun, Kayseri ve Anadolu'nun dier ticaret merkezlerine de yayld.50 ahs Vergi ve Hayvanat- Ehliye Rsumu imparatorluun Makedonyal tebas ii de byk ykler getiriyordu. Nitekim, Nisan aynda Kastamonu, Musul, Erzurum, Sivas ve dier yerleim yerlerinde yaananlara benzer ayaklanma-, lar Makedonya'da da bagstermeye balad. Haziran aynda yine Anadolu'da -Zeytun'da- yeni vergilerin yasra eski vergilerin toplanmak istenmesi nedeniyle byk bir huzursuzluk yaand.51 Trabzon'da da yeni vergiler nedeniyle ancak askeri destek ile bastrlabilen ciddi bir halk ayaklanmas patlak verdi. Birlikler ayaklanmay bastrabildilerse de, vergilerin toplanmasn salayamadlar. Halk tarafndan yaplan gsteriler sonucu Vali Read Bey ehri terk etmek zorunda brakld.524 8 Babakanlk Arivi,"BEO, Erzurum Gelen, 13 Nisan 1 3 2 2 / 2 6 Nisa 1 9 0 6 tarih ve Nr.214142'dc\ nakleden, Muammer Demirel, ikinci Merutiyi! ncesi Erzurum'da Halk Hareketleri, s. 16. 4 9 F.O. 4 2 4 / 2 1 0 , Konsolos Shipley'den Sir Nicholas O'Conor'a, Erzurum, 12 Nisan 1 9 0 6 , Further imde. 3 0 Terakki, s.21; Nr.lO'dan nakleden, Tank Zafer Tuaya, Trkiye'de 1908 Devrimi Siyasi Partile; Anadolu, Hrriyet; Pcrte; 1859-1952, s.l42; H. Zafer Kars, Belgelerle ve "A Kerazoncle," Pro Armenia, ncesinde Correspondence Respecting Asiatic,Turkey, No,8984,.s.36

5 Haziran 1 9 0 6 , s . 9 1 0 . Ayrca bkz., Siyasi

Mehmed Red, "Erzurum syan bir Merutiyet nklb Olabilirdi," 29 Kasm 1950'den nakleden,Tank Zafer Tunaya, Trkiye'de 1859-1952, s,142n. 51 "Eimpt sur le betail," Pro Armenia, &rs," Pro Armenia,

5 Mays 1906, s.894; ve "Les impts arri-

2 0 Haziran 1 9 0 6 , s.917.

5(2 iurii Aslotovich Petrosian, Sovyet Gzyle Jn Trkler ss.2.34-238; II Zafer Kars, Belgelerle 1908 Devrimi ncesinde Anadolu, s.21; "A Trebizonde," Pro Armenia, 5 Haziran 1906, s.910; ve "Le ouvement tuc," Pro Armenia, 5 Kasn 1906, s.991.

Btn bu basklara dayanamayan Hkmet, 1903'dan beri Trabzon Valilii yapmakta olan Read Bey'i yetersizlik nedeniyle grevden almak ve yerine vekleten Hac Arif Paa'y atamak zorunda kald.53 Haziran sonunda Bitlis'te patlak veren ayaklanmadaysa bir polis komiseri lm ve Vali de yaralanmt. Daha nceki olaylarda olduu gibi halk Postahane'yi ele geirmi ve Vali'nin grevden alnmas iin stanbul'a telgraflar ekmiti. Halk, Hkmet'in iddet kullanma tehdidine, iddetle karlk verince, aresiz kalan Hkmet Vaji'yi grevden ald. 54 Temmuz ortalarnda yeni vergiyi protesto eden halk, Samsun'da da ayakland. Samsun'da halktan kimselerin, lmn de kapsayan ciddi olaylarn meydana gelmedii tek bir gn yoktu. Olaylar gizli tutmak iin yerel ynetim, balk -zellikle de Ermenileri- Telgrafhane'den uzak tutuyordu.55 : Vergi ayaklanmalarnn boyutu mutlakiyeti rejimi halk memnun edecek bir takm nlemler almaya zorlad. Hkmet Mays aynda Van, Bitlis ve Trabzon Valilerine birer talimatname yollayarak Valilerin tefti gezilerine karak halktaki honutsuzluun nedenlerini tesbit etmelerini isledi. Hkmet valilerden ayrca halka adilne davranmayan ve grevini suistimal eden tm memurlar da grevden al-

53 Mahmut Gololu, Trabzon Tarihi: Fetihten Kurtulua Kadar, ss.232-234; ve EO. 4 2 4 / 2 1 0 , Sir Nicholas O'Conor'da Sir Edvvard Grey'e, stanbul. 2 9 Mays 1906, Further Correpondence Respecting Asiatic Turkey, N o . 8 9 8 4 , s . 3 8 iinde. Saray'la ilikileri iyi ola Read Bey bir sre sonra terfi ederek bu sefer Edirne'ye Vali olarak atand ("News Items: Court ad Diplonatic," Levant ilcmlrl and Eastern Express, Weekly Commercial Budget, 2 7 / 9 ( 2 Mart 1 9 0 7 ) , s. 115). 5 4 Fransz Dileri Bakanl belgelerinden aktaran, mer Sami Coar, "akcal Mehmet Efe: 7," Milliyet, 2 Haziran 1 9 7 3 , s.5. 55 .es impts Santsoun," Pro Armenia, 2 0 Kasm 1906, s.997.

malar konusunda uyard. Bu direktiflerin bir sonucu olarak Hns Kaymakam yetersizlik nedeniyle grevinden alnd, Bitlis Valisi Ferid Bey ise Eyll ay banda bir tefti turuna karak sorunlar yerinde tesbit etmeye alt.56 Bu arada, sorunlarn kayna olan yeni vergilerin toplanmasna ilikin hibir giriimde bulunulmuyordu. Elde etmi olduu baardan cesaret alan Erzurum halk, rejime getirdikleri eletiri dozunu daha da arttrarak, ynetimin yerel gereksinimler dnda herhangi bir vergilendirmeye gitme hakk olup olmadn sorgulamaya balad. Halkn temsil hakk olmakszn vergilendirilmesi karsnda zellikle ehrin ileri gelenlerinin yksek sesle muhalefet yapmaya balam olmas, devlet otoritesine kar saygnn ne kadar azalm olduunun ak bir kantyd.57 Yeni vergilerir halkta yaratt huzursuzluk ve honutsuzluk Ankara'da da sivil itaatsizlik ve ayaklanma hareketlerine neden oldu. Burada da Telgrafhane ele geirilerek, vergilerin kaldrlmas ve Vali'nin grevden alnmas iin Saray'a telgraflar ekildi. Hkmet, dier'vilyetlerde olduu gibi, burada da halkn isteine boyun.edi ve Ankara Valisi'ni grevden ald.58 Eyll ay boyunca ve Ekim aynn balarnda Hkmet zmir'de, yurt dndaki devrimci hareketle balantlar olduu gerekesiyle yedi Ermeni devrimciyi tutuklad. Hkmet, ayrca Saray casuslar sayesinde ok sayda Trk, Rum, Musevi ve Ermeni'yi de devrimci etkinliklerde bulundukla5 6 EO. 4 2 4 / 2 1 0 , Sir Nicholas 'Conor'dan Sir Edward Grey'e, stanbul, 2 9 Mays 1906, Furtler Correspondence Respecting Asiatic Turkey, N o . 8 9 8 4 , s.38 iinde: ' ve "A Bitlis," Pro Armenia, 2 0 Aralk 1906, s.1013. 57 FO. 4 2 4 / 2 1 0 , Konsolos Shipley'den Sir Nicholas O'Conor', Erzurum,' 15 Haziran 1906,, Further Correspondence Respecting Asiatic Turkey, N o : 8 9 8 4 , s.61 innde. 58 Mechveret, No. 1 7 8 (1 Austos 19.06), s.8'den nakleden, H. Zafer Kars, Belgelerle 1908 Devrimi ncesinde Anadolu, s.19.

r iddiasyla tutuklayarak hapse att. Ayrca, Manisa'da da devrimci hareketle ilgili bir soruturma yrtlmeye baland.59 Yeni vergiler yznden Ekim balarnda Trabzon'da ciddi olaylar patlak verdi. Yeni konulan vergileri demeyi reddeden halkn ayaklanmas ancak askeri birliklerin mdahalesiyle kontrol altma alnabildi. Vali, ayaklanmann daha ileri boyutlara ulaabilecei endiesiyle bu vergilerin toplanmasn ertelemek zorunda kald.60 Erzurum'daki huzursuzluk 1906 Sonbaharnda yeniden alevlendi. 21 Ekim'de ehrin Mslman ve Hristiyan halk, artk daha fazla vergi demeye halleri kalmadn syleyerek, yeni vergilerin kaldrlmas isteiyle, birlikte hareket ettiler. Mft halkn huzursuzluunu Erzurum Valisi Mehmed Ata Bey'e ilettiyse de, Vali halkn isteklerine kulak asmad ve vergilerin kaldrlmasnn mmkn olmadn, kendisinin de vergileri toplamaya kararl olduunu syledi. steklerinin reddedilii zerine halk, kurulu dzeni hedefleyen iddetli bir gsteri dzenledi. Yerel polis rgt ve jandarma, halkn zerine ate aarak birok kiinin lmne neden oldu. Bu iddet hareketiyle iyiden iyiye dehete kaplan halk, iddete iddetle karlk vererek pek ok jandarma ve polisin yan sra, Jandarma Kumandann da ldrd.61 Mehmed Ata Bey, Mart'ta meydana gelen olaylarn sorumlularnn bulunmas iin stinaf Mahkemesi Reisi Tahir Efendi ile Serkomiser abri Efendi'den oluan bir aratrma komisyonu kurmutu. Komisyon, toplad bilgileri Eyll aynda Vali'ye sundu. Vali de kendisine sunulan listeyi stan-

5 9 "A Smyrne," Pro Armenia, 5 Kasm 1 9 0 6 , s.990. 6 0 "l_e mouvement turc," Pro Armenia, 5 Kasm 1 9 0 6 , s.991. 20 Kasm 1906, ss.997-99S.

61 "Les evenemets d'Erzeroum," Pro Armenia,

bul'a gndererek emir beklemeye balad. Hareketin nde gelen liderleri olarak yirmiiki kiinin ismi verilmiti. Bu yirmiiki kiilik listede Erzurum Mfts Hac Ltfullah Efendi, nde gelen tccar ve avukatlar ve Ittihad ve Terakki Cemiyeti ile balants bulunan, yasad 'Can Veren' devrimci rgtnn lideri Durak Bey'in de isimleri bkmyordu.62 22 Ekim'de stanbul'dan gelen cevapta, Hkmet, Vali Mehmed Ata Bey'e, Mft ve Mart olaylarnda rol olan ok sayda Mslmamn hemen tutuklanarak srgne gnderilmesi emrini verdi.63 Ayn gece, tutuklananlarn says altm buldu,64 Mft ve dierleri -Tahsin Bey, Kirlizade Yusuf Efendi ve Hoca evket Efendi- tutuklanmalarndan hemen sonra Drdnc Ordu merkezi olan Erzincan'a doru yola karld.65 Erzurum'un nemli isimlerinden ve is-

62 Babakanlk Arivi, rade Dahiliye, 25 aban 1 3 2 4 [ 1 4 Ekini 19061, Numara 18 iinde Mehmed Ata Bey in 31 Austos 1 3 2 2 [ 1 3 Eyll 19061 tarihli telgrafndan nakleden, Muammer Demire), ikinci Merutiyet Hareketleri, re Armaan, ss.3Ir33; ve Mehmed Nusret, Tarihe-i nce si Erzurum'da Yalut Hatl Erzerun Hemehrile-

ss,63-64. 1 9 0 8 Dcvrimi'den sonra, 1 9 1 2 Genel Seimleri'de

Hac Ltfullah Efendi Meclis-i Mebusan'a bamsz Erzurum Mebusu olarak girdi. Avukat Seyfullah Efendi ise Devrim'det sora, he 1908, hem de 1 9 1 4 Genel Seimleri sonucu Meclis-i Mebusan'da Erzurum'u temsil etti (Feroz Almad ve Dankwart A. Rustow, "kinci Merutiyet Dneminde Meclisler, 19081918," s.278). 6 3 F.O 4 2 4 / 2 1 0 , G. Barclay'den Sir Edward Grey'e, Beyolu, 2 5 Ekim 1 9 0 6 , Further Correspondence Respecting Asiatic Turkey, N o . 8 9 8 4 , s . 1 3 5 iinde; Muammer Demire!, kinci Merutiyet ncesi Erzurum'da Halk Hareketleri, s.33; Mehmed Nusret, ta