สญลกษณลวดลายในผาลาวครง

พมพพร ประจนตเสน

สญลกษณในลวดลายผาลาวครง

1

ผาทอโบราณของลาว มลวดลายทหลากหลาย แตกไมอาจระบตนก�าเนดได ลายเหลานนอาจจะมตนก�าเนดเปนเวลาอยางนอย 4000 - 5000 กวาป รปลกษณเหลาน สวนใหญมความคลายคลงกบลายบนเครองส�ารดยคกอนประวตศาสตร ซงพบในดนแดนแถบดองซอนในเวยดนามเหนอ และอาจเปนสญลกษณแหงอ�านาจซงมอทธพลตอผาทอและศลปกรรมอนๆ ในดนแดนสวนนตลอดลงไปทางใตรวมทงหมเกาะนบตงแต 500 ป ก อนครสตกาล และเมอไม นานมาน พพธภณฑสถาน-แหงชาตลาวยงพบลายเสนซกแซก (ฟนเลอย) ประดบสวนฐานของกลองส�ารด ซงรจกกนดในนามของเฮกเกอร 1 และมอายยาวนานถง 2,000 - 2,500 ป กลองใบนมผคนพบทางตอนใตของประเทศลาว ทหมบานดอนซอน เมองโขง ของจ�าปาสก

ผาลาวครงและสญลกษณของลวดลาย

สญลกษณในลวดลายผาลาวครง

2

ความนาสนใจในลวดลายผาลาวครง

ความสลบซบซอนในวธการทอ การคดลาย ทเกยวของกบประวตศาสตร ความเชอ ประเพณ พธกรรม ทมมาอยางยาวนานรวมไปถงการจดองคประกอบของตวลาย ทบอกเลาถงความส�าคญของลวดลายตางๆ การวางลายใหมความเหมาะสมสวยงาม ซงผหญงลาวครงกตางไดรบการสบทอด ความเชอ ประเพณ ผานเสนสายการทอผา ใหมความช�านาญ อกทงยงเปนคณสมบตของแมศรเรอนทดในการทอผาเพอใชในชวตประจ�าวนหรอใชในงานส�าคญตางๆ ความสวยงามประณตทปรากฏในลายผา นอกจากจะบงบอกถงทมา ความเชอของคนในชมชน ชาตพนธนน กสามารถบงบอกถงลกษณะนสยของผหญงททอผาผนนน

สญลกษณในลวดลายผาลาวครง

3

รปท 1

รปท 2 รปท 3

การสรางสรรคบนลวดลายผา

ลายตางๆนน สามารถจ�าแนกตามลายทสรางสรรคไดเปน 4 ประเภท ดงน ลายพรรณพฤกษา(ดานในรปท2 และ 3) ลายสตว (รปท 1) ลายรปทรงเรขาคณต ลายจากประสบการณอนๆลายรปสตว จะพบรป “โตค�า” ในกลมคนไททอาศยอยในแถบชายแดนเวยดนาม – ลาว ซงพบลวดลายทคลายคลงกนในกลองส�ารดดองซอนดวย

สญลกษณในลวดลายผาลาวครง

4

สญลกษณของลวดลาย

ความเชอทมอทธพลตอการด�าเนนชวตของกลมชน ทตงถนฐานอยในแถบเอเชยตะวนออกเฉยงใต เปนการผสมผสานกนระหวางศาสนาฮนด พทธ และผ ซงความเชอเหลานสะทอนออกมาในรปแบบของผลงานทางดานศลปะตางๆ ทงงานดานสถาปตยกรรม ประตมากรรม จตรกรรม รวมไปถงงานหตถกรรมพนบาน ลวดลายผาของชาวบานกดจอก มแรงบนดาลใจมาจากลวดลายพรรณพฤกษา สตวตางๆ รวมไปถงสตวในต�านานหรอสตวมงคลในความเชอพนบานทสบทอดตอกนมา ลวดลายเหลานมก ไดแก นาค สงห และหงส (นก) น�ามาทอในแตละบานกจะมการทอลายตางกน ขนอยกบจนตภาพและการลดทอนของตวลาย อยางไรกตาม ลวดลายตางๆ กยงคงตงอยบนพนฐานโครงสรางแมแบบเดยวกน

สญลกษณในลวดลายผาลาวครง

5

ดงนน ลายแตละแบบมโครงสรางหลก หรอแมแบบเพยงไมกลาย เปนการน�าลายเดยว ลายเรขาคณตพนฐานมาประกอบกนจนเกดเปนลายหลกขนมา ผทอกไดขยายขนาดของลาย และใชเทคนคพเศษ (จก) ท�าใหเกดพนผวนนเดนขนมา แรงบนดาลใจในการคดลายตางๆ อาจจะมาจากการพบเจอสงรอบตว ทงในธรรมชาต มโนคต รวมกบความเชอทสบทอดตอกนมา รวมไปถงเหตการณในชวตประจ�าวนทเปนแรงผลกดนใหเกดการทอผาเปนลายนนๆ รปแบบของลวดลายกจะมโครงสรางคลายคลงกนแตบางลายอาจจะละเอยดและประณตกวา ทงนขนอยกบความสามารถของแตละคนวาไดรบการฝกฝนมามากแคไหน ซงบางลายทเปนลายพนฐานกอาจ

จะถกแตงเดมใหลายไมใหเกดความซำซากจ�าเจ เปนลายทมเอกลกษณประจ�าตวของชางทอ

โครงสรางพนฐานของลายตางๆ ซงเปนลายเรขาคณตน�ามาประกอบกน สวนใหญจะเหนไดในสวนของตนจก

26

เสนรปตวเอส

ซกแซก

เปนรปทรงของการตดทอนลายนาคจากจนตภาพซงพบไดจากทวดทวไป ทงทเปน จตรกรรม และประตมากรรม เสนโคงหรอเสนตรงทเคลอนไหวไปในทศทางตรงกนขาม ทงใหเกดมม 2 มมในดานตรงกนขามอยางสมดล เกดเปนเสนซกแซกหรอเปนรปตวเอสในแนวตง ความออนไหวของเสนแตกตางกนตามการเลอกใชของประเภทเสน หากเปนเสนโคงจะใหความรสกนมนวลกวาเสนตรง เสนซกแซกหรอรปตวเอส คอ ล�าตวนาค หวนาคจะอยปลายเสนดานหนงดานใด หรอทงสองดาน หากดานหนงเปนตวกตองมอกดานหนงเปนหางหรอปลายทงสองกเปนหวเปนนาคพนจากนนเสนในล�าตวกจะถกแตงเตมดวย หงอน เดอย และเขยว ตามแตลายพนถนแตละบาน นาคเปนแบบแผนพฤตกรรมของมนษยทส�าคญในการเลอกคครองและการปลกบานสรางเรอน โดยแนวความคดเรองนาคน มบทบาทโดดเดนตอสถาบนครอบครวในสงคมลาว เชน การปลกบานซงมขอหามในการปลก บานในเดอนเจยง บนความเชอทวานาคจะนอนหลบ ถาใครปลกตองมการสญเสยเกดขน

สญลกษณในลวดลายผาลาวครง

37

ผาปทนอนลายนาคพนมหา ลายสวนดานลางบานยายซอง จบศร

นอกจากน ในทางพทธศาสนาความผกพนระหวางพนดนกบนาค มรปแบบของการเกดจากความรสกผกพนกบพนดนและอารมณโกรธท�าใหบงเกดเปนนาค อกทงการสรางการก�าเนดของคนในลมแมน�าโขงกบการเกดของสตวทเปนแรงศรทธาทางสงคมท�าใหนาคเปนบรรพบรษของสงคมลาว ดวยการเคารพนาค ในฐานะบรรพบรษ ยอมแสดงใหเหนถงอกความหมายหนง นอกจากน น�า คอ การทมนษยและนาคก�าเนดจากทเดยวกน คอพนดน การสรางการก�าเนดของมนษย โดยจะผกพนกบการก�าเนดของสตวทเปนแรงศรทธาหลกของสงคมเพอหาค�าตอบถงทมาของตวมนษยและลายกาบ ลายดอกตมทบานทงนากเปนลายทไดรบอทธพลมาจากนาคเชนกน

สญลกษณในลวดลายผาลาวครง

สญลกษณในลวดลายผาลาวครง

8

รปท 3 ปลายทแยกออกของเสน จดเปนรปสวนหวของนาค โดยมล�าตวประกบกนบนยอดแหลมบนสด ทซงหางของนาคทงสองรวมตวกนเปนหนงเดยว เปนเสมอนจดศนยกลาง กอนแตกปลายออกไปในทศทางตรงกนขาม แลวเลยนแบบซงกนและกน เพอสะทอนความแตกตางแตไมแตกแยก พนทของนาค มความสมพนธกบระบบจกรวาล โดยเฉพาะศนยกลางจกรวาล สญลกษณนาคทวางอยตรงสวนบนสดของจกรวาลเปนเสมอนนาค ดงเรองเลาพนบานทวานาคเปนผขโมยน�าเกอบหมดไปจากโลก กระทงพระอนทรตองเขามาปราบ เพอคนน�าและความอดมสมบรณ ในภาษาผาของคนบานลาวทงนา เรยกโครงเสนของนาคทงสองรปแบบดวยค�าเดยวกนวา เอย หรอลายเอย ทศทางการขยายของเสนซกแซกสามารถเปนไปไดทงแนวตงและแนวนอน สวนนาคในรปแบบแรกก�าเนดเปนไปตามเสนทางของเอยอยางสมดล ทงดานบนดานลางดานซายและดานขวาประดจวา นาคแปลงเปนรปรางตางๆ ทสรรหาสงดงามมาแตงแตมภาพหรอเงาสะทอนของนาคในแนวนอนกอใหเกดรปสเหลยม ขาวหลามตด (รปท2) จงถอวาเปนลวดลายทสมบรณทหญงสาวควรคาแกการสวมใส

รปท 1 รปท 2 รปท 3

สญลกษณในลวดลายผาลาวครง

9

ความหมายของส

สคราม หมายถง ความอดมสมบรณและความเจรญมงคง*สแดง หมายถง เลอดแหงการเสยสละและการพลชพเพอชาต*สขาว หมายถง ดวงจนทร เปรยบเสมอนน�าใจของคนลาวทมความบรสทธ ผดผอง (ไพรตน สงกจบลย 2545 : 32)สเขยว (สว) หมายถง ธรรมชาต ความสมบรณ พชพรรณ ความสดชนสเหลองหมายถง แสงสวาง ความศรทธา ความเชอสสม หมายถง ความราเรง สดใส สนกสนานด�าหมายถง ความหมนหมอง การแกชรา ความสขม (สมภาษณนางส�าเนา จบศร)สด�า ถาเปนผาพนมาท�าเครองแตงกายนยมสวมใสในกลมผสงวยเพอแสดงถงวฒภาวะทสงกวาสวนหญงสาวและเดกกจะใสซนทมสสนฉดฉาดกวา

การใชสของชาวไทครงบานกดจอกใชสทงหมด 5 ส โดยมสแดงเปนสหลก สทน�ามาใชรองลงมา ไดแก สเขยว สเหลอง สคราม และสสม บางครงกจะมสเพมเตม คอ สขาว และสด�า ซงมกจะใชแทนสแดงและสครามตามล�าดบ ทงนอาจจะมการสลบสไปมาแตกตางกนแลวแตรสนยมของแตละบาน ซงการสลบสเปนเอกลกษณหนงทสรางความแตกตางได

สญลกษณในลวดลายผาลาวครง

10

การใชสในทางทศนธาต ทศนธาต หมายถง สวนส�าคญทรวมกนเปนรปรางของสงตางๆ อนไดแก จด เสน ส รปราง รปทรง น�าหนก พนทวาง และลกษณะพนผว ซงการใชสกถอวาเปนทศนธาตอยางหนงซงจะถกแบงออกเปน7 ประการดวยกน 1.สเอกรงค คอ การใชสเดยวกนทมการไลน�าหนกออนแก เปนการใชสแบบกลมกลนเปนสเดยว เชน สสมทกลนเปนสเดยว กบสแดง ถายงหางกนความกลมกลนจะยงลดนอยลง เปนตน 2. สขางเคยง คอ การใชสแบบกลมกลนทงสองสหรอสามส 3. สตรงขามสองคเคยงกน คอ สทอยในวงจรสใกลเคยงกน ถาน�ามาวางเรยงกนกจะใหความสดใส ใหพลงความจดของส ซงกนและกน ท�าใหเกดการตดกนหรอขดแยงกนอยางมาก 4. สเกอบตรงขาม คอ การตดกนของสทไมใชคส 5. สตรงขามสองคเคยงกน คอ การใชสทตดกนนอยกวา ขอ 3 เพราะมบางสขางเคยงทกลมกลนกน 6.สสามเสา คอ สทใชตดกนอยางแทจรงถงสองคแตกยงตดกน นอยกวาขอ 3 เพราะยงมสขางเคยงทยงเปนตวทท�าใหสองส ทตดกนนนดกลมกลน เชน แดงสมกบเขยว เหลองสมกบแดง เปนตน

สญลกษณในลวดลายผาลาวครง

11

การสลบสสวนใหญของบานกดจอกจะเปนการใชสตดกนแตกไมไดใชสองสนนตดกนอยางรนแรงเกนไป มการน�าสทสามเขามาลดความแรงของทงสองสเชนการใชสเหลองคนกลางหรอใชสอดแทรกลายบางๆระหวางสเขยวและสแดงสดสวนการใชสตดกนของทงสามสกจะลดหลนกนลงมาและสทเอาไปลดความแรงของสทตดกอาจจะใชในปรมาณนอยซงโดยภาพรวมของลายตางๆแลวไมไดมการแยงกนของสมากนก ท�าใหมนดกลมกลนกน แมวาบางสจะฉดฉาดกตาม อยางไรกดการใชสในผาแตละชน อาจมคาความเขมของสตางกนไป เนองจากท�ามอ ยอมมอ แตในปจจบนมการยอมและปนฝายเองลดนอยลง ชาวบานจงไปซอดายส�าเรจมาแทน สจงดแรง สวางกวาสยอมเอง

ผารองอาสนะ วดศรสโมสร ลายดอกตม ตวย ออแอ(ลายไลจากดานในออกมาดานนอก)

สญลกษณในลวดลายผาลาวครง

12

สขาวจะใช ในหลกการสร างจดเด นและให ความร สก เคลอนไหว สสนในงานทศนศลป ถามความกลมกลน ผสมผสานในแนวทางเดยวกนกจะท�าใหงานนนขาดรสชาต แตถาใชสใดสหนงทไมมโครงสรางอยในสหลกทใชกจะใหความรสกมมตสนกสนานเปนจดเดนทท�าใหเกดความเคลอนไหว เกดน�าหนกทมความหนกเบาใหความรสกลอยตวกวาสอนๆ ในทน คอ การใชไหมฟอกขาวสอดแทรกอยในตวลาย ท�าใหเกดความรสกแพรวพราว ยงเกดความแตกตางของวสดทงสองชนด คอ ฝายทมผว หยาบและไหมทมผวละเอยดมนวาว สด�าจะมลกษณะการใชคลายกบสขาวคอการเนน นอกจากจะใชสด�าเปนขอบเขตของตวลายแลว สด�ายงใหความรสกลก ท�าใหเกดมตระหวางรปทรงและพน ท�าใหตวลายเดนชดขน การเลอกสในการทอผาใหผสวมใสเปนสงทส�าคญตองรวาเราจ�าทอผาไปใหใครเพราะแตละชวงวยนน การสวมใสเสอผากจะแตกตางกนไป เชน วยเดก การแตงกายกจะออกไปทางสขาว สวาง สดใส ไปจนถงวยหนมสาว สสนกจะดฉดฉาดขนจนเมอถงวยชรากจะใสโทนสเขม เชน สด�า สคราม ตนซนกจะดไมฉดฉาดซงเราสามารถแยกวยไดโดยดตามลกษณะเสอผาและการแตงกายแตกมบาง โอกาสทชาวไทครงนยมใสเสอผาสสนสดใส ฉดฉาด เชน วนปใหม วนพระ งานบวช งานแตงงาน เปนตน

การใชสขาวและสด�าในลวดลายผา

สญลกษณในลวดลายผาลาวครง

13

ดลยภาพ ความสมดล

หมายถง ความเทาเทยมกนหรอการถวง เพอใหเกดความเทากนโดยการจดองคประกอบของงานทางทศนศลปใหอยในสภาพหยดนง ทรงตวอยได มสองลกษณะใหญ คอ ดลยภาพแบบเหมอนกนทงสองดานหรอแบบสมมาตรพบไดทวไปตามธรรมชาตหรอศลปวตถบางชนด เชน ลกษณะใบหนาของคนซกซายขวาเหมอนกน ลกษณะของเจดยโบสถ พระปรางค เปนตน ดลยภาพแบบสมมาตรนจะใหความรสกทมนคง แขงแรง เครงขรม เปนทางการ ดลยภาพแบบอสมมาตรมลกษณะทไมเทากนสองดานแตทรงตวอยไดดวยการจดวางองคประกอบ โดยมหลกการจดวาง ดงน การจดวางทจดศนยกลาง การจดวางทบรเวณเสนผานศนยกลาง การจดวางตามแนวนอน การจดวางทมระยะและบรเวณวาง การจดวางแบบอาศยพลงและความเคลอนไหว ความแตกตางของดลยภาพแบบอสมมาตรของแตละขางจะมผลกบความสมสวนใหความรสกเคลอนไหวอยางรวดเรวและรนแรง

สญลกษณในลวดลายผาลาวครง

14

มอย 2 ประการ คอ การจดแบบซ�ากน คอการใชรปทรง รปราง สและเสนซ�าๆกนจนเปนรปแบบทงดงาม เชนลกษณะของลายไทยทมการใชเสนและรปทรงทส�าคญ การจดแบบขยายเพมขนและตอเนองกน คอ การเพมสความออนแกและขนาดใหตอเนองกนไป หรอ การเพมขนาดจากเลกไปใหญ ซงจงหวะเหลาน เรามกจะพบในธรรมชาต

การใชจงหวะของลวดลายลาวครงบานกดจอก เปนไปทงสองแบบนโดยแบบแรกกจะมการใชรปทรงและรปรางทซ�ากนไปมาทงเสน ส และน�าหนก สวนอกแบบกน�ามาใชในปจจบน เชน ลายโคมบอกตาล เปนตน จดเดนหรอการสรางจดสนใจของบานกดจอก จะอยในลกษณะใชสใหสเดนเปนพเศษ บรเวณทตองการ จะเนนจะใชวธการจกลาย ซงวธการนตองใชสสลบกนตลอดทงลายและบรเวณทเปนลายขนาบขาง กจะใชวธการขด ซงการขดจะเปนการใชสเดยวตลอดแนวเพอลดความนาสนใจและลายขด จะไมไปแยงจดเดนอกทงยงมการใชสด�าตดของลาย เปนการเนนและการสรางมตระหวางตวลายกบพนอกดวย นอกจากนยงมการเนนโดยใชเสนรปรางและขนาดทตดกนเปนการเนนดวยการใชเสนน�าสายตาไปยงจดเดนและใชรปรางลกษณะและขนาดของจดเดนใหญกวาเปนพเศษกวาบรเวณรอบๆ เชน การจกและการขดซงสวนใหญการขดจะเปนการขดลายทเปนลายเดยวพนฐานเปนลายเลกๆเรยงตอกนไป ตางกบการจกทน�าลายประกอบมาใชสรางเปนจดเดนในตวชนงาน

การจดชวงจงหวะทนยม

ชอหนงสอ สญลกษณในลวดลายผาลาวครง

ภาพและเนอเรอง © 2014 (พ.ศ. 2557) โดย พมพพร ประจนตเสน, รหสนกศกษา 540310127

สงวนลขสทธตามพระราชบญญต

พมพครงแรก เดอนตลาคม พ.ศ. 2557จดพมพโดย ภาควชาศลปะไทย คณะวจตรศลป มหาวทยาลยเชยงใหม

ออกแบบและจดรปเลมโดย พมพพร ประจนตเสนตวหนงสอหนาปก Aksaramatee 30,48,72 points.ตวหนงสอ DC-Palamongkol 11,12,18,48 points.

หนงสอเลมนเปนผลงานทางวชาการจดท�าขนเพอสงเสรม และตอยอดศกยภาพการศกษา

ภายในภาควชาศลปะไทย คณะวจตรศลป มหาวทยาลยเชยงใหม