t.c. yÜzÜncÜ yil Ün vers tes sosyal bİlİmler enstİtÜsÜ...

T.C. YÜZÜNCÜ YIL ÜNİVERSİTESİ

SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ ARKEOLOJİ ANABİLİM DALI

PROTOHİSTORYA VE ÖN ASYA ARKEOLOJİSİ BİLİM DALI

VAN/ALTINTEPE URARTU NEKROPOLÜ TAKILARI

YÜKSEK LİSANS TEZİ

Gulan AYAZ

VAN–2006

T.C. YÜZÜNCÜ YIL ÜNİVERSİTESİ

SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ ARKEOLOJİ ANABİLİM DALI

PROTOHİSTORYA VE ÖN ASYA ARKEOLOJİSİ BİLİM DALI

VAN/ALTINTEPE URARTU NEKROPOLÜ TAKILARI

YÜKSEK LİSANS TEZİ

Hazırlayan Gulan AYAZ

Danışman Doç. Dr. Aynur ÖZFIRAT

VAN–2006

I

İÇİNDEKİLER 1.GİRİŞ………………………………………………………………………... 1 1.1.AMAÇ………………………………………………………………….. 1 1.2.VAN/ALTINTEPE NEKROPOLÜ…………………………………... 2 1.3.YÖNTEM……………………………………………………………..... 4 1.3.1.Laboratuvar ve Bilgisayar Çalışmaları………………………….. 5 1.3.2.Kütüphane Çalışmaları…………………………………………... 6 1.3.3.Tipoloji………………………………………………………….. 9 1.3.4.Katalog………………………………………………………….. 12 1.3.5.Malzeme………………………………………………………… 13 1.4.6.Teknik…………………………………………………………… 15 1.4.6.1.Yapım……………………………………………………… 15 1.4.6.2.Süsleme……………………………………………………. 16 1.4.7.Takı Terminolojisi……………………………………………..... 16 2.TİPOLOJİ…………………………………………………………………... 19 2.1.PAZUBENTLER………………………………………………………. 19 2.1.I.AÇIK UÇLULAR………………………………………………... 19 2.1.II.UÇLARI ÜST ÜSTE GİYDİRİLMİŞLER……………………… 19 2.2.BİLEZİKLER..………………………………………………………... 20 2.2.I.AÇIK UÇLULAR………………………………………………... 20 2.2.I.1.HAYVAN BAŞLILAR…………………………………… 20 2.2.I.1.1.Ejder-Yılan Başlılar……………………………………… 21 2.2.I.1.2.Koç Başlılar……………………………………………… 21 2.2.II.UÇLARI ÜST ÜSTE GİYDİRİLMİŞLER…………………… 21 2.2.II.1.HAYVAN BAŞLILAR…………………………………… 21 2.2.II.1.1.Ejder-Yılan Başlılar…………………………………… 21 2.2.III.DİĞERLERİ……………………………………………………. 21 2.3.İĞNELER………………………………………………………………. 22 2.3.I.FİGÜRLÜ İĞNELER……………………………………………. 22 2.3.I.1.HAYVAN BAŞLILAR………………………………………. 22 2.3.I.1.1.Dağ Keçisi Başlılar……………………………………….. 23 2.3.I.1.2.Ördek Başlılar……………………………………………. 23 2.3.I.1.3.Horoz-Tavuk Başlılar…………………………………….. 23 2.3.I.1.4.Kartal Başlılar……………………………………………. 23 2.3.I.1.5.Grifon Başlılar…………………………………………..... 23 2.3.I.2.BİTKİ BAŞLILAR………………………………………….... 23 2.3.I.2.1.Haşhaş Başlılar…………………………………………… 23 2.3.II.KÜRESEL BAŞLILAR…………………………........................... 23 2.3.III.KONİK BAŞLILAR…………………………………………….. 23 2.3.IV.DÖRTGEN BAŞLILAR………………………………………… 23 2.4.KÜPELER……………………………………………………………..... 24 2.4.I.BASİT HALKA BİÇİMLİLER………………………………….... 24 2.4.I.1.AÇIK UÇLULAR…………………………………………….. 24 2.4.I.2.UÇLARI ÜST ÜSTE GİYDİRİLMİŞLER…………………... 24 2.4.II.TEL SARGILILAR………………………………………………. 24

II

2.4.III.SARKAÇLILAR………………………………………………… 25 2.4.III.1.TERS PİRAMİT BİÇİMLİLER…………………………….. 25 2.4.III.2.KONİK BİÇİMLİLER……………………………………..... 25 2.4.III.3.ÜÇ PANDANTİFLİLER…………………………………..... 25 2.5.YÜZÜKLER………………………………………………………….... 26 2.5.I.BASİT HALKA BİÇİMLİLER…………………………………… 26 2.5.II.SPİRAL BİÇİMLİLER…………………………………………... 26 2.5.III.BOĞUMLULAR………………………………………………… 26 2.6.FİBULALAR…………………………………………………………... 27 2.6.I.YARIM DAİRE BİÇİMLİLER………………………………..... 27 2.6.I.1.GÖVDESİ ŞİŞKİNLEŞTİRİLMİŞLER…………………..... 27 2.6.II.AT NALI BİÇİMLİLER……………………………………….. 27 2.7.AMULETLER…………………………………………………………. 28 2.7.I.ÇAN BİÇİMLİ AMULETİK- MÜHÜRLER…………………… 28 2.7.II.DÜĞME BİÇİMLİ AMULETİK- MÜHÜRLER…………….... 28 2.7.III.DİKDÖRTGEN PRİZMATİK BİÇİMLİ AMULETLER…….. 28 2.7.IV.OVAL GÖVDELİ AMULETLER…………………………..... 28 2.7.V.SİLİNDİR GÖVDELİ AMULETLER……………………….... 28 2.8. SAÇ SPİRALLERİ……………………………………………………. 29 2.8.I.SARMAL BİÇİMLİLER………………………………………... 29 2.9. SAÇ HALKALARI……………………………………………………. 30 2.9.I.BİTİŞİK UÇLULAR…………………………………………..... 30 3. KATOLOG…………………………………………………………………. 31 4. SONUÇ............................................................................................................ 128KAYNAKÇA………………………………………………………………..... 134ÖZET………………………………………………………………………….... 139SUMMARY……………………………………………………………………. 140HARİTALAR, TABLOLAR, GRAFİKLER, LEVHALAR ve RESİMLER LİSTESİ……………………………………………………………………........

141

HARİTALAR TABLOLAR GRAFİKLER LEVHALAR RESİMLER

III

ÖNSÖZ Bu tez çalışmasında, 1997–1999 yılları arasında Prof. Dr. Veli Sevin’in bilimsel danışmanlığında kazılan, Tuşpa’nın 2 km. kuzeyindeki Altıntepe/ Urartu Nekropolü’nün takıları incelenmeye çalışılmıştır. Tez konusunun seçiminde beni yönlendiren ve tezin her aşamasında yardımlarını esirgemeyen değerli hocalarım, Prof. Dr. Veli Sevin ve tez danışmanım Doç. Dr. Aynur Özfırat’a sonsuz teşekkürlerimi sunarım. Kaynak teminimde yardımcı olan ve fikirleriyle destekleyen, Prof. Dr. Necla Arslan Sevin, Yrd. Doç. Dr. Hanifi Biber ve Yrd. Doç. Dr. Rafet Çavuşoğlu’na, teşekkürlerimi sunarım.

Kütüphanelerinde çalışmam için olanak sağlayan İstanbul Alman Arkeoloji

Enstitüsü Müdürlüğü’ne ve buradaki çalışmalarım sırasında yardımlarını esirgemeyen Doç. Dr. Andreas Schachner ve Ali Akkaya’ya teşekkürlerimi sunarım.

Van Müzesinde çalışmalarım sırasındaki yardımlarından dolayı müze müdür

vekili A. Mete Tozkoparan ve Arkeolog Emre Umut Köse’ye teşekkürlerimi bildiririm.

Tezimin buluntu çizimlerini özenle yapan Asena Kızılarslanoğlu’na, harita çizimlerinden dolayı Arş. Gör. Davut Yiğitpaşa ve Arş. Gör. Nilgün Coşkun Köse’ye ayrıca Arş. Gör. Bilcan Eren, Arş. Gör. Hülya Çalışkan ve Rıfat Kuvanç’a teşekkürlerimi bildiririm.

İstanbul Üniversitesi’nde yer alan buluntuların fotoğraf çekimleri için

Selahattin Dereli, Van Müzesinde yer alan buluntuların fotoğraf çekimleri içinse Fatih Sönmez’e teşekkür ederim.

Son olarak çalışmalarım sırasında desteklerini esirgemeyen ve sabır gösteren aileme sonsuz teşekkür ederim.

IV

KISALTMALAR cm. : Santimetre km. : Kilometre Lev. : Levha Mev. Baş Uz. : Mevcut Baş Uzunluğu Mev. Uzunluk : Mevcut Uzunluk mm. : Milimetre Uz. : Uzunluk Y.Y.Ü : Yüzüncü Yıl Üniversitesi

1

1. GİRİŞ Tez konumuzu oluşturan Van/Altıntepe Urartu Krallığı’nın başkenti Tuşpa’nın (Van) nekropolüdür. M.Ö. 9–7.yüzyıllar arasında (Orta Demir Çağ) Doğu Anadolu’da egemenlik kurmuş olan Urartu Krallığı Ön Asya’nın en önemli devletlerinden biriydi. Geç Hitit, Lidya ve Frigle çağdaş olan bu uygarlık aynı zamanda eski Ön Asya dünyasının en büyük madenci krallığı olarak bilinmektedir. Doğu Anadolu Bölgesi’nde zengin olarak bulunan gümüş, kurşun, demir ve özellikle bakır madeni yatakları ilk kez Urartular döneminde çok büyük oranda işletilmiştir. Metal eser üretiminde tercih edilen tunç alaşımı için bölgelerinde olmayan kalay ise olasılıkla Afganistan’dan getirtilmiştir.1 İncelediğimiz metal takılarla ilgili olarak, Urartu ölü gömme geleneği ve buluntularıyla ilgili en geniş bilgilerimizi şüphesiz Urartu mezarlarında yapılan arkeolojik kazılardan edinmekteyiz. Tüm eski çağ uygarlıklarında olduğu gibi Urartular’da da öteki dünya inanışı vardır. Ölen kişinin tümüyle yok olmayıp öbür dünyada bir şekilde yaşayacağına inanılıyordu. Bunun için cesetlerin korunması gerekiyordu ve bu nedenle kentlerin yakın çevresinde geniş mezarlıklar gelişmişti.2 Urartu mezarları içinde yaygın tür oda mezarlardır. Yeraltındaki kayalara oyulan ya da taşlarla örülen bu türde mezarlara öndeki, kuyu şekilli bir geçitten (dromos) girilebilmekteydi. Erzincan yakınlarındaki Altıntepe Kalesi’nde zengin buluntularıyla oda mezar türünün soylulara ilişkin örnekleri bulunmuştur. Van Ovası’nda yer alan Urartu’nun idari merkez niteliğindeki kalelerinden başkent Tuşpa’nın (Van Kalesi) güney yamacındaki anıtsal kral mezarlarda oda mezar anlayışıyla yapılmışlardır. Tuşpa kenti’nin halk mezarlığı Van/Altıntepe ise kentin 2 km. kadar kuzeyindeki Altıntepe denen düzlüktedir. Kilometrelerce büyüklükte bir alana yayılmış olan bu nekropol alanındaki mezarların bir kısmı yumuşak kayalara oyulmuş oda-mezarı biçiminde, bir kısmı da basit toprak ve urne mezar türündedir. Bu türde mezarlıklar Ağrı-Patnos’ta ve Bitlis-Adilcevaz’da da ortaya çıkarılmıştır.3

1.1. AMAÇ

Bu çalışmanın konusu, Altıntepe nekropolünde yapılan kazılar sonucunda bulunmuş metal takılardır. Defineciler tarafından çok ciddi yağmalanmış olmakla birlikte, Altıntepe mezarlarından ele geçirilen buluntular, azımsanmayacak sayıdadır. Bunların büyük bir bölümünü çanak çömlekler oluşturur. Silah ve takılar madeni buluntular olarak karşımıza çıkar. Boncuklar ise akik, kornalin ve manyezit gibi taşlardan yapılmıştır.4

1 Veli Sevin, Eski Anadolu ve Trakya. Başlangıcından Pers Egemenliğine Kadar, İstanbul, 2003 2 Veli Sevin, Eski Anadolu ve Trakya. Başlangıcından Pers Egemenliğine Kadar, İstanbul, 2003 3 Veli Sevin,Eski Anadolu ve Trakya. Başlangıcından Pers Egemenliğine Kadar, İstanbul, 2003 4 Tezimiz sadece Altıntepe nekropolünün metal takıları içermektedir. Nekropolünün boncukları, Prof. Dr. Veli Sevin danışmanlığında Aslıhan Karagöz tarafından, Çanakkale On Sekiz Mart Üniversitesi yüksek lisans tezi olarak hazırlanmıştır. Bkz. Aslıhan Karagöz, Van Karagündüz ve Altıntepe Nekropolleri Boncuk Buluntuları, Çanakkale, 2002.

2

Bu tezde, nekropolün sayısı 97’i bulan metal takılarının incelenmesi amaçlanmıştır. Pazubent, bilezik, iğne, küpe, yüzük, fibula, amulet, saç spirali ve saç halkası olarak incelenen takılar kendi içinde alt başlıklara ayrılarak tipolojik ayrımı yapılmıştır. Tip ayrımıyla birlikte eserlerin detay özellikleri sunularak aynı zamanda bir katalog çalışması oluşturmak hedeflenmiştir.

Urartularla ilgili yapılan kazılar her geçen gün artmaktadır. Ancak Urartu

takıları konusunda yapılan çalışmalar yok denecek kadar azdır. Bu tez çalışmasının konusunu oluşturan takıların ana ve alt başlıklarla isimlendirilmesi ve katalog bölümünde yapılan tanımlamasının aynı zamanda Urartu takı literatürüne de katkısı olacağı düşünülmüştür. Altıntepe Nekropolü metal takıları ışığında Urartu takılarının biraz daha yakından tanınacağı inancındayız.

1.2. VAN/ALTINTEPE NEKROPOLÜ

Altıntepe, Urartu Uygarlığı’na 200 yıl başkentlik yapmış, günümüzde Van Kalesi adını taşıyan Tuşpa’nın, 2 km. kadar kuzeyindeki nekropolüdür. Van il merkezinde Şemsibey Mahallesi içinde yer alan nekropolün sınırları, kuzeydoğu ucundaki geçmişi M.Ö.9. yüzyılın ikinci yarısına değin uzanan Kalecik Kalesi’nin güney eteklerinden başlayıp, giderek meyillenerek Van ovasının tabanına değin alçalır. Burası kuzey-güney doğrultusunda 1 km. doğu-batı doğrultusunda ise birkaç km.lik bir alana yayılır (Harita 1). Kuzeyinden Van-Erciş-Ağrı karayolunun geçtiği nekropolde, 1965’de bu karayolun yapımı sırasında, B. Öğün tarafından küçük bir sondaj gerçekleştirilmiş ve biri kremasyon, diğeri inhumasyon türünde iki mezar ortaya çıkarılmıştır. Ancak bu alanın büyük bir nekropole ait olabileceği düşünülmemiştir.5 Uzun yıllar kaçak kazılarla tahrip edilmiş olan Altıntepe Nekropolü’nde ilk bilimsel kazı 1997–1999 yıllarında, Kültür Bakanlığı Anıtlar ve Müzeler Genel Müdürlüğü’nün izniyle, Prof. Dr. Veli Sevin’in bilimsel danışmanlığında, Van Müze Müdürlüğü tarafından gerçekleştirilmiştir6 (Resim 1). Bu nekropol alanında kazı süresi içinde 35 kaya mezar, 7 urne mezar ve 4 toprak mezar olmak üzere toplam 46 mezar incelenmiştir (Harita 2). Uzun yıllar kaçak kazılarda tahrip edilen nekropol alanında çok az sayıda mezar in-situ durumunda açılabilmiştir.

Sayısı 35’i bulan kaya mezarları, nekropolün giderek alçalan güney etekleri üzerinde, kayanın yükselerek yüzeye yaklaştığı kesimde yoğunlaşmıştır.

5 Veli Sevin- Aynur Özfırat-Ersin Kavaklı, “1997–1998 Van/Altıntepe Urartu Nekropolü Kazıları”, 21.Kazı Sonuçları Toplantısı I, 2000, 421- 434. 6 Veli Sevin- Aynur Özfırat, “Van/ Altıntepe Kazıları”, Türkiye Arkeolojisi ve İstanbul Üniversitesi, (Yay. Haz. O. Belli), 2000, 217–222. Veli Sevin- Aynur Özfırat-Ersin Kavaklı, “1997–1998 Van/Altıntepe Urartu Nekropolü Kazıları”, 21. Kazı Sonuçları Toplantısı I, 2000, 421- 434. Aynur Özfırat, “Altıntepe”, Arkeo Atlas 4, İstanbul, 2005, 83.

3

Tümü yumuşak kalkere kazınan kaya mezarlarının çoğu ortak özelliklere sahip olsalar da yön, boyutlar ve işçilik açısından birbirinden oldukça farklıdır (Resim 2).

Ailelerin ekonomik durumuna bağlı olarak irili-ufaklı özenli ya da

özensiz yapıldığı düşünülen kaya mezarlarından 1.30 X 1.10 m. boyutlarında küçük bir boşluğu andıranlarla birlikte 3.30 X 2.80 m. gibi büyük boyutlu olanları da vardır. Toprak altındaki tüm kaya mezarlarına 0.90 x 0.90 m. ebatlarında kuyu biçimli bir ön giriş ve alçak bir kapıyla girilir. Bu dik ve dar giriş alanlarına inişi kolaylaştırabilmek için küçük basamak oyukları kazılmıştır. Buradan dikine yerleştirilmiş dar ve alçak bir kapıyla daha alçaktaki mezar odasına inilmektedir. Mezarlar daima tek odalı ve farklı yüksekliktedir. Boyutlarla orantılı olarak bu yükseklik 2.00 m. ile 0.86 m. arasında değişir. Düzgün plan veren 3 mezarın dışında tüm odalar, şimdiye değin tanınan, daha çok kalelerin eteklerindeki kayalıklara oyulmuş, resmi görünümlü Urartu mezarlarından oldukça farklı biçimde, son derece kaba işçiliktedir: Elips, yuvarlak, L biçimli, kabaca karemsi ya da biçimsiz bir oyuk şeklinde olanlar vardır. Duvarlar dik değildir, tavanlar düzensizdir. Ortak özelliklerden biri de duvarlar üzerinde tavandan yaklaşık 0.50 m kadar yükseklikte, irili ufaklı nişlere yer verilmiş oluşudur. Bunların kimilerinin tabanlarında yuvarlak dipli bir kabın oturabilmesi için çukurlara yer verilmiştir. Az sayıda nişsiz örneklerde vardır. Kimi odalarda ise alçak sekiler bulunur.

Kaya mezarlarının tamamı definecilerin soygununa uğradığı için buradaki eserler in-situ durumunda bulunamamıştır. Takılar insan kemikleri, çanak çömlek ve silahlarla birlikte mezar odalarındaki toprak yığınının temizlenmesi sırasında ele geçirilmiştir.

İkinci büyük mezar gurubunu 4’ü in-situ durumda ele geçen urne

mezarlar oluşturur. Yakılmış cesetten arta kalan ölü kül ve kemikleri ölü kapları (urne) içine konarak ağzı ters çevrilmiş bir çanakla kapatılmış ve sonra kap ya doğal bir kaya oyuğu içine ya da üç yanı taş levhalarla çevrili, niş görünümlü yapay bir hazneye yerleştirilerek üzeri toprakla örtülmüştür. Dar, alçak boyunlu, şişkin karınlı ve halka dipli olan urneler ve üzerinde kapak olarak kullanılan çanaklar Urartu için tipik olan parlak kırmızı cilalıdırlar (Resim 3). Tüm urneler üzerinde yuvarlak küçük delikler bulunur. Bu deliklerin ruhun dışarıya çıkabilmesi için yapılmış olduklarına inanılmaktadır.7 Urne mezarlara ait eserler urnenin içinde veya etrafında bulunmuştur. Altıntepe mezarlığında üçüncü grup gömü türünü oluşturan toprak mezarlardan 4 adet incelenmiştir. Burada cesetler doğrudan doğruya toprağa açılmış basit çukurlar içine gömülmüşlerdir (Resim 4). Mezarlardan TM 1 deki iskelet kuzeydoğu güneybatı doğrultusunda sol tarafa dönük biçimde hoker pozisyonunda gömülmüştür. Bu iskelet kaldırıldığında onun altından ikinci ve üçüncü iskelete ait kemikler ortaya çıkarılmıştır. Kazı çalışmaları sırasında bu toprak mezarın üst üste üç gömüyü içerdiği anlaşmıştır. Oda mezarlardan iyi bilinen farklı zamanlarda çok sayıda gömü biçimine burada da rastlanılmıştır. TM 2 den bulunan iskelet yarım

7 Barnett, D.Rıchard, “The Urartian Cemetery at Iğdır”, Anatolian Studies XIII, 1963, 153–198.

4

hoker durumunda kuzey güney doğrultusunda yatırılmıştır. TM 3 de yer alan iskelet doğu batı doğrultusunda uzatılmış biçimde, TM 4 de yer alan iskelet ise yine hoker durumunda bulunmuştur. Tezimizde incelenen takı buluntularına TM 2 ve TM 3’ de rastlanmıştır. TM 2’ de ele geçirilen takılar in-situ durumda bulunmuştur (Çizim 1).

1.3. YÖNTEM

Tezimizin; 1. bölümü “Giriş” genel başlığından oluşur. Giriş 3 alt bölüme ayrılmıştır. 1. alt bölümde tezin amacı açıklanmıştır. 2. alt bölüm Altıntepe Nekropolüne ayrılmıştır. Burada nekropolün konumu ve topografyası hakkında genel bilgiler sunularak Altıntepe Nekropolündeki 3 farklı mezar türüne değinilmiştir. Giriş bölümünün son kısmı olan 3. bölüm tezin yöntemine ayrılmıştır. Burada amaç tezin hazırlanma aşamasındaki metodolojisini sunmaktır.

Girişin 3. alt başlığı olan yöntem 7 başlıktan oluşturulmuştur. Yöntemin

1. alt başlığında laboratuvar ve bilgisayar çalışmaları anlatılmıştır. Burada tezin hazırlanması ve yazımı sırasında yapılan uygulamalara değinilmiştir. Yararlanılan kütüphane ve kitaplıkların anlatıldığı yöntemin 2. alt başlığında aynı zamanda Altıntepe Urartu Nekropolü ile ilgili yayınlanmış makaleler ve tezin konusunu oluşturan takılarla ilgili yararlanılan başlıca kaynaklar sunulmuştur. 3. alt başlıkta tip tabloları yapılmış, 4. alt başlıkta ise katalog örneği verilmiştir. 5. alt başlıkta malzeme adı altında takıların hammaddesi hakkında genel bilgiler verilmiştir. 6. başlıkta takı yapımı sırasında uygulanan yapım ve süsleme teknikleri iki alt başlık halinde sunulmuştur. Yöntemin 7. alt başlığında ise, takı türlerinin ansiklopedik anlamları ve detay bazı tanımları verilerek takı terminolojisi sunulmuştur.

Girişte tanımlar yan başlıklar halinde koyu olarak yazılmıştır. Takı

terminolojisi alt başlığındaki tanımlarda tipoloji ve katalog kısmındaki takı sıralamasına uyulmuştur. Burada her bir türle ilgili açıklama ve tanımlar kendi başlığı altında tırnak içinde verilmiştir.

Tezimizin 2. bölümü, tipolojiye ayrılmıştır. Toplamda 97 buluntudan

oluşan malzememiz pazubent, bilezik, iğne, küpe, yüzük, fibula, amulet, saç spirali ve saç halkası ana başlıklarıyla 9 farklı türde sınıflandırılmıştır. Tipoloji takıların biçimsel özelliklerine göre yapılmıştır. Sınıflandırmada en genel biçimsel özelliklerden ana başlık detay özelliklerden ise alt başlıklar oluşturulmuş ve buna göre genel başlıklar Romen, alt başlıklar ise Arap rakamlarıyla numaralandırılmıştır. Tezimizin ikinci bölümünü oluşturan “Tipoloji” numarası olan “2” tüm takı türlerinin başında kullanılmıştır. Bu bölümde, tip açıklamalarının yanına takıların küçültülmüş ve kesitsiz çizimleri konulmuştur.

Katalog 1 den başlatılarak numaralandırılmıştır. “Mezar No” başlığı

eserin hangi mezardan çıkarıldığı bilgisini içerir. Altıntepe Nekropolünün 3 farklı türdeki mezarı kısaltılarak yazılmıştır. Buna göre kaya mezarlar “KM”, toprak mezarlar “TM”, urne mezarlar ise “URNE” olarak kodlanmıştır. Buluntuların kazı sırasında aldıkları numaraları “Kazı Buluntu No” başlığıyla verilmiştir. Eserin çizim ve resimlerinin levhalarda bulunmasını kolaylaştırmak amacıyla katalogumuzda çizim ve resim numaraları “Çizim No” ve “Resim No” başlıklarıyla verilmiştir.

5

Buluntunun tüm detay özellikleri ve tanımları bu bölümde sunulmuştur. Eserin hangi tipte değerlendirildiğinin anlaşılması için “Tip No” başlığıyla tip numaraları ve başlıkları verilmiştir. “Paraleller” yan başlığıyla eserlerin tespit edilebildiği kadarıyla yayınlarda bulunan çağdaşı benzerlerine yer verilmeye çalışılmıştır.

Word programında hazırlanan katalogda her bir tip için yeni bir A4

sayfası kullanılmıştır. Burada buluntuya ait bütün bilgiler başlıklar halinde sol tarafta sunulmuştur. A4’ün sağ üst köşesinde buluntuya ait çizimler genellikle küçültülerek verilmiştir. Buluntuların bire bir çizimleri ise çizim levhalarında verilmiştir.

Tezin 4. bölümü sonuca ayrılmıştır. Burada her bir türün değerlendirmesi

ayrı ayrı yapılmış bu sayede Altıntepe Nekropolü ışığında tipik olabilecek Urartu takılarına ulaşılmaya çalışılmıştır.

1.3.1. Laboratuvar ve Bilgisayar Çalışmaları

Bu çalışmada öncelikli olarak kazı sırasında ele geçirilen malzemenin tespiti için Altıntepe kazısının buluntu listesinden yararlanılmıştır. Bu liste yardımıyla 63 adet eserin Van Müzesi’nde bulunduğu, 35 adet eserin ise, İstanbul Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi Taşınabilir Kültür Varlıklarını Koruma ve Onarım Bölümü laboratuvarına, üzerinde konservasyon çalışması yapılması amacıyla götürüldüğü görülmüştür. İstanbul Üniversitesinde yer alan eserlerin çizim, fotoğraf ve katalog çalışmaları için üniversitenin Restorasyon Bölümü laboratuvarında çalışılmıştır. Aynı çalışmalar Van Müzesi’nde yer alan eserler üzerinde de gerçekleştirilmiştir.

Eserlerin öncelikli olarak kazı sırasında yapılan çizimlerindeki eksikler

giderilmiş, gerek görüldüğünde yeniden çizilmiştir. Orijinal çizimlerin bire bir oranında fotokopileri çekilerek A4 boyutundaki milimetrik kâğıt üzerine çizim levhaları oluşturulmuştur. Oluşturulan levhalar üzerinde A4 boyutundaki aydınger kâğıdına rapido çizimleri yapılan buluntular scaner ile taranarak bilgisayarda Photoshop programında gerekli düzenlemeleri yapılmış ve Word programında yeniden levhaları oluşturulmuştur. Eserler, çizimlerinin yanı sıra dijital makine ile fotoğraflanarak bilgisayar ortamına aktarılmıştır. Çizimler tezin levhalar kısmını oluşturmuştur. Levhalarda Romen rakamları levha içindeki numaralarda da Arap rakamları kullanılmıştır.

Word programında takıların grafik ve tabloları hazırlanmıştır. Bunların

hazırlanmasındaki başlıca amaç, takıların tür, tip, cins ve oranlarını istatiksel olarak göstermektir.

Nekropolün konumu ve takıların bulunduğu mezarların nekropol

alanındaki yerleri, Adobe Photoshop proğramında hazırlanan haritalar üzerinde belirtilmiştir. Ayrıca takıların paralellerinin tespit edilebildiği merkezlerin bir başka harita üzerinde yerleri belirtilmiştir (Harita 3).

6

Tezin yazım aşamasında mezar tip ve mimarisi ayrıca eserlerin bulunma şekliyle ilgili olarak Altıntepe nekropolünün kazı sırasında tutulan raporlarından yararlanılmıştır.

1.3.2.Kütüphane Çalışmaları Tez konusuyla ilgili belge ve kitaplar için Prof. Dr. Veli Sevin, Prof. Dr.

Necla Arslan Sevin, Tez Danışmanımız Doç. Dr. Aynur Özfırat ve Öğr.Gör.Dr. Hanifi Biber’in kütüphaneleri ile Yüzüncü Yıl Üniversitesi Ferit Melen Kütüphanesi ve Arkeoloji Bölümü kitaplığından yararlanılmıştır. Üniversitemizde bulunamayan yayınlar internet üzerinden Bilkent Üniversitesi, Boğaziçi Üniversitesi, Ulakbim ve Milli Kütüphane’ den istenmiştir. Ayrıca İstanbul’da Hollanda Arkeoloji Enstitüsü ve özellikle Alman Arkeoloji Enstitüsü kütüphanelerinden yararlanılmıştır. Öncelikli olarak yararlanılan kaynaklar ve içerikleri aşağıda sunulduğu biçimdedir.

Urartu uygarlığına ilişkin özellikle son elli yıldan beri kapsamlı

araştırmalar ve kazılar gerçekleştirilmektedir. Ancak Urartu takıları konusunda bu güne değin yeterli bir çalışma yapılmamıştır. Bu uygarlığa ilişkin kitaplarda takı konusuna daima genel bir biçimde değinilmiştir. Ancak bunlarda da takı türlerinin tamamına yer verilmemiştir.

İğne ve fibula dışında Urartu yerleşim ve mezarlarında ele geçirilen takı

türlerinden her hangi biri hakkında monografik bir çalışma yayınlanmış değildir. Recep Yıldırım’ın “Urartu İğneleri” adlı doktora tezi,8 Bastam, Karmir- Blur, Nor Aresh ve Adilcevaz-Patnos gibi Urartu merkezlerinde bulunan iğneler temel alınarak Adana, Van, Ankara, Malatya ve Diyarbakır müzelerine satın alma yoluyla girmiş iğnelerin tipolojisinin yapıldığı kapsamlı bir katalog çalışmasıdır.

Fibula ile ilgili olanı ise, Baki Öğün tarafından yazılmış olan “Urartäische

Fibeln” adlı makaledir.9 Öğün incelediği yüz kadar fibulayı on beş ana tipe ayırmıştır. Bunlardan sekizini daha önce Blinkenberg tarafından fibulalarla ilgili yapılan çalışmada XII. Tip olarak gruplandırılan Anadolu-Phryg tipi içine sokar. Bu sekiz tip Blinkenberg’in XII. Tip ana başlığında yer alan XII1, XII2, XII4, XII5, XII7, XII11, XII13, XII14 tipleridir. Dört örnek ise Blinkenberg’in III8, IV2,8, VIII5, IX1–2 tipleridir. Geriye kalan üç örneğin ise Urartu’nun özel tipleri olduğuna değinen yazar bu tipleri 10, 12, 15 olarak numaralandırmıştır. Bu fibulaların tamamı Urartu özellikleri gösterdiği için Öğün tip numaralarının başına U koymuştur.

Editörlüğü Rivka Merhav tarafından yapılan “A Metalworking Center in

the First Millenium B.C.E. Urartu” adlı kitapta at koşum takımları, mobilya aksamları, adak levhaları, sadaklar, miğferler gibi hemen hemen tüm metal örnekleriyle birlikte takılara da yer verilmiştir. Bu kitapta Kay Kohlmeyer tarafından

8 Recep Yıldırım, Urartu İğneleri, Ankara, 1989. 9 Baki Öğün, “Urartäische Fibeln”, Achäologische Mitteilungen aus Iran Erganzuncsband 6, Berlin, 1979.

7

bileziklerle ilgili,10 Gisela Zahlhaas tarafından ise kıyafet aksesuarları ve çeşitli takılarla11 ilgili makaleler yer alır.

Urartularla ilgili çeşitli makalelerin yayınlandığı Tel Aviv dergisinin 21.

sayısında Merhav’ın12 Urartu iğneleriyle ilgili makalesi yer alır. Yazar, 1991 yılında İsrail müzesi tarafından yapılan Urartu metalleri sergisinde özel koleksiyon ve müzelere ait 26 gümüş ve altın iğneyi tipoloji ve üretim teknikleri açısından değerlendirmiştir.

Bilezik makalesinde Kohlmeyer, antikacılardan alınan 16 parçadan oluşan bir bilezik grubunu inceler. Burada Sialk B nekropolünden de yararlanılarak verilen bilezik, halhal ve pazubent Ölçüleryle, Patnos ve Dedeli mezarlarında iskeletler üzerinde bulunan bileziklerle ilgili analizlere tezimizin tipoloji bölümünde yer verilmiştir. Zahlhaas ise makalesinde kıyafet aksesuarları olarak incelediği iğne ve fibula ile birlikte küpe ve saç spirallerine ayrı ayrı değinmiştir. Bu makaleden de katalog ve tipoloji kısmında yararlanılmıştır.

K.R.Maxwell-Hyslop’un “Western Asiatic Jewellery” adlı kitabının,13 on

ikinci bölümünde Giriktepe, Altıntepe (Erzincan), Karmir-Blur ve Kayalıdere gibi bilinen Urartu merkezleri kazılardan elde edilen takılara yer vermiştir. Ancak burada bu kazılardan bulunmuş sadece özel örnekler yer alır. Tezimizde kitapta yer verilen Asur küpe tipolojisinden yararlanılmıştır.

Urartu takılarıyla ilgili başvurulacak çalışmalardan biri de, Veli Sevin tarafından yazılmış olan “Eski Anadolu ve Trakya. Başlangıcından Pers Egemenliğine Kadar”14 adlı kitaptır. Bu kitapta “Urartu Dağların Uygarlığı” başlığıyla Urartulara yer verilmiştir. Kitapta Urartu madencilik sanatı ve maden teknikleriyle birlikte Doğu Anadolu Erken Demir Çağ Nekropolleri takılarına “Demirden Mücevherler” başlığıyla, Urartu dönemi takılarına ise “Tuncun Parıltısı” ve “Kuyumculuk” adı altında değinilmiştir. “Mühürcülük” başlığı da tez için yararlandığımız bir başka konudur.

Yukarıda bahsi geçen çalışmalarla birlikte sadece Urartularla ilgili

yazılmış kitaplar da vardır. Bunlardan en eskileri Boris B. Piotrovsky tarafından yazılmış olanlardır. Yazar “Urartu. The Kingdom of Van and its Art”15 ve “The Ancient Civilization of Urartu”16 adlı iki kitabında da Urartu kazılarından bulunmuş takılara değinmiştir. Bahsi geçen kitaplardan ilkinde“Jewellery” başilığıyla Karmir-

10 Kay Kohlmeyer, “Armlets”, Urartu. A Metalworking Center in the First Millenium B.C.E.,(Yay.Haz.: Rivka Merhav), Jerusalem, 1991, 177-183. 11 Gisela Zahlhaas, “Clothing Accessories and Jewellery”, Urartu. A Metalworking Center in the First Millenium B.C.E.,(Yay.Haz.: Rivka Merhav), Jerusalem, 1991, 184-197. 12 Rivka Merhav, “Gold And Silver Pins From Urartu: Typology And Methods Of Manufacture”, Tel Aviv 21, 1994, 129–143. 13 K.R. Maxwell-Hyslop, Western Asiatic Jewellery, London, 1971 14 Veli Sevin, Eski Anadolu ve Trakya, İstanbul, 2003. 15 Boris B. Piotrovsky, Urartu. The Kingdom of Van and its Art, Edinburgh, 1967. 16 Boris B. Piotrovsky, The Ancient Civilization of Urartu.Geneva, 1969.

8

Blur, Toprakkale ve Altıntepe (Erzincan) ikincisinde “Other Finds” başlığıyla Karmir-Blur kazılarından takılarından bahsetmiştir.

Urartularla ilgili yayınlanan bir başka kitap da Altan Çilingiroğlu tarafından kaleme alınan “Urartu Krallığı Tarihi Ve Sanatı’dır.”17 Burada “Mücevher Sanatı” başlığı altında Urartu takılarına değinilmiştir.

Urartu takılarına değinen popüler yayınlar da bulunmaktadır. Altan Türe

ve Yılmaz Savaşçın tarafından yazılmış olan “Antique Jewellery of Anatolia”18 adlı kitap bunlardan biridir. Kitabın kaynakçası incelendiğinde bilimsel yayınlardan yararlanılmış olduğu anlaşılır. Urartulara ve takılarına değinilen kitabın VII. bölümünde Karmir-Blur kazısında bulunmuş, gövde kısmı bronz baş kısmı altından aslan başıyla süslenmiş bir bileziğin Van Müzesinde sergilenildiği yazar. Ancak, Van Müzesi’nde Karmir-Blur kazısından sergilenen eser yoktur. Tarif edilen örneğe uygun olarak müzede satın alma yoluyla bir bilezik bulunur.19 Ayrıca kitabın aynı bölümünde resim 126’nın açıklaması Phryg tipinde Urartu fibulası olarak yapılmıştır. Resimde görünen eser bir çift kancalı küpedir.

Urartulara geniş yer ayıran Arkeo Atlas dergisinin dördüncü sayısında

“Urartu Takı Sanatı”20 başlığıyla Necla Arslan Sevin tarafından yayınlanmış bir makale bulunmaktadır. Burada birçok takı türüne takı literatürü ve yapım tekniğiyle birlikte değinilmiştir.

Tezin hazırlanma aşamasında benzerlik ve farklılıkları görmek amacıyla,

Doğu Anadolu Erken Demir Çağı takılarına da bakılmıştır. Bu konuda ise öncelikle Veli Sevin’in kitap ve makalelerinden21 ayrıca Oktay Belli ve Erkan Konyar tarafından yayınlanmış olan ilgili kitaptan22 faydalanılmıştır.

Ayrıca Kazı Sonuçları Toplantısı, Araştırma Sonuçları Toplantısı, Belleten, Anadolu, Türk Arkeoloji Dergisi, Studi Micenei ed Egeo-Anatolici, Iran, Archaeologische Mitteilungen aus Iran, American Journal of Archaeology, Archaeology, Soviet Archaeology gibi süreli yayınlardan faydalanılmıştır.

Tezimizin asıl konusunu oluşturan Altıntepe Nekropolü metal takılarıyla ilgili doğrudan bir yayın bulunmaz. Ancak bu güne kadar nekropolle ilgili yazılmış olan üç yayın içerisinde metal buluntular ve süs eşyaları arasında nekropolün takılardan da söz edilmiştir. Bu yayınlardan ilki Veli Sevin, Ersin Kavaklı ve Aynur

17 Altan Çilingiroğlu, Urartu Krallığı Tarihi Ve Sanatı, İzmir, 1997. 18 Altan Türe – M. Yılmaz Savaşçın, Antique Jewellery Of Anatolia, İstanbul, 2002. 19 Bahsi geçen eser için bkz. Veli Sevin, Eski Anadolu ve Trakya. Başlangıcından Pers Egemenliğine Kadar, İstanbul, 2003. 20 Necla Arslan Sevin, “Urartu Takı Sanatı”, Arkeolo Atlas 4, İstanbul, 2005, 108–109. 21Veli Sevin-Ersin Kavaklı, Bir Erken Demirçağ Nekropolü Van-Karagündüz, İstanbul, 1996; Veli Sevin, “Son Tunç/Erken Demir Çağı Van Bölgesi Kronolojisi. Kökeni Aranan Bir Devlet: Urartu” Belleten LXVIII, 252, 2005, 255-286. 22 Oktay Belli-Erkan Konyar, Doğu Anadolu Bölgesi’nde Erken Demir Çağı Kale ve Nekropolleri- Early Iron Age Fortresses and Nekropolises in East Anatolia, İstanbul, 2003.

9

Özfırat tarafından Kazı Sonuçları Toplantısı’nda sunulmuş olan rapordur.23 İkincisi Sevin ve Özfırat tarafından, İstanbul Üniversitesi kazılarından oluşturulan yayında yer alan makaleleridir.24 Son olarak “Altıntepe”25 başlığıyla Aynur Özfırat tarafından yazılmış bir makale bulunmaktadır. Bu makalede nekropolün ejder başlı bileziklerinden beş örneğin toplu çekilmiş bir fotoğrafını da görmek mümkündür.

1.3.3. Tipoloji Tezimizin 2. bölümünü “Tipoloji” kısmı oluşturur. Her bir türün tip

ayrımları biçimsel özelliklerine göre yapılmıştır. Tipoloji aşağıdaki biçimde hazırlanmıştır.

Pazubent Grupları

No

Tür

No İsim I Açık Uçlular

1 Pazubent II Uçları Üst Üste Giydirilmişler

Tablo 1: Pazubent Tipolojisi

Bilezik Grupları

Alt Gruplar

No Tür

No İsim

No İsim No İsim

1 Ejder –Yılan Başlılar

I

Açık Uçlular

1

Hayvan Başlılar 2

Koç Başlılar

II

Uçları Üst Üste Giydirilmişler

1

Hayvan Başlılar

1

Ejder-Yılan Başlılar

2

Bilezik

III Diğerleri

Tablo 2: Bilezik Tipolojisi

23Veli Sevin- Ersin Kavaklı-Aynur Özfırat, “1997–1998 Van/Altıntepe Urartu Nekropolü Kazıları”, 21. Kazı Sonuçları Toplantısı I, 2000, 421- 434. 24 Veli Sevin- Aynur Özfırat, “Van/ Altıntepe Kazıları”, Türkiye Arkeolojisi Ve İstanbul Üniversitesi, (Yay. Haz. O. Belli), 2000, 217–222. 25 Aynur Özfırat, “Altıntepe”, Arkeolo Atlas 4, İstanbul, 2005, 83.

10

İğne Grupları Alt Gruplar No Tür No İsim No İsim No İsim

1 Dağ Keçisi Başlılar

2 Ördek Başlılar

3 Horoz-Tavuk Başlılar

4 Kartal Başlılar

1

Hayvan Başlılar

5 Grifon Başlılar

I

Figürlü İğneler

2

Bitki Başlılar

1

Haşhaş Başlılar

3

İğne

II Küresel Başlılar

III Konik Başlılar

IV Dörtgen Başlılar

Tablo 3: İğne Tipolojisi

Küpe Grupları Alt Gruplar No

Tür

No İsim No İsim

1

Açık Uçlular

I

Basit Halka Biçimliler

2


4

Küpe

II Tel Sargılılar

1 Ters Piramit Biçimliler

2 Üç Pandantifliler

III

Sarkaçlılar

3 Konik Biçimliler Tablo 4: Küpe Tipolojisi

11

Yüzük Grupları No

Tür No İsim

I


II Spiral Biçimliler

5

Yüzük

III Boğumlular Tablo 5: Yüzük Tipolojisi

Fibula Grupları Alt Gruplar No

Tür No İsim No İsim

I

Yarım Daire Biçimliler

1

Gövdesi Şişkinleştirilmişler

6

Fibula

II At Nalı Biçimliler Tablo 6: Fibula Tipolojisi

Amulet Grupları No

Tür No İsim

I

Çan Biçimli Amulet Mühürler

II Düğme Biçimli Amulet Mühürler

III Dikdörtgen Prizmatik Biçimliler

7

Amulet

IV Oval Gövdeliler

V Silindir Gövdeliler

Tablo 7: Amulet Tipolojisi

12

Saç Spirali Grupları No

Tür No İsim

8

Saç Spiralleri

I

Sarmal Biçimliler

Tablo 8: Saç Spirali Tipolojisi

Saç Halkaları Grupları No

Tür No İsim

9

Saç Halkaları

I

Bitişik Uçlular

Tablo 9: Saç Halkası Tipolojisi

1.3.4. Katalog

Katalog oluşturulurken Altıntepe kazısı raporları, envanter ve etüdlük eser listeleri ile buluntu listelerinden yararlanılmıştır. Buradan edinilen bilgiler doğrultusunda kimi zaman özellikle eserin cinsindeki yanlışlıklar düzeltilerek katalog oluşturulmuştur. Eserin cins ve tanımlarında Prof. Dr. Veli Sevin’den sözlü olarak da yardım alınmıştır. Levhalarda çizimleri bire bir ölçüleriyle verilen buluntular katalogda küçültülmüş olarak yer almıştır. Katalog aşağıdaki biçimde hazırlanmıştır.

Katalog No 1 Adı Pazubent Cinsi Tunç Tip No 2.1.I Mezar No TAN-Yüzey Kazı Buluntu No TAN Yüzey 7

Müze Envanter No 9.15.98 Çizim No 2 Resim No 2 Ölçüler Çap.10.6 cm Paraleller Hasanlu IV ( Muscarella 1988: sayfa 37: 26-27)

Samtavro (Abramishvili 2003 Lev.1 36) Dinka II (Muscarella 1975: Lev.48/456)

Tanım Açık uçlu ve yuvarlak kesitlidir. Uçlarından biri düz diğeri ise düze yakın olarak bitirilmiştir. Bezemesi yoktur. Tümdür.

Tablo 10: Katalog Örneği

13

1.3.5. Malzeme Doğu Anadolu Bölgesi’nin maden yatakları açısından zengin oluşu Urartu mücevher sanatının gelişmesinde önemli bir etkendir. Bölgede zengin olarak bulunan gümüş, kurşun, demir ve özellikle bakır madeni yatakları ilk kez Urartular döneminde çok büyük oranda işletilmiştir.26 Tezimizde incelediğimiz tamamı metal takılar başta bakır ve kalayın alaşımı olan tunç daha sonra sırayla kurşun, gümüş, altın ve demir madenlerinden yapılmışlardır. Buluntularımızın sayısal dağılımı aşağıdaki tabloda görüldüğü gibidir.

Toplam Eser Sayısı

Tunç Kurşun Gümüş Altın Demir

Pazubent 3 3 Bilezik 22 19 1 2 İğne 19 16 1 127 128 Küpe 28 9 9 8 2 Yüzük 7 6 1 Fibula 5 4 1 Amulet 6 6 Saç Spirali 2 2 Saç Halkası

5 5

Tablo 11: Eserlerin Madeni Dağılımı

Madenler29 doğada metalik ya da cevher olarak bulunur. Metalik haldeki madenlere “doğal madenler”, içinde kimyasal bileşikler halinde madenler bulunan kayalara da “cevher” denir.

Bakır: “Doğada hem doğal maden hem de cevher olarak bulunur. Doğal

bakır dere yataklarında ya da bakır cevherlerinin aşınmış üst katmanlarında görülür. Bakır okside olan bir madendir; yüzeyi zaman içinde morumsu yeşil bir renk aldığından altın gibi kolay göze çarpmaz. Ancak okside olmuş bakır parçaları elle ovulunca alttaki kırmızı renk ortaya çıkar. Doğal bakır çok az bulunur; bakır cevheriyse bol ve yaygındır. Doğal bakır arıtılmış bakırdan daha saf bir madendir. Doğal bakırda çok az oranda altın, gümüş, demir ve antimon bulunmasına karşın cevherden sağlanan bakırda bunların yanı sıra çinko, kurşun, arsenik nikel ve kalay 26 Veli Sevin, Eski Anadolu ve Trakya, İstanbul, 2003. 27 Katalog No. 32 de yer verilen iğnenin sadece baş kısmı mevcuttur. 28 Katalog No. 36 da yer verilen iğnenin baş kısmı tunç gövdesinden itibaren ise demirdir. 29 Madenlerle ilgili bilgiler için bkz. Ülker Erginsoy, İslam Maden Sanatının Gelişmesi, İstanbul, 1978. Ayrıca; Ülker Erginsoy “Maden Sanatı” Eczacıbaşı Sanat Ansiklopedisi 2. Cilt, İstanbul, 1997, 1138–1146.

14

gibi madenlerde bulunur. Cevherden arıtılan bakır ikinci bir işlemle saflaştırılır. Bakır altın ve gümüşten daha sert bir madendir. Soğukken dövülürse sertleşir ve işlenemez. Dövülürken sertleşen bakır ateşle ısıtılarak yumuşatılır. Ancak bakır çok sıcakken de çekiçlenemediğinden, soğuk suya daldırılarak ılıklaştırılır; ani soğumayla daha da yumuşar. Bakırın önce ısıtılıp sonra suya daldırılarak yumuşatılmasına “tavlama” denir. Bakır özellikle dövme tekniği için elverişlidir; eridiği zaman kabarcıklandığıdan döküm için uygun değildir.”

Tunç: İçinde kalay bulunan bir bakır alaşımıdır. Saf bakır altın ve

gümüşten daha sert bir madendir. Bakıra başka madenle karıştırılarak elde edilen alaşımlar, örneğin tunç, saf bakırdan daha sert ve dayanıklıdır. En nitelikli tunç içinde % 10 oranında kalay bulunan bakır alaşımıdır. Kalay bir kalay oksidi olan kasiterit cevherinden arıtılarak elde edilir. Sert bir maden olan tunç soğukken işlenemez; çekiçlenen tuncun bakır gibi, sık sık tavlanması gerekir. Dayanıklı olmasının yanında üstünlüğünü arttıran bir başka özelliği de, eridiği zaman bakır gibi kabarcıklanmamasıdır. Bu nedenle tunç, döküm için çok uygun bir gereçtir. Kızılımsı sarı bir rengi vardır; ancak kimyasal yapısına ve dış etkenlere bağlı olarak sarıdan griye, kahverengiden siyaha kadar çeşitli renkler alabilir.

Urartular kuyumculuk sanatında en fazla, bakır ve kalay madenini belli

oranlarda karıştırarak elde ettikleri tunç alaşımını kullanmışlardır. Bakır yatakları açısından oldukça zengin olan topraklarında kalay yoktur. Bu maden olasılıkla Afganistan ve orta Asya’dan getirtilmiştir.30

Kurşun: Bir kurşun sülfürü olan galen cevherinden arıtılarak elde edilir.

Galen arıtıldığında gümüş-kurşun karışımı bir alaşım verir, sonra kupelasyon yöntemiyle kurşun gümüşten ayrılır. Erimiş haldeki gümüş- kurşun alaşımının üstünden hava akımı geçirilerek kurşunun okside olması sağlanır. Gümüşten ayrılan kurşun oksidi ikinci kez arıtılarak metalik kurşun elde edilir. Erime noktası düşük olan kurşun, maden sanatında daha çok lehimcilikte ve madenlerin saflaştırılmasında kullanılır. Bazen de döküm yapılacak olan tunç ve pirinç alaşımlarına, akıcılık kazandırmak için düşük oranda karıştırılır.

Gümüş: Gri ve parlak renkli gümüş doğada hem doğal maden hem de

cevher olarak bulunur. Doğal gümüş altın gibi dere yataklarından toplanır; ender olarak da kayaların içinde damar halinde görülür. Ancak doğal gümüş çok az bulunduğundan gümüş, galen ve gümüş klorürleri gibi cevherlerden ısısal işlemle arıtılarak elde edilir. Gümüş de altın gibi doğal bir madendir ve soğukken çekiçlenebilir.

Altın: Doğal bir madendir. Dağ ırmaklarının yataklarında, alüvyon

birikintilerin arasında ufak külçecikler ya da kırıntılar halinde bulunur. Pas tutmayan altın, sarı rengi ve parlaklığı nedeniyle kolay göze çarpar. Ayrıca kuvars kayaların içinde damar halinde de görülür ve kayadan kırılarak çıkarılabilir. Yumuşak kolay işlenebilen ve soğukken çekiçlenebilen altın, saf bir maden değildir; içinde az oranda gümüş, bakır ve demir gibi madenlerde yer alır. Altını içindeki madenlerden ayırarak

30 Veli Sevin, Eski Anadolu ve Trakya, İstanbul, 2003.

15

saflaştırma yöntemlerinin başlıcası “kurşun kupelasyonu” yani altını potada kurşunla birlikte eriterek ayırma yöntemidir. Altın civayla alaşım haline getirilip ardından ısısal işlem uygulanarak da saflaştırılabilir.

Demir: Demir doğada hem doğal maden hem de cevher olarak bulunur.

Doğal demir, içinde yüksek oranda nikel bulunan meteorik demirdir. Doğada çok az bulunan meteorik demirin, demir teknolojisinin gelişimine bir katkısı olmamıştır. Oysa demir cevherleri (demir oksitleri) bol ve yaygındır. Demirin cevherden ayrılabilmesi için çok yüksek ısı sağlayan arıtma fırınları gerekir. Demir, bakır cevherlerinin arıtıldığı 800 c ısıda arıtılacak olsa, sünger dokulu bir topak elde edilir ve bu topak tavlansa da işlenmez, ufalanır. İşlenebilen demir en az 1100 c ısıda, yakıt olarak da odun kömürünün kullanıldığı bir fırında arıtılan ve arıtıldıktan sonra yeniden defalarca çekiçlenerek elde edilen demirdir. Kızgın demir çekiçlenirken, arıtma sırasında odun kömüründen demirin yapısına karışan karbonun demir kristallerinin arasına yayılması sağlanır. Bu yöntemle elde edilen, yeterli sertlik kazanmış, işlenebilir demire “dövme demir” denir. Demirin niteliği içine karışan karbon oranına bağlıdır. Karbon oranı yükseldikçe demir sertleşir ve dayanıklılığı artar. Demir teknolojisinde ilk aşama olan dövme demir, işlenebilir bir maden olmakla birlikte, ancak tunç sertliğindedir. Bu nedenle de alet ve silah yapımında kullanılmak için tunçtan daha üstün bir gereç değildir.

1.4.6. Teknik

Tezimizde incelediğimiz Altıntepe Nekropolü takılarının tamamı çeşitli madenlerden yapılmıştır. Bu nedenle takı yapımında aynı zamanda madenin keşfine bağlı olarak gelişen maden sanatı tekniklerinin uygulanmıştır.

1.4.6.1. Yapım: İncelediğimiz takılar dövme ve döküm tekniği

kullanılarak elde edilmişlerdir. Kimi örneklerde iki teknik birden kullanılmıştır.

Dövme: Doğal madenlerin keşfedilmesinden itibaren kullanılmaya başlanan tekniktir. İnce bir levhanın kütük ya da örs üstünde taş, çekiç gibi aletlerle dövülerek biçimlendirilmesidir. Bakırın önce ısıtılıp sonra suya daldırılarak yumuşatılması yani tavlamanın keşfi maden sanatından ana yapım tekniklerinden biri olan dövme tekniğinin gelişmesine yol açmıştır.31

Döküm: Potada eritilmiş madenlerin istenilen biçimlerde hazırlanmış

toprak, taş veya demirden kalıplara dökülerek dondurulmasıdır. Dövme tekniğinde sanatçı her parçayı tek tek şekillendirmek zorundayken dökme tekniğinde çok sayıda eser birden fazla kalıba aynı anda dökülebilmektedir.32

31 Ülker Erginsoy, İslam Maden Sanatının Gelişmesi, İstanbul, 1978. Ayrıca, Fulya Eruz, Konuşan Maden: Tombak ve Gümüş Madeni Eserler Koleksiyonu, İstanbul, 2003. 32 Fulya Eruz, Konuşan Maden: Tombak ve Gümüş Madeni Eserler Koleksiyonu, İstanbul, 2003.

16

1.4.6.2. Süsleme: Dövme ve döküm tekniğiyle yapılan takılar çeşitli şekillerde süslenmiştir. Bu tekniklere aşağıda yer verilmiştir.

Ajur: Madeni eserlerin üzerine genellikle kesici ve delici aletler

kullanarak, delikli desenlerin yapılması tekniğidir.33 Delik işi tekniği olarak da bilinir. Ters piramit sarkaçlı küpelerde kullanılmıştır.

Granül: Çok küçük altın veya gümüş topçukların (granül)

birleştirilmesiyle yapılan bezeme tekniğine denir.34 Ters piramit sarkaçlı küpelerde kullanılmıştır.

Kazıma: Madeni yapıtların üstünü çizgiler ve yivlerle bezeme tekniğidir.

Kazımada ucu sivri aletler kullanılır. Kazıma sırasında açılan yivler içindeki maden kalıntıları kesilerek temizlenir. Bilezik, iğne, yüzük ve amulet-mühürlerde uygulanmıştır.35

Kabartma: Çeşitli biçimlerde uçları olan kalemler ve çekiç kullanarak madenin üstüne kabartma bezemeler yapma tekniğidir. Kabartmalar maden tabakasını içten veya dıştan çekiçlenmesiyle yapılır. Kabartma desenler döküm tekniğiyle de elde edilir. Konik biçimli küpelerde kullanılmıştır.36

1.4.7. Takı Terminolojisi

Takı: Büyük bir hüner ve sanat yeteneği ile yumuşakça kabuğu, metal veya yarı değerli taşlarla yapılan, ilkel, eski ve modern örnekleri içeren süslü nesnelerdir. İnsanlar bu nesneleri genellikle kişisel süslenme amacıyla kullanırlar.37 Takı ilkel toplumlardan günümüze yapıldığı hammadde ve üslup açısından, kültürler arası benzer ve farklı özellikler sergiler.

Uzun bir geçmişe sahip olan takı, insanoğlunun dinsel inanışları, nazar, büyü ve kötülüklerden korunma gibi ihtiyaçları sonucunda ortaya çıkmış ve zaman içinde tüm bu özelliklerinin yanı sıra kendini beğendirme çabasının ürünü olmuştur. Günümüzde yapılan arkeolojik kazılarda takı, insanoğlunun öteki dünya inanışından dolayı mezarlarda en çok ele geçen buluntular arasındadır.38

İlk örnekleri taş, kemik, deniz kabuğu ve fildişinden yapılmış olan takı, daha sonra madenin keşfine paralel olarak metal örnekleriyle karşımıza çıkar.39 Günümüzden on bin yıl öncesine tarihlenen Aşıklı Höyük ve Çayönü’nde yapılan

33 Fulya Eruz, Konuşan Maden: Tombak ve Gümüş Madeni Eserler Koleksiyonu, İstanbul, 2003. 34 Fulya Eruz, Konuşan Maden: Tombak ve Gümüş Madeni Eserler Koleksiyonu, İstanbul, 2003. 35 Ülker Erginsoy, İslam Maden Sanatının Gelişmesi, İstanbul, 1978. Ayrıca, Fulya Eruz, Konuşan Maden: Tombak ve Gümüş Madeni Eserler Koleksiyonu, İstanbul, 2003. 36 Fulya Eruz, Konuşan Maden: Tombak ve Gümüş Madeni Eserler Koleksiyonu,İstanbul, 2003. 37 Harold Newman, An Illusstrated Dictionary of Jewellry, London, 1981 38 Işık Bingöl, Anadolu Medeniyetleri Müzesi Antik Takılar, Ankara, 1999. Ayrıca, Yıldız Akyay Meriçboyu, Antikçağ’da Anadolu Takıları, İstanbul, 2001. 39 Işık Bingöl, Anadolu Medeniyetleri Müzesi Antik Takılar, Ankara, 1999.

17

arkeolojik çalışmalarda ele geçen çok sayıdaki bakır boncuk, Anadolu’da metal takının ilk örneklerindendir.40

Altıntepe nekropolünün takıları pazubent, bilezik, iğne, küpe, yüzük, fibula, amulet, saç halkası ve saç spirali olarak sınıflandırılmıştır. Bunların tanımları ise şu şekildedir:

Pazubent: Kolun dirsekten yukarı kısmında kullanılan bir tür takıdır. Pazubent, kültür ve bölgelere göre çeşitli metallerden farklı form ve sitilde karşımıza çıkar. Tezimizde incelediğimiz pazubent örnekleri, “uç ve gövde” kısmından oluşur.

Bilezik: Kol bileği üzerinde kullanılan esnek ve dayanıklı bir tür takıdır.

İlkel toplumlardan bu yana kadınlar kadar erkekler tarafından da kullanılmıştır. Genellikle her iki kol bileğinde bir veya birden fazla sayıda kullanılmaktadır.

Tezimizdeki bilezik örneklerimiz, “uç ve gövde” kısmından oluşur. Uç

kısımların neredeyse tamamı ejder veya yılan başlarıyla sonlandırılmıştır. Başın tepe noktasında yer alan bezemesine “damla motifi” denilmiştir. Kıvrımlı burun içinse “volütlü” tabiri kullanılmıştır. Yılan başlı örneklerde görülen sanatçının doğal yaklaşımı “natüralist üslup” olarak değerlendirilmiştir.

Süs İğnesi: Genellikle giysileri veya saçı bağlamak için, bazen de süs

olarak kullanılan ince, düz, silindir şeklinde ve metalden yapılan bir çeşit takıdır.

Tezimizde incelenen iğnelerin tamamının giysi iğnesi olduğu düşünülmektedir. İğne “baş ve gövde”41 kısmından oluşmaktadır. Baş kısmında, bitkisel veya hayvan figürleriyle süslenmiş “tepe” (taç) noktası ve altında “torus”, “bilezik” gibi süsleme elemanları yer alır. Gövde ise üst kısmında “delik bölgesi” ve uca doğru incelen “iğne”sinden oluşur. Hayvanlar tek bir “figür” veya “protomlu”42 olarak dekore edilmiştir. Bitkisel başlılarda, taç kısmındaki dekorasyonun haşhaş bitkisine benzerliğinden dolayı “haşhaş başlı” tabiri kullanılmıştır.

Küpe: Kulakta bulunan deliğe geçirilerek, klips veya mandal gibi

nesnelerle tutturulan yahut kulak memesine tutturularak kullanılan bir tür takıdır.

İncelediğimiz küpeler genellikle uçları inceltilmiş basit bir halka biçimden veya bu halkaya oturtulan “sarkaçlı” örneklerden oluşur.

Yüzük: Erkek veya kadınların herhangi bir parmaklarına taktıkları her nevi taşlı veya taşsız halkadır. Genellikle taşlı olanlarına yüzük, basit bir yuvarlaktan oluşanına halka denir.

40 Önder Bilgi - Hadi Özbal- Ünsal Yalçın, “Bakır Tunç Döküm Sanatı”, Anadolu Dökümün Beşiği, İstanbul, 2004, 1– 44. 41 İğnenin baş ve üzerinde deliği bulunan gövde tabirleri için bkz. Gisela Zahlhaas, Clothing Accessories and Jewelery, Urartu, A Metalworking Center İn The First Millennium B.C.E.(Yay.Haz.:Rivka Merhav), Jerusalem, 1991, 184–197. 42 Protom genellikle hayvanların veya mitolojik yaratıkların baş boyun kimi zamanda ön ayakla birlikte gövdenin bir kısmının tasviridir. Bkz. Recep Yıldırım, Urartu İğneleri, Ankara, 1989.

18

Sarmal dönüşü olanlar “spiral biçimliler”, üzerinde kazıma tekniğiyle yivlerin oluşturulduğu yüzükler ise “boğumlu” olarak isimlendirilmişlerdir.

Fibula: Giysi uçlarını tutturmaya yarayan veya süs amaçlı kullanılan bir tür çengelli iğnedir.

Fibulalar “gövde”, “kol” ve “iğne’den” oluşur. Urartu fibulalarının genel

özelliği43 gövdeye menteşelenmiş iğneleridir. İğne ucunun girdiği “tutamak” kısmı ise el şekindedir. Bu özellikler tezimizde incelediğimiz örneklerde de görülür. Fibula kollarındaki genellikle üst üste şeritlerden oluşan süsleme elemanları “silme” olarak isimlendirilmiştir.

Amulet: Doğaüstü özelliklere sahip olduğu düşünülen, insanları

kötülüklerden koruyarak şans getirdiğine inanılan, genellikle boyunda sallantı olarak kullanılan bir tür muskadır.

Mühür: Asıl işlevi, güvenliği sağlamak amacıyla, içine ticari eşya

konmuş ve ağızları deri ya da kumaşla örtülmüş testi, çanak çömlek veyahut da iplerle sıkı sıkıya bağlanmış depo kapıları üzerine baskı yapmaktır. Günlük yaşamda sık kullanılmaları nedeniyle genellikle boyunda taşınmış ve zamanla birer amulet olarak kabul edilmişlerdir.44

Tezimizde incelenen tüm amulet ve mühür örneklerinde ip deliği bulunur.

Bunlar amulet-mühürlerin boyna asılması için yapılmış olmalıdırlar. Bazı örneklerde delik gövde üzerine açılmış bazılarında ise gövdenin üst kısmında bir tutamak şekline sokulmuştur. Bunlar için “ip deliği” veya “ip delikli tutamak” tabirleri kullanılmıştır.

Saç Spirali: Birden fazla sarmal dönüşe sahip olan bir tür saç süsüdür.

M.Ö II. Bin yıldan beri Yakın Doğu’ da bilinen saç spirallerinin altın, gümüş, bronz ve demir örnekleri vardır. Kimi örneklerin uç kısımları çeşitli motiflerle dekore edilmiştir.

Saç halkası: Erkek ve kadın tarafından kullanılmış kısa, kalın dövülmüş

levhalardan şekillendirilmiş bir çeşit saç süsüdür.

43 Nihal Kalaycıoğlu, “Müzemizce Satın Alınan Bir Grup Frig Fibulaları”, Anadolu Medeniyetleri Müzesi 1987 Yıllığı, Ankara, 1988, 61–67. 44 Veli Sevin, Eski Anadolu ve Trakya, İstanbul, 2003.

19

3%Pazubent

67%33%

Açık Uçlular

Uçları Üst ÜsteGiydirilmişler

2. TİPOLOJİ

2.1. PAZUBENTLER

Pazubentler, çapları 8 cm’den 10.6 cm’e kadar toplam üç örnekten oluşmaktadır. Çaplarının daha büyük oluşları ve esneklikleriyle bileziklerden ayrılır. Tümü tunçtur.

K. Kohlmeyer1 İran platosunda yer alan Sialk B Nekropolüne ait buluntulardan bilezik ölçülerini 4.5 cm.’den 7.5 cm.’e, halhal ölçülerini 9 cm.’den 13 cm.’e kadar verir. Araştırmacı ayrıca incelediği bir grup bilezikten, spiralli olanların kolun üst tarafı için2 kullanıldığı düşünür. Çünkü bu bileziklerin çaplarının, 7 cm’den büyük ve dirsekten yukarı itilebilecek kadar esnek olduklarına değinilir. Özellikle spiralli (uçları üst üste giydirilmişler) bir grup bileziğin ölçüsünü 7 ve 7.2 cm olarak bildirir. Bu ölçülerin dirseğin üst kısmına itebilmek için yeterli olduğuna değinerek bunların pazubent olabileceği olasılığı üzerinde durur.

Bu çalışmada, bahsi geçen bilezik ve pazubentler form ve çap olarak göz önünde bulundurularak Altıntepe Nekropolü’nde çapları 8 cm’den yukarı halkalara pazubent denilmiştir.

Pazubentler3 uçlarının birleşme ve ayrık olmalarına göre iki temel tipe ayrılmışlardır. Bu ayrımdaki istatiksel dağılım yandaki grafikte görüldüğü gibidir.

2.1.I. AÇIK UÇLULAR (Katalog No: 1–2): Halka uçlarının ayrık olmalarına göre isimlendirilmişlerdir. İki örnekten oluşur.

2.1.II. UÇLARI ÜST ÜSTE GİYDİRİLMİŞLER (Katalog No: 3): Halka uçlarının üst üste birleşmelerine göre isimlendirilmişlerdir. Tek örneği vardır.

1 Kay Kohlmeyer, “Armlets”, Urartu. A Metalworking Center in the First Millenium B.C.E.,(Yay.Haz.: Rivka Merhav), Jerusalem, 1991, 177-183. 2 “Upper Arm Bracelets” tabiriyle konuyla ilgili İngilizce yazılan yayınların çoğunda karşılaşılmıştır. Burada kastedilen kolun dirsekten yukarı yani pazu kısmının takısıdır. Türkçede pazuya takılan bu bilezikler Pazubent olarak isimlendirilir. 3 Altıntepe Nekropolü yakınlarında Kalecik mezarlarının bu yılki çalışmalarında K19 mezarında da insitu durumda ejder başlı bronz bir pazubent bulunmuştur. Ancak dağılmış olan iskeletin cins ayrımı yapılamamıştır.

20

22%Bilezik

14%

19% 67%Açık Uçlular

Uçları Üst ÜsteGiydirilmişler

Diğerleri

2.2. BİLEZİKLER

Çapları 3.9 cm.’den 7.2 cm.’e kadar toplam yirmi iki örnekten oluşur. İkisi demir, bir gümüş, geri kalanları tunçtur.

K. Kohlmeyer çalışmalarında, Patnos yakınlarındaki Adilcevaz ve Dedeli mezarlarında yapılan incelemelere yer vererek, bronz bileziklerin erkek ve kadınlar tarafından kullanıldığının kanıtlandığını söyler. Burada Arkeologların kemikleri ayırt edilebildiği bir mezarda, erkeklerin ejder kafalı bronz pazubent, kadınların ise yılan kafalı bilezik taktıkları görülmüştür. Kohlmeyer aynı zamanda buradaki çalışmaların Urartu sanatında yer alan figürlerde pazubent ve bileziklerin erkek ve kadınlar tarafından kullanıldığının doğrulanmış olduğuna değinir. 4

Bilezikler uçlarının ayrık oluşları ve üst üste gelmelerine göre iki temel tipe ayrılmıştır. Bu iki temel tipin uçları figüratif öğelerle süslenmiştir. Ancak bu tiplere sokulamayan ayrıca üç örnek için “Diğerleri” başlığıyla üçüncü bir tip başlığı oluşturulmuştur. Bu ayrımdaki istatiksel dağılım yandaki grafikte görüldüğü gibidir.

2.2.I. AÇIK UÇLULAR: Ayrık uçlar figüratif öğelerle süslenmiştir. Figür olarak hayvan başları kullanılmıştır.

2.2.I.1. HAYVAN BAŞLILAR (Katalog No. 4–17): Hayvan başları arasında en fazla ejder ve yılan başları kullanılmıştır. Biri fantastik diğeri doğada var olan bu iki hayvanı eserler üzerinde bir birinden ayırmak kimi zaman güçtür. Ejder başlılarda gördüğümüz damla motifi, volütlü5 burun ve kulak genellikle yılanda görülmez. Ayrıca yılan başlı birkaç örnekte yılanın pulları verilmek istenmiştir. Ancak tüm bu örneklerde kesin bir standardizasyona gidilememektedir. Çünkü kimi zaman ejderde bile göremediğimiz bu detay süslemelerin sanatçısı tarafından mı yapılmadığı yoksa korozyonun yarattığı bir sonuç mu olduğu kesin olarak bilinememektedir. Bu nedenle ejder ve yılan başlı örnekler “Açık Uçlu ve Hayvan Başlılar” gurubu altında aynı tip başlığıyla sunulmuştur.

Koç başı tek bir örnekle karşımıza çıkar. Diğer Urartu merkezlerinin de bilezikleri düşünülerek, bu örneğin Urartu için tipik olmadığı söylenebilir. Kimi örneklerde figür tamamlanmamıştır. 4 Kay Kohlmeyer, “Armlets”, Urartu. A Metalworking Center in the First Millenium B.C.E.,(Yay.Haz.: Rivka Merhav), Jerusalem, 1991, 177-183. 5 Volüt İyon sütün başlığının iki yanında yer alan spiral biçimli kıvrımlara verilen addır. Mimari süslemelerde kullanılan bu terim, tezimizde ejder başlarıyla süslenmiş bileziklerde, ejderin burun kıvrımlarını anlatmak için kullanılmıştır.

21

2.2.I.1.1. Ejder-Yılan Başlılar (Katalog No. 4–17): Uçlar fantastik bir hayvan olan ejder6 veya yılan başına benzetilerek dekore edilmiştir.

2.2.I.1.2. Koç Başlılar (Katalog No. 18): Uçlar koç başına benzetilerek dekore edilmiştir. Tek örneği vardır.

2.2.II. UÇLARI ÜST ÜSTE GİYDİRİLMİŞLER: Açık uçların üst üste getirildiği bileziklerdir. Bu uçları tamamında hayvan figürleri kullanılmıştır.

2.2.II.1. HAYVAN BAŞLILAR (Katalog No. 19–22): Kullanılan hayvan başlarına göre tek alt başlığa ayrılmıştır.

2.2.II.1.1.Ejder-Yılan Başlılar (Katalog No. 19–22): Uçları fantastik bir hayvan olan ejder veya yılan başına benzetilerek dekore edilmiştir.

2.2.III. DİĞERLERİ (Katalog No. 23–25): Uçları bitiştirilmiş veya ayrık olan bu örneklerin bilezik olduklarına şüpheyle yaklaşılır.

6 Ejder yılan ve timsaha benzer, derileri pullu, kocaman ağızlarından alev püskürten fantastik yaratıklara verilen ad. Tezimizde kimi hayvan başlı bileziklerin uç kısımlarındaki kafa figürü, bu düşsel hayvana benzetildiğinden ejder başlı tabiri kullanılmıştır.

22

19%

İğne

85%

5% 5% 5%

Figürlüler

Küresel Başlılar

Konik Başlılar

Dörtgen Başlılar

2.3. İĞNELER

Çoğu kırık olan iğneler, toplam on dokuz örnekten oluşur. Tüm olan dört iğnenin uzunluğu 6 cm.’den 8.8 cm.’ye değişir. Bunlardan on yedi tanesi tunç, bir tanesi altın iğne başı kaplaması, bir tanesi de tunç başlı demir iğnedir.

Birçok Urartu iğnesinde olduğu gibi Altıntepe’dekiler de tek tipin çeşitlenmesinden doğar.7 Bu temel tip baş ve gövdeden oluşur. Gövde tepeye doğru genişleyen ve üzerinde deliği bulunan kısımdır. Yatay bir düzleme ve çok çeşitli dekorasyonlara sahip olan iğne başı gövdeye baskın gelir. Bu yatay düzlemdeki dekorasyonlar torus ve bilezik gibi küresel elemanlarla desteklenir. Urartu iğnelerinde sık karşılaşılan torus, iğnenin baş kısmında yer alan, küresel veya bikonik süsleme elemanıdır. Genellikle torusun altında yer alan bilezikler ise yuvarlak veya keskin sırtlıdırlar. İğne başının tepe noktasında ise figüratif süslemeler yer alır.

Nekropoldeki iğneler baş kısmındaki dekorasyonlara göre dört temel tipe ayrılmışlardır. Bu ayrımdaki istatiksel dağılım yandaki grafikte görüldüğü gibidir. Tezimizde on dokuz örnekten oluşan iğnelerden on atlısı hayvan veya bitki başlarıyla süslenmiş figürlü iğnelerdir. Bu tipe uymayan üç örneğin Urartu orijinli olmadığı düşünülür.

2.3.I. FİGÜRLÜ İĞNELER: İğne başının dekoratif süslenmelerine göre isimlendirilmişlerdir. Bu süslemeler çeşitli hayvan veya bitki başıyla oluşturulmuştur. Figürlü iğneler buna göre iki temel tipe ayrılmıştır.

2.3.I.1. HAYVAN BAŞLILAR (Katalog No. 26–32): Beş farklı hayvan başı tespit edilmiştir. Bu hayvan başları dikkate alınarak iğneler beş alt gruba ayrılmıştır. Hayvanlar tek bir figür veya üç protomlu olarak dekore edilmiştir.

7 Gisela Zahlaas, “Clothing Accessories And Jewelery”, Urartu, A Metalworking Center in the First Millennium B.C.E., (Yay. Haz.: Rivka Merhav), Jerusalem, 1991, 184–197.

23

2.3.I.1.1. Dağ Keçisi Başlılar (Katalog No. 26–27): Dağ

keçisi figürüyle dekore edilmiş iki örnekten oluşur.

2.3.I.1.2. Ördek Başlılar (Katalog No. 28): Ördek başına benzetilerek isimlendirilen tek örnektir.

2.3.I.1.3. Horoz-Tavuk Başlılar (Katalog No. 29): Horoz veya tavuk başına benzetilen tek örnektir.

2.3.I.1.4. Kartal Başlılar (Katalog No. 30–31): Kartal başına benzetilen iki örnekten oluşur.

2.3.I.1.5. Grifon Başlılar (Katalog No. 32): Fantastik bir hayvan olan grifonun8 baş kısmına altın kaplama tekniğinin uygulandığı bir örnekte karşımıza çıkar. İğne üç grifon protomludur.

2.3.I.2. BİTKİ BAŞLILAR (Katalog No. 33–41): Sadece bir bitki türü tespit edilmiş ve tek alt başlığa ayrılmıştır.

2.3.I.2.1. Haşhaş Başlılar (Katalog No. 33–41): İğnelerin taç kısımlarındaki bitkisel süslemeler torusla birlikte düşünüldüğünde haşhaş kapsülüne benzetildiği için bu isim kullanılmıştır.

2.3.II. KÜRESEL BAŞLILAR (Katalog No. 42): Tek örnekten oluşur. Figürlü iğnelerle benzemez. Urartu iğnelerinin karakteristiği olan torus süsleme elemanı bu iğnede görülmez.

2.3.III. KONİK BAŞLILAR (Katalog No. 43): Tek örnekten oluşur. İğne tipik Urartu iğneleri özelliği taşımaz.

2.3.IV. DÖRTGEN BAŞLILAR (Katalog No. 44): Tek örnekten oluşan iğne dövülerek yassılaştırılmıştır. Baş ve gövdesinde çıkıntıları bulunmayan iğne Urartu özelliği taşımaz.

8 Grifon çeşitli hayvanların birleşmesinden meydana gelen fantastik bir yaratık.

24

29%Küpe

71%4%

25%


Tel Sargılılar

Sarkaçlılar

2.4. KÜPELER

Çapları 1.2 cm’den başlayan küpeler toplam yirmi sekiz örnekten oluşmaktadır. Bunlardan, sekizi bronz, ikisi altın, sekizi gümüş ve dokuzu kurşundur. Küpeler takılar arasında en fazla maden çeşitlenmesini gösteren gruptur.

Altıntepe Nekropolü’nde görülen küpeler genel olarak basit halka biçimlidir. Daha gelişmiş örnekleri bu halka biçimli gövdeye eklenen sarkaçlı küpelerden oluşur. Nekropolde bu tariflere uymayan tek bir küpemiz için “Tel Sargılılar” başlığı uygun görülmüştür. Küpe aynı zamanda kancalıdır.

Basit Halka Biçimliler, Sarkaçlılar ve Tel Sargılılar olarak üç temel tipe ayrılan küpelerin istatiksel dağılımı yandaki grafikte görüldüğü gibidir.

2.4.I. BASİT HALKA BİÇİMLİLER (Katalog No. 45–64) : Küpeler içinde sayıca en fazla olan grubu oluştururlar. Halka şeklindeki küpelerin uçları sivriltilmiştir. Bu sivriltilmiş uçların ayrık ya da birleştirilmesi durumuna göre iki alt başlığa ayrılmıştır.

2.4.I.1.AÇIK UÇLULAR (Katalog No. 45–60): Açık uçlu basit halka görünümündedirler. Kimi örneklere boğumlar ya da damlacık eklenerek hareketlilik katılmıştır.

2.4.I.2.UÇLARI ÜST ÜSTE GİYDİRİLMİŞLER (Katalog No. 61–64): Uçları üst üste giydirilmiş basit halka görünümündedirler. Kimi örneklere boğumlar ya da granül tanecikleri eklenerek hareketlilik kazandırılmıştır.

2.4.II. TEL SARGILILAR (Katalog No. 65): Nekroplün bu ünik küpesi çapı itibariyle Basit Halka Biçimlilerle aynıdır. Ancak detayda oldukça farklılık gösteren bu örnek çengelinde tel sargıdan oluşturulan boğumlardan dolayı bu şekilde isimlendirilmiştir.9

9 Tezimizde yer alan küpeler tipolojik olarak isimlendirilirken Maxwel-Hyslop’un Asur küpe tipolojisiyle ilgili yaptığı çalışmadan yararlanılmıştır. Ancak Prof. Dr. Veli Sevin ile tezimizle ilgili yaptığımız çalışmalarda, bu örnek Asur küpe tiplerinden bağımsız olarak süsleme özelliğine göre isimlendirilmiştir.

25

2.4.III. SARKAÇLILAR (Katalog No. 66–72): Üç alt başlığa ayrılmıştır. Bunlar basit halka biçimli gövdeye pramit, konik yada pandantif eklenerek sarkaç oluşturulmuş örneklerdir.

2.4.III.1. TERS PİRAMİT BİÇİMLİLER (Katalog No. 66–67): Urartu kuyumculuk sanatın yer alan ajur, granül gibi tekniklerin uygulandığı örneklerdir. Basit hakla biçimdeki gövdeden sarkan dekorasyon ters pramit görünümünde olduğu için bu şekilde isimlendirilmiştir. Gümüş ve altın iki küpeden oluşur.

2.4.III.2. KONİK BİÇİMLİLER (Katalog No. 68–71): Kalın halka biçimli gövdeye eklenen sarkaçlar konik görünümündedirler. Üzerleri genellikle kabartma tekniğiyle süslenmiştir. Münih, Prähistorisrische Staatssammlungen’de benzerleri yer almaktadır.10

2.4.III.3. ÜÇ PANDANTİFLİLER (Katalog No. 72): Basit halka biçimli gövdeden sarkan üç sallantıdan dolayı bu şekilde isimlendirilmiştir. Tek gümüş örnekten oluşur.

10 R. Bernhard Wartke, Urartu, das Reich am Ararat, (Lev. 65), Mainz, 1993.

26

7%

Yüzük

29%

14%

57%


Spiral Biçimliler

Boğumlular

2.5. YÜZÜKLER

Çapları 2 cm’den başlayan yüzükler toplam yedi örnekten oluşur. Bunlardan altısı bronz, biri kurşundur. İki örneğimiz in-situ durumda bulunmuştur. Bunlar bir parmağa birden fazla yüzük takıldığını ispatlar.

Yüzükler basit halka biçimli temel tip ve bu tipin spiral şekline sokulması veya üzerine kazıma tekniğiyle derin yivler açılmasıyla oluşturulmuş boğumlu örneklerden oluşur. Yüzüklerden hiç biri kaşlı değildir.

Basit Halka Biçimliler, Spiralliler ve Boğumlular olarak üç temel tipe ayrılan yüzüklerin istatiksel dağılımı yandaki grafikte görüldüğü gibidir.

2.5.I. BASİT HALKA BİÇİMLİLER (Katalog No. 73–74): Uçları birleştirilmiş ince halka görünümündedirler.

2.5.II. SPİRAL BİÇİMLİLER (Katalog No.75): Halkaların sarmal dönüşleriyle oluşturulmuşlardır.

2.5.III. BOĞUMLULAR (Katalog No. 76–79): Halkaların üzerine kazıma tekniğiyle yivler açılarak oluşturulmuşlardır.

27

5%Fibula

60% 40%

Yarım DaireBiçimliler

At NalıBiçimliler

2.6. FİBULALAR Genişlikleri 1.7 cm’den 2.2 cm’ye kadar toplam beş örnekten oluşur. Bir kurşun örneğin dışında geri kalan tüm örnekler tunçtur.

Öğün’e göre Urartu fibulaların ortak özellikleri; yarım daire biçim,

menteşeli iğne ve çoğu zaman el biçimli tutamaklarının olmalarıdır. Yarım daire biçimli bu genel tip detay özelliklerinde farklılık gösterir. 11

Tezimizde fibulalar iki temel tipe

ayrılmıştır. Bu ayrım fibulanın gövde biçimleri dikkate alınarak yapılmıştır. Birinci tip Öğün’ün Urartu fibulalarının genel özelliği olarak belirttiği yarım daire biçimlilerdir.12 İkinci tip ise at nalı biçimlilerdir. 13 Bu ayrımdaki istatiksel dağılım yandaki grafikte görüldüğü gibidir.

2.6.I. YARIM DAİRE BİÇİMLİLER (Katalog No. 80–

81): Fibula gövdesinin yarım daire biçimini andıran görünümüne göre isimlendirilmişlerdir. İki örnekten oluşur.

2.6.I.1. GÖVDESİ ŞİŞKİNLEŞTİRİLMİŞLER (Katalog No. 82): Yarım daire biçimli gövdenin ortası aşağı doğru şişkinleştirilmiştir.14 Tek örneği vardır.

2.6.II. AT NALI BİÇİMLİLER (Katalog No. 83–84): Fibula gövdesinin at nalını biçimini andıran görünümüne göre isimlendirilmişlerdir.15 İki örnekten oluşur. 11 Baki Öğün, “ Urartäische Fibeln”, in: Akten des 7. Internationalen Kongresses für Iranische Kunst und Archäologie, München 7. - 10. September 1976, Berlin, 1979, 178–188. 12 N. A. Sevin tarafından Urartu fibulaları “U” ya da “yarım daire” şekilli olarak tanımlanmıştır. Buradaki iki isimlendirmede de aynı tiplere gönderme yapıldığından hareketle,tezimizde de yarım daire şekilliler aynı zamanda U şekilliler olarak düşünülebilir. Bkz. Necla Arslan Sevin, “Urartu Takı Sanatı”, Arkeo Atlas 4, İstanbul, 2005, 108– 109. 13 B. Öğün, at nalı biçimli tipler için her ne kadar “ortası yumru biçimi almış gövdesiyle diğer tiplerden ayrılır” dese de yarım daire biçimli tiplerin ortak numarası olan “Tip U XII” içinde değerlendirmiştir. Bkz. Baki Öğün, “ Urartäische Fibeln”, in: Akten des 7. Internationalen Kongresses für Iranische Kunst und Archäologie, München 7. - 10. September 1976, Berlin, 1979, 178–188. Tezimizde at nalı biçimliler N.A. Sevin tarafından “ortası keskin bir sırt haline getirilmiş”olarak bahsedilen gruptur. Bkz. Necla Arslan Sevin, “Urartu Takı Sanatı”, Arkeo Atlas 4, İstanbul, 2005, 108– 109. 14 N.A.Sevin tarafından ayrı bir tip olarak işaret edilen “ gövdesi aşağı doğru şişkinleştirilmiş” grup tezimizde bir örnekle temsil edilir. Katalog No: 82 de geçen bu örneğimiz yarım daire biçimliler içinde alt tip olarak değerlendirilmiştir. Necla Arslan Sevin, “Urartu Takı Sanatı”, Arkeo Atlas 4, İstanbul, 2005, 108– 109. 15 Münih, Prahistorische Staatssammlung’ de benzeri yer alır. Bkz. R. Bernhard Wartke, Urartu, das Reich am Ararat, Mainz, 1993. Res. 64

28

6%Amulet

17%

17%

32%

17%

17%

Çan Biçimliler

Düğme Biçimliler

Dikdörtgen PrizmatikBiçimlilerOval Gövdeliler

Silindir Gövdeliler

2.7 AMULETLER

Uzunlukları 2 cm’den 2.7 cm’e kadar toplam altı örnekten oluşur. Tamamı bronzdur.

Nekropolde ele geçirilen mühürlerin amulet-mühür olarak kullanılmış olabileceği üzerinde durularak tezde bunlara da yer verilmiştir. Mühür örneklerimizin tamamının ip delikli tutamağının bulunması boyunda taşınmış olabileceklerini gösterir. Biçimsel özelliklerine göre beş temel tipe ayrılan amuletlerin istatiksel dağılımı yandaki grafikte görüldüğü gibidir.

2.7.I. ÇAN BİÇİMLİ AMULETİK- MÜHÜRLER (Katalog No. 85): Damga yüzünde figüratif bezemelerin olduğu tek örnekten oluşur.

2.7.II. DÜĞME BİÇİMLİ AMULETİK- MÜHÜRLER (Katalog No. 87): Her iki yüzünde de figüratif bezemelerin işlendiği tek örnekten oluşur. Figürlerin ne olduğu korozyon nedeniyle tam olarak seçilememektedir.

2.7.III. DİKDÖRTGEN PRİZMATİK BİÇİMLİ AMULETLER (Katalog No. 88–89): Her hangi bir yüzüne mühür olarak kullanılmış olabileceğini gösteren bir dekorasyon yoktur. Sadece amulet olarak değerlendirilen iki örnekten oluşur..

2.7.IV. OVAL GÖVDELİ AMULETLER (Katalog No. 90): Her hangi bir yüzüne mühür olarak kullanılmış olabileceğini gösteren bir dekorasyon yoktur. Sadece amulet olarak değerlendirilmiş tek örnekten oluşur.

2.7.V. SİLİNDİR GÖVDELİ AMULETLER (Katalog No. 91): Her hangi bir yüzüne mühür olarak kullanılmış olabileceğini gösteren bir dekorasyon yoktur. Sadece amulet olarak değerlendirilmiş tek örnekten oluşur.

29

2%

Saç Spirali

100%

Sarmal Biçimliler

2.8 SAÇ SPİRALLERİ

Çapları 2.4 cm olan iki örnekten oluşur. Tamamı bronzdur.

İkisi de TM 2 den, kulak hizasında in-situ durumunda bulunmuştur. Biçim olarak Anadolu’da, İlk Tunç Çağı’ndan beri bilinen klasik sarmal tipi tekrarlar. 16

Tek tip altında toplanan saç spirallerinin istatiksel dağılımı yandaki grafikte görüldüğü gibidir.

2.8.I. SARMAL BİÇİMLİLER (Katalog No. 92–93) : İki uçlu içi boş kalın halkaların spiral dönüşüne göre isimlendirilmişlerdir. İki örekten oluşur.

16 Göksel Sazcı-Manfred Korfmann, “Metallfunde des 3. Jahrtausends v. u. Z. Aus Troia- Eine Studie in Verbindung mit den Ergebnissen der neuen Ausgrabungen”, Anatolian Metal I, Bochum, 2000, 93–100.

30

5%Saç Halkası

100%

Bitişik Uçlular

2.9 SAÇ HALKALARI

En küçüğünün çapı 1.7 cm., en büyüğünün ise 1.9 cm olan beş bronz örnekten oluşur.

Zahlhaas17 tarafından yayınlanan benzer bir örneğe dayanılarak bu küçük kalın halkalara saç halkası denilmiştir. Münih, Prähistorissche Staatssammlungen’ de bulunan18 bu eser altındır. Zahlhaash benzer örneklerin Van Müzesinde de olduğuna değinmiştir. 2005 yılında yayınlanan Van Müzesi katalogunda19 bu tipte halkalar her ne kadar küpe olarak değerlendirilmişse de saç halkası olabileceği fikri üzerinde de durulmalıdır.

Ölçü itibariyle değerlendirildiğinde bu küçüklükte küpelerde vardır. Ancak, tezimizde de yer verdiğimiz bu küpelerin kalınlıkları 1 mm.’yi geçmezken saç halkalarının kalınlığı 3 mm.’dir. Ayrıca bunların uç ve gövde kalınlığı değişmez. Oysa halka biçimli küpelerin uçları daima inceltilmiştir.

Tek tip başlığı altında yer verilen saç halkalarının istatiksel dağılımı yandaki grafikte olduğu gibidir.

2.9.I. BİTİŞİK UÇLULAR (Katalog No. 94–98): Bitişik uçlu kalın halkalardır. Beş örnekten oluşur.

17 Gisela Zahlhaas, “Clothing Accesories and Jewelery”, Urartu. A Metalworking Center in the First Millenium B.C.E.,(Yay.Haz.: Rivka Merhav), Jerusalem, 1991, 184-197. 18 Wartke tarafından da yayınlanan aynı eser soru işareti konularak saç halkası olarak değerlendirilmiştir. Bkz. Wartke, R. Bernhard Urartu, das Reich am Ararat, Mainz, 1993. Res. 65 19 Van Müzesinde bahsi geçen eserler için bkz. Toker, Ayşe- Belma Kulaçoğlu- Ahmet Mete Tozkoparan- EmreUmut Köse- Jale Velieyoğlu, Van Müzesi, İstanbul 2005.

31

3. KATALOG

Katalog No :1

Adı : Pazubent

Cinsi : Tunç

Mezar No : TAN- Yüzey

Kazı Buluntu No : TAN- Yüzey 7

Müze Envanter No : 9.15.98

Çizim No : 3

Resim No: : 6

Ölçüler : Çap.: 10.6 cm Kalınlık: 0.5 mm

Tip No : 2.1.I Açık Uçlular

Paraleller : Hasanlu IV ( Muscarella 1988: 26-27)

Samtavro (Abramishvili 2003 Lev.1 36)

Dinka II (Muscarella 1975: Lev.48/456)

Tanım : Açık uçlu ve yuvarlak kesitlidir. Uçlarından biri düz diğeri ise

düze yakın olarak bitirilmiştir. Bezemesi yoktur. Tümdür.

32

Katalog No : 2

Adı : Pazubent

Cinsi : Tunç

Mezar No : TAN- Yüzey



Çizim No : 2

Resim No : 5

Ölçüler : Çap: 9.2 cm Kalınlık: 0.5 mm

Tip No : 2.1.I.Açık Uçlular

Paraleller : Hasanlu IV ( Muscarella 1988: 26-27)

Samtavro (Abramishvili 2003 Lev.1:36)


Tanım : Açık uçlu ve yuvarlak kesitlidir. Uçlarından biri yuvarlatılmış

diğeri ise içten dışa doğru sivriltilmiştir. Bezemesi yoktur. Tümdür.

33

Katalog No : 3

Adı : Pazubent

Cinsi : Tunç

Mezar No : KM 6

Kazı Buluntu No : TAN- KM 6.14


Çizim No : 4

Resim No: : 7

Ölçüler : Çap: 8 cm Kalınlık: 0.5 mm

Tip No : 2.1.II. Uçları Üst Üste Giydirilmişler

Paraleller : Gulian (Haerinck 1988: Lev. 70:18)

Muncuklutepe (Aslanov-İbrahimov-Kashkay 2002: Lev.XXVI)

Tanım :Uçları yatay hizada birbiri üzerine giydirilmiş ve yuvarlak

kesitlidir. İki uçta düz olarak sonlandırılmıştır. Bezemesi yoktur. Tümdür.

34

Katalog No : 4

Adı : Bilezik

Cinsi : Tunç

Mezar No : KM 6

Kazı Buluntu No : TAN 6.17


Çizim No : 6

Resim No: : 8


Tip No : 2.2.I.1.1.Açık Uçlu, Ejder-Yılan Başlılar

Paraleller : Melekli (Barnett 1963: Lev. 32:7; Lev. 34:4)

Patnos? (Günel 1988 Res.2-2a)64

Erevan ( Biscione 1994: Çiz. 5:7)

Tanım :Açık uçlu ve yuvarlak kesitli bileziğin gövdesi yivlidir. Uçları

ejder başlarıyla süslüdür. Nekropolün ejder başlı bilezikleri arasında, gövdesinde yivi

olan iki örnekten biridir. Gövdedeki yivler baş detaylarında olduğu gibi ince uçlu bir

aletle kazınarak işlenmiş olmalıdır. Ejder başın tepe kısmında damla motifi yer alır.

Yuvarlak göz kaşla birlikte betimlenmiştir. Volütlü burna bitişik çene kulak hizasında

kıvrımlı çene kemiğiyle sonlanır. Kulağın gövdenin iç kısmına doğru ucu bitişik çift

çizgilerle betimlenmesiyle kulağa daha fazla vurgu yapılmak istenmiş olabileceği gibi

kükreyen ejderin buruşan derisi de ifade edilmek istenmiş olabilir. Tümdür.

64 Katalog no 4 ve 5 de yer alan bileziklerin benzerleri Anadolu Medeniyetleri Müze Yıllığında yayınlanmıştır. Günel tarafından yayınlanan makalede, satın alma yoluyla müzede bulunan bileziklerin Patnos tarafından getirilmiş olabileceği belirtilmiştir.

35

Katalog No : 5

Adı : Bilezik

Cinsi : Tunç

Mezar No : KM 6

Kazı Buluntu No : TAN- KM 6. 19


Çizim No : 7

Resim No: : 9



Paraleller : Melekli (Barnett 1963: Lev. 32:7; Lev. 34:4)

Patnos? (Günel 1988 Res:2-2a)


Tanım : Açık uçlu ve yuvarlak kesitlidir. Uçları ejder başlarıyla süslenen

bileziğin gövdesi yivlidir. Ejder başlı bilezikler arasında gövdesinde yivi olan ikinci bir

örnektir. Ejder başın tepe kısmında damla motifi yer alır. Yuvarlak göz kaşla birlikte

betimlenmiştir. Volütlü burna bitişik çene kulak hizasında kıvrımlı çene kemiğiyle

sonlanır. Bu örnekte de kulağa vurgu yapılmıştır. Tümdür.

36

Katalog No : 6

Adı : Bilezik

Cinsi : Tunç

Mezar No : KM 5



Çizim No : 17

Resim No: : 11

Ölçüler : Çap: 7.5 cm Kalınlık: 0.8 cm


Paraleller : Melekli ( Barnett 1963: Lev. 34:4-7)

Adilcevaz (Öğün 1978: Lev. 31:14)

Kalecik (Çavuşoğlu- Biber 2005: Çiz.8: No.10-11,14-15)

Samtavro (Abramishvili 2003 Lev.1:33-34)

Erevan ( Biscione 1994: Çiz. 5:1-3)


Yurtçu (Bahşaliyev- Schachner 2001: Lev. 4:13)

Tanım : Açık uçlu ve yuvarlak kesitlidir. Uçlar yüz yüze bakan ejder

başlarıyla süslenmiştir. Ejder başın tepesinde damla motifi yer alır. Gözler yuvarlak

olarak betimlenmiştir. Kulaklar ve burun belirgindir. Kıvrımlı burun kükreyen bir

ejderin ifadesi olabilir. Tümdür.

37

Katalog No : 7

Adı : Bilezik

Cinsi : Tunç

Mezar No : KM 6

Kazı Buluntu No : KM 6.22


Çizim No : 9

Resim No: : 10

Ölçüler : Çap: 6.8 cm Kalınlık: 1 cm




Kalecik (Çavuşoğlu- Biber 2005: Çiz:8: No.10-11,14-15)





Tanım :Açık uçlu ve yuvarlak kesitlidir. Uçları ejder başlarıyla

süslenmiştir. Yüz yüze bakan ejderlerin tepesinde damla motifi yer alır. Yuvarlak gözler

kaşlarla birlikte betimlenmiştir. Burun, çene ve kulaklar belirgindir. Kulaklar üç sıralı

çift çizgiden oluşur. Tümdür.

38

Katalog No : 8

Adı : Bilezik

Cinsi : Tunç

Mezar No : KM 6



Çizim No : 8

Resim No : 12


Tip No : 2. 2.I.1.1.Açık Uçlu, Ejder-Yılan Başlılar








Tanım :Açık uçlu ve yuvarlak kesitlidir. Uçlar ejder başlarıyla

süslenmiştir. Ejderin tepesinde damla motifi yer alır. Gözler kaşlarla birlikte

betimlenmiştir. Volütlü burun, çene ve kulaklar ejder başıyla betimlenen örneklerin

tekrarıdır. Tümdür.

39

Katalog No : 9

Adı : Bilezik

Cinsi : Tunç

Mezar No : KM 13



Çizim No : 15

Resim No: : 18

Ölçüler : Çap: 4. 7 cm Kalınlık: 0.5 mm









Tanım :Açık uçlu ve yuvarlak kesitlidir. Bileziğin uçları ejder veya yılan

başlarıyla süslenmiştir.65 Başın tepe kısmında damla motifi yer alır. Gözler yuvarlaktır.

Burun tepeden bakıldığında iki burun deliğiyle belirtilmiştir. Baş kısım kulakla sonlanır.

Tümdür.

65 Baş kısım ejder başlı örneklerden farklı olarak daha yumuşak hatlıdır. Kafası şekil itibariyle yılanı andırır. Bu örnekte daha natüralist bir yaklaşım söz konusu olduğu için yılan başlı örneklere daha yakındır. Ancak ejder başlı örneklerde gördüğümüz volütlü burun, kulak, damla motifi gibi detaylar burada da görülür.

40

Katalog No : 10

Adı : Bilezik

Cinsi : Tunç

Mezar No : KM 14

Kazı Buluntu No : TAN- KM 14. 2


Çizim No :16

Resim No: :19










Tanım : Açık uçlu ve yuvarlak kesitlidir. Uçlar yılan başlarıyla

süslenmiştir. Baş kısmı yılanın doğada bilinen formuna yakındır. Gözleri badem

şeklindedir. Ejder başlılar için tipik damla motifi ve kulaklar burada görülmez. Ortak

özellik olarak volütlü burun dikkati çeker. Uçlardan biri üzerindeki bezeme

izlenebilirken diğer uçtaki detaylar korozyon sonucu pek görülememektedir. Tümdür.

41

Katalog No : 11

Adı : Bilezik

Cinsi : Tunç

Mezar No : KM 6



Çizim No : 12

Resim No : 14










Tanım : Açık uçlu ve yuvarlak kesitlidir. Ejder başlı bileziğin özellikle

gövde kısmı oldukça deforme olmuştur. 66 Başın tepe kısmında damla motifi yer alır.

Yuvarlak gözün üzerinde kaş yer almaz. Kaş sanatçısı tarafından çizilmemiş olabileceği

gibi korozyonun yarattığı bir sonuçta olabilir. Volütlü burun çene ve çenenin bitiminde

kulakla devam eder. Bu örnekteki kulak daha natüral görünümlüdür. Tümdür.

66 Bu deformasyon insan eliyle yapılmış olabilir. Bilezik mezara bırakılmadan önce uçlardan dışa doğru bükülmüş gibidir. Bazı mezar armağanlarının kırılıp büküldükten sonra mezara konması tekrar kullanımının engellenmek istenmesi olarak açıklanır. Bununla ilgili bkz. Nevzat Çevik, Urartu Kaya Mezarları Ve Ölü Gömme Gelenekleri, Ankara, 2000. Bu durum Altıntepe Nekropolü’nde urne mezarların yanına konan metal kemerlerde de karşımıza çıkar. Kemerler genellikle kırılmış biçimde urne yanına konmuştur. URNE 1 yanına konulan bronz kemer bu duruma örnek olarak gösterebiliriz.

42

Katalog No : 12

Adı : Bilezik Parçası

Cinsi : Gümüş

Mezar No : KM 35



Çizim No : 14

Resim No: : 16

Ölçüler : Çap: 6.6 cm? Kalınlık: 0.7 mm









Tanım :Açık uçlu ve yuvarlak kesitlidir. Uçlardan birinin gövdesinin

yarısına yakın kısmı kırıktır. Bilezik nekropolün tek gümüş bilezik örneğidir. Figüratif

baş derine inilmeden yüzeysel bir kazıma tekniğiyle işlenmiştir. Profilden bakıldığında

yılan kafasını andıran uçların detaylar incelendiğinde ejder kafasıyla süslenmek istediği

anlaşılır. Başın tepe kısmında damla motifi yer alır. Yuvarlak gözlerle birlikte burun ve

kulaklarda belirgindir.

43

Katalog No : 13


Cinsi : Tunç

Mezar No : KM 6


Müze Envanter No :

Çizim No : 13

Resim No: : 13

Ölçüler : Çap: 7.3 cm ? Kalınlık: 0.8 mm









Tanım : Açık uçlu ve yuvarlak kesitlidir. Uçlardan biri kırıktır. Başın tepe

kısmında damla motifi yer alır. Yuvarlak gözün üzerinde kaşlarda betimlenmiştir. Kulak

burun ve çenesi belirgindir. Burun volütlüdür.

44

Katalog No : 14

Adı : Bilezik

Cinsi : Tunç

Mezar No : KM 6


Müze Envanter No :

Çizim No : 11

Resim No : 15

Ölçüler : Çap: 5.9 cm ? Kalınlıklar: 0.7 mm









Tanım : Açık uçlu bileziğin kesiti yuvarlağa yakındır. Ejderin tepesinde

damla motifi yer alır. Burun her zamanki gibi volütlüdür. Çene burna bitişik başlayarak

kulak hizasında çene kemiğiyle sonlanır. Kulalar diğer örneklerden farklıdır. İki kulak

ortada gövdeye doğru yaptığı kıvrımla birleşir. Olasılıkla iki ucuda ejder başıyla

süslenmiş bileziğin bir ucu kırıktır. Deformasyon sonucu bozulmuştur.

45

Katalog No : 15


Cinsi : Tunç

Mezar No : KM 12


Müze No :

Çizim No : 10

Resim No: : 17

Ölçüler : Çap: ? Kalınlık: 0,8 mm


Paraleller : Melekli ( Barnett 1963: Lev. 34: 4–7)

Adilcevaz (Öğün 1978: Lev. 31: 14)

Kalecik (Çavuşoğlu- Biber 2005: Çiz:8: No.10–11,14–15)

Samtavro (Abramishvili 2003 Lev.1: 33–34)

Erevan ( Biscione 1994: Çiz. 5: 1–3)

Muncuklutepe (Aslanov-İbrahimov-Kashkay 2002: Lev. XXVI)

Yurtçu (Bahşaliyev- Schachner 2001: Lev. 4: 13)

Tanım : Açık uçlu ve yuvarlak kesitli bileziğin ejder başıyla süslü sadece

bir ucu mevcuttur. Volütlü burnu, yuvarlak gözü, çenesi ve kulaklarıyla bilinen

örneklerin tekrarıdır. Tepede damla motifi yer almaz. Damla motifi yapılmamış

olabileceği gibi korozyon nedeniylede olabilir. Tepeden bakıldığında burun girintileri

belirgindir.

46

Katalog No : 16

Adı : Bilezik

Cinsi : Tunç

Mezar No : KM 18



Çizim No : 18

Resim No: : 21



Paraleller :

Tanım : Açık uçlu ve yuvarlak kesitlidir. Bir ucu kırık olan bileziğin

diğer ucu şematik ejder veya yılan başıyla süslenmek istenmiştir. Detaylar bir kaç

boğumla verilmeye çalışılmıştır. Bilezik diğer örneklere göre daha ince olan gövdesiyle

dikkati çeker. Tümdür.

47

Katalog No : 17

Adı : Bilezik

Cinsi : Tunç

Mezar No : TAN-Yüzey

Kazı Buluntu No : TAN-Yüzey 6

Müze Envanter No :

Çizim No: : 19

Resim No : 20


Paraleller :


Tanım : Açık uçlu ve yuvarlak kesitlidir.67 Bir ucu kırık olan bileziğin

diğer ucu dövülerek yassılaştırılmış ve şematik bir ejder-yılan başına dönüştürülmüştür.

Gövde kalınlığı oldukça incedir.

67 Van müzesinde bu tipte bilezikler bulunmaktadır. Bu bileziğin benzer örneklerinden hareketle, dövülerek düzleştirilmiş ucun diğer uca geçirildiği bir kilit sistemine sahip olduğu da düşünülebilir. Ancak kırık ucundan dolayı kesin bir şey söylenemez.

48

Katalog No : 18

Adı : Bilezik

Cinsi : Tunç

Mezar No : KM 35



Çizim No : 5

Resim No: : 22


Tip No : 2.2.I.1.2.Açık Uçlu, Koç Başlılar

Paraleller : Ziwiye (Maxwell-Hyslop 1971: Res. 171)

Tanım : Açık uçlu ve yuvarlak kesitlidir. Hayvan başlarıyla süslenmiş

bilezikler arasında koç başlı tek örnektir.68 Koç başının tepe noktasından burna doğru

üçgenimsi yüzü başarılı bir şekilde verilmiştir. Yuvarlak gözler belirgindir. Tümdür.

68 Tezle ilgili Prof. Dr. Veli Sevin ile yaptığımız kişisel görüşmelerde, koç veya boğa başlı ünik olan bu örneğin Urartulu özellikler taşımadığı ve orijininin Kuzey Batı İran ya da Kafkasya olabileceği fikri üzerinde durulmuştur. Kolhmeyer çalışmasında, boğa başlı bileziklerin Kuzeybatı İran’da bulunduğunu, ayrıca Asur kabartmalarında yer aldığını belirtmesi bu görüşü destekler. Bkz. Kay Kohlmeyer, “Armlets”, Urartu. A Metalworking Center in the First Millenium B.C.E.,(Yay.Haz.: Rivka Merhav), Jerusalem, 1991, 177-183.

49

Katalog No : 19

Adı : Bilezik

Cinsi : Tunç

Mezar No : TM 3

Kazı Buluntu No : TAN- TM 3. 10

Müze Envanter No :

Çizim No : 22

Resim No: : 26


Tip No : 2.2.II.1.1.Uçları Üst Üste Giydirilmiş, Ejder-Yılan Başlılar

Paraleller : Toprakkale (Wartke 1990: Lev: XXII: a; Wartke 1993: Lev: 63)

Hasanlu IV ( Muscarella 1988: 24-25)



Tanım : Uçları üst üste giydirilmiş ve yuvarlak kesitli bir bileziktir.

Bileziğin uçları yılan başlarıyla süslenmiştir. Natüralist üsluptaki yılan kafasında gözler

ve burun belirtilmiştir. Kafadan gövdeye doğru olan kısımda kısa çizgilerle olasılıkla

yılanın pulları işlenmiştir.

50

Katalog No : 20

Adı : Bilezik

Cinsi : Tunç

Mezar No : TM 3

Kazı Buluntu No : TAN- TM 3. 7

Müze Envanter No :

Çizim No : 23

Resim No: : 25


Tip No : 2.2. II.1.1. Uçları Üst Üste Giydirilmiş, Ejder-Yılan Başlılar


Hasanlu IV ( Muscarella 1988: 24–25)



Tanım : Uçları üst üste giydirilmiş ve yuvarlak kesitli bir bileziktir.

Nekropolde yılan kafasının başarılı bir şekilde işlendiği ikinci örneğimizdir. Bu örnekte

de gözler ve burun belirtilmiştir. Başın bitiminden gövdeye uzanan kısımda üçgen çizgi

bezemelerle diğer örneğimizde olduğu gibi olasılıkla yılanın pulları vurgulanmak

istenmiştir. Natüralist bir üslup söz konusudur.

51

Katalog No : 21

Adı : Bilezik

Cinsi : Tunç

Mezar No : KM 3



Çizim No : 20

Resim No: : 24


Tip No : 2. 2. II.1.1. Uçları Üst Üste Giydirilmiş, Ejder-Yılan Başlılar


Hasanlu IV (Muscarella 1988: 24–25)

Erevan (Biscione 1994: Çiz. 5: 1–3)


Tanım : Uçları üst üste giydirilmiş ve ejder başlı bilezik yuvarlak

kesitlidir. Başın tepe kısmında damla motifi yer alır. Gözler ovale yakındır. Burun ve

kulaklar belirgindir. Çapı itibariyle bir çocuk bileziği olarak düşünülebilir. Gövdesi

bezemesizdir. Tümdür.

52

Katalog No : 22

Adı : Bilezik

Cinsi : Tunç

Mezar No : KM 7


Müze Envanter No :

Çizim No : 21

Resim No: : 23


Tip No : 2. 2.II.1.1. Uçları Üst Üste Giydirilmiş, Ejder-Yılan Başlılar

Paraleller : Melekli ( Barnett 1963: Lev. 34: 4–7)

Dinka II (Muscarella 1975: Lev. 45/1012)


Tanım : Uçları üst üste giydirilmiş olan bilezik yuvarlak kesitlidir. Ejder

başlı bileziğin uçları oldukça basit çizgilerle işlenmiştir.69 Sadece volütlü burnun

izlenebildiği başta diğer detaylar görülememektedir. Bu durum korozyonun yarattığı bir

sonuçta olabilir. Bilezikte çapı itibariyle bir çocuk bileziği olarak düşünülebilir. Tümdür.

69 KM 3 de yer alan bilezikle benzerliğini göz önünde bulunduracak olursak olasılıkla ejder başıyla yapılacak olan süslemesi tamamlanmamıştır.

53

Katalog No : 23 Adı : Bilezik?

Cinsi : Demir

Mezar No : KM 18


Müze Envanter No :

Çizim No : 25

Resim No: : 28

Ölçüler : Çap: 6. 3 cm Kalınlık: 1.7 cm

Tip No : 2.2.III. Diğerleri

Paraleller :

Tanım : Açık uçlu ve oval kesitlidir. Gövde kısmının kenarlarında küçük

kırılmalar olmuştur.70 Uç kısmından gövdeye geçişte dışbükey bir hareketlilik söz

konusudur. Uçlar dışa doğru sivriltilmiştir. Bileziğin uç ve gövdesinde süslemesi yoktur.

70 Bahşaliyev benzer biçimdeki halkaların mübadele için kullanılmış olabileceğini yazar. Konuyla ilgili bkz. Veli Bahşaliyev, Nahçıvan Arkeolojisi (Levha XXX), İstanbul, 1997.

54

Katalog No : 24

Adı : Bilezik?

Cinsi : Demir

Mezar No : KM 18



Çizim No : 26

Resim No: : 29

Ölçüler : Çap: 6 cm Kalınlık: 1 cm


Paraleller :

Tanım : Açık uçlu ve yuvarlak kesitlidir.71 Nekropolde bulunan tek demir

bilezik örneğimizdir. Uç ve gövdesinde süslemesi olmayan bilezik tümdür.

71 Nekropolde bir benzerinin olmaması ve demirden olması nedeniyle, bilezik olabileceği konusunda şüphe uyandırır.

55

Katalog No : 25

Adı : Bilezik?

Cinsi : Tunç

Mezar No : B Sondajı

Kazı Buluntu No : TAN- B Sondajı 5


Çizim No : 24

Resim No: : 27


Paraleller :


Tanım : Bitişik uçlu ve köşegen kesitlidir.72 Uç ve gövdesinde bezemesi

yoktur. Tümdür.

72 Bahşaliyev benzer biçimdeki halkaların mübadele için kullanılmış olabileceğini yazar. Konuyla ilgili bkz. Veli Bahşaliyev, Nahçıvan Arkeolojisi (Levha XXX), İstanbul, 1997.

56

Katalog No : 26

Adı : İğne

Cinsi : Tunç

Mezar No : Urne 3

Kazı Buluntu No : TAN-UR.3.11

Müze Envanter No :

Çizim No : 27

Resim No: :30

Ölçüler : Uzunluk: 5.7 cm

Tip No : 2.3.I.1.1. Figürlü, Dağ Keçisi Başlılar

Paraleller :

Tanım : İğne başı ayakta durur vaziyette tek dağ keçisi, torus ve

bileziklerle süslenmiştir. Dağ keçisinin boynuzları, gözleri ve burnu; gövdesi, kuyruğu

ve bacakları işlenmiştir. Figürün altında çentikli bir bilezik yer alır. Bir benzerine

rastlanılmayan iğnenin bu özelliği üzerine iki insan yüzünün işlendiği torus kısmından

gelir. Delik kısmından bakıldığında dağ keçisi ve insan yüzleri profilden görünür. İnsan

yüzünde çenenin alt hizasına kadar uzanan saçlarla birlikte gözler burun ve ağız

işlenmiştir. Saçın bukleli görüntüsü ince ve yatay çentiklerle verilmiştir. Kalın işlenen

kaş çizgisi burunla birleşir. Bu ilginç torusun altında aralarında mesafe bırakılarak iki

ince ve yarım daire şekilli üzeri çentikli bir kalın bilezik yer alır. Bileziğin altındaki

delik bölgesi ise yuvarlak şekillidir. Deliğin hemen altında gövdenin üst kısmı

boğumlandırılmıştır. Dağ keçisi figürüne cepheden bakıldığında bilezik gibi duran bu

detay, figüre profilden bakıldığında yaprak görünümü verir. Yuvarlak kesitli iğnesi eğik

ve ucu kırıktır.

57

Katalog No : 27

Adı : İğne

Cinsi : Tunç

Mezar No : URNE 3

Kazı Buluntu No : TAN- UR.3.5

Müze Envanter No :

Çizim No : 28

Resim No: : 31


Tip No : 2.3.I.1.1. Figürlü, Dağ Keçisi Başlılar

Paraleller :

Tanım : İğne başı tek dağ keçisi figürüyle süslenmiştir. Keçinin boğumlu

boynuzları belirtilmiş fakat diğer detayları pek verilmemiştir. Figür kalın bir bilezik

üzerine oturtulmuştur. Bileziğin altında deforme olmuş küresel bir torus ve torusun

altında aralarında mesafe bırakılmış iki bilezik yer alır. Disk biçimli bileziklerin üzeri

çentiklenmiştir. Bileziklerin altından ise yuvarlak şekilli delik kısmıyla gövdeye geçilir.

Yuvarlak kesitli iğnesi oldukça kalındır. Tümdür.

58

Katalog No : 28 Adı : İğne

Cinsi : Tunç

Mezar No : KM 2


Müze Envanter No :

Çizim No : 29

Resim No: : 34

Ölçüler : Mev. Baş. Uz.: 1.7 cm Mev.Göv.Uz.: 5.5 cm

Tip No : 2.3.I.1.2.Figürlü, Ördek Başlılar

Paraleller :

Tanım : Yuvarlak kesitli iğnenin torus, bilezik ve delik bölgesi kırıktır.

İğne varolan Urartu iğne formlarına uygun olarak tamamlanmıştır. Gagası ve kuyruk

uzantısı belirgin olan iğne başındaki hayvan figürü büyük ihtimalle ördektir. İğnesi

sağlamdır.

59

Katalog No : 29

Adı : İğne

Cinsi : Tunç

Mezar No : KM 35


Müze Envanter No :

Çizim No : 30

Resim No: : 35

Ölçüler : Mev. Uzunluk.: 4.1 cm

Tip No : 2.3. I.1.3.Figürlü, Horoz-Tavuk Başlılar

Paraleller : Patnos (Yıldırım 1989; Lev. 17: 57)

Erevan ( Biscione 1994: Çiz. 5: 7)

Tanım : İğnenin baş kısmı olasılıkla iki tavuk veya horoz protomludur.

Detayları belirtilmeyen figürler bir bilezik, yuvarlak bir torus ve araya mesafe bırakılmış

üst üste iki kalın bilezikle devam eder. Bileziklerin altından dörtgen şekilli delik

kısmıyla gövdeye geçilir. Yuvarlak kesitli iğnenin ucu kırıktır.

60

Katalog No : 30

Adı : İğne başı

Cinsi : Tunç

Mezar No : KM 13


Müze Envanter No :

Çizim No : 32

Resim No: : 36

Ölçüler : Mev. Uzunluk.: 3.7 cm

Tip No : 2. 3. I.1.4.Figürlü, Kartal Başlılar

Paraleller : Adilcevaz (Yıldırım 1989: Lev.11: 17)

Erevan ( Biscione 1994: Çiz.5: 7)

Tanım :İğne başı üç kartal protomludur. Kartalların detayları

belirtilmemiştir. Protomların altında bir bilezik, yassı bir torus ve arada mesafe

bırakılarak üst üste iki bilezik yer alır. Delik bölgesi yarım daire şekillidir; altında

yuvarlak kesitli iğnesi uzanır. İğne yarısından itibaren kırıktır.

61

Katalog No : 31

Adı : İğne Başı

Cinsi : Tunç

Mezar No : KM 14


Müze Envanter No :

Çizim No : 31

Resim No: : 33

Ölçüler : Mev. Baş. Uzunluğu: 1.3 cm

Tip No : 2. 3.I. 1.4. Figürlü, Kartal Başlılar

Paraleller : Adilcevaz (Yıldırım 1989: Lev.11: 17)

Erevan ( Biscione 1994: Çiz. 5: 7)

Tanım : İğne başı üç kartal protomludur. Kartalların detayları

belirtilmemiştir. Protomların altında yuvarlak bir torus ve üst üste bindirilmiş iki bilezik

yer alır. Bileziklerin altında yer alması gereken delik kısmı kırıktır. Yuvarlak kesitli

iğnesi sağlamdır.

62

Katalog No : 32

Adı : İğne başı kaplaması73

Cinsi : Altın

Mezar No : KM 6



Çizim No : 33

Resim No: : 32

Ölçüler : Mev. Uzunluk: 1.7 cm

Tip No : 2. 3. I.1.5.Figürlü, Grifon Başlılar

Paraleller :

Tanım : Üç grifon protomlu iğnenin sadece baş kısmı mevcuttur. Geri

kalan kısmı orijinal Urartu iğnesi örneklerine bakılarak tamamlanmıştır. İçi boş altın

kaplamadan yapılan baş kısmı oldukça deforme olmuştur. Nekropoldeki tek altın başlı

ve teknik olarak diğerlerinden farklı üretilmiş olan bir örnektir.

73 Tezimizde incelenen bütün takıların tipolojileri biçimsel özelliklerine göre yapılmıştır. Ancak kimi örneklerde eserin yapım tekniği biçimsel özelliğinden daha önemli olabilmektedir. Baş kısmı altın kaplama gövdesi ise kırık olan bu iğne bunlardan biridir. Merhav Urartu altın ve gümüş iğnelerinin iki farklı teknikte yapılmış olduğundan söz eder. Bunlardan 1. Tip: iğne baş ve gövdesi ayrı ayrı üretilenler, 2. Tip ise tek parça olarak dökülenlerdir. Tezimizde incelediğimiz iğnemiz I. Tipte iğnelere girmektedir. Merhav’ın İsrail Müzesinde sergilenen Urartu iğneleriyle ilgili yaptığı incelemeden hareketle, bu oldukça ince altın levhanın sert bir malzeme üzerine dökülerek elde edilmiş olduğu düşünülebilir. Bkz.Rivka Merhav, “Gold And Silver Pins From Urartu: Typology And Methods Of Manufacture”, Tel Aviv 21, 1994, 129–143. Ayrıca benzer tipte iğneler Van Müzesinde de yer alır. Bkz. Recep Yıldırım, Urartu İğneleri, İstanbul, 1988.

63

Katalog No : 33 Adı : İğne

Cinsi : Tunç

Mezar No : KM 35


Müze Envanter No :

Çizim No : 38

Resim No: : 37

Ölçüler : Uzunluk: 8 cm

Tip No : 2.3.I.2.1.Figürlü, Haşhaş Başlılar

Paraleller : Adilcevaz (Öğün 1978 : Lev.31:17)

Patnos? (Günel 1988 Res:6,7/4)

Kalecik (Çavuşoğlu- Biber 2005: Çiz:8: No.3)

Kayalıdere (Burney 1966: Lev.9: c)

Tanım : İğne başı haşhaş şekilli taç kısmı, bikonik gövdeli torus ve arada

mesafe bırakılmış üst üste iki bilezik ile süslenmiştir. Bilezikler disk şeklindedir ve

üzerleri çentiklerle süslenmiştir. Alttaki bilezik üstekine göre daha büyüktür.

Bileziklerin altından yassı delik kısmı ve yuvarlak kesitli iğneyle gövdeye

geçilir. Delik bölgesi yarım daire şekillidir. Gövde kısmı iğne ucuna doğru incelerek

sonlanır. Tümdür.

64

Katalog No : 34

Adı : İğne

Cinsi : Tunç

Mezar No : KM 9



Çizim No : 37

Resim No: : 42


Tip No : 2.3.I.2.1. Figürlü, Haşhaş Başlılar

Paraleller : Adilcevaz (Öğün 1978: Lev.31: 17)




Tanım : İğne başı, haşhaş şekilli taç kısmı yuvarlak torus ve üst üste

bindirilmiş iki bilezikten oluşur. Bileziklerin altında dörtgen şekilli delik kısmı ve

yuvarlak kesitli iğnesi yer alır. İğne ucu kırıktır.

65

Katalog No : 35

Adı : İğne

Cinsi : Tunç

Mezar No : TM 3

Kazı Buluntu No : TAN- TM 3.6

Müze Envanter No :

Çizim No : 39

Resim No: : 38







Tanım : İğne başı haşhaş şekilli taç kısmı, bikonik gövdeli torus ve

aralarında mesafe bırakılmış iki bilezikten oluşur. Bileziklerin altında gövdede yer alan

delik kısmı dörtgen şekillidir. Yuvarlak kesitli iğnesi eğiktir.

66

Katalog No : 36

Adı : İğne

Cinsi : Tunç başlı demir iğne74

Mezar No : KM 2

Kazı Buluntu No : TAN-KM 2.10

Müze Envanter No :

Çizim No : 34

Resim No: : 45

Ölçüler : Mev. Uzunluk: 3.6 mm



Samtavro (Abramishvili 2003 Lev.1:27,31)75




Tanım : İğne başı haşhaş şekilli taç kısmı, yuvarlak torus ve üst üste

oturtulmuş iki bilezikten oluşur. Gövde üzerindeki dörtgen şekilli delik kısmı deforme

olmuştur. Yuvarlak kesitli iğnesi yarısından itibaren kırıktır.

74 Altın kaplama iğne başı örneğimizde olduğu gibi (Katalog No 32) üretim tekniği açısından bu iğnenin de nekropoldeki diğer iğnelerden farklı olduğu anlaşılır. Dövülerek elde edilmiş demirden gövde üzerine tunç baş dökülerek üretilmiş olmalıdır. Yıldırım tunç başlı demir iğnelerin özellikle Luristan kültüründe rastlanıldığından söz eder. Bkz. Recep Yıldırım, Urartu İğneleri, Ankara, 1989. 75 Samtavro mezarlığından bu iki örnek, nekropoldeki iğnemize tip olarak değil “tunç başlı demir iğneler” olmaları bakımından paralel olarak gösterilmiştir. Diğer merkezlerdeki örnekler ise biçimsel olarak benzerlik göstermektedir.

67

Katalog No : 37


Cinsi : Tunç

Mezar No : KM 2


Müze Envanter No :

Çizim No : 35

Resim No: : 41







Tanım : İğne başı haşhaş şekilli taç kısmı, yuvarlak torus, üst üste

oturtulmuş iki kalın bilezikten oluşur. Bileziklerin altında dörtgen şekilli delik kısmı yer

alır. Yuvarlak kesitli iğnesi kırıktır.

68

Katalog No : 38


Cinsi : Tunç

Mezar No : KM 3


Müze Envanter No :

Çizim No : 40

Resim No: : 43







Tanım : İğne başı haşhaş şekilli taç kısmı ve taç kısmın altında arada

mesafe bırakılarak bir bilezik, yuvarlak bir torus ve altında iki bilezikten oluşur. Gövde

üzerindeki delik kısmı yarım daire şekillidir. Yuvarlak kesitli iğnesi kırıktır.

69

Katalog No : 39

Adı : İğne

Cinsi : Gümüş

Mezar No : KM 35


Müze Envanter No :

Çizim No : 41

Resim No: : 40

Ölçüler : Mev. Uzunluk: 3 cm






Tanım : İğne başı haşhaş şekilli taç kısmı, yuvarlak torus ve arada mesafe

bırakılarak üst üste iki bilezik ile süslenmiştir. Bileziğin hemen altında gövde üzerinde

oval biçimli delik kısmı yer alır. Yuvarlak kesitli iğnesi yarısından itibaren kırıktır.

70

Katalog No : 40

Adı : İğne Başı

Cinsi : Tunç

Mezar No : KM 35

Kazı Buluntu No : TAN KM 35.29

Müze Envanter No :

Çizim No : 36

Resim No: : 39







Tanım : İğne başı haşhaş şekilli taç kısmı, bikonik gövdeli torus ve arada

mesafe bırakılarak üst üste iki bilezikten oluşur. Bileziğin altında gövde üzerinde yarım

daire şekilli delik kısmı yer alır. İğnesi kırıktır.

71

Katalog No : 41

Adı : İğne76

Cinsi : Tunç

Mezar No : Yüzey



Çizim No : 42

Resim No: : 44


Tip No :

Paraleller :

Tanım : Yuvarlak kesitli iğnenin baş ve gövde bölümünün bir kısmı

kırıktır. Varolan Urartu iğneleri formlarına uygun olarak tamamlanmıştır. Mevcut kısmı,

baş kısmında üst üste iki bilezik ve altında gövde üzerinde oval şekilli delik bölgesi ve

iğne uzantısından oluşur.

76 Haşhaş başlı olarak tamamlanan bu iğnenin, hayvan başlı olma ihtimali de vardır.

72

Katalog No : 42

Adı : İğne

Cinsi : Tunç

Mezar No : KM 2


Müze Envanter No :

Çizim No : 43

Resim No: : 46

Ölçüler : Mev. Baş. Uz.: 1.2 cm Mev. Gövde Uz.: 4.2 cm

Tip No : 2.3.II. Küresel Başlılar

Paraleller : Bastam (Kleiss 1970: Lev.32/2:1–4)77

Tanım : Küçük küresel başlıdır.78 Küresel başın altında biri kalın diğeri

ince iki bilezik yer alır. Bileziklerin altındaki kırılmış olan bölge olasılıkla delik

kısmıdır. Nekropolde bu türdeki tek iğnedir. Yuvarlak kesitli iğnesi sağlamdır.

77 Bastam’da bulunmuş bu türdeki iki örnekte iğne deliği yoktur. Küresel başın altında iki ve üçlü bilezikler yer alır. 78 İğne biçimi bilinen Urartu iğneleri özellilerine uymaz.

73

Katalog No : 43

Adı : İğne

Cinsi : Tunç

Mezar No : TM 2

Kazı Buluntu No : TAN TM 2.3

Müze Envanter No :

Çizim No : 44

Resim No: : 47

Ölçüler : Uzunluk: 6 cm

Tip No : 2.3.III. Konik Başlılar

Paraleller :

Tanım : Ters konik başlıdır.79 Konik başın altındaki iğne deliği tek yöne

doğru köşeli bir kısımdan oluşur. Deliğin oturduğu bu bölümün altında ise sivri uçlu ve

yuvarlak kesitli iğnesi uzanır. Nekropolde bu türdeki tek iğnedir. Tümdür.

79 İğne biçimi bilinen Urartu iğneleri özellilerine uymaz.

74

Katalog No : 44

Adı : İğne

Cinsi : Tunç

Mezar No : TM 2


Müze Envanter No :

Çizim No : 45

Resim No: : 48


Tip No : 2.3.III. Dörtgen Başlılar

Paraleller :

Tanım : Dövülerek ince bir levha haline sokulmuş iğne başı gövdeye

doğru hafif daralan uzun bir dikdörtgen biçimindedir.80 Bu dörtgen alanın daralan

kısmının ortasına, iğne deliği yerleştirilmiştir. Baş kısmının altından uzanan yuvarlak

kesitli iğnesi eğiktir. Nekropolde bu türdeki tek iğnedir. Tümdür.

80 İğne biçimi bilinen Urartu iğneleri özelliklerine uymaz.

75

Katalog No : 45

Adı : Küpe

Cinsi : Altın

Mezar No : KM 35



Çizim No : 46

Resim No: : 49

Ölçüler : Çap: 1.3 cm

Tip No : 2.4.I.1.Basit Halka Biçimli, Açık Uçlular

Paraleller :

Tanım : Basit halka biçimli küpe açık uçlu ve yuvarlak kesitlidir. Kalın

gövde81 uçlara göre incelir. Nekropoldeki iki altın küpeden biridir. Tümdür.

81 Bu özelliğiyle diğer Urartu merkezlerinden bilinen ve Urartu küpe tipleri içinde yaygın olan fakat Altıntepe Nekropolü’nde bulunamayan sandal biçimli küpeleri andırır.

76

Katalog No : 46

Adı : Küpe

Cinsi : Tunç

Mezar No : KM 2


Müze Envanter No :

Çizim No : 47

Resim No: : 50


Tip No : 2. 4.I.1. Basit Halka Biçimli, Açık Uçlular

Paraleller : Toprakkale (Wartke 1990: Lev.15: e)

Bastam (Kleiss 1970: Lev.33/2:7-9)

Guilan ( Haerinck 1988: Lev.72:17,19)


Muncuklutepe(Aslanov-İbrahimov-Kashkay 2002: Lev.XXVIII)


Tanım : Basit halka biçimli küpe açık uçlu ve yuvarlak kesitlidir. Uçları

inceltilmiştir. Tümdür.

77

Katalog No : 47

Adı : Küpe

Cinsi : Gümüş

Mezar No : KM 18


Müze Envanter No :

Çizim No : 48

Resim No: : 51


Tip No : 2. 4. I.1.Basit Halka Biçimli, Açık Uçlular








inceltilmiştir. Tümdür.

.

78

Katalog No : 48

Adı : Küpe

Cinsi : Gümüş

Mezar No : KM 35


Müze Envanter No :

Çizim No :49

Resim No: :57


Tip No : 2. 4.I.1.Basit Halka Biçimli, Açık Uçlular







Tanım : Basit halka biçimli küpe açık uçlu ve yuvarlak kesitlidir.

İnceltilmiş uçlardan biri eğiktir. Tümdür.

79

Katalog No : 49

Adı : Küpe

Cinsi : Tunç

Mezar No : KM 14

Kazı Buluntu No : TAN KM 14. 41

Müze Envanter No :

Çizim No : 51

Resim No: : 58







Muncuklutepe (Aslanov-İbrahimov-Kashkay 2002: Lev.XXVIII)



inceltilmiştir. Küpenin gövdesi korozyon sonucu deforme olmuştur. Tümdür.

80

Katalog No : 50

Adı : Küpe

Cinsi : Tunç

Mezar No : KM 35


Müze Envanter No :

Çizim No : 50

Resim No: : 59









Tanım : Basit halka biçimden oluşan küpe açık uçlu ve yuvarlak

kesitlidir. Uçlardan biri inceltilmiştir. Diğer uç az kırık olabilir.

81

Katalog No : 51

Adı : Küpe

Cinsi : Kurşun

Mezar No : KM 14


Müze Envanter No :

Çizim No : 55

Resim No: : 53

Ölçüler : Çap: 2 cm









kesitlidir. Uçlardan biri az kırıktır. Mevcut uç inceltilmiştir.

82

Katalog No : 52

Adı : Küpe

Cinsi : Kurşun

Mezar No : KM 14


Müze Envanter No :

Çizim No : 54

Resim No: : 54










kesitlidir. Uçlardan biri inceltilmiştir.

83

Katalog No : 53

Adı : Küpe

Cinsi : Gümüş

Mezar No : KM 35


Müze Envanter No :

Çizim No : 53

Resim No: : 56








kesitlidir. Uçlarından biri inceltilen küpe deforme olmuştur.

84

Katalog No : 54

Adı : Küpe

Cinsi : Kurşun

Mezar No : KM 35


Müze Envanter No :

Çizim No : 52

Resim No: : 59







Muncuklutepe (Aslanov-İbrahimov-Kashkay 2002: Lev.XXVIII)



kesitlidir. Uçlar inceltilmiştir. Tümdür.

85

Katalog No : 55

Adı : Küpe

Cinsi : Gümüş

Mezar No : KM 35


Müze Envanter No :

Çizim No : 60

Resim No: : 63



Paraleller :

Tanım : Basit halka biçimli küpe açık uçludur. Dörtgen kesitli oluşuyla

diğer açık uçlu küpelerden ayrılır. Uçları inceltilmiştir. Tümdür.

86

Katalog No : 56

Adı : Yüzük82

Cinsi : Gümüş

Mezar No : KM 35


Müze Envanter No :

Çizim No : 61

Resim No: : 64

Ölçüler : Genişlik.: 3 cm

Paraleller :


Tanım : Basit halka biçimli küpe açık uçludur. Dörtgen kesitli oluşuyla

diğer açık uçlu küpelerden ayrılır. Uçları inceltilmiştir. Tümdür.83

82 Deforme olduğu için kullanım şekli tam olarak anlaşılamayan halkanın küpe veya saç spirali olabileceği fikri üzerinde durulmuştur. Nekropoldeki TAN KM 35.31 numaralı dörtgen kesitli benzer bir küpe örneğinden dolayı küpe katalogu içinde değerlendirilmesinin doğru olacağı düşünülmüştür. 83 Ur kral mezarlarından bilinen deforme olmamış spiralli benzer bir küpe örneği bu örneğimizin küpe olma ihtimalini güçlendirir. Bu örnek için bkz. Holly Pittman, “Jewelry”, Treasures from the Royal Tombs of Ur, (Yay.Haz.:R.L.Zettler, L.Horne), Philadelphia, 1998 Res.:56

87

Katalog No : 57

Adı : Küpe

Cinsi : Tunç

Mezar No : KM 35


Müze Envanter No :

Çizim No : 57

Resim No: : 62






Tanım : Yuvarlak kesitli Basit halka biçimli küpe açık uçlu ve yuvarlak

kesitlidir. Küpe oldukça eğiktir. Uçları sivriltilmiştir.84

84 Küpenin bu eğikliği korozyonun yarattığı bir durum olabileceği gibi, mezara ölü armağanı olarak bırakılmadan önce insan eliyle de yapılmış olabilir.

88

Katalog No : 58

Adı : Küpe

Cinsi : Kurşun

Mezar No : KM 28


Müze Envanter No :

Çizim No : 56

Resim No: : 61



Paraleller : Yurtçu (Bahşaliyev- Schachner 2001: Lev. 4:6,9)


Gövdenin ortasına küçük bir damlacık eklenmiştir. Uçları sivriltilen küpenin bir ucu

oldukça eğiktir.

89

Katalog No : 59

Adı : Küpe

Cinsi : Kurşun

Mezar No : KM 14


Müze Envanter No :

Çizim No : 59

Resim No: : 55



Paraleller : Yurtçu (Bahşaliyev- Schachner 2001: Lev. 4:11)

Tanım : Basit halka biçimli küpe açık uçlu ve yuvarlak kesitlidir. İki tekli

boğum arasına üç sıra halinde sargılı boğum eklenmiştir. Bir ucu inceltilen küpenin

diğer ucunda tekli boğumlardan biri yer alır.

90

Katalog No : 60

Adı : Küpe

Cinsi : Kurşun

Mezar No : KM 14


Müze Envanter No :

Çizim No : 58

Resim No: : 60





Küpenin gövdesine iki yuvarlak tekli boğum ile üç sıralı boğum dizisi eklenmiştir. Bir

ucu az kırık diğer ucu inceltilmiştir.

91

Katalog No : 61

Adı : Küpe

Cinsi : Kurşun

Mezar No : KM 14


Müze Envanter No :

Çizim No : 64

Resim No: : 65


Tip No : 2. 4. I.2. Basit Halka Biçimli, Uçları Üst Üste Giydirilmişler


Tanım : Basit halka biçimli küpenin uçları üst üste giydirilmiş ve

inceltilmiştir. Küpenin ortasına disk şeklinde tekli küçük bir boğum yerleştirilmiştir. Bu

boğum sabittir. Yuvarlak kesitli ve tümdür.

92

Katalog No : 62

Adı : Küpe

Cinsi : Gümüş

Mezar No : KM 6


Müze Envanter No :

Çizim No : 65

Resim No: : 68


Tip No : 2. 4.I.2. Basit Halka Biçimli, Uçları Üst Üste Giydirilmişler

Paraleller :

Tanım : Halka biçimli küpenin uçları yanda üst üste giydirilmiştir.

Halkaya bitişik sallantısız iki küçük granül kümesiyle küpe süslenmiştir. Yuvarlak

kesitli küpe tümdür.

93

Katalog No : 63

Adı : Küpe

Cinsi : Kurşun

Mezar No : KM 14


Müze Envanter No :

Çizim No : 62

Resim No: : 67


Tip No : 2. 4.I.2. Basit Halka Biçimli, Uçları Üst Üste Giydirilmişler

Paraleller : Kalecik (Çavuşoğlu- Biber 2005: Çiz:8: No.7)


Tanım : Basit halka biçimli küpenin uçları üst üste giydirilmiş ve bir ucu

inceltilmiştir. Yuvarlak kesitli ve tümdür.

94

Katalog No : 64

Adı : Küpe

Cinsi : Tunç

Mezar No : KM 14


Müze Envanter No :

Çizim No : 63

Resim No: : 66


Tip No : 2.4.I.2. Basit Halka Biçimli, Uçları Üst Üste Giydirilmişler



Tanım : Basit halka biçimli küpenin uçları üst üste giydirilmiş ve bir ucu

inceltilmiştir. Yuvarlak kesitli ve tümdür.

95

Katalog No : 65

Adı : Küpe

Cinsi : Kurşun

Mezar No : KM 14


Müze Envanter No :

Çizim No : 66

Resim No: : 69


Tip No : 2.4.II. Tel Sargılılar

Paraleller : Ziwiye (Maxwell-Hyslop 1971: Res. 168 b)

Tanım : Küpe çengel ve gövde kısmından oluşur. Küpe çengelinin bir

ucu kancalıdır. Bu uç gövdedeki sivri uçla bağlanır. Kancanın dikey paralelinde tel

sargıdan beş sıralı boğum oluşturulmuştur. Küpenin gövdesi yuvarlak kesitli

ovalleştirilmiş iki yatay çubuktan oluşur.

96

Katalog No : 66

Adı : Küpe

Eserin Cinsi : Gümüş

Mezar No : KM 19


Müze Envanter No :

Çizim No : 68

Resim No: : 71

Ölçüler : Uzunluk: 3.2 cm Halka Çapı: 1.6 cm

Tip No : 2. 4. III.1. Sarkaçlı, Ters Piramit Biçimliler

Paraleller : Marlik (Maxwell-Hyslop 1971: Res.147)

Tanım : Basit halka biçimli gövde ters piramit sarkaçlıdır. Gövdenin

ortası yivlidir. Sarkacın damlacıklı ucu granül ve ajur tekniğiyle süslenmiştir. Gümüş

küpenin gövde ve ters piramit sarkacı birbirine yuvarlak bir mille bağlanmıştır. Yuvarlak

kesitli uzun milin üzeri gümüş telle sarılarak kamufle edilmiştir. Bu tel sargı çok sıralı

şeritler halinde durmaktadır.

97

Katalog No : 67

Adı : Küpe Sarkacı

Cinsi : Altın

Mezar No : B Sondajı

Kazı Buluntu No : TAN- B Sondajı.3


Çizim No : 67

Resim No: : 70

Ölçüler : Uzunluk.: 1.7 cm

Tip No : 2. 4. III.1. Sarkaçlı, Ters Piramit Biçimliler

Paraleller :

Tanım : Bir küpeye ait olan sarkaç ters pramit biçimlidir. Ucu damlacıklı

altın sarkacın üzeride küçük altın granül tanecikleriyle süslüdür.

98

Katalog No : 68

Adı : Küpe

Cinsi : Tunç

Mezar No : KM 6


Müze Envanter No :

Çizim No : 71

Resim No: : 74

Ölçüler : Uzunluk: 3.2 cm Sarkaç Çapı: 1.4 cm

Tip No : 2.4.III.2. Sarkaçlı, Konik Biçimliler

Paraleller : Asur Kabartmaları (Maxwell-Hyslop 1971; Çiz. 127:4-5)

Patnos ( Hyslop 1971: Fig. 115)

Tanım : Küpe gövde ve sarkaç kısmından oluşur. Uçları açık kalın halka

biçimli gövdenin bir ucu kırıktır. Diğer ucunda küpe çengelinin geçtiği düşünülen

yuvarlak delik kısmı yer alır. Gövdenin sarkaçla birleşme noktasında üzeri dikey çentikli

bir bilezik bulunmaktadır. Küpe sarkacı konik biçimlidir. Küpenin gövde ve sarkacının

üzeri bezemelidir. Gövdesi üzerindeki bezemeler dikey çizgiler şeklindedir. Sarkacın

üzerindekilerden üst sıradakiler arkadan çekiçle vurularak dışta kabartılar haline sokulan

küçük halkacıklar, alttakiler ise kazıma tekniğiyle yapılmış daha küçük halkacıklar

şeklindedir. Mantarın uç noktasında yer alan ucu açık yuvarlak hat gövde ve sarkacı

birbirine bağlayan milin uzantısıdır. Bu mil yuvarlak kesitli uzun bir boru şeklindedir

99

.Katalog No : 69

Adı : Küpe

Cinsi : Tunç

Mezar No : KM35


Müze Envanter No :

Çizim No : 70

Resim No: : 73

Ölçüler : Uzunluk: 2.5 cm Sarkaç Çapı: 1.4 cm

Tip No : 2. 4.III.2. Sarkaçlı, Konik Biçimliler

Paraleller : Patnos (Maxwell-Hyslop 1971: Fig. 115)

Tanım : Küpe gövde ve sarkaç kısmından oluşur. Gövde oldukça kalın ve

uçları açık bir halka biçimindedir. Sarkacı konik biçimlidir. Koniğin uç noktasındaki

yuvarlak çıkıntı gövde ve sarkacı birbirine bağlayan milin uzantısıdır. Milin ucu kapalı

olduğu için iç kısım görülememektedir. Bezemesizdir.

100

Katalog No : 70

Adı : Küpe

Cinsi : Tunç

Mezar No : KM 26


Müze Envanter No :

Çizim No : 72

Resim No: : 75

Ölçüler : Uzunluk: 3.7 cm Sarkaç Çapı.: 2.3 cm

Tip No : 2. 4. III.2. Sarkaçlı, Konik Biçimliler


Tanım : Küpe gövde ve sarkaç kısmından oluşmaktadır. Uçları açık kalın

halka biçimli gövdenin bir ucu kırıktır. Diğer ucunda küpe çengelinin geçtiği düşünülen

yuvarlak delik kısmı yer alır. Küpe çift konik sarkaçlıdır. İçi boş sarkacın üzeri

bezemelidir. Konilerin birleşme noktaları iki sıra halinde kazıma tekniğiyle yapılmış

küçük halkacıklarla süslenmiştir; üzerleri ise arkadan çekiçle vurularak dışta kabartı

halinde sokulan daha büyük halkalarla bezenmiştir. Sarkacın uç noktasında yer alan ucu

açık yuvarlak hat gövde ve sarkacı birbirine bağlayan milin uzantısıdır. Bu mil yuvarlak

kesitli uzun bir boru şeklindedir.

101

Katalog No : 71

Adı : Küpe Sarkacı

Cinsi : Tunç

Mezar No : KM 29


Müze Envanter No :

Çizim No : 73

Resim No: : 76

Ölçüler : Çap.: 2 cm.

Tip No : 2. 4.III.2. Sarkaçlı, Konik Biçimliler


Tanım : Çift konik sarkaçlı küpenin gövde kısmı ve sarkacının bir kısmı

kırıktır. Konilerin birleşme noktaları yivli bir görüntüye sahiptir. İçi boş sarkacın üzeri

bezemelidir. Üzerleri arkadan çekiçle vurularak dışta kabartı halinde sokulan halkalarla

süslenmiştir. Sarkaç kırık olduğu için gövde ve sarkacı birleştiren yuvarlak kesitli mil

görülebilmektedir.

102

Katalog No : 72

Adı : Küpe

Cinsi : Gümüş

Mezar No : KM 6


Müze Envanter No :

Çizim No : 69

Resim No: : 72


Tip No : 2. 4.III.3.Üç Pandantifliler

Paraleller :

Tanım : Basit halka biçiminden oluşan küpenin gövdesi yuvarlak

kesitlidir. Bu halkanın inceltilmiş uçları birbirine bitişiktir. Küpe üçlü kısa pandantifle

zenginleştirilmiştir. Bu üç sarkaçtan ortadaki daha uzun yanlardaki daha kısa ve eşit

uzunluktadır. Üçgen çıkıntılarla süslenmiş pandantiflerin uçlarına damlacıklar

yerleştirilmiştir. Tümdür.

103

Katalog No : 73

Adı : Yüzük Cinsi : Tunç

Mezar No : Yüzey


Müze Envanter No :

Çizim No : 75

Resim No: : 77


Tip No : 2.5.I. Basit Halka Biçimliler

Paraleller : Bastam (Kleiss 1970: Lev.33/2:1–6,10–11)

Kalecik (Çavuşoğlu- Biber 2005: Çiz:8: No.19,21)

Guilan ( Haerinck 1988: Lev.72: 7)


Yurtçu (Bakhshaliyev, Seyidov, Babayev 2005: Çiz.13: No.3)

Tanım : Yuvarlak kesitli ve basit halka biçimlidir. Yüzüğün açık uçları

bitişik görünümlüdür. Tümdür.

104

Katalog No : 74

Adı : Yüzük

Cinsi : Tunç

Mezar No : TM 2


Müze Envanter No :

Çizim No : 76

Resim No: : 78

Ölçüler : Halka Çapları: 2 cm., 2.1 cm., 2.3 cm.

Tip No : 2.5.I. Basit Halka Biçimliler

Paraleller : Bastam (Kleiss 1970: Lev.33/2:1-6,10-11)

Kalecik (Çavuşoğlu- Biber 2005: Çiz:8: No.19,21)

Guilan ( Haerinck 1988: Lev.72:7-8)



Tanım : Yuvarlak kesitli basit halkalardan oluşan yüzük TM 2 den insitü

durumunda bulunmuştur. Ayrık olmalarına rağmen bir parmakta yan yana bulunan

halkalar tek bir yüzükmüş izlenimi verir. Toplam altı halkadan oluşan yüzüğün üçü tüm

geriye kalanlar kırıktır.85

85 Bir parmakta bulunan bu yüzüklere tek bir numara verilmiştir. Dolayısıyla toplam 98 buluntunun değerlendirildiği tezde, bu yüzükler ayrı ayrı numaralandırılmamıştır.

105

Katalog No : 75

Adı : Yüzük

Cinsi : Kurşun

Mezar No : KM 14


Müze Envanter No :

Çizim No : 74

Resim No: : 79

Ölçüler : Çap.: 2.5 cm

Tip No : 2.5.II. Spiral Biçimliler


Guilan ( Haerinck 1988: Lev.70: 20)

Dinka II (Muscarella 1975: Lev.48/490,218)

Tanım : Spiral biçimli yüzük yuvarlak kesitlidir. Korozyon nedeniyle

üzerinde kabarcık oluşmuştur. Tümdür.

106

Katalog No : 76

Adı : Yüzük

Cinsi : Tunç

Mezar No : KM 2



Çizim No : 78

Resim No : 81


Tip No : 2.5.III. Boğumlulular

Paraleller : Guilan ( Haerinck 1988: Lev.72:18)


Tanım : Açık uçlu ve yarım daire kesitli basit halkanın üzeri çentikli bir

görüntü veren düzgün küçük boğumlarla süslenmiştir. Tümdür.

107

Katalog No : 77

Eserin Adı : Yüzük

Eserin Cinsi : Tunç

Mezar No : TM 2


Müze Envanter No :

Çizim No : 79

Resim No: : 82


Tip No : 2.5.III. Boğumlular

Paraleller : Hasanlu IV (Muscarella 1988: 22)

Guilan ( Haerinck 1988: Lev.72:18)


Tanım : Yarım daire kesitli halkanın üzeri düzenli bir form taşımayan

boğumlarla süslenmiştir. Tümdür.

108

Katalog No : 78

Adı : Yüzük

Cinsi : Tunç

Mezar No : KM 26



Çizim No : 80

Resim No: : 83


Tip No : 2.5.III. Boğumlular

Paraleller : Hasanlu IV (Muscarella 1988: 22)

Guilan ( Haerinck 1988: Lev.72:18)


Tanım : Yarım daire kesitli halkanın üzeri düzenli bir form taşımayan

boğumlarla süslenmiştir. Tümdür.

109

Katalog No : 79

Eserin Adı : Yüzük


Mezar No : URNE 3

Kazı Buluntu No : TAN- UR.3.10

Müze Envanter No :

Çizim No : 77

Resim No: : 80

Ölçüler : Boğumlu yüzük Çap.: 2.8 cm Halka yüzük Çap.: 2.7 cm

Tip No : 2.5.I Basit Halka Biçimliler- 2.5.III. Boğumlular


Guilan ( Haerinck 1988: Lev. 72:7,18)

Bastam (Kleiss 1970: Lev.33/2:1-6,10-11)

Yurtçu (Bakhshaliyev, Seyidov, Babayev 2005: Çiz.13: No.3-4)

Tanım : Urne mezardan insitü durumda aynı parmak üzerinde bir

boğumlu iki basit halka biçimli toplam üç yüzük bulunmuştur. Korozyondan dolayı

birbirine yapışan ve deforme olan yüzükler form olarak iyi takip edilememektedir.

Boğumlu yüzüğün uçları bitiştirilmiştir.86

86 İn-situ durumda bulunan yüzükler bir kişinin birden fazla yüzük taktığını gösterir. Bir parmakta bulunan bu yüzüklere tek bir numara verilmiştir. Dolayısıyla toplam 98 buluntunun değerlendirildiği tezde bu yüzükler ayrı ayrı numaralandırılmamıştır.

110

Katalog No : 80

Eserin Adı : Fibula

Eserin Cinsi : Kurşun

Mezar No : KM 14


Müze Envanter No :

Çizim No : 83

Resim No: : 86

Ölçüler : Genişlik.: 1.8 cm.

Tip No : 2.6.I. Yarım daire Biçimliler

Paraleller : Adilcevaz ( Öğün 1978: Lev.31:15)

Bastam (Pedde 2000: Lev.23:313,322)


Megiddo (Pedde 2000: Lev.23:307)

Tanım : Yuvarlak kesitli fibula tümdür. Gövde kısmı yarım daire

şekillidir. İğnenin sivri ucunun oturduğu tutamak kısmı Urartu’ya özgü el şeklinde bir

yuva haline getirilmiştir. Tutamağın karşısındaki diğer kolun ucu yuvarlatılarak yarım

daire şekline sokulmuştur. Gövdenin her iki kolunda yuvarlak silmeler yer alır.

111

Katalog No : 81



Mezar No : KM 14


Müze Envanter No :

Çizim No : 84

Resim No: : 87

Ölçüler : Genişlik.: 1.7 cm

Tip No : 2.6.I. Yarım Daire Biçimliler

Paraleller : Toprakkale (Wartke 1990: Lev. 15:e)

Adilcevaz ( Öğün 1978: Lev.31:15)


Tanım : Yuvarlak kesitli fibula tümdür. Gövde kısmı yarım daire

şekillidir. İğnenin sivri ucu derin olmayan ve kıvrım yapmayan yuvaya yerleştirilmiştir.

Kolların üzerinde yuvarlak silmeler yer alır.

112

Katalog No : 82



Mezar No : KM 9


Müze Envanter No :

Çizim No : 85

Resim No: : 88


Tip No : 2.6.I.1. Yarım Daire Biçimli, Gövdesi Şişkinleştirilmişler

Paraleller : Karmir Blur (Pedde 2000: Lev. 23:320)

Hasanlu (Pedde 2000: Lev. 23:314)

Hasanlu (Muscarella 1965: Lev.57:2)

Tanım :Yuvarlak kesitli fibulanın iğnesi kırıktır. Yarım daire şekilli

gövdenin ortası aşağı doğru şişkinleştirilmiştir. Gövdenin her iki kolunda yuvarlak

silmeler yer alır.

113

Katalog No : 83



Tip No : 2.6.II. At Nalı Biçimliler

Mezar No : KM 10


Müze Envanter No :

Çizim No : 81

Resim No: : 85


Paraleller : Bastam (Pedde 2000 Lev.23:317)

Tanım :Yuvarlak kesitli fibulanın iğnesi kırktır. Yarım daire şekilli gövde

kısmının ortası keskin bir sırt haline getirilmiştir. İğnenin sivri ucunun yerleştiği

tutamağı kıvrımlıdır. İğnenin diğer ucunun bağlandığı kolun üzerinde yuvarlak bir silme

bulunur.

114

Katalog No : 84



Mezar No : KM 26


Müze Envanter No :

Çizim No : 82

Resim No: : 84


Tip No : 2.6.II. At Nalı Biçimliler

Paraleller : Ziwiye (Hyslop 1971: Res. 169)

Bastam (Pedde 2000 Lev.23: 317)

Tanım :Yuvarlak kesitli fibulanın iğnesi kırıktır. Yarım daire şekilli

gövdenin ortası keskin bir sırt haline getirilmiştir. Gövdenin her iki kolunda yuvarlak

silmeler yer alır. Kolların her iki ucu ise yuvarlatılmıştır.

115

Katalog No : 85

Adı : Amulet Mühür

Cinsi : Tunç

Mezar No : KM 35


Müze Envanter No :

Çizim No : 90

Resim No: : 91

Ölçüler : Uzunluk.: 2 cm Çap.: 0.7 cm.

Tip No : 2.7.I. Çan Biçimliler

Paraleller : Karmir Blur (Barnett 1959: Lev:6)

Tanım :Üst kısmında yuvarlak ip delikli tutamağı olan amuletik

mühürdür. Çan biçimli mühür aşağı doğru genişleyen hafif iç bükey gövdelidir. Damga

kısmını oluşturan yuvarlak alt yüzeyinde keçi betimlemesi vardır. Keçinin etrafı

yuvarlak halkacıklarla bordürlenmiştir.

116

Katalog No : 86

Adı : Amulet

Cinsi : Tunç

Mezar No : URNE 4

Kazı Buluntu No : TAN- UR. 4.8

Müze Envanter No :

Çizim No : 91

Resim No: : 89

Ölçüler : Uzunluk: 2.1 cm Çap.: 1.8 cm.

Tip No : 2.7.II. Düğme Biçimliler

Paraleller : Karmir Blur (Barnett 1959: Lev:6)

Tanım :Üst kısmında yuvarlak ip delikli tutamağı bulunan düğme biçimli

amulet mühürdür. Gövdenin her iki yüzü de damga mühür olarak kullanılmıştır. İki

yüzeyde de kanatlı hayvanlar betimlenmiştir. Korozyon nedeniyle seçilemeyen resimler

kanatlı fantastik yaratıklar olabileceği gibi at ya da keçi betimlemeleri de olabilir.

117

Katalog No : 87

Eserin Adı : Amulet


Mezar No : KM 3



Çizim No : 86

Resim No: : 92

Ölçüler : Uzunluk: 2.6 cm Genişlik: 0.8 cm.

Tip No : 2.7.III. Dikdörtgen Prizmatik Biçimliler


Muncuklutepe (Aslanov-İbrahimov-Kashkay 2002: Lev.XXVII)

Tanım : Dikdörtgen prizmatik biçimli ve dikdörtgen kesitli amulettir. Üst

kısmında yuvarlak ip deliği vardır. Hiçbir yüzünde bezemesi yoktur.

118

Katalog No : 88



Mezar No : Urne 7

Kazı Buluntu No : TAN- Urne 4.7

Müze Envanter No :

Çizim No : 87

Resim No: : 90

Ölçüler : Uzunluk.: 2.5 cm Genişlik: 1.1 cm.

Tip No : 2.7.III. Dikdörtgen Prizmatik Biçimliler


Muncuklutepe (Aslanov-İbrahimov-Kashkay 2002: Lev.XXVII)

Tanım :Üst kısmında yuvarlak ip delikli tutamağı bulunan dikdörtgen

prizmatik biçimli amulettir. Dikdörtgen gövdeli amuletin gövde kısmının dar yüzeyinde

hafif iç bükey geniş yüzeyinde ise hafif dış bükey bir hareketlilik söz konusudur.

Üzerinde bezemesi yoktur.

119

Katalog No : 89



Mezar No : KM 14



Çizim No : 88

Resim No: : 93

Ölçüler : Uzunluk: 2.5 cm Genişlik: 1.1 cm

Tip No : 2.7.IV. Oval Gövdeliler

Paraleller :

Tanım : Oval biçimli ve oval kesitli amulettir. Üst kısmında yuvarlak ip

deliği vardır. Hiçbir yüzünde bezemesi yoktur.

120

Katalog No : 90

Adı : Amulet

Cinsi : Tunç

Mezar No : KM 14


Müze Envanter No :

Çizim No : 89

Resim No: : 94

Ölçüler : Uzunluk: 2 cm Çap.: 1 cm

Tip No : 2.7.V. Silindir Gövdeliler

Paraleller :

Tanım :Üst kısmında yuvarlak ip delikli tutamağı bulunan silindir gövdeli

amulettir. Kesitinden de anlaşılacağı üzere tutamağı takmadır. Alt tarafında az kırığı

bulunan amuletin içi boştur. Üzerinde bezemesi yoktur.

121

Katalog No : 91

Adı : Saç Spirali

Cinsi : Tunç

Mezar No : TM 2


Müze Envanter No :

Çizim No : 97

Resim No: : 95

Ölçüler : Çap.: 2.4 cm.

Tip No : 2.8.I. Sarmal Biçimliler

Paraleller :

Tanım : Oval kesitli saç süsü kalın spiral biçimlidir. Spiral şeklinde iki

defa dönen halkanın açık uçlarından içinin boş olduğu görünür.

122

Katalog No : 92

Adı : Saç Spirali

Cinsi : Tunç

Mezar No : TM 2


Müze Envanter No :

Çizim No : 98

Resim No: : 96


Tip No : 2.8.I. Sarmal Biçimliler

Paraleller :

Tanım : Oval kesitli saç süsü kalın spiral biçimlidir. Spiral şeklinde iki

defa dönen halkanın açık uçlarından içinin boş olduğu görünür.

123

Katalog No : 93

Eserin Adı : Saç Halkası


Mezar No : KM 2


Müze Envanter No :

Çizim No : 95

Resim No: : 98


Tip No : 2.9.I. Bitişik Uçlular

Paraleller :

Tanım : Yuvarlak kesitli halkanın gövden uca kalınlığı değişmez. Uçlar

birbirine çapraz biçimde durur. Tümdür.

124

Katalog No : 94

Adı : Saç Halkası

Cinsi : Tunç

Mezar No : KM 9



Çizim No : 93

Resim No: : 99



Paraleller :

Tanım :Yuvarlak kesitli halkanın uçları birbirine bitişiktir. Gövdeden uca

kalınlık değişmez. Tümdür.

125

Katalog No : 95


Cinsi : Tunç

Mezar No : KM 25



Çizim No : 94

Resim No: : 97



Paraleller :

Tanım :Yuvarlak kesitli halkanın uçları birbirine bitişiktir. Kalınlığı

gövdeden uca değişmez. Tümdür.

126

Katalog No : 96


Cinsi : Tunç

Mezar No : KM 34


Müze Envanter No :

Çizim No : 92

Resim No: : 101


Tip No : 2.9.I. bitişik Uçlular

Paraleller :

Tanım : Yuvarlak kesitli halkanın uçları birbirine bitişiktir. Kalınlığı

gövdeden uca değişmez. Tümdür.

127

Katalog No : 97

Adı : Yüzük

Cinsi : Tunç

Mezar No : Yüzey



Çizim No : 96

Resim No: : 100



Paraleller :

Tanım : Yuvarlak kesitli halkanın uçları birbirine bitişiktir. Kalınlığı

uçtan gövdeye düzenli bir dağılım göstermez. Tümdür.

128

3%22%

19%

7%5%

2% 5%6%

% 29

PazubentBilezikİğneKüpeYüzükFibulaAmuletSaç SpiraliSaç Halkası

4. SONUÇ

Bu tezde, Van/Altıntepe Urartu nekropolü kazılarında bulunmuş 97 metal takıdan oluşan kazı malzemesi incelenmiştir. Bu mezarlarda bulunmuş takılar pazubent, bilezik, iğne, küpe, yüzük, fibula, amulet, saç spirali ve saç halkasından oluşur. Metal silah ve kemerler, boncuklar, ayrıca çanak çömleklerle birlikte bulunmuş takılar ölünün kişisel eşyası veya ölüye sunulmuş armağanlardır. 1

Tezimizde incelenen pazubentler toplam 97 eserden % 3 lük bir dilimi oluşturur. Tamamı tunçtan üretilmiştir. Pazubentlerin in-situ durumda bulunmamış olmalarına karşın, bilezik olarak değerlendirilmemelerinin nedeni, çaplarının daha büyük olmalarıdır. Kalınlıklarının da bileziklere oranla daha ince oluşları, dirseğin üst kısmına itmek için yeterli esnekliğe sahip olduklarının göstergesi olabilir. Başlıca iki tipten oluşurlar ve üzerlerinde hiçbir bezemeleri yoktur. Tip ayrımları uçlarının karşılıklı aynı hizada açık oluşları ve üst üste oturtulmuş olmalarına göre yapılmıştır.

İnce bir işçilik gerektirmeden yapılmış olan pazubentler, Doğu Anadolu bölgesi Erken Demir Çağ mezarlarının dövme tekniğiyle demirden yapılmış bileziklerini hatırlatır.2 Urartu pazubenleriyle ilgili çok fazla bilgimiz yoktur. Ancak, Altıntepe Nekropolüne 2 km kadar uzaklıktaki bir başka Urartu nekropolü olan Kalecik’ de 2005 yılında yapılan kazı çalışmaları sırasında pazubentlerin in-situ durumda bulunmuş olmaları oldukça bilgilendiricidir. K21 mezarından dağılmış durumda bir iskeletin pazu kemiği üzerinde spiral biçimli-ejder başlı bir pazubent3 ele geçirilmiştir. Bu eserin 8.2 cm olan çapı ve 0.5 mm olan kalınlığı, Altıntepe Nekropolünde bulunmuş halkaların ölçü itibariyle pazubent olarak değerlendirmesini destekler niteliktedir.

Bilezikler, tezimizde yer alan toplam 97 eser içinde % 22 lik bir dilimi

oluştuşturur. 2 demir ve 1 gümüş örneğin dışında tamamı tunçtur. Uçlarının açık oluşları veya üst üste giydirilmiş olmalarına göre başlıca iki tipe ayrılmışlardır.

1 Nevzat Çevik, Urartu Kaya Mezarları Ve Ölü Gömme Gelenekleri, Ankara, 2000. 2 Oktay Belli-Erkan Konyar, Doğu Anadolu Bölgesi’nde Erken Demir Çağı Kale ve Nekropolleri- Early Iron Age Fortresses and Nekropolises in East Anatolia, İstanbul, 2003. 3 Van Müze Müdürlüğü başkanlığında yapılan Kalecik Nekropolü kazısının buluntularıyla ilgili kazının bilimsel sorumluluğu yürüten Yrd.Doç. Dr. Rafet Çavuşoğlu ile görüşülmüştür. Antropolojik çalışması henüz yapılmamış olan pazubentin üzerinde bulunduğu kemik, Çavuşoğlu tarafından pazu kemiği olarak değerlendirilmiştir. Ayrıca aynı mezardan bu tip ve ölçüde bir pazubent daha ele geçirilmiştir. Kalecik Nekropolü’nün önceki yıllara ait kazı bilgileri için bkz. Rafet Çavuşoğlu - Hanifi Biber, “Van/Kalecik Urartu Gözlem Alanı ve Nekropolü”, Arkeoloji ve Sanat 120, 2005, 17–28.

129

Toplam 22 örnek içinde bu 2 tipe girmeyen ve bilezik olduklarına şüphe ile yaklaşılan 3 örnek (Katalog No. 23–25) diğerleri olarak değerlendirilmişlerdir.

Toprakkale, Melekli, Patnos, Adilcevaz, Kalecik gibi Urartu yerleşim ve

mezarlarından ele geçirilen bileziklerin büyük çoğunluğunun tunçtan yapıldığı görülmüştür. Tuncun yanı sıra gümüş ve altın bileziklerde üretilmiştir. Yuvarlak kesitli bilezikler genellikle açık uçlu ve hayvan başlıdır. Ejder en sık görülen betimlemedir. Ejder başlı örneklerin yanı sıra aslan, yılan, ve nadir olarakda boğa başlı örnekler vardır. Açık uçlularla birlikte ucu üst üste giydirilmiş veya spiral biçimli örneklerde mevcuttur.

Aslan başlı bileziklerin en güzel örnekleri, günümüzde Ermenistan sınırları içinde yer alan, Karmir-Blur’dan iyi bilinen altın bir bilezik4 ile birlikte, Van Müzesi’nde yer alan, baş kısmı altından yine aslan başıyla süslenmiş tunç bir bileziktir.5 Kalecik Nekropolü 2005 yılı çalışmaları sırasında ise K21 mezarında dağılmış durumda bir iskeletin bilek kemiğinde in-situ durumda ejder başlı üç tunç bilezik yan yana bulunmuştur. Bu bileziklerden ikisinin çapı 7.4 cm, üçüncüsü ise 7.6 cm dir. Kalınlıkları ise 0.7.5-0.8 cm olan bu eserler Altıntepe Nekropolde incelediğimiz bileziklerle tip ve ölçü açısından oldukça benzerdir.6 Daha ziyade Kuzey Batı İran ve Asur kabartmalarında görülen boğa başlı bileziklerin7 bir örneğide Toprakkalede bulunmuştur. Boğa balı gümüş bu eser Louvre Müzesi’nde yer alan tunç bir bileziğe olan benzerliğiyle dikkat çeker.8 Altıntepe Nekropolünde incelenen bilezikler Urartu kuyumculuk sanatının varlığını açıkça gösteren eserlerdir. Üzerindeki detayların kazıma tekniğiyle yapıldığı ejder veya yılan başlı fiüratif bileziklerin Altıntepe Nekropolü ve diğer Urartu mezarlarında9 sürekli olarak yinelenmesi, bu eserlerin atölye üretimi olduğunu gösterir niteliktedir. İğneler, incelenen eserden % 19’luk bir dilimi oluşturur. Farklı üretim tekniklerine sahip oldukları düşünülen 1 altın iğne başı kaplaması (Katalog No. 32) ve tunç başlı demir 1 iğnenin (Katalog No. 36) dışında geriye kalan tüm örnekler tunçtur. İğnelerde hayvan ve haşhaş başından oluşan figüratif başlılar temel tiptir. Toplam 19 iğne içinde sadece 3 (Katalog No. 42–44) eser bilinen tipe uymaz. Bunların Altıntepe Nekropolü’nde bulunmaları kültürler arası ilişkiler olarak açıklanabilir.

4 B. Boris Pıotrovsky, The Ancient Civilization of Urartu, Geneva, 1969. 5 Veli Sevin, Eski Anadolu Ve Trakya Başlangıcından Pers Egemenliğine Kadar,İstanbul, 2003 a. 6 Kalecik Nekropolü 2005 yılı çalışmaları sırasında yine K21 mezarında dağılmış durumda bir iskeletin bilek kemiğinde in-situ durumda ejder başlı üç tunç bilezik yan yana bulunmuştur. Bu bileziklerden ikisinin çapı 7.4 cm, üçüncüsü ise 7.6 cm dir. Kalınlıkları ise 0.7.5-0.8 cm olan bu eserler Altıntepe Nekropolde incelediğimiz bileziklerle tip ve ölçü açısından oldukça benzerdir. 7 Kay Kohlmeyer, “Armlets”, Urartu, A Metalworking Center in the First Millenium B.C.E, (Yay.

Haz.: Rivka Merhav), Jerusalem, 1991, 177–183. 8 R. Maxwell – Hyslop, Western Asiatic Jewellery, C. 3000- 612 B.C., London, 1971. 9 D.Rıchard Barnett, “The Urartian Cemetery at Iğdır”, Anatolian Studies XIII, 1963, 153–198.

130

Ancak Katalog No. 42 de yer verdiğimiz küresel başlı iğnenin benzeri Kuzeybatı İran sınırları içinde bulunan ve Urartu merkezi olarak bilinen Bastam’da bulunmuş olsada bu iğnede de Urartu iğneleri karakteristiği olan torus süsleme elemanı yer almaz. Fakat Bastam’daki iğnede, iğne deliğinin olmaması saç iğnesi olabileceği ihtimalini doğurur. Adilcevaz, Patnos, Kalecik, Kayalıdere, Melekli, Nor-Aresh, Bastam gibi Urartu merkezlerinden ele geçirilen iğneler çoğunlukla tunçtandır. Tuncun yanı sıra altın iğnelere de rastlanır. İğne başları figüratif öğelerle süslenmiştir. Bunlar hayvan betimlemeleri veya bitkisel motiflerden oluşur. Hayvan betimlemeleri arasında kartal, keçi, aslan veya grifon gibi fantastik yaratıklar yer alır. Tek hayvan figürlülerle birlikte aynı hayvanın iki, üç ya da dörtlü protomdan oluşturulmuşlarıda vardır. Bitki motifli tüm Urartu iğneleri için haşhaş başlı denilebilir. Bazı iğnelerde ise hayvan figürü ile yaprak biçimli bitkisel motif bir aradadır. Toprakkalede bulunmuş olan bir iğnede, sfenks figürü yaprak motifi üzerinde yer alır.10 Tıpkı bileziklerde olduğu gibi iğnelerin de birbirlerine bu denli benzeyen formları, standartları oluşturulmuş Urartu döküm veya kuyumculuk atölyelerinin ürünleri olarak açıklanabilir. Urartu figüratif sanatında da yerini almış olan iğnenin kullanımıyla ilgili bilgi veren en güzel örnek, Van/Derebey’de bulunmuş günümüzde, Erivan Tarih Müzesi’nde sergilenen bronz bir kadın heykelciği üzerinde yer alır. İğne kadının göğüs hizasında boncuklarla birlikte dizili olarak betimlenmiştir.11

Küpeler, toplam malzeme içinde % 29’luk bir dilimi oluşturur.

Nekropolün en fazla maden çeşitlenmesini gösteren takı gurubudur. Altın, gümüş, kurşun ve bronzdan örnekleri vardır. Küpelerde temel tip basit halka biçimdir. Sarkaçlı örnekler ise bu halka biçimli gövdeye eklenen sabit sallantılardan oluşur.

K.R.Maxwell-Hyslop’un çalışmasında,12 Asur kabartmalarından

çıkarılarak oluşturulmuş iki farklı levhada yer verilen 5 farklı tipe ayrılmış toplam 63 küpenin bazılarına, benzerlik gösteren örneklerimiz bulunmaktadır. Bunlar tipolojimizde ters piramit ve konik biçimli olarak sınıflandırdığımız küpelerdir. Asur küpeleriyle nekropolde incelediğimiz küpeler genel olarak benzerlik gösterse de, nekropoldeki küpelerin özellikle detayda farklılaşan özellikleri vardır. Ters piramit biçimli bir küpede (Kat. No. 66) uygulanan ajur tekniği bunlardan en önemlisidir.

Ajur, granül ve kabartma gibi süsleme tekniklerinin uygulandığı küpeler, nekropolün en ince işçilikli mücevherleri olarak sayılabilir.

10 Gisela Zahlhaas, “Clothing Accessories And Jewelery”, Urartu, A Metalworking Center in the First Millennium B.C.E., (Yay. Haz.: Rivka Merhav), Jerusalem, 1991, 184–197. 11 Gisela Zahlhaas, “Clothing Accessories And Jewelery”, Urartu, A Metalworking Center in the First Millennium B.C.E., (Yay. Haz.: Rivka Merhav), Jerusalem, 1991, 184–197. 12 R. Maxwell – Hyslop, Western Asiatic Jewellery, C. 3000- 612 B.C., London, 1971.

131

Toprakkale, Patnos, Kalecik, Bastam gibi merkezlerde benzerlerine rastladığımız küpelerde bronzla birlikte kurşun, gümüş ve altında sık kullanılmıştır. Her ne kadar Altıntepe Nekropolü’nde rastlanmamış olsada Urartularda sık rastlanılan tiplerden biride kimi zaman zengin granülasyon işçilikli sandal biçimli küpelerdir. Bu tipin altından yapılmış en güzel örnekleri Karmir- Blur’da bulunmuştur.13 Assur’da da sandal biçimli altın örnekler görülmektedir. Assur örnekleri üzerinde üçlü şeritler yer alır. Zengin granülasyon işçiliğinin uygulandığı diğer küpeler nar ve pramit biçimlilerdir. Bu gurubun en güzel örnekleriyse Giriktepe kazısından gelir. Giriktepe kazısının bu türdeki küpeleri Marlık küpe ve pendantlarıyla karşılaşılmıştır.14

Benzerlerine Kalecik ve Bastam’da rastlanılan yüzükler; incelenen 97

eserden % 7’lik bir dilimi oluşturur. Toplam 7 örneğin 6’sı tunç 1’i kurşundur. 3 tipte incelenen yüzüklerin temel tipi basit halka biçimlilerdir. Kazıma tekniği uygulandığı düşünülen boğumlu olarak ayırdığımız tipte, ince işçilik söz konusudur.

Nekropolde fibulalar % 5 ile temsil edilir. Toplam 5 örnekten 1’i kurşun geriye kalanlar tunçtur. Yarım daire ve at nalı biçimli iki temel tipe ayırdığımız fibulalar özellikle el biçimli tutamağıyla Urartu karakteristiğini tekrarlar.15

Anadolu’da ilk kez 8. yüzyılın ortalarında Phrygler tarafından kullanılan

fibulalar, Urartular taraından da kullanılmıştır. Urartu fibulaları genellikle tunç bazense zengin granülasyon işçiliğiyle altın veya gümüş olarak karşımıza çıkar. B. Öğün’e göre Urartu fibulalarının çoğu Phryg etkilidir. Ancak Urartu Fibulalarını Phryg fibulalarından ayıran özelliği daha küçük ve sade oluşlarıdır.16

Geç Hitit dönemi kabartmaları fibulaların kullanım amacı ve şekliyle

ilgili bilgi veren önemli kaynaklardır. Kral Waarpalawas’a ait İvriz’de bulunan kabartmada fibulanın kralın şalının düşmemesi amacıyla kullanıldığı anlaşılır.17 Buradaki fonksiyonel kullanımın yanı sıra; Geç Hitit Krallıklarına ait Zincirli’de bulunmuş bir stelde ve Karatepe kabartmalarının birinde ise fibulanın gögüste ya da omuzda süs olarak taşındığı görülür.18

13 B. Boris Pıotrovsky, The Ancient Civilization of Urartu, Geneva, 1969. 14 R. Maxwell-Hyslop, Western Asiatic Jewellery, C. 3000-612 B.C., London, 1971. 15 Geç Hitit dönemi kabartmaları fibulaların kullanım amacı ve şekliyle ilgili bilgi veren önemli kaynaklardır. Kral Waarpalawas’a ait İvriz’de bulunan kabartmada fibulanın kralın şalının düşmemesi amacıyla kullanıldığı anlaşılır. Bkz. Buradaki fonksiyonel kullanımın yanı sıra; Geç Hitit Krallıklarına ait Zincirli’de bulunmuş bir stelde ve Karatepe kabartmalarının birinde ise fibulanın gögüste ya da omuzda süs olarak taşındığı görülür. Bkz. A. Muhibbe Darga, Hitit Sanatı, İstanbul, 1992. 16 Baki Öğün, “ Urartäische Fibeln”, in: Akten des 7. Internationalen Kongresses für Iranische Kunst

und Archäologie, München 7. - 10. September 1976, Berlin, 1979, 178–188. 17 Veli Sevin, Eski Anadolu ve Trakya, İstanbul 2003. 18 A. Muhibbe Darga, Hitit Sanatı, İstanbul, 1992.

132

Karmir-Blur ve Kalecikte benzerlerine rastladığımız amulet ve mühürler eser toplamında amuletler, % 6’lık bir dilimi oluşturur. Toplam 6 örneğin tamamı tunçtur. Nekropolde baskı yüzleriyle birlikte boyunda amulet olarak kullanılmış olduklarını gösteren ip delikleri bulunan 2 amulet-mühür vardır (Katalog No.85–86). Bu örneklerden anlaşılır ki; nazar ve büyüden koruma gibi anlamların yüklenmiş olduğu boyunda taşınan amuletlere bu özeliğinin yanında, bir yüzünden baskı yapmak için yararlanılarak mühür gibi fonksiyonel bir işlevde kazandırılmıştır.

Saç spiralleri; % 2’lik dilimiyle nekropolün en az sayıdaki takı gurubudur.

Tüm örnekleri tunçtur. Anadolu’da İlk Tunç Çağın’dan beri bilinen19 ve tüm kültürlerde genellikle sarmal hareketli bir biçime sahip olan saç spiralleri Altıntepe Urartu Nekropolünde de aynı biçimde karşımıza çıkar. Diğer Urartu merkezlerinde benzerlerine rastlanılmamış saç spirallerinin yayınlanmamış olma olasılıkları da düşünülmelidir.

Saç halkaları; % 5 lik bir dilimi oluşturur. Toplam 5 örneğin tamamı tunçtur. Wartke20 ve Zahlhaas21 tarafından yayınlanan Münih, Prähistorissche Staatssammlungen’de bulunan benzer örneğine bakılarak nekropolün bu buluntularının saç halkası olabileceği fikri üzerinde durulmuştur. Saç halkalarının diğer Urartu merkezlerinde kullanılmış olduklarıyla ilgili bir fikrimiz yoktur. Ancak bunların şeklinden dolayı küpe olarak düşünülmüş olması ihtimali yüksektir.

Özetle, Altıntepe Nekropolü’nde incelenen 97 eserde yapım ve süsleme teknikleri açısından bir tekrarın olduğu görülmüştür. Haşhaş başlı 8 iğne, ejder başlı 12 bilezik veya konik biçimli 4 küpe örneğinde olduğu gibi. Nekropolün birbirini tekrar eden bu takı örneklerine Türkiye’de, Toprakkale, Melekli,22 Patnos, Adilcevaz,23 Kalecik,24 ve Kayalıdere’de25; Ermenistan’da Karmir-Blur, Nor-Aresh,26 ve Erevan’da; Kuzey Batı İran’da ise Bastam27 gibi Urartu yerleşim ve mezarlarında da rastlanılmıştır.

19 Göksel Sazcı-Manfred Korfmann, “Metallfunde des 3. Jahrtausends v. u. Z. Aus Troia- Eine Studie in Verbindung mit den Ergebnissen der neuen Ausgrabungen”, Anatolian Metal I, Bochum, 2000, 93–100. 20 R.Bernhard Wartke, Urartu, das Reich am Ararat, Mainz, 1993. 21 Gisela Zahlhaas, “Clothing Accessories And Jewelery”, Urartu, A Metalworking Center in the First Millennium B.C.E., (Yay. Haz.: Rivka Merhav), Jerusalem, 1991, 184–197. 22 D. Richard Barnett, “The Urartian Cemetery at Iğdır”, Anatolian Studies 13, 1963, 153–198. 23 Baki Öğün, “ Die urartäischen Gräber ın der Gegend von Adilcevaz und Patnos”, in: The proceedings of the Xth International Congress of Classical Archaeology, Ankara-İzmir 23. - 30.IX.1973, Ankara, 1978, 61–67. 24 Rafet Çavuşoğlu-Hanifi Biber, “Van/Kalecik Urartu Gözlem Alanı ve Nekropolü”, Arkeoloji ve Sanat 120, 2005, 17–28. 25 K.R. Maxwell-Hyslop, Western Asiatic Jewellery, London, 1971. 26 D. Richard Barnett, “The Urartian Cemetery at Iğdır”, Anatolian Studies 13, 1963, 153–198. 27 Wolfram Kleıss, “Ausgrabungen in der urartäischen Festung Bastam (Rusahinili) 1969” Archaeologische Mitteilungen aus Iran 3, 1970, 7–68.,,

133

Bu Urartu merkezlerinin yanı sıra İran’da, Hasanlu IV, Dinka II, Marlık, Ziwiye ve Gulian; Transkafkasya’da, Muncuklutepe ve Yurtçu; Gürcistan’da Samtavro; Filistin’de Megiddo gibi Urartu çağdaşı önemli arkeolojik yerleşim ve mezarlarda benzer takılara rastlanılmıştır. Aynı atölyenin imalatı olmasa bile bu benzerlikler takı üretiminde kültürler arası etkileşim olarak açıklanabilir. Sonuç olarak, her ne kadar soyulmuş mezarlardan arta kalan eserler incelenmiş olsada, Altıntepe Urartu Nekropolü takıları, Urartu’nun, mücevher sanatıyla ilgili bilgi edinmemizi sağlamıştır.

134

KAYNAKÇA AKYAY MERİÇBOYU, : Antikçağ’da Anadolu Takıları, İstanbul, 2001. YILDIZ

ARSLAN SEVİN, NECLA : “Urartu Takı Sanatı”, Arkeo Atlas 4, İstanbul, 2005, 108– 109.

ABRAMISHVILI, ROSTOM: “Towards Dating The Remains Of The Late Bronz Age And Of The Period Of Wide Adoption Of Iron, Discovered At The Samtavro Burial Ground” Dedicated to the 75th Birth Anniversary of Rostom Abramishvili, Tbilisi, 2003,12-

ASLANOV, G.- : Drevnie Nekropoli Xaraba-Gilan, Bakü, 2002 B.İBRAHİMOV- S.KASHKAY

BAHŞALİYEV, VELİ : Nahçıvan Arkeolojisi, İstanbul, 1997.

BAHŞALİYEV, VELİ- : “Das Kammergrab von Yurdçu/Naxçivan ein Beıtrag zur

ANDREAS SCHACHNER Archälogie der Früheisenzeit Transkaukasiens und Ostanatoliens”, Studi Micenei ed Egeo-Anatolici XLIII/1, 2001, 5–23.

BARNETT, D.RICHARD : “The Urartian Cemetery at Iğdır”, Anatolian Studies XIII, 1963, 153–198.

BARNETT, D.RICHARD : “Further Russian Excavations in Armenia (1949–1953)”, Iraq XXI, 1959, 1–19.

BELLİ, OKTAY- ERKAN : Doğu Anadolu Bölgesi’nde Erken Demir Çağı Kale ve KONYAR Nekropolleri- Early Iron Age Fortresses and

Nekropolises in East Anatolia, İstanbul, 2003.

BISCIONE, RAFFAELE : “Recent Urartian Discoveries In Armenia. The Columbarium Of Erevan”, Studio Micenei ed Ege-Anatolici 34, 1994, 115–135.

135

BİLGİ, ÖNDER- HADİ : “Bakır Tunç Döküm Sanatı”, Anadolu Dökümün Beşiği,

ÖZBAL-ÜNSAL YALÇIN İstanbul, 2004, 1– 44.

BİNGÖL, IŞIK : Anadolu Medeniyetleri Müzesi Antik Takılar, Ankara, 1999.

BURNEY, A.CHARLES : “A First Season of Excavation At The Urartian Citadel Of Kayalıdere”, Anatolian Studies XVI, 1966, 55–111.

ÇAVUŞOĞLU, RAFET- : “Van/Kalecik Urartu Gözlem Alanı ve Nekropolü”, HANİFİ BİBER Arkeoloji ve Sanat 120, 2005, 17–28.

ÇEVİK, NEVZAT : Urartu Kaya Mezarları Ve Ölü Gömme Gelenekleri, Ankara, 2000.

ÇİLİNGİROĞLU, ALTAN : Urartu Krallığı Tarihi ve Sanatı, İzmir, 1997.

DARGA, A. MUHİBBE : Hitit Sanatı, İstanbul, 1992.

ERGİNSOY, ÜLKER : “Maden Sanatı” Eczacıbaşı Sanat Ansiklopedisi 2. Cilt, İstanbul, 1997, 1138–1146.

ERGİNSOY, ÜLKER : İslam Maden Sanatının Gelişmesi, İstanbul, 1978.

ERUZ, FULYA : Konuşan Maden: Tombak ve Gümüş Madeni Eserler Koleksiyonu, İstanbul, 2003.

GÜNEL, TÜZİN : “Müzemizce Satın Alınan Bir Gurup Urartu Çağı Süs Eşyası”, Anadolu Medeniyetleri Müzesi 1987 Yıllığı, 1988, 38– 44.

HAERINCK, ERNIE “The Iron Age in Guilan: proposal for a chronology”, Bronzeworking Centres of Western Asia c.1000-539 B.C., (Yay. Haz. John Curtis), London, 1988, 63–78.

KALAYCIOĞLU, NİHAL : “Müzemizce Satın Alınan Bir Gurup Frig Fibulaları”, Anadolu Medeniyetleri Müzesi 1987 Yıllığı, Ankara, 1988, 61–67.

136

KLEISS, WOLFRAM : “Ausgrabungen in der urartäischen Festung Bastam (Rusahinili) 1969” Archaeologische Mitteilungen aus Iran 3, 1970, 7–68.

KOHLMEYER, KAY : “Armlets”, Urartu, A Metalworking Center in the

First Millenium B.C.E, (Yay. Haz.: Rivka Merhav), Jerusalem, 1991, 177–183.

MAXWELL-HYSLOP, : Western Asiatic Jewellery, C. 3000-612 B.C., London, RACHEL 1971.

MERHAV, RİVKA :Gold And Silver Pins From Urartu: Typology And Methods Of Manufacture”, Tel Aviv 21, 1994, 129–143.

MUSCARELLA, O. : “A Fibula from Hasanlu”, American journal Of WHITE Archaeology 69, 1965, 234–240.

MUSCARELLA, O. : “The Iron Age At Dinkha Tepe, Iran”, Metropolitan WHITE Museum Journal 9, 1975, 35–90.

MUSCARELLA, O. : Bronze and Iron. Ancient Near Eastern Artifacts in the WHITE Metropolitan Museum of Art, New York, 1988.

NEWMAN, HAROLD : An Illusstrated Dictionary of Jewelry, London, 1981.

ÖĞÜN, BAKİ : “ Urartäische Fibeln”, in: Akten des 7. Internationalen Kongresses für Iranische Kunst und Archäologie, München 7. - 10. September 1976, Berlin, 1979, 178–188.

ÖĞÜN, BAKİ : “ Die urartäischen Gräber in der Gegend von Adilcevaz und Patnos”, in: The proceedings of the Xth International Congress of Classical Archaeology, Ankara - Izmir 23. - 30.IX.1973, Ankara, 1978, 61–67.

ÖZFIRAT, AYNUR : “Altıntepe”, Arkeo Atlas 4, İstanbul, 2005, 83. PEDDE, FRIEDHELM : Vorderasiatische Fibeln: Von der Levante bis Iran,

Berlin, 2000.

PIOTROVSKY, B.BORİS : Urartu. The Kingdom of Van and its Art, Edinburg, 1967.

137

PIOTROVSKY, B. BORİS : The Ancient Civilization of Urartu, Geneva, 1969.

PITTMAN, HOLLY : “Jewellery”, Treasures From The Royal Tombs Of Ur, Philadelphia, 1998.

SAZCI, GÖKSEL- : “Metalfunde des 3. Jahrtausends v.u.Z. aus Troia MANFRED KORFMANN Eine Studie in Verbindung mit den Ergebnissen der

neuen Ausgrabungen”, Anatolian Metal I, Bochum, 2000, 93–100.

SEVİN, VELİ : Eski Anadolu Ve Trakya Başlangıcından Pers Egemenliğine Kadar, İstanbul, 2003

SEVİN, VELİ : “Son Tunç/Erken Demir Çağı Van Bölgesi Kronolojisi. Kökeni Aranan Bir Devlet: Urartu” Belleten LXVIII, 252, 2005, 255–286.

SEVİN, VELİ- AYNUR : “Van/ Altıntepe Kazıları”, Türkiye Arkeolojisi Ve ÖZFIRAT İstanbul Üniversitesi, (Yay. Haz. O. Belli), 2000, 217–

222.

SEVİN, VELİ- ERSİN : Bir Erken Demir Çağ Nekropolü Van/Karagündüz KAVAKLI İstanbul, 1996.

SEVİN, VELİ- AYNUR : “1997–1998 Van/Altıntepe Urartu Nekropolü ÖZFIRAT- ERSİN Kazıları”, 21. Kazı Sonuçları Toplantısı I, 2000, 421- KAVAKLI 434.

SEVİN, VELİ- ERSİN : “Karagündüz Höyüğü 1998 Yılı Kazıları”, 21. Kazı KAVAKLI- AYNUR Sonuçları Toplantısı I, 2000, 409–420. ÖZFIRAT

TOKER, AYŞE- BELMA KULAÇOĞLU- AHMET METE TOZKOPARAN- EMRE

UMUT KÖSE- JALE VELİEYOĞLU: Van Müzesi, İstanbul, 2005. TÜRE, ALTAN- M. : Antique Jewellery Of Anatolia, İstanbul, 2002. YILMAZ SAVAŞÇIN

WARTKE, R. BERNHARD : Toprakkale, Berlin, 1990.

138

WARTKE, R. BERNHARD : Urartu, das Reich am Ararat, Mainz, 1993.

YILDIRIM, RECEP : Urartu İğneleri, Ankara, 1989.

ZAHLHAAS, GİSELA : “Clothing Accessories And Jewelery”, Urartu, A Metalworking Center in the First Millennium B.C.E., (Yay. Haz.: Rivka Merhav), Jerusalem, 1991, 184–197.

139

ÖZET

M.Ö. 9–7. yüzyıllarda Urartu, Yakın Doğu’nun, güçlü uygarlıklarından biridir. Bu uygarlığın merkezi, bugün Van Kalesi olarak bilinen Tuşpa’dır. Urartuların bilinen en büyük özellikleri Doğu Anadolu Bölgesi’nin madeni zenginliğini iyi değerlendirmiş olmalarıdır.

Bölgede yapılan kazılarda birçok metal silah ve takı bulunur. 1997–1999

yılları arasında Prof. Dr. Veli Sevin başkanlığında yürütülen Altıntepe Nekropolü kazısı bunlardan biridir.

Nekropolün sayısı 97’yi bulan takıları bu çalışmanın konusunu oluşturur.

Tipolojik analizleri yapılmış olan takılar pazubent, bilezik, iğne, küpe, yüzük, fibula, amulet, saç spirali ve saç halkaları olmak üzere 9 farklı gurupta incelenmiştir. Her bir tür biçimsel özelliklerine göre alt başlıklarına ayrılmıştır. Katalogda yer verilen cins ayrımlarına göre, takıların çoğunun tunç ve daha sonra kurşun, gümüş ve altından yapıldığı anlaşılmıştır.

Yapılan tüm inceleme ve değerlendirmelerin sonucunda, Altıntepe

Nekropolü takılarının, belli standartları olan Urartu mücevher sanatının, özelliklerini tekrarladığı görülmüştür.

140

SUMMARY

During the ninth to seventh centuries B.C. Urartu was one of the powerful civilizations of the Near East. The capital of this civilization was Tuspa (today’s Van Castle). One of the Urartan’s very well known specialty is, their use of huge mineral resources of the eastern Anatolian region.

From the excavations conducted in the region, a great number of arms and

jewellerries have been found. The cemetery of Altıntepe was one of them excavated by Veli Sevin between 1997–1999.

The topic of this discussion consists of 97 small finds unearthed from the

cemetery. The detailed studies and analysis that is done on the artıfacats which includes: armlet, bracelet, pin, earings, ring, fibula, amulet, hair ring and hair spiral, are researched ın a 9 different groups. Every single item is separated and categorized based on it’s special shapes. Accorrding to the material make up that is given in the catatolgue, most of these jewelleries are made of bronze and later on from Lead, Silver and gold.

As a result of comprehensive research that is done on the jewelleries it is

understood that the Urartan jewelleries has it’s own standards and these standards have repeated themselves.

141

HARİTALAR, TABLOLAR, GRAFİKLER, LEVHALAR VE RESİMLER LİSTESİ HARİTALAR LİSTESİ Harita 1: Altıntepe Nekropolü, Topografik Harita Harita 2: Altıntepe Nekropolü, Mezar Harita Harita 3: Altıntepe Nekropolü Takıları, Paralel Haritası TABLOLAR LİSTESİ Tablo 1: Pazubent Tipolojisi Tablo 2: Bilezik Tipolojisi Tablo 3: İğne Tipolojisi Tablo 4: Küpe Tipolojisi Tablo 5: Yüzük Tipolojisi Tablo 6: Fibula Tipolojisi Tablo 7: Amulet Tipolojisi Tablo 8: Saç Spirali Tipolojisi Tablo 9: Saç Halkası Tipolojisi Tablo 10: Katalog Örneği Tablo 11: Eserlerin Madeni Dağılımı Tablo 12: Pazubentlerin Kuzeybatı İran, Transkafkasya ve Gürcistan Merkezlerindeki Dağılımı Tablo 13: Bileziklerin Urartu, Kuzeybatı İran, Transkafkasya ve Gürcistan Merkezlerindeki Dağılımı Tablo 14: İğnelerin Urartu, Kuzeybatı İran, Transkafkasya ve Gürcistan Merkezlerindeki Dağılımı Tablo 15: Küpelerin Urartu, Kuzeybatı İran ve Transkafkasya Merkezlerindeki Dağılımı Tablo 16: Yüzüklerin Urartu, Kuzeybatı İran ve Transkafkasya Merkezlerindeki Dağılımı Tablo 17: Fibulaların Urartu, Kuzeybatı İran, Transkafkasya ve Filistin Merkezlerindeki Dağılımı Tablo 18: Amuletlerin Urartu, Kuzeybatı İran ve Transkafkasya Merkezlerindeki Dağılımı GRAFİKLER LİSTESİ Grafik 1: Toplam Malzeme İçinde Pazubentlerin Dağılımı Grafik 2: Pazubentlerin Tip Dağılımı Grafik 3: Toplam Malzeme İçinde Bileziklerin Dağılımı Grafik 4: Bileziklerin Tip Dağılımı Grafik 5: Açık Uçlu Bileziklerin Tip Dağılımı Grafik 6: Ucu Üst Üste Giydirilmiş Bileziklerin Tip Dağılımı Grafik 7: Toplam Malzeme İçinde İğnelerin Dağılımı Grafik 8: Toplam Malzeme İçinde İğnelerin Tip Dağılımı

142

Grafik 9: Toplam Malzeme İçinde Figürlü İğnelerin Tip Dağılımı Grafik 10: Toplam Malzeme İçinde Hayvan Başlı İğnelerin Tip Dağılımı Grafik 11: Toplam Malzeme İçinde Küpelerin Dağılımı Grafik 12: Toplam Malzeme İçinde Küpelerin Tip Dağılımı Grafik 13: Toplam Malzeme İçinde Basit Halka Biçimli Küpelerin Tip Dağılımı Grafik 14: Toplam Malzeme İçinde Sarkaçlı Küpelerin Tip Dağılımı Grafik 15: Toplam Malzeme İçinde Yüzüklerin Dağılımı Grafik 16: Toplam Malzeme İçinde Yüzüklerin Tip Dağılımı Grafik 17: Toplam Malzeme İçinde Fibulaların Dağılımı Grafik 18: Toplam Malzeme İçinde Fibulaların Tip Dağılımı Grafik 19: Toplam Malzeme İçinde Amuletlerin Dağılımı Grafik 20: Toplam Malzeme İçinde Amuletlerin Tip Dağılımı Grafik 21: Toplam Malzeme İçinde Saç Spirallerinin Dağılımı Grafik 22: Toplam Malzeme İçinde Saç Spirallerinin Tip Dağılımı Grafik 23: Toplam Malzeme İçinde Saç Halkalarının Dağılımı Grafik 24: Toplam Malzeme İçinde Saç Halkalarının Tip Dağılımı LEVHALAR LİSTESİ Çizim 1: Toprak Mezar 2, iskelet ve takıların in-situ çizimi Çizim 2: Açık Uçlu Pazubent Çizim 3: Açık Uçlu Pazubent Çizim 4: Uçları Üst Üste Giydirilmiş Pazubent Çizim 5: Açık Uçlu, Koç Başlı Bilezik Çizim 6: Açık Uçlu, Ejder-Yılan Başlı Bilezik Çizim 7: Açık Uçlu, Ejder-Yılan Başlı Bilezik Çizim 8: Açık Uçlu, Ejder-Yılan Başlı Bilezik Çizim 9: Açık Uçlu, Ejder-Yılan Başlı Bilezik Çizim 10: Açık Uçlu, Ejder-Yılan Başlı Bilezik Çizim 11: Açık Uçlu, Ejder-Yılan Başlı Bilezik Çizim 12: Açık Uçlu, Ejder-Yılan Başlı Bilezik Çizim 13: Açık Uçlu, Ejder-Yılan Başlı Bilezik Çizim 14: Açık Uçlu, Ejder-Yılan Başlı Bilezik Çizim 15: Açık Uçlu, Ejder-Yılan Başlı Bilezik Çizim 16: Açık Uçlu, Yılan-Yılan Başlı Bilezik Çizim 17: Açık Uçlu, Ejder-Yılan Başlı Bilezik Çizim 18: Açık Uçlu, Ejder-Yılan Başlı Bilezik Çizim 19: Açık Uçlu, Ejder-Yılan Başlı Bilezik Çizim 20: Uçları Üst Üste Giydirilmiş, Ejder-Yılan Başlı Bilezik Çizim 21: Uçları Üst Üste Giydirilmiş, Ejder –Yılan Başlı Bilezik Çizim 22: Uçları Üst Üste Giydirilmiş, Ejder-Yılan Başlı Bilezik Çizim 23: Uçları Üst Üste Giydirilmiş, Ejder-Yılan Başlı Bilezik Çizim 24: Bilezik? Çizim 25: Bilezik? Çizim 26: Bilezik? Çizim 27: Dağ Keçisi Başlı İğne Çizim 28: Dağ Keçisi Başlı İğne Çizim 29: Ördek Başlı İğne Çizim 30: Tavuk- Horoz Başlı İğne Çizim 31: Kartal Başlı İğne Çizim 32: Kartal Başlı İğne Çizim 33: Grifon Başlı İğne

143

Çizim 34: Haşhaş Başlı İğne Çizim 35: Haşhaş Başlı İğne Çizim 36: Haşhaş Başlı İğne Çizim 37: Haşhaş Başlı İğne Çizim 38: Haşhaş Başlı İğne. Çizim 39: Haşhaş Başlı İğne. Çizim 40: Haşhaş Başlı İğne. Çizim 41: Haşhaş Başlı İğne. Çizim 42: Haşhaş Başlı İğne. Çizim 43: Küresel Başlı İğne Çizim 44: Ters Konik Başlı İğne Çizim 45: Dörtgen Başlı İğne Çizim 46: Basit Halka Biçimli, Açık Uçlu Küpe Çizim 47: Basit Halka Biçimli, Açık Uçlu Küpe Çizim 48: Basit Halka Biçimli, Açık Uçlu Küpe Çizim 49: Basit Halka Biçimli, Açık Uçlu Küpe Çizim 50: Basit Halka Biçimli, Açık Uçlu Küpe Çizim 51: Basit Halka Biçimli, Açık Uçlu Küpe Çizim 52: Basit Halka Biçimli, Açık Uçlu Küpe Çizim 53: Basit Halka Biçimli, Açık Uçlu Küpe Çizim 54: Basit Halka Biçimli, Açık Uçlu Küpe Çizim 55: Basit Halka Biçimli, Açık Uçlu Küpe Çizim 56: Basit Halka Biçimli, Açık Uçlu Küpe Çizim 57: Basit Halka Biçimli, Açık Uçlu Küpe Çizim 58: Basit Halka Biçimli, Açık Uçlu Küpe Çizim 59: Basit Halka Biçimli, Açık Uçlu Küpe Çizim 60: Basit Halka Biçimli Açık Uçlu Küpe Çizim 61: Basit Halka Biçimli, Açık Uçlu Küpe Çizim 62: Basit Halka Biçimli, Uçları Üst Üste Giydirilmiş Küpe Çizim 63: Basit Halka Biçimli, Uçları Üst Üste Giydirilmiş Küpe Çizim 64: Basit Halka Biçimli, Uçları Üst Üste Giydirilmiş Küpe Çizim 65: Basit Halka Biçimli, Uçları Üst Üste Giydirilmiş Küpe Çizim 66: Tel Sargılı Küpe Çizim 67: Ters Piramit Biçimli Küpe Çizim 68: Ters Piramit Biçimli Küpe Çizim 69: Üç Pandantifli Küpe Çizim 70: Konik Biçimli Küpe Çizim 71: Konik Biçimli Küpe Çizim 72: Konik Biçimli Küpe Çizim 73: Konik Biçimli Küpe Çizim 74: Spiral Biçimli Yüzük Çizim 75: Basit Halka Biçimli Yüzük Çizim 76: Basit Halka Biçimli Yüzükler Çizim 77: Basit Halka Biçimli- Boğumlu Yüzükler Çizim 78: Boğumlu Yüzük Çizim 79: Boğumlu Yüzük Çizim 80: Boğumlu Yüzük Çizim 81: At Nalı Biçimli Fibula Çizim 82: At Nalı Biçimli Fibula Çizim 83: Yarım Daire Biçimli Fibula Çizim 84: Yarım Daire Biçimli Fibula Çizim 85: Yarım Daire Biçimli, Gövdesi Şişkinleştirilmiş Fibula Çizim 86: Dikdörtgen- Prizmatik Biçimli Amulet Çizim 87: Dikdörtgen- Prizmatik Biçimli Amulet Çizim 88: Oval Gövdeli Amulet

144

Çizim 89: Silindir Gövdeli Amulet Çizim 90: Çan Biçimli Amulet- Mühür Çizim 91: Düğme Biçimli Amulet- Mühür Çizim 92: Bitişik Uçlu Saç Halkası Çizim 93: Bitişik Uçlu Saç Halkası Çizim 94: Bitişik Uçlu Saç Halkası Çizim 95: Bitişik Uçlu Saç Halkası Çizim 96: Bitişik Uçlu Saç Halkası Çizim 97: Sarmal Biçimli Saç Spirali Çizim 98: Sarmal Biçimli Saç Spirali RESİMLER LİSTESİ Resim 1: Altıntepe Genel Görünüm Resim 2: Altıntepe Nekropolü, Kaya Mezar Resim 3: Altıntepe Nekropolü, Urne Mezar Resim 4: Altıntepe Nekropolü, Toprak Mezar Resim 5: Açık Uçlu Pazubent Resim 6: Açık Uçlu Pazubent Resim 7: Uçları Üst Üste Giydirilmiş Pazubent Resim 8: Açık Uçlu, Ejder-Yılan Başlı Bilezik Resim 9: Açık Uçlu, Ejder-Yılan Başlı Bilezik Resim 10: Açık Uçlu, Ejder-Yılan Başlı Bilezik Resim 11: Açık Uçlu, Ejder-Yılan Başlı Bilezik Resim 12: Açık Uçlu, Ejder-Yılan Başlı Bilezik Resim 13: Açık Uçlu, Ejder-Yılan Başlı Bilezik Resim 14: Açık Uçlu, Ejder-Yılan Başlı Bilezik Resim 15: Açık Uçlu, Ejder-Yılan Başlı Bilezik Resim 16: Açık Uçlu, Ejder-Yılan Başlı Bilezik Resim 17: Açık Uçlu, Ejder-Yılan Başlı Bilezik Resim 18: Açık Uçlu, Ejder-Yılan Başlı Bilezik Resim 19: Açık Uçlu, Ejder-Yılan Başlı Bilezik Resim 20: Açık Uçlu, Ejder-Yılan Başlı Bilezik Resim 21: Açık Uçlu, Ejder-Yılan Başlı Bilezik Resim 22: Açık Uçlu, Koç Başlı Bilezik Resim 23: Uçları Üst Üste Giydirilmiş Ejder-Yılan Başlı Bilezik Resim 24: Uçları Üst Üste Giydirilmiş Ejder-Yılan Başlı Bilezik Resim 25: Uçları Üst Üste Giydirilmiş Ejder-Yılan Başlı Bilezik Resim 26: Uçları Üst Üste Giydirilmiş Ejder-Yılan Başlı Bilezik Resim 27: Bilezik? Resim 28: Bilezik? Resim 29: Bilezik? Resim 30: Dağ Keçisi Başlı İğne Resim 31: Dağ Keçisi Başlı İğne Resim 32: Grifon Başlı İğne Resim 33: Kartal Başlı İğne Resim 34: Kartal Başlı İğne Resim 35: Ördek Başlı İğne Resim 36: Horoz- Tavuk Başlı İğne Resim 37: Haşhaş Başlı İğne Resim 38: Haşhaş Başlı İğne Resim 39: Haşhaş Başlı İğne Resim 40: Haşhaş Başlı İğne

145

Resim 41: Haşhaş Başlı İğne Resim 39: Haşhaş Başlı İğne Resim 40: Haşhaş Başlı İğne Resim 41: Haşhaş Başlı İğne Resim 42: Haşhaş Başlı İğne Resim 43: Haşhaş Başlı İğne Resim 44: Haşhaş Başlı İğne Resim 45: Haşhaş Başlı İğne Resim 46: Küresel Başlı İğne Resim 47: Konik Başlı İğne Resim 48: Dörtgen Başlı İğne Resim 49: Basit Halka Biçimli, Açık Uçlu Küpe Resim 50: Basit Halka Biçimli, Açık Uçlu Küpe Resim 51: Basit Halka Biçimli, Açık Uçlu Küpe Resim 52: Basit Halka Biçimli, Açık Uçlu Küpe Resim 53: Basit Halka Biçimli, Açık Uçlu Küpe Resim 54: Basit Halka Biçimli, Açık Uçlu Küpe Resim 55: Basit Halka Biçimli, Açık Uçlu Küpe Resim 56: Basit Halka Biçimli, Açık Uçlu Küpe Resim 57: Basit Halka Biçimli, Açık Uçlu Küpe Resim 58: Basit Halka Biçimli, Açık Uçlu Küpe Resim 59: Basit Halka Biçimli, Açık Uçlu Küpe Resim 60: Basit Halka Biçimli, Açık Uçlu Küpe Resim 61: Basit Halka Biçimli, Açık Uçlu Küpe Resim 62: Basit Halka Biçimli, Açık Uçlu Küpe Resim 63: Basit Halka Biçimli, Açık Uçlu Küpe Resim 64: Basit Halka Biçimli, Açık Uçlu Küpe Resim 65: Basit Halka Biçimli, Uçları Üst Üste Giydirilmiş Küpe Resim 66: Basit Halka Biçimli, Uçları Üst Üste Giydirilmiş Küpe Resim 67: Basit Halka Biçimli, Uçları Üst Üste Giydirilmiş Küpe Resim 68: Basit Halka Biçimli, Uçları Üst Üste Giydirilmiş Küpe Resim 69: Tel Sargılı Küpe Resim 70: Ters Piramit Biçimli Küpe Resim 71: Ters Piramit Biçimli Küpe Resim 72: Üç Pandantifli Küpe Resim 73: Konik Biçimli Küpe Resim 74: Konik Biçimli Küpe Resim 75: Konik Biçimli Küpe Resim 76: Konik Biçimli Küpe Resim 77: Basit Halka Biçimli Yüzük Resim 78: Basit Halka Biçimli Yüzük Resim 79: Spiral Biçimli Yüzük. Resim 80: Basit Halka Biçimli- Boğumlu Yüzük Resim 81: Boğumlu Yüzük Resim 82: Boğumlu Yüzük Resim 83: Boğumlu Yüzük Resim 84: At Nalı Biçimli Fibula Resim 85: At nalı Biçimli Fibula Resim 86: Yarım Daire Biçimli Fibula Resim 87: Yarım Daire Biçimli Fibula Resim 88: Yarım Daire Biçimli, Gövdesi Şişkinleştirilmiş Küpe Resim 89: Düğme Biçimli Amuletik- Mühür Resim 90: Çan Biçimli Amuletik- Mühür Resim 91: Dikdörtgen- Prizmatik Biçimli Amulet Resim 92: Dikdörtgen- Prizmatik Biçimli Amulet

146

Resim 93: Oval Gövdeli Amulet Resim 94: Silindir Gövdeli Amulet Resim 95: Sarmal Biçimli Saç Spirali Resim 96: Sarmal Biçimli Saç Spirali Resim 97: Bitişik Uçlu Saç Halkası Resim 98: Bitişik Uçlu Saç Halkası Resim 99: Bitişik Uçlu Saç Halkası Resim 100: Bitişik Uçlu Saç Halkası Resim 101: Bitişik Uçlu Saç Halkası

Harita 1: Altıntepe Nekropolü, Topografik Harita.

Harita 2: Altıntepe Nekropolü, Mezarlar

1) Samtavro 2) Erevan 3) Karmir-Blur 4) Yurtçu 5) Muncuklu Tepe 6) Bastam 7) Iğdır 8) Patnos 9) Adilcevaz 10) Kayalıdere 11) Altıntepe 12) Kalecik 13) Toprakkale 14) Dinka 15) Hasanlu 16) Marlık 17) Ziwiye 18) Megiddo

Harita 3: Altıntepe Nekropolü Takıları, Paralel Haritası

Tip

Tip No 2.1.I 2.1.II Merkez Hasanlu IV Dinka II Gulian Samtavro Muncuklutepe

Tablo 12: Pazubentlerin Kuzeybatı İran, Transkafkasya ve Gürcistan Merkezlerindeki Dağılımı

Tip

Tip No 2.I.1.1

2.I.1.2. 2.II.1.1

2.2.III.

Merkez Toprakkale Melekli Patnos Adilcevaz Kalecik Erevan Muncuklutepe Yurtçu Samtavro Ziwiye Dinka II Hasanlu IV

Tablo 13: Bileziklerin Urartu, Kuzeybatı İran, Transkafkasya ve Gürcistan Merkezlerindeki Dağılımı

Tablo 14: İğnelerin Urartu, Kuzeybatı İran, Transkafkasya ve Gürcistan Merkezlerindeki Dağılımı

Tip

Tip No 3.I.1.1 3.I.1.2 3.I.1.3 3.I.1.4 3.I.1.5 3.I.2.1 3.II 3.III 3.IV Merkez Adilcevaz Patnos Kalecik Kayalıdere Melekli Nor Aresh Bastam Erevan Samtavro

Tip

Tip No 4.I.1 4.I.2 4.II 4.III.1 4.III.2 4.III.3 Merkez Toprakkale Patnos Kalecik Bastam Guilan Dinka II Muncuklutepe Yurtçu Marlık Ziwiye

Tablo 15: Küpelerin Urartu, Kuzeybatı İran ve Transkafkasya Merkezlerindeki Dağılımı Tip

Tip No 5.I 5.II 5.III Merkez Kalecik Bastam Guilan Dinka II Hasanlu IV Yurtçu

Tablo 16: Yüzüklerin Urartu, Kuzeybatı İran ve Transkafkasya Merkezlerindeki dağılımı

Tip

Tip No 6. I 6.I.1 6.II Merkez Toprakkale Adilcevaz Bastam Karmir Blur Muncuklutepe Megiddo Hasanlu Ziwiye Tablo 17: Fibulaların Urartu, Kuzeybatı İran, Transkafkasya ve Filistin Merkezlerindeki Dağılımı Tip

Tip No 7.I 7.II 7.III 7.IV 7.V Merkez Karmir Blur Kalecik Muncuklutepe Tablo 18: Amuletlerin Urartu, Kuzeybatı İran ve Transkafkasya Merkezlerindeki Dağılımı

3%Pazubent

67%

33%

Açık Uçlular

Kapalı Uçlular

93%

7%

Ejder yılanBaşlılarKoç Başlılar

22%Bilezik

14%

18%68%

Açık Uçlular


Diğerleri

Grafik 1: Toplam Malzeme İçinde Pazubentlerin Dağılımı.

Grafik 2: Pazubentlerin Tip Dağılımı.

Grafik 3: Toplam Malzeme İçinde Bileziklerin Dağılımı.

Grafik 4: Bileziklerin Tip Dağılımı.

.

Grafik 5: Açık Uçlu Bileziklerin Tip Dağılımı

100%

Ejder-Yılan Başlılar

85%

5%5% 5%

Figürlüler

Küresel Başlılar

Konik Başlılar

Dörtgen Başlılar

47%

53%

Hayvan BaşlılarMeyve Başlılar

17%

32%17%

17%

17%Ördek BaşlılarKartal BaşlılarHoroz-Tavuk BaşlılarDağ Keçisi BaşlılarGrifon Başlılar

19%İğne

Grafik 6: Ucu Üst Üste Giydirilmiş Bileziklerin Tip Dağılımı

Grafik 7: Toplam Malzeme İçinde İğnelerin Dağılımı.

Grafik 8: Toplam Malzeme İçinde İğnelerin Tip Dağılımı.

Grafik 9: Toplam Malzeme İçinde Figürlü İğnelerin Tip Dağılımı.

Grafik 10: Toplam Malzeme İçinde Hayvan Başlı İğnelerin Tip Dağılımı.

71%

4%

25%

Basit Halka BiçimlilerTel SargılılarSarkaçlılar

29%

Küpe

80%

20%

Açık Uçlular


29%

57%

14%

Ters Pramit BiçimlilerKonik BiçimlilerÜç Pandantifliler

7%

Yüzük

Grafik 11: Toplam Malzeme İçinde Küpelerin Dağılımı.

Grafik 12: Toplam Malzeme İçinde Küpelerin Tip Dağılımı.

Grafik 13: Toplam Malzeme İçinde Basit Halka Biçimli Küpelerin Tip Dağılımı.

Grafik 14: Toplam Malzeme İçinde Sarkaçlı Küpelerin Tip Dağılımı.

Grafik 15: Toplam Malzeme İçinde Yüzüklerin Dağılımı.

142

29%

14%

57%


Spiral Biçimliler

Boğumlular

6%

Amulet

5%

Fibula

71%

29%

Yarım Daire BiçimlilerAt Nalı Biçimliler

17%

32%

17%

17%

17%

Çan BiçimlilerDüğme BiçimlilerDikdörtgen Prizmatik BiçimlilerOval gövdeli KesitlilerSilindir Gövdeliler

Grafik 16: Toplam Malzeme İçinde Yüzüklerin Tip Dağılımı.

Grafik 17: Toplam Malzeme İçinde Fibulaların Dağılımı.

Grafik 18: Toplam Malzeme İçinde Fibulaların Tip Dağılımı.

Grafik 19: Toplam Malzeme İçinde Amuletlerin Dağılımı.

Grafik 20: Toplam Malzeme İçinde Amuletlerin Tip Dağılımı.

2%

Saç Spirali

100%

Spiral Biçimliler

5%

Saç Halkası

100%Bitişik Uçlular

Grafik 21: Toplam Malzeme İçinde Saç Spirallerinin Dağılımı.

Grafik 22: Toplam Malzeme İçinde Saç Spirallerinin Tip Dağılımı.

Grafik 23: Toplam Malzeme İçinde Saç Halkalarının Dağılımı.

Grafik 24: Toplam Malzeme İçinde Saç Halkalarının Tip Dağılımı.

Çizim 1: Toprak Mezar 2, iskelet ve takıların in-sitıu çizimi

2

3

Pazubentler

4 5

Pazubent ve Bilezik

6

7

Bilezikler

8 9

Bilezikler

10

11 12

Bilezikler

13 14

Bilezikler

15 16 17

Bilezikler

18 19

Bilezikler

20 21

22

23

Bilezikler

24

25 26

Bilezikler ?

27 28 29 30 31 32 33

İğneler

37 35 34 36 38 39 42 40 41

İğneler

43 44 45

İğneler

46 47 48 49 50 51 52 53 54 55 56 57

Küpeler

58 59 60 61 62 63 64 65

66

Küpeler

67 69 68 70 71 73 72

Küpeler

74 75 76 77 78 79 80

Yüzükler

81 82 83 84 85

Fibulalar

86 87 88 89 90 91

Amuletler

92 93 94 95 96 97 98

Saç Halka ve Spiralleri

Resim 1: Altıntepe Nekropolü, Genel Görünüm

Resim 2: Altıntepe Nekropolü, Kaya Mezar

Resim 3: Altıntepe Nekropolü, Urne Mezar

Resim 4: Altıntepe Nekropolü, Toprak Mezar

5 6 7

Pazubentler

8 9 10 11 13 12 14 15

Bilezikler

17 16

18 19 20 21 22

Bilezikler

23 24 25 26 27 28 29

Bilezikler

32 30 31 33 34 36 35

İğneler

39 38 41 37 40

43 45 42 44

İğneler

46 47 48

İğneler

49

50 51 52

53 54 55 56 57 58 59 60 61 62 63 64 66 65 69 67 68

Küpeler

70 71 72 73 74 75 76

Küpeler

77 78 79 80 81 82 83

Yüzükler

84 85

86 87 88

Fibulalar

89 91 90 92

94 93

Amuletler

95 96 97 98 99 100 101

Saç Spiral ve Halkaları

t.c. yÜzÜncÜ yil Ün vers tes sosyal bİlİmler enstİtÜsÜ...

Documents