tasfİye edİlen devletÇİlİk ve ÖrgÜtlenme

8/8/2019 TASFYE EDLEN DEVLETLK ve RGTLENME

1/27

MEMLEKET SiyasetYnetim, Cilt: 3, Say: 8, 2008/8, s. 100-126

TASFYE EDLEN DEVLETLK ve RGTLENME:Piyasac Devletilikten Piyasaya

Asl YILMAZ*

Trkiyede 1930lu yllarda benimsenen devletilik politikas, dnya koullarnnzorlamas ya da ynetici kadronun elyordam pragmatizm tavr savlarylaaklanamaz. Trkiyede devletilik, kapitalizmin 1929 bunalm ile sosyalizmanda, planc-devletilik ile piyasac devletilik modelleri arasnda yaanansert ve ak bir toplumsal-siyasal mcadele sonunda biimlenmitir. Bu yaz,devletiliin planc ve piyasac modellerinin yksn ve zelliklerini ortayakarmay amalamaktadr. almada, Trkiyede devletilik politikasn akla-mak zere, politikann kurulu yllar incelemeye tabi tutulmakta, planc ve piya-sac devletilik modellerinin serveni ve rgtsel yaplanlar ele alnmaktadr.

Anahtar Szckler: devletilik, Smerbank, Mustafa eref zkan, 1930,planlama

zelletirmede satyorsun, satyorsun bitmiyor. Bu kadar kom-nist bir lkeymiiz. Komnizmin adalsymz!1 diyen MaliyeBakan bir tek berber dkkanlarnn devlet elinde olmadn ekliyor.

Neo-liberal politikalarn savunucusu Maliye Bakanna gre piyasayadevlet mdahalesi en aza indirilmelidir. Devlet, bireylerin zgr giri-imlerini engellemekten vazgemeli ve zel sektr lehine piyasadanekilmelidir. Dier bir deyile, neo-liberal politikalar 1930lu yllardabenimsenen devletilik ve bu politikann rgtsel yaplar olan kamuiktisadi teebbslerini hedef gsterir: Devletilik, zel sektr dlamve zel sektr aleyhine devlet iletmeciliini geniletmitir.

Peki 1930 ila 1980 arasnda hkm sren devletilik politika-s, gerekten de zel giriimcilii dlayan ona alternatif bir dnn

rn mdr?Bu sorunun yant ekonomi politikasnn zgrevinde yatar. 1930lu

yllarn ikinci yarsndan bu yana var olan devletiliin varlk nedenizel sektrn kendi tasarrufuyla yeeremedii koullarda devletin zelsektre gerekli sermaye birikimini, teknik yardm ve tevii salamak

1 Kemal Unaktan, Satyoruz satyoruz bitmiyor ne komnist lkeymiiz, Hrriyet, 15Temmuz 2007.

Ar. Gr, ODT; A SBE Ynetim Bilimleri Btnleik Doktora rencisi,[email protected]. Bu almann ortaya kmas srecinde gsterdii destek iin BirglAyman Glere teekkr borluyum.


2/27

101

iin kay grevi grmektir. Bu nedenle, hedef gsterilenin aksine tasfi-ye edilen ne sosyalist devlettir ne de ekonomide devletin baat ve tekaktr olarak hareket ettii trden bir devletilik politikasdr. Dolaysy-la fiilen tasfiye edilen, zel sektre sermaye transferi iin devleti akta-rm kay olarak gren piyasa ncs devleti politikadr. Gnmzdezel sektr braknz yapsnlar dendiinde harekete geebilecek kadarpalazlanm ya da kendine baka payandalar bularak glenmitir.2Kamu iletmecilii de bu nedenle piyasadaki geici varln kendiinisiyatifiyle sonlandrmaktadr, zgrevini tamamlamtr. Bu politika-nn ama ve hedefleri 1932 ylnda beliren piyasac-devletilik mode-linde aka ortaya konur. Bu nedenle, Trkiyede 1932 yl sonrasn-

da balayp farkl aamalardan geerek 1980lere kadar hkm srendevletilik, kapitalizme alternatif bir ideolojinin rn olmad gibiaksine kapitalizmin zgl bir aamasnn rndr.

Ne var ki, 1930lu yllarda uygulamaya girmi olan devletilik poli-tikas, hi de tek ve tartmasz yol olarak domam grnmektedir. Bualma kapsamnda incelenen 1930-1934 aras dnemdeki ekonomipolitikas, uygulamaya giren ve uzun yllar uygulamada kalan devleti-lik politikasnn ilgi ekici bir siyasal atma pahasna kabul edildiinigstermektedir. 1930-1934 yllar, devletilikte iki ayr yn olduunu,bunlardan birinin planc-devletilik modeli temelinde yrrken ikinci-sinin piyasac-devletilik3 denebilecek bir model ngrdn gster-mektedir. 1932 yl, planc-devletiliin uygulamada kurulduu ylken,1933 bu modelin tasfiyesi, 1934 ise yerine gelen piyasac-devletiliinkurulma yldr. Bu alma, ite bu ilgin ve retici tartmay konualmakta, 1930 ila 1932 arasnda merkez sse yerleen ve komutayeline alan planc-devletilik ile 1932 sonrasnda iktidara gelen piyasac-devletilik modellerini siyasal-rgtsel yaplarn karlatrarak incele-

meyi amalamaktadr.Bu dnemde devletilik modeli zerinden yryen ey, asl olarakbir siyasal atmadr. Ekonomi politikasnn ve planlamann karargahkonumundaki ktisat Vekaletinde 1932 ylnda yaanan ani bir grev

2 Seriye Sezen 1930lu yllar devletiliinin ortaya kmasnn nedenlerini sralarken, budnemde braknz yapsnlar dendiinde yapacak zel sermayenin olmadndan bahseder.Seriye Sezen, Devletilikten zelletirmeye Trkiyede Planlama, TODAE Yayn No. 293,Ankara, Mays 1999.

3 Devletilik modellerine ilikin ayrm ve adlandrmada yararlanlan temel kaynak: Birgl

Ayman Gler, Otuzlu Yllarda Ynetim, iinde Birgl Ayman Gler (Ed.), AklamalYnetim Zamandizini 1929-1939, Ankara, 2007, s. 1-20.


3/27

102

deiiklii (Mustafa eref zkann vekillikten alnarak yerine CelalBayarn getirilmesi), iktidar ierisindeki siyasal atmay gzlernne serer. Nitekim, devletilik modeli zerinde yaplan tartma,farkl siyasal-ynetsel temellerden ykselmektedir. Ksaca, planc-devletilik, kamusal tasarruflarn devlet tarafndan birplan dahilindesanayi yatrmlarna ynlendirilmesini ngrmekteyken, 1932 ylndamali sermaye kesiminin ktisat Vekaletini yani karar mekanizmasnele geirmesi ile gelen piyasac-devletilikdevlet eliile toplananmillitasarruflarn zelfinans-sanayi sektrne aktarlmasn; bireyciliin vezel giriimciliin esas olduu sanayileme ile ekonomik gelimiliintesis edilmesi dncesinden ilerlemektedir.

almann ilk blmnde devletilik politikasnn neden ve nas-l tartlacaktr. Takip eden blmde, 1930-1934 yllar arasnda karkarya gelen iki devletilik uygulamas karlatrlacak, son blmdeise bu iki modelin rgtsel yaplarna deinilecektir.

DEVLETLK MODEL

Devletilik politikasn aklayabilmek iin ncelikle neden venaslsorularna yant aramak gereklidir. Bu dorultuda, serbest piyasayerine planl ve zel sektr yerine devletin barol oynad sana-

yileme politikasnn seilmesinin nedenlerini oluturan ve bu seimeierik kazandran tarihsel koullar alt balklarda incelenecektir.

Neden Devletilik?

1929 krizi yaklak bir asrdrngilterenin egemenliinde srdr-len klasik smrgecilik dneminin4 zerini rterken, Amerika BirleikDevletlerinin baatlnda Bretton Woods sonras kurulacak olan yenismrgeci dneme gebedir. Dier bir deyile, bu dnem ngiltereninban ektii finans sermayesinin uluslararas dolamna dayanan libe-ral ekonomi politikasndan kopu, sanayi sermayesinin odak noktasn-da olduu planl-devleti ekonomi politikasna giri dnemidir. 1929krizi sonucu serbest piyasa tukaka edilir, zel sektr speklatrlklesulanr ve ngiltere 1931 ylnda sistemin taycl konumundanistifa eder. ngilterenin kreditr olarak sistemin tayclndan isti-fas, uluslararas alanda mal ve sermaye hareketinin en ok gereksinimduyduu gven ortamnn yokolmas demektir. Gven ortam, siyasalve ekonomik istikrar demektir. Bir baka deyile, altna endekslenen

4 Birgl Ayman Gler, Yeni Save Devletin Deiimi, mge, 2. Bask, Ankara, 2005, s. 34-35.


4/27

103

sterlinin yani altn-para standardnn bozulmas ve bu standart zerin-den ykselen uluslararas ticaretin daralmas ve bu sistemin basz

kalmas

demektir.

5

Altn standardnn bozulmas ile uluslararas mal ve sermaye hare-ketlerinin en aza inmesi, bir taraftan ithalata baml ekonomi politika-snn sorgulanmasna neden olur ve tketim mallarnn yurtta retilmesizorunluluunu iaret eder, dier taraftan da kredi hacminin daralmasdemektir. Yeni bamszla kavumu ya da smrlen ithalata bam-l lkeler iin hem siyasal hem ekonomik yaam ans iin tek seeneksanayilemek ve bunu yurtdndan kredi almadan baarabilmektir. Bunedenle, zellikle azgelimi, ithalata baml lkelerde zaten az olan

yurt ii tasarruflarn sanayilemeye ynlendirilmesi gerekmektedir.6Bu nedenle, ithalata ve uluslararas finansal sermaye girdisine

dayanan lkelerde devlet giriimcilii ve zellikle planlama ekonomipolitikasnn baskn unsurlar olarak n plana kar. Devlet giriimci-lii esastr, nk 1929 krizi, speklasyon ve suistimaller nedeni ilezel sektre olan gvenin sarslmasna neden olmutur. Planldr nkkriz ile serbest piyasa ekonomisinin kaotik yaps sulanm, bu kaotikyap ekonomiye mdahaleyi meru klmtr. Dier taraftan, bu dnem-

de Sovyetler Birliinin planl kalknma modeli7

ve bu model sayesin-de krizden etkilenmemesi, Sovyet planclna kaotik serbest piyasacpolitikann karsnda ekonomik gelimenin nemli bir seenei olmazelliini kazandrmtr. Bu nedenle, 1929 krizi ile liberalizm kmve liberalizmin istenmemesinin asl etkeni olduu8 planl-devletilik nplana kmtr. Dier bir deyile, serbest piyasac politikann devametmesinin fiili olanann kalmad bu dnemde devlet mdahalesi nekm ve planl ekonomilerin krizlere kar direncini ortaya koymasnedeniyle planl devletilik politikas egemen hale gelmitir. Devleti-lik politikasnn kabulyle1929a kadar harekete geirmek olan devle-tin rol, 1930lar sonrasnda, harekete gemek olur.9

5 Bilsay Kuru, AKPnin varlk nedeni olan Anglo-Sakson modelinin sonuna geldik, Sol, S:247, 12 Aralk 2008, s. 12-13.

6 Ekrem zelmas, Devletilik ve Trkiyede Tatbikatndan Smerbank, Smerbank Yaynlar,Nisan 1963, s. 29.

7 Korkut Boratav, 100 Soruda Trkiyede Devletilik, Gerek Yaynevi, Yelken Matbaas,Ankara, Mart 1974, s. 138-140.

8 Bilsay Kuru,ktisat Politikasnn Resmi Belgeleri (Sylev, Deme ve Yazlar), Siyasal Bilgiler

Fakltesi, Maliye Enstits, Trkktisadi Gelimesi Aratrma Projesi, Mays 1963, s. III9 A.k, s. II


5/27

104

Trkiyede de durum dnyadaki gelimelerden farkl deildir.Kriz sonras hammadde sknts ve Trk lirasnn deerindeki dei-

meler huzursuzluk yaratm

t

r. Gelimeler yurtiinde Trk paras

n

ndeerinin dmesine ve ihracat/ithalat dengesinde bozulmalara nedenolmutur. thalat/ ihracat dengesinde 1926da % 83 olan oran, 1928de% 89a km, 1929 krizinden sonra % 69a kadar inmitir.10 TLnindeer kayb 1927de % 1.6 iken, 1928de % 0.5, 1929da % 5.5 orannakadar trmanmtr. Enflasyon ve kat parann deer kayb bu neden-le korku yaratan bir durum haline gelmitir.11 Bu gidiat ierde talepve fiyatlar drmtr.12 TLnin deerinin dmesi, maden ve tarmihracat karlnda salanan temel tketim mallar ithalatnn yapla-

maz duruma gelebilmesi, dviz skntsnn ba gstermesi demektir.13lke ierisinde ithalattaki dten kaynakl ktl karlayacak birsanayi retimi de yoktur: 1927 yl genel nfus saymna gre, lke-nin toplam nfusu 13 milyon 646 bin 270dir.14gcne katlma oranise % 36dr [4 milyon 912 bin 657].15 gcnn % 81.63 tarm-da, % 5.59u [274 617] sanayi sektrnde istihdam edilmektedir.16Ayn yl, tarmn gayrisafi milli haslaya (GSMH) katks % 41, sana-yi sektrnn katks ise % 13 civarndadr.17 Grld gibi, 1930

y

l

ncesi dnemde, istihdamda ve GSMHye katk

a

s

ndan tar

msektr nde gitmektedir. Bu gstergeler, Cumhuriyetin kurulu ylla-rnda benimsenen zel sektr nclnde sanayileme politikasnnbaarszl olarak okunabilir. Cumhuriyetin zel sektr ncln-deki ekonomi politikasnn baarszl yaratt toplumsal huzursuz-lukta ve bu huzursuzluun yeni rejime ynelttii tehdit erevesindegrnr. Toplumsal huzursuzluk, Serbest Frkann kurulmas ile partinezdinde younlamtr. Serbest Frka deneyimi lkenin siyasi hara-retini lmek iin.. bir klinik termometre gibi kullanlr ve vcutta

10 Yahya Sezai Tezel, 1934 Sanayi Program ve Trkiyede ktisadi Devletilik TarihindekiYeri, TSAD Gr Dergisi, Kasm 1993.

11 A.k.12 Aytekin Alt parmak, Trkiyede Devletilik Dneminde zel Sektr Sanayiin Geliimi,

Erciyes niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, Say: 13, Yl: 2002, s. 37.13 Tezel, a.g.m.14 Ahmet Makal, Trkiyede Tek Partili Dnemde almalikileri: 1920-1946, mge Kitabevi,

1. Bask, Ankara, 1 Aralk 1999, s. 213.15 A.k, s. 213.16 A.k, s. 123. Ayn dneme ait farkl istatistiklerde igc orannda ve istihdamn sektrel

dalmnda farkllklar yer almaktadr. Bkz. A.k, s. 226 ve A.k., s. 246.17 A.k, s. 245.


6/27

105

ok yksek bir ate olduunu aa karr.18 Makala gre,SerbestFrka Trkiyede kapitalizmin daha ok gelimi olduu bat illerinde

byk bir ilgi grmtr....yeni f

rkaya ak

n ak

n koanlar, toplumunen yoksul kesimleri olmutur. Bu aknn nedenini de hereyden ncemaddi skntlarda aramak gerekmektedir.19 Bu maddi skntlarn reji-mi tehdit eder hale gelmesi ise Kasm 1930da Mustafa Kemalin kt- aylk yurt gezisinde bizzat Mustafa Kemal tarafndan dile getirilir.Bu gezisi srasnda Mustafa Kemalin CHP grubu bakanlna gnder-dii mektupta gezide geni halk ynlarnn yaam koullarndakisefaletin ekonomik kriz ortamnda daha da arttnn grlmesi, ekono-mik gelimeyi hzlandracak bireyler yaplmazsa, sadece halkn deil,

rejimin siyasal gvenliinin de tehlikeye debilecei tespitiyle sonu-land denilmektedir.20 Gezi srasnda Yunus Nadinin yazs da dikkatekicidir: yeni bir sanayi program ile ilgili olarak... senelik-besenelik programlarla tahakkuk ettirilmesine allr.. bylece memle-ketin iktisadi teceddt ve terakki merhalelerini kat etmesi mmknolunur.21 Bu plan ile toplumsal artn yeniden datmnda eitsizlik-leri azaltc ve dengesizlikleri giderici hedefler konmas ve bu hedeflerdorultusunda toplumun ve toplumsal kaynaklarn seferber edilmesi22

gerekmektedir.

Bu dorultuda, ulusal bamszlk mcadelesi vermi Trkiyedeilk yaplmas gereken bu rejimi yaatmak iin ncelikle ekonomikbamszl kazanmak yani tketim mallarnn lke ierisinde retile-bilmesi ve rejimi koruyacak toplumun ekonomik refahnn artrlmas-dr. Bu dorultuda, Cumhuriyet sanayii olmayan memleketlereklenistiklal sahibi olsalar bile, hakikatte mstemleke memleket vaziyetin-den kurtulamaz23 gerekliiyle yrmtr.

Peki Trkiyede sanayilemenin lokomotifi kim olacaktr? Kriz

ertesinde tm dnyada zel sektrn taht sarslr. Bunun yannda,Trkiye gibi ge kapitalistlemi lkelerde ise yabanc sermayeninekonomik stnlklerini siyasal karlar uruna kullanmakta olduu

18 Altparmak, a.g.m.19 Makal, a.g.k, s. 16620 Tezel, a.g.m.21 A.k.22 Alkan Soyaktan aktaran Ali Somel ve Cengiz Ekiz, Trkiyede Planlama ve Planlama

Anlaynda Deime, A SBF GETA Tartma Metinleri, No. 81, Ocak 2005.23 Mehmet Beyin Milliyet gazetesine verdii deme (1934). Bilsay Kuru, Mustafa Kemal

Dneminde Ekonomi, Bilgi Yaynevi, Birinci Basm, Aralk 1987, Ankara, s. 219


7/27

106

gr de yaygndr.24 Nitekim, sermaye snf da devletilii destek-ler nk kk yerli sermaye byk yabanc sermaye ile rekabet

edememektedir.

25

Bu nedenle, sermaye evrelerinin iktidar boluunudoldurma almalar olarak grlen Mili Trk Ticaret Birlii, zmirktisat Kongresi, Trkiye Bankas, bazirketler ve yabanc sermayeortaklklar, emperyalist lkelerle ibirliinin devam etmesi, ama stan-bul Ticaret Odasnn yerliletirilmesi, yabanc sermayenin tasfiyesi vebunu yapacak olann devletin tevii, himayesi ve desteidir26 inancile devletilik politikasn desteklemitir.

Bu dorultuda, devlet ekonominin yeni ve egemen aktr olarakortaya kmak zeredir. 1929 krizi ile fikri temelleri atlan ekonomi

politikasndaki yeni yn Trkiyede ancak Lozan Ticaret Antlamasnn5 yllk gmrk vergisi hadlerini deitirme sz iin biilen sreninsona ermesi27 ve ekonomiye devlet mdahalesinin nnn almas ileuygulamaya geirilebilmitir.

Sonu olarak, Trkiye Cumhuriyeti ite ve dta siyasal varlndevam ettirmek iin ekonomik bamszla, ekonomik bamszlkiin sanayilemeye gereksinim duyar. Sanayileme iin zaten az olantasarruflarn en etkin ekilde sanayi yatrmlarna ynlendirilmesi ve

bunun tek tek bireylerin tercihlerinin hkm srd liberalizminkaotik yaps yerine planl olmas gereklidir. Doktriner deil pragmatistbir seim olan devletilik serbest piyasann ve zel sektr nclndesanayilemenin baarszl zerinden gelitirildii iin sorun zckarakter tar.28 Bu nedenle, devletilikgeici ve zel sektr dirilticikarakteri ile ne kar. Liberal kapitalist sistemden tamamen bir kopuuiaret etmez, liberalizmin terkedildii kapitalizmin zgl bir aamasolarak tarif edilebilir.

24 Haldun Derin, Trkiyede Devletilik, ituri Biraderler, stanbul, 1940.25 1915 ylnda emek ve sermayenin etnik kkene gre dalmnda, Trkler sermayenin % 15ine

emein % 15ine sahip gzkrken, Rumlar sermayenin % 50sine, emein % 60nasahiptirler. Makal, a.g.k, s. 346.

26 Boratav, 100 Soruda Trkiyede .., s. 23-2627 Alkan Soyak, Trkiyede ktisadi Planlama: DPTye htiya Var m?,Dou Dergisi, 4 (2),

2003, s. 628 Erolu, 1933 ylna kadar sanayilemede baar salanamamasn umumi gelir seviyesinin

dkl, mteebbislerin sermaye ve teknik bilgi yetersizlii, yabanc sermayenin menfidavranlar ve yaratt gvensizlik ve zel sektr yatrmlarnn nevi ve miktar itibariyle

tatmin edici olmamasna balar. Oybirlii ile kabul edilen bu nedenler, politikann zelsektrn sorunlarnn zm olarak retilmesini gerektirir. Bkz: Erolu, a.g.k.


8/27

107

Nasl Bir Devletilik?

Yukarda deinildii gibi dnemin i ve d dinamikleri, devleti-

lik politikas iin uygun bir zemin yaratmtr.29 Bu nedenle, devleti-lik, dorudan doruya maddi artlarn ve zorunluluklarn bir sonucuolarak ortaya kar.30 Ancak asl atma bu noktada balar: Nasl birdevletilik ile yrnecektir?

1930 ylnda mutedildevletilik politikasnn kabulnn smet Paatarafndan aklanmasndan sonra devletilik ve planlama ile ilgili al-malar balatlr ve Mart 1930da ktisadi Vaziyetimize Dair RaporBabakanla sunulur. Bunun ardndan Nisan 1930da Sanayi Kong-resi yaplr. Ayn dnemde,devlete tekel haklar verilir.31 Tekel haklarsermaye snfn rahatsz etmi olsa da eliki Merkez Bankas kurul-mas almalarnda net olarak ortaya kar. 11 Haziran 1930 tarihindeyrrle girecek olanMerkez Bankas kurulmas almalar 1930luyllarn banda gndeme gelir ve Merkez Bankasnn kurulmas Trki-ye Bankas grubu ile Hkmet arasnda elikilerin balangc olur.32Tartmann temel nedeni, Trkiye Bankasnn bankaclk sekt-rndeki nc konumunu korumak istemesi, Merkez Bankas greviniyrtmek istemesi olarak grlebilir.Trkiye Bankas salt Merkez

Bankas konusunda bir taraf deil, dnemin etkili siyasal bir kanadolarak rol oynayacaktr.

1930 ylnda aklanan devletilik politikas, 10-18 Mays 1931deCHP 3. Byk Kurultaynda ideolojik olarak kabul edilir.33 Devletilik,ferdi mesai ve faaliyeti esas tutmakla beraber mmkn olduu kadaraz zaman iinde milleti refah ve memleketi mamuriyete eritirmek iin,milletin umumi veyksekmenfaatinin icap ettirdii ilerde, bilhassa ikti-sadi sahada devleti fiilen alakadar etmek mhim esaslarmzdandr34

eklinde tan

mlanm

t

r. Bu tan

m, devletin k

sa zamanda milletinrefahnn ykseltilmesi iin zel kardan stn tutulan genel karilgilendiren konularda zellikle de ekonomi alannda fiilen giriimde

29 Boratav, 100 Soruda Trkiyede.., s. 49-5030 evket Sreyya, Programl Devletilik,Kadro, Say: 34, Terinevel 1934, s. 831 Gler, a.g.m.32 Boratav, 100 Soruda Trkiyede ..., s. 5033 lhan Tekeli ve Selim lkin, Uygulamaya Geerken Devletiliin Oluumu, ODT BF Yayn

No: 39, Sinem Matbaas, Ankara, 1982, s. 1.34 Uygur Kocabaolu vd., Trkiye Bankas Tarihi, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, Acar

Matbaas, stanbul, Aralk 2001, s. 243.


9/27

108

bulunacana iaret eder. zel sektr bu alan dnda hareket serbesti-sine sahiptir. Bu dorultuda, Haldun Derin, Birinci Sanayi Plannn en

nemli zelliinin devlete zel sektrn faaliyet gstermedii alanlardagiriimde bulunmak grevini yklediini belirtir.35 Fakat zel sektrebir huzursuzluk hakimdir.

Eyll 1930da ibana geen V. nn Hkmetinin ktisat Veka-letine Mustafa eref (zkan) Bey getirilmitir. Mustafa eref Beyktisat Vekaletine getirilmeden evvel, hkmet ierisinde eitli grev-lerde yer alm ve 1929 ylnda tara tekilat kurulmas36 almala-rna nclk etmitir. zkann ktisat Vekaletine gelmesi sonrasnda

benimsenen devletilik ilkesi erevesinde plan haz

rl

, Mustafa erefzkan ve Sanayi Umum Mdr A. erif nay tarafndan balatlm-tr.almalarn somut sonular 1932 ylnda ortaya kmtr. Birin-cisi, Sovyetlerden alnan 8 milyon dolarlk kredi 1932 yl itibariyleuygulamaya girmitir. Kredi, pamuklu mensucat makinelerinin almiin kullanlacaktr.37kincisi, 1932 ylnda, Prof. Orlof bakanlndabir Sovyet Heyeti lkeye davet edilmi, Sovyet Heyeti incelemelerdensonra bir rapor hazrlam ve rapor 1932 sonbaharnda babakanla

sunulmutur. ncs, 1932 Temmuzunda Mustafa eref ncln-de hazrlanan yasa taslaklar TBMMye sunulmu ve kabul grm-tr. Tarihe Temmuz Kararlar olarak geen bu kararlarla Devlet SanayiOfisi (DSO) ile Sanayi Kredi Bankas (SKB) adl iki plan kurumu yara-tlmtr.

Ne var ki, at lan bu adm, kendi bana uygulama ans bulamadankesilmitir. Plan yrrlkte kalm, ancak kabul edildii 1934 ylndaynetici kadro tmden deimitir. Bu durumda, 1930-1932 dnemin-deki plan metniyle 1934 ylnda kabul edilen plan metnini ayn metinolarak grmek gtr. Plann amac, ilkel birekilde alan, hammad-desi yurtiinde bulunan sanayinin gelitirilmesi, sanayi merkezlerininstratejik ve iktisadi dncelere gre datm, baz kimyasal branlarnve z yoaltm mallarnn retimine nem verilmesi etrafnda toplanr.38

35 Derin, a.g.k.36 Gler, a.g.m.37 Kuru,ktisat Politikasnn Resmi ..., s.1838 Birinci Be Yllk Sanayi Plan hakknda ayrntl bilgi iin bkz. Afetinan,Devletiliklkesi ve

Trkiye Cumhuriyetinin Birinci Sanayi Plan, Trk Tarih Kurumu, Ankara, 1972, s.17-19 veBilsay Kuru,ktisat Politikasnn .., s. V.


10/27

109

BBYSP,1934de kabul edilerek39 uygulamaya konulmutur. Ancak buarada ktisat Vekaletine Celal Bayar getirilmi, Bayar ynetimi Sovyet

heyeti raporunu bir kenara b

rakarak ABDden yeni bir heyet a

rm

,ABD heyetinin hazrlad rapor plann uygulamasnn temeli olaraktercih edilmitir.

Gelimeler, rgtlenme bakmndan da olduka keskin deiiklik-ler yaratmtr. Sanayilemenin taycs olarak kurulan Ofis ile Banka,Devlet Sanayi Ofisine verilen denetleme yetkilerinin stanbul serma-yesinde huzursuzluk yaratmas ve Trkiye Bankasnn muhalefetinedeniyle zel sektrn hedefi haline gelmitir. 1932 ylnda Tevi-ki Sanayi Kanunu ile 15 yllk sreyle hammadde ithalatnda tan-

nan gmrk muafiyetinin, 1932de SKB Kanununun bir maddesi veBte Kanunu ile kaldrlmas byk huzursuzluun patlak vermesineneden olmutur.40 1932 ylnda DSOnun kurulmas, Teviki SanayiKanununun makine-malzeme-hammadde ithalinde salad gmrkmuafiyetlerinin kaldrlmas, Trk limanlar arasndaki iletmecilikhaklarnn devlet tekeline verilmesi zel giriimcilerin tedirginlii-ni daha da artrmtr. 1932 tarihli 2054 sayl Kanun ile ay, kahveve ekeri bir elden ithal etme ile buday fiyatlarn dzenleme yetkisi

Hkmete verilir.41 Bunun yannda mal ve hizmet fiyatlarnn belirlen-mesi, fazla retim nizamnamesi de zel sektr iin sorunludur. 42

1932 ylnda karlan bu kanunlarn zel sektr ne kadar huzur-suz ettii Meclisde zel sektr temsilcilerinin konumalarnda akagrlr.

zel sektr temsilcilerinden Halil Mentee konumasnda 1932 yldevletilik politikasnn yaratt endieyi dile getirmektedir:

ktisadi sahada ben de etatistim. Fakat grlyor ki sizler prensibinizinhududunu aarak, iktisadi zorunlulukolmakszn mdahaleye gidiyorsunuz.Bendeniz bunda tehlike gryorum. stihsale,servet dalmna devlet mda-halesine gelince i kollektivizasyona gider.43

zel sektrn desteiyle uygulamaya giren devletilik, zel sektrtarafndan arlnca gelecek yani ekonomik zorunluluk olunca ortayakacak bir politika olarak grlm, Temmuz Kararlar ile servet da-

39 Afetinan, a.g.k, s. 145.40 Tezel, a.g.m.41 Erolu, a.g.k, s. 46-47.42 Altparmak, a.g.m, s. 43.43 Kuru, Mustafa Kemal Dneminde Ekonomi, s. 101 [vurgular bana ait]


11/27

110

lmna mdahaleye dnt dnlnce sermaye snfn rahatszetmeye balamtr. letmeciler devletilik sonrasnda ne yapacaklarn

ve bu iin kollektivizme gideceinden yak

n

rlar.

44

zel sektrn iinesindiremedii nokta, devletin yatrm yapmas deil fakat zel sektrnfaaliyetlerininsnrlaycs konumuna gelmesidir. Bu grn karsn-da, zel sektr, bireyin nceliini korumaya almakta; devletiliintahakkm aamasna geldiinden ikayet etmektedir. Kocaeli VekiliSrr Bey de, 1932 Haziranda bu durumun halklk ilkesine kart birdurum olduunu syleyerek kar kmaktadr:

hkmetimizin vasf ve iar halklktr...Halbuki gittike hakkndan veinisiyatifinden mahrum edilmekte olan fert, hkmetin halklk vasfile telif

olamiyacak bir vaziyete dmektedir. Hkmetin kendi kudretini her gnticari ve iktisadi muamelatta devletin mdahalesi oalmaktadr. Halk hk-meti bu ekilde devleti olamaz.45

zel sektr iin esas olan bireyin kardr, genel kar ancak bireyinzgr olmas ve karn gerekletirilmesi ile salanabilecektir. stan-bul sermayesi halklk ilkesinden hr teebbslk anlamaktadr;bu anlay, halklk ilkesinin geni emeki kesimlerin sosyal refahdzeyini ykseltmek anlamna doru neden genileyemediini de ak-lasa gerekir.

Grld gibi eletiriler zellikle Mustafa eref dnemi devleti-liinin sosyalizm ya da kolektivizme kaydna dair vurgularda topla-nr. zellikle, Devlet Sanayi Ofisinin kurulmas sanayi sektrnesas olarak zel firmalara dayanan bir sektr olmaktan byk ldekarmaya ynelmi sosyalizan bir fantezi olarak grlr.46 Sorununasl, sanayilemenin devletin ekonomideki payn bytecek fakat zelsektr kltecekbir hareket haline gelmesini engelleyememektir.47

Bu gelimelerden rahatsz olan zel kesim iki istei dile getirmek-

tedir: (1) ekonomik ve mali ayr

cal

klar

ndan vazgememek ve olabil-diince yenilerini almak, (2) ekonominin nemli i ve karar noktalarnelde bulundurmak. Bu iki zellik, zel kesimdeki sermaye birikimi iinilk ve son arelerdir; ana gvencelerdir.48

44 A.k, s. 168-170.45 Makal, a.g.k, s. 122.46 Tezel, a.g.m.47 Altparmak, a.g.m, s. 43.48 Kuru, Mustafa Kemal Dneminde..., s. 62


12/27

111

te sermaye kesiminin bu olduka fkeli karduruu, Cumhuriyetinplanclk atann kesintiye uratlmasnn nn amtr. 1932 yl

sonlar

nda plik Fabrikas

n

n kurulmas

ilemleri s

ras

nda Trkiye Bankasnn verdii teklifin, ktisat Vekaleti bnyesindeki SanayiUmum Mdrl tarafndan kabul edilmemesi, plancln sonunubalatan olaylar balatr. Mustafa erefktisat Vekilliinden alnarakgreve Celal Bayar getirilir. Mustafa eref zkann ve normaldenfazla grlen devletiliinin, devletilik ve planlamann merkezi kti-sat Vekaletinden uzaklatrlmas, i evrelerinin finans sektr- iin-den gelen Celal Bayarn vekillie getirilmesi sonunda yn deimitir.Bu nedenle, 1933 yl Trkiye Bankasnn iktidar ele almas, ktisat

Vekaletinin muhalefete dmesinin yl olur.49zel sektrn istekleri, Celal Bayarn greve gelmesi ile birlikte

hzla yerine getirilmitir. Greve geldiinde Bayar zel kesimi rahatlat-mak iin gecikmeden bir genelge yaynlar. Bu genelge ile Celal Bayardevletiliini, tasfiye edilen devletiliin kartl zerinden kurduu-na deinir:

devletin btn istihsal membalar ve vastalarn devletletiren, serbest tica-reti, mlkiyet haklarn tanmayan, serbest sermayenin almasna msaadeetmeyen ve btn iktisadi faaliyetleri benimseyen ar devletilikfikrine yol

amayacak bir vuzuh vardr....50

Celal Bayar i bana gelince, sermaye evresi temsilcileri huzu-ra ermi gzkmektedir. Mustafa erefin devletiliinin kollektiviz-me gideceini syleyen Halil Bey, Celal Bayara teekkrlerini sunar.Smerbank Kanunu ile ilgili grmelerde, Celal Bayar ile ilgili olarakunlar syler:

ferdi teebbsleri yava yava iktisadi sahadan kovarak btn memleketinfaaliyeti iktisadiyesinde devletilie giden ar devletilikle mnasebetimizyoktur buyurdular. Sanayi ve ticaret erbab ile temas ettiler... Nazillide fabri-ka kurulacak... sizin sermayeniz yeterli olmad iin bunu devlet yapacak.Sizinsermayeniz devletin mzahareti ile bydkten sonra devletin bu saha-daki ilerini yava yava sizlere brakacaz. Bu kanun layihasnda da devletsanayiin yava yava Trkahslarna terkedileceine dair hkm vardr51

Celal Bayarn piyasac-devletilii, bireyin teebbs zerindenilerler. Bayar, 1937de, fert yapabiliyorsa fert yapacak, yapamayaca

49 Boratav, 100 Soruda Devletilik, s. 14950 Kuru, Mustafa Kemal Dneminde..., s. 3951 A.k, s. 175-176


13/27

112

yerde devlet himayesi ve teviki gelecek52 diyerek devlet faaliyetle-rinin snrlarn izmitir.Kararverici zel sektr olacaktr. Devlet ise

zeli, sermayeyi koruyan, gzeten ve zaman

geldiinde kolundan tutupkaldran bir aratr. Bu nedenle genel karn varlndan ya da bununstnlnden bahsetmek mmkn deildir, devlet zel sermayeninkoruyucusudur.

1933 yl Mustafa eref modelinin tasfiyesi ve ardndan CelalBayar modelinin kurumsallamasnn yl olur. 1932 sonlarnda kapat-lan DSO ve SKBnin yerini almak zere Smerbank kurulur. Bu Kanunile devletilikgeici nitelii ile n plana kmaya balar nk devletinyatrmlarnn zel sektre devredilmesi gndeme gelir. Planlama ve

devletiliin Mustafa eref dnemi zel sermaye kesiminde huzursuz-luk yaratmken, Celal Bayarn greve gelmesi ile birlikte ard ardnakurulan KTler bu grubu huzursuz etmemitir. Bu dnemde, devletyatrmlarnda eksilme olmad gibi byk bir art olmutur, dier birdeyile kamu hizmet alanlar artmtr. Ancak bu genileme, zel kesi-mi huzursuz etmek bir yana, 1930lar ncesinde uygulanan serbestpiyasac politikalarn devam niteliindeki aralarla (tevik, itirak vekredi) birlikte bu kesimin yararna ileyen bir genileme olarak tarihe

gemitir.ktisat Vekaleti, planlamay ve devletilii uygulamaya koyan, teo-rize eden merkez, drt yl ierisinde iki ayr devletilik modeline evsa-hiplii yapmtr. 1930-1932 ylnda ekonominin dmenine yerleenhalk-planlamac-devletilikte, tasarruflarn plan erevesinde devlettarafndan snai yatrma dntrlmesi hedeflenmektedir. 1932-1934yllar arasnda kurulan devletilik ise, merkezi planlama boyutundanyoksundur, halkl deil hr teebbsl esas almaktadr, dev-letiliin geici karakterine vurgu yapmaktadr. Piyasac-devletiliktetasarruflarn toplanmas ve yatrma evriminde devletin ilevi, bizzatzel kesim ile yan yana durmak ve zel sektr daima desteklemekolarak grnr. Ksaca adlandrrsak, modellerin ilki planc, ikincisipiyasac devletilik esasna oturmutur.

K MODEL: Planc Devletilik ve Piyasac-Devletilik

Devletilik olduka farkl algnabilen bir politikadr. Bazlarnagre sosyalizme giden bir yol, bazlarna gre kapitalizm ve sosyalizm

52 Kuru,ktisat Politikasnn Resmi..., s. 52


14/27

113

arasnda nc bir yol, bazlar iin planlama hareketi, bazlar iinbir ideoloji ya da devlet sosyalizmi, bazlarna gre bat kart hislerincanlan ya da azgelimi lke kalknmas iin zorunluluk.... 53 Tezelindeyimiyle sadece iktisadi hayatmzda deil, siyasi hayatmzda, hatta, birbirimizle ve devletle olan ilikilerimizin ethosunda kltrmzdederin izler brak(m)54 olsa bile 1930lar devletilik politikas halabulanktr. Ak olan udur ki, 1930lu yllarda liberalizm terkedil-mitir, kapitalizm deil. Bu nedenle, zorunlu olarak gelen devletilik,

liberal bir dnyann elikilerini bertaraf edecek, hem de onun gelii-mini tevik edecek daha tatminkar, daha rasyonel bir ekonomi sistemimmkn m?55 sorusuna verilen bir yanttr.

Kapitalist rasyonelite sermaye birikiminin srekliliinde yatar.Sermaye birikimi iin ise tasarruf gereklidir. Bu nedenle, kapitalistsermaye birikiminin salanmas iin tasarruflarn ynlendirilmesi nemkazanr. Devletilie dair atma da kamusal tasarruflarnynlendiril-mesi aamasnda balar. Bireysel tasarruflarn braknz yapsnlar dendi-inde yapabilecek dzeyde olmad56 bu dnemde kamusal tasarrufla-rn ekilmesi gereklidir. Buna paralel, 1930lu yllarn anahtar kelimesitasarruftur.57Tasarruflar vergi, devlet bankalar ve i istikraz58 aracl-

yla kamu otoritesi kullan

larak toplanacakt

r. Peki kamu otoritesi iletoplanan tasarruflar nasl ynlendirilecektir?ki devletilik modeli arasndaki temel fark, tasarruflarn yne-

timinde yatar. 1930larda iktisadn karargahna yerleen devletilik,kamusal tasarruflarn devlet tarafndan sanayiye yatrm olarak akta-rlmasn iaret etmekte iken, piyasac devletilikte tasarruflarfinanssektrnde yedeklenmekte ve zel sektre aktarlmaktadr. Hkmetierisinde kan huzursuzluk planc-devletiliin alaa edilmesine veyerine huzursuz kesimin szcs Bankasnn temsilcisi ile birlikte

piyasac-devletiliin gelmesine yol amtr.

53 Altparmak, a.g.m, s. 38.54 Tezel, a.g.m.55 Georges Vedel, Siyasalktidar ve Planlama, ev: Prof. Dr. H. Topuolu, Prof. Dr. M. Kapani,

A Hukuk Fakltesi 40. Yl Armaanndan Ayr Bask, Ajans Trk Matbaas, Ankara, 1966, s.405.

56 Sezen, a.g.k.57 Tayfun nar, 1932: Temmuz Kararlar erevesinde Devletilie Gei, iinde Birgl

Ayman Gler (ed.),Aklamal Ynetim Zamandizini 1929-1939, TDATA, A SBF Kayaum,Ankara, 2007.

58 Erolu, plann finansmannda kullanlan aralar olarak vergi, devlet bankalar ve i istikrazlargsterir. Erolu, a.g.k, s. 48.


15/27

114

Planc-devletilikte, devlet faaliyetlerinin erevesi kamu karve kamu hizmeti59 anlaydrnk belli alanlarda devletin retimci

olarak kalmas

zaruridir, bu alanlarda devlet yat

r

mlar

zele devre-dilemez. Bu alanlar, kamu kar olan alanlardr ve bu alanlarda kamuhizmeti korunmaldr.60 Devlet, bu faaliyetleri yerine getirirken fayda-maliyet analizi zerinden maddi getiriye deil, genel kara katksndikkate alr. Planc-devletilikte asl hedef, genelkarlardr. Mustafaeref zkann grne gre,devletilik, liberalizmin ferdin kar-lar kaosu yerine, umumi mterek menfaatin onurlu, masum yolunayneltmektir.61 Bu onurlu ve masum yolun snrlarn belirleyen halkngereksinimidir. Bu nedenle, planc-devletilik halk-devletiliktir:

..bir iin efrada veya devlete ait olmas o iin talep ettii vesaitle ll-mez. Meselenin btn memlekete alakas, veya hususi menfaatlere terkedilebilmesi ihtimalidir ki, bu hususta karar vermeye esas olacaktr.62Ama milli karn gerekletirilmesidir, bu nedenle devletilik sade-ce ferdi ya da tzel kiilerin yapamayaca ilerin devlete yaplmasdeil, ayn zamanda halkn menfaatine olan ilerin de devlete yaplma-sn gerekli klar.63 Bu yaklam, devlet zerinden zel sektrn faali-yet alann belirlemekte, devleti tasarruflar zerinde tek-ilk yetkili merci

konumuna sokmaktad

r.Piyasac-devletiliin aksine planc-devletilikte, genel karnhakim olduu hizmet alanlarnda, devletilik geici deil,srekli kimli-i ile ortaya kmaktadr. Planc-devletilikte, belli noktalarda devletiletmecilii zorunludur, nk bu noktalar ele geirenler kendi zelkarlar dorultusunda ekonomik hayat ynetmek yetkisini elinegeirmekte, dier unsurlarn tahakkm altna alnmas vesmrlmesi-ne neden olabilecek durumlar yaratmaktadr. Mustafa eref zkannndeyimi ile btn iletmeler, bankalar, imendiferler ecnebilerin elinde

idi. imdi devlette, nk bu noktalar ele geirenler dierlerinin zgr-ln engeller... Bu nedenle bu muayyen iktisadi noktalar devletetutulmaldr.64 Planc-devletilikte, kamu hizmetinin n plana kmasve srekli olmas, bireyin faaliyetlerinin bu yaklam erevesinde bir

59 Boratav, 100 Soruda Trkiyede , s. 8460 A.k, s. 8461 Mustafa eref zkan (Ekim 1930). Kuru, ktisat Politikasnn Resmi ..., s.1162 smet nnnn 1933de Kadro dergisine verdii rportajdan, A.k, s. 2363 Recep Pekerin 1932 ylnda yapt bir Meclis konumasndan, A.k, s. 1864 A.k, s. 11-12


16/27

115

takm snrlandrmalara tabi tutulabilecei endiesini dourur. Bu snr-landrlacak noktalardan bir tanesi de yukarda belirtildii gibi, birey

faaliyetlerinden smr dzenine yol aabilecek olanlard

r. Devlet, bunoktalarda her ne olursa olsun srekli bulunmaldr. Ksacas, halknsmrlmesine kar kamu hizmeti alanlar bireyin bencilliine brakl-mayacak, braklm olanlara ise devlet tarafndan el konulabilecektir.Mustafa eref zkann kelimeleri ile devletin olmazsa olmaz faaliyetalanlar ve bu dorultuda bireyciliin kstlamaya tabi olabilecek alan-lar ve nedenleri yledir:

ktisadiyatta muayyen hakim noktalar vardr. O hakim noktalara kmolanlar, herhalde o memleketin efradnmenfaatlerine alet olarak kullanabi-

lirler. nsann insan tarafndan smrlmesi budur. Hkmet hibir vakit ikti-sadiyatn hakim noktalarylaferdi menfaatlerinhotkamlndan kuvvet alan,hotkaml tatbik etmek iin faaliyet sarfeden ve en connesan, en ak evanta-

jine, faidesine neticeler veren menfaatler, ana hakim noktalar brakmayacak-tr. O hakim noktalar tamamen kendisi igal edecek ve bu sayede memleketinefrad tarafndan yaplan hususi faaliyetleri himaye edebilmi olacaktr. Eero hakim noktalar liberalizmin anarikvaziyetine terk edecek olursak, efen-diler, on seneden beri istihsal edilmi neticelerin hepsi de bir senede bertarafedilmi olacaktr.65

Devletin belli noktalarda retimi eline almas yannda, fertlerin

de ortak karlara ynlendirilmesinin esas olduuplanc-devletiliinaraclyla devletin belli noktalarda srekli faaliyet gstermesinin dilegetirilmesine, zel sektr, hzlbir tepki verir, nk, zel sektr, kayt-sz artsz destek istemektedir... ekonominin yksek ve egemen nokta-larndan ekilmek deil, bunlar daha da oaltmak istemektedir.66zel sektr devletilii isterken, ynetilmek deil, sadece gerekli alan-larda yardm istemitir. Bu gr Kocaeli vekili Srr Bey tarafndanbelirtilir:

hkmet mstesna ahvalde kudretini iktisat sahasnda tecelli ettirebilir. Oda ferdin kendi ahsi teebbsleriyle baaramayaca ilerdir. Yani onlarnkoltuklarndan tutup himaye edilmesi iktiza eden hallerde. O vakit devlet-i kendisinden maksut olan mana ile vazifesini yapm olur. ... hkmetimizdediim ekilde devletilik vasfna rcu edecektir.67

Srr Beyin dilei Celal Bayarn yani Bankasnn iktidaragelmesi ile yerine gelir.

65 Kuru, Mustafa Kemal Dneminde ..., s. 52-53 [vurgular bana ait].66 A.k, s. 5467 A.k, s 63


17/27

116

Bu tepkiler sonrasnda, dmene geen piyasac devletilikte,koullar ne olursa olsun, devletin kaynaklar zel kesimin gelime-

sini hep garantilemelidir. Bu destek, d

balant

lar

n yerli sermayeyesalayabileceinden hem daha gl hem daha garantili grnr.68 Bunedenle sermaye kesimi piyasac-devletilii alklamtr.

Piyasac-devletilikte hrriyet ve demokrasi yegane temel, ilerle-tici konulardr. Ne zaman hr fert yaratlr, o zaman ilerleme olur. Bunedenle, milletin kar, zel teebbsn serbestisinden ve hatta destek-lenmesinden gemektedir. Piyasac-devletilik taraftarlar, ulusalkurtulu savann Tekilat Esasiyenin de derdinin ferdi her trltahakkmden kurtarmak olduunu savunur.69 Bireyciliin snrlar,

devlete biilen rol iin de tanmlaycdr. Piyasac-devletilikte iticig, ferdin yaratc gcdr. Devlet ahengi salar, ama nfus by-dke retim artka grev alan artar.70 Bu nedenle, esas olan zelsektrdr, ne pahasna olursa olsun desteklenmelidir. nk piyasac-devletilie gre, milli ekonominin temelinde zel yerli sermayeninkorunmas vardr: Yerli ellerde sermaye birikimi iin zdr. Bununcelikle zel kesim sanayinin hzl gelimesiyle oluacak bir kapi-talist ekonomi olarak dnebiliriz.71 Bu nedenle, ocuk ana baba-

s

n

n korumas

ile bir fert haline geliyorsa, devlet himayesi isteyensanayi de bir gn dnya rekabetine atlmak iin himaye edildiklerinibilmelilerdir.72 Bu yaklam, daha sonra deinilecei gibi 1930larncesinde benimsenen ve terk edildii dnlen model ile ok yaknbenzerlikler tamaktadr.

Piyasac-devletilik, sulanan 1930 ncesi sistemin sorunlar-n ierisinde tayan bir geri dntr. Ki, devletilik kavram zamanierisinde rahatszlk unsuru haline gelmi,gdml ekonomi tabirininkullanlmas tercih edilmitir. Piyasac-devletilik gcn sermayeden

almaktadr. Sermaye snfnn istei ise gereken sermaye birikimininsalanmasdr. Devlet bu eksiklii giderecek aratr. Devlet zeli bellialanlardagdecektir. Mustafa eref Beye gre ise devletilik eer zelsektre kaynak aktarmak olarak alglanrsa, sermaye birikimi salana-maz. Sermaye birikimi iin yatrm yaplmas gerekmektedir. Bunun

68 A.k, s. 5169 Tekeli ve lkin, a.g.k, s. 9970 A.k, s. 10071 Kuru, Mustafa Kemal Dneminde ..., Ankara, s. 4872 zmir Mebusu Rahmi Bey. Kuru,ktisat Politikasnn Resmi ..., s. 9


18/27

117

iin de faaliyetlerin bytlmesi gerekmektedir. Mustafa eref zkan,devletilik kart sesler de bu iyi gidiatn etkisi ile devletilii benim-

semi grnr ve sesleri

kmaz

73

diyerek bu gidiattan zel sektrnde memnun kalacan belirtmekteyse de, zel sektr, 1930 ncesindevarolan devletten zele kaynak aktarmnn devamn istemekte, 1930sonras iktidara gelen planc-devletiliin tasfiyesini zorunlu grmek-tedir. Planc-devletilik bu zellikleri ileliberalizm dlanrken, kapita-lizmin korunduu74 1930lar sonras devletiliinde istisnai bir dnemednmtr. Planc-devletilik, Trkiyeye zg grlm, kapitalizmve sosyalizm arasnda bir nc yol yaktrmas yaplmtr.

Haldun Derin, Trkiyede Devletilik adl kitabnda devletin zel

sektr aleyhine ekonomiye mdahale ettii ve piyasay tam tahakkmaltna aldn savunanlarn Trk milleti ile Trk devletini ayr yap-lar olarak grme yanlna dtklerini belirtir.75 Gerekten, piyasacdevletilikte, devlet tahakkm arac olarak grlr ve dsal saylr.Planc-devletilikte ise devlet genel karn temsilcisi ve koruyucusuolarak toplumsal yapya isel bir yap olarak grlr.

Bu noktada, 1930 ylnda beliren devletilik, halk ve plancdr.Halklk, Mustafa eref modelinin en nemli tamamlaycsdr. Halk-

devletilik, belirli noktalarda devlet iletmeciliinin zorunlu k

l

nmas

,tekellemeyi ve smry engelleme istei, organizmac toplum lk-snn btn olarak korunmas amacna yneliktir. Halk-devletiliindnsel olarak beslendii damar olan Kadroda devletilik, sm-rszlk ve planlama zerine kurulur: Devletilik, milleti snfla-ra blmeden, bir zmrenin dier zmre hesabna istismarna meydanvermeden, btn milli kuvvetlerin bir plan dairesinde iktisadi istiklaledoru en ksa ve en kolay yoldan sevk ve idaresidir.76 Kadrocularagre, sanayi ve sermaye birikimi her yerde ayn deildir. Bu nedenle,

baml ekonomilerde snf atmas olmaz, evrensellemez. Gelime-mi lkelerde ulusal kurtulu savalar olur. Bunu da devletilik izler.Bu nedenle snf atmas kmaz. Devletilik, toplumun karlarnaynelmi, kurucu-iletici ve rnleri toplum adna toplayan devlet ikti-sadiyat benimsenir. Devlet btnlk demektir, dta smrye kar

73 Kuru, Mustafa Kemal Dneminde , s.15174 Kuru,ktisat Politikasnn Resmi ..., s. 13475 Derin, a.g.k.76 Vedat Nedim Tr, ktisatta stiklal,Kadro, Say: 22, Terinevvel 1933, s. 17


19/27

118

btnlk, ite snflararas btnlk.77 Devrim belli bir snf yararnayaplmamtr, devrimin amac uluslama, milletleme idi, bir snfn

egemenlii deil.

78

Kadrocular, kapitalizmin eitsiz gelimesi sonucuevre lkelerde snfsal atmann devletilik sonrasnda ortaya kma-yacan savunmulardr.

Halk-planc-devletilikte, toplum snfsz bir btn olarak gr-lr. Nitekim, snfsz toplum, sanayilemenin Avrupadaki deneyimi-nin sonular gz nnde tutularak gelitirilen bir politikadr. Modernanlamda ii snfnn oluum dnemi79 olan 1930larda siyasal alan-da ii snf kavramna ve snfsal karlar krkleyecek herhangi birmanevraya geit verilmez. Bunun nedeni, sanayileme srecinde snf-

sal karlarn ortaya kmasnn milli ekonomi modelini sekteye ura-taca dncesidir. Bu dnemde hakim gryledir: ..Bat lkele-rinde snf kavgas, retim ara ve usllerinin babo gelimesinin birmahsulyd. Trkiyede, kendi millet yapsnda, teknik gelimeyi dahabatan planl bir kontrol altna almakla bu elimelerin keskinlemesininleyecektir.80

Trkiyede 1930lu yllarda, snfsz bir toplum olmad aktr.Snfsz toplum bir olgu deil, lkdr.81 Vedat Nedim Tr, 1932 yln-

da, s

n

fs

z tezats

z bir millet olmak gayemizdir. Fakat henz s

n

f-sz ve tezatsz deiliz. Yalnz bizde snf ayrlklar, siyasi hayatmzdahakim bir rol oynayacak kadar almamtr82 diyerek ii snfnnsiyasal temsiliyetinin yerlemediine deinir. Benzer bir gr Boratavtarafndan dile getirilir: Yeni kurulan Cumhuriyetin snfsal atmala-ra yer vermek istememesi yannda, Cumhuriyet kurulduunda snf ili-kilerini tanmlamak da zordur nk siyasi kadro iie girmitir. Diertaraftan da siyasi kadro ile ekonomik glerin temas henz grnrdeildir.83 Buna karlk, Makal, snfsz toplumun ylmaz savunucula-

r ve halk-planc-devletiliin dnsel temellerini atan Kadrocularn,kendilerinin varolmadklarn ne srdkleri snf elikilerinin kurbanolduklarn belirtir.84

77 lkin- Tekeli, a.g.k, s. 82-84.78 Sezen, a.g.k, s.15279 Makal, a.g.k, s. 25780 A.k, s. 12581 A.k, s. 52-5382 A.k, s. 12483 Boratav, 100 Soruda Trkiyede ..., s. 23-2484 Makal, a.g.k, s. 126


20/27

119

Bu noktada, 1930lu yllar devletilii ve planlamasn ele alr-ken, nesnel gstergelere dayal bir deerlendirme plan nceliklerini,

politikalar

n

ve uygulama sonular

n

srdrlen birikim tarz

n

n veegemen snf karlarnn gerekleri ve empoze ettii nceliklerle kar-latrlarak yaplabilir: Kimin ncelikleri? ktisadi politikann ve plan-lamann egemen snfn karlaryla uyumlu bir ekilde yrtldunutulmamaldr.85

K MODELDE RGTLENME

Devletilik modelinde, dnsel boyutta var olan atma politika-y tayacak rgtsel mekanizmaya yansmaktadr. Halk-devletiliin

devletin kontrolnde snai yatrma dntrlecek tasarruflarn naslynetileceine verdii yant alt ay gibi ksa bir mr olan SKB veDSO modelidir. Bu modeli tasfiye ederek yerine yerleen piyasac-devletiliin modeli ise sanayi ve bankaclk sektrn tek at altndabir araya getiren Smerbanktr.

1930 dneminde bilfiil retime giren devlet, bu tarihten nce deekonomik hayata mdahalede bulunmaktayd, fakat bu mdahalesnrlyd. Halbuki devletilik, devletin ekonomiye devaml, dzen-li ve srekli mdahalesidir.86 Nitekim, 1925 ylnda devlet sermayesiile kurulan Sanayi ve Maadin Bankas da devletin mdahalesinin vezel sektre desteinin somutlat kurumdur. Bankann amac fabri-ka kurup ynetmek olarak benimsenmitir. Bu bankann destei ileKayseri-Bnyan plik Fabrikas TA, Isparta plik Fabrikas, Ktahyaini leri TA ve bunlar gibi birok zel kurulu devletin de destekolmasyla faaliyete gemitir.87 Sanayi ve Maadin Bankas yatrmlarnhem finans hem yatrm ksm ile ilgilenmektedir. Fakat, grevi srek-li tanmlanm bir kurum deildir. Sanayi ve Maadin Bankas, devlet

iletmelerini, zele devredene kadar idare etmekle grevlendirilmitirve yeni itirak yapmas yasaklanmtr.88 Sanayi ve Maadin BankasKanunu gerekesinde sanayiinin kurulmas iin gerekli ilk unsur olansermayenin birikmemi olduu ve fertlerde de sermayelerin birleti-

85 Grel Tzn, Bunalm, Ekonomi Politikalar, Planlama ve Devlet: Bir Yaklam nerisi,ODT Gelime Dergisi, zel Say, ODT BF, Ankara, 1981, s. 11

86 Erolu, a.g.k, s. 10.87 Haluk Bilgesay, Atatrkn Ekonomi Anlay ve Planl Kalknma, Trkdare Dergisi, s.

13088 Boratav, 100 Soruda Trkiyede , s. 115-117 [vurgular bana ait].


21/27

120

rilmesi eiliminin mevcut olmad, bu bakmdan mteebbislere yolgsterecek bilgi ve sermaye(yi) salayacak rgtn ancak hkmetolduu belirtilir.89 Bu yap 1930lu yllara kadar varln korumutur.

Sanayi ve Maadin Bankas yerine, 1932 ylnda Temmuz Kararla-r ad ile anlan sekiz kanunun ikisi ile Devlet Sanayi Ofisi (DSO) veSnai Kalknma Bankas (SKB) kurulur. Sanayi ve Maadin Bankasnno gne tad sanayi ve bankaclk sektrlerini birarada tutan ynetimmodelinin reddine dayanan DSO ve SKBni hayata geiren ikili yap1932 ylnda kurulur. Bu uygulamann dnsel temelleri ise daha nceatlmtr. Banka ve sanayi sermayesinin ayr rgtlenmesi gereklili-i tezi ilk olarak 1931 ylnda, CHF programnn sanayi blm iin

gr yazan Sanayi Umum Mdr erif nayn tespitleri arasndayer almaktadr. erif nay, raporda, hammadde devleti olmann tesi-ne geilmesi ve ithal ikameci modelin gelitirilmesi gerekliliinden, budorultuda korumac ekonomi politikasnn izlenmesi, gmrk duvar-larnn rlmesinden bahsetmekte ve eklemektedir: Sanayi MaadinBankasnn baarszl nedeni ile banka ve sanayi ofisleri ayrlmal.90Bu tespit 1932 ylnda ad geen iki Kanun, DSO ve SKBnin kurulmaskanunu ile hayata gemitir.

1932 ylnda yrrle giren DSO ve SKB, bankaclk ve sanayisermayesinin birlikteliinin tekellemeye yol at ve sanayi sermaye-sinin bankaclk sermayesinin tahakkm altna girmesine neden olduusav zerinden planc-devleti grn uygulamas olarak ortaya kar:

zel kar dediimiz eyler devam ettike sahalar geniliyor. Ktlelerikapsayan ve onlarn arasnda ortak kar haline dnyorlar. Bu mterekmenfaatlerin ou ferdi menfaatlerin idaresine mahsus teekkl eden anonimirketlerin eline dmtr. Sanayi kapitali de banka kapitallerinin zorluegemenlii altna girmitir. Bunlar iktisadiyatta sahas genileyen mterekmenfaatleri, ferdin bencilliinden esinlenerek idare etmek vaziyetini yarat-

mlardr. te, [1929] buhrann esas buradan kmtr.91

Mustafa eref Beyin kiiliinde somutlaan planc-devletilik,sanayi ve bankaclk sektrnn tek at altnda ve birlikte hare-ket etmesine dayanan bir dzenin yaratlmasn, smr ilikilerinindomas ve bunun sonucundasnfatmalarnn alevlenmesi endiesiile reddetmektedir. nk, banka ve sanayi sektrnn birlikte hareke-ti sanayinin bankacln tahakkm altna girmesine neden olacaktr,

89 Erolu, a.g.k, s. 32.90 lkin ve Tekeli, a.g.k, s. 146-147.91 Mustafa eref zkann konumasndan aktaran Kuru, Mustafa Kemal Dneminde , s.91.


22/27

121

bu nedenle hem sanayileme hamlesi istenen ekilde gerekletirile-meyecek, hem de ortaya kacak anonim irketler aracl ile smrdzeni byme imkan bulacaktr. Bankalarn sanayi zerinde kuracadenetim ya da tahakkm eitli yollarla mmkn olmaktadr, bunlarnbanda da, bilgi ve kaynan kontrol edilmesi ile gelen denetimindensz edilebilir: Banka ilemleri sayesinde, cari hesaplar ve teki maliilemler sayesinde bir avu tekelci, ilkin u ya da bu kapitalistin duru-munu tam tamna bilmek, ardndan onlar denetlemek, ardndan kredi-yi genileterek ya da ksarak, kolaylatrarak ya da gletirerek onlarzerinde etkili olmak ve sonunda kaderlerini btnyle belirlemek,iletmelerinin gelirlerini saptamak, onlar sermayeden yoksun brakmak

ya da hzla ve byk lde artmasn salamak vb.92 Bankaclk hemretimi pompalamakta, hem de birikimin z olan sanayi sermayesiniyedeine almaktadr.93 Hzl sanayileme hedefine kilitlenen Trkiye,bu nedenle sanayi sermayesinin banka sermayesinin tahakkm altnagirmesini mazur gremeyecektir.

DSO ve SKB yaps zel sermayenin tepkisi nedeni ile uzun mr-l olamamtr. SKBnin kurulmas devasa boyutlardaki yatrmlarnfinansmannn tek elde toplanmas, Trkiye Bankasnn geri planaitilmesinin ve finans sektrnn devlet kontrol altna girmesininaltyapsn hazrlayacak bir mekanizma olduu iin batan sert tart-malara neden olmutur. Dier taraftan, DSOnun kurulmas ile sanayiyatrm ve fabrikalarn denetlemek ve izin almak yetkisi bu kurumdatoplanmaktayd.94 Bu nedenle de sanayi sektrn esas olarak zelfirmalara dayanan bir sektr olmaktan karmaya ynelmi, sosyalizanbir fantezi olarak anlmaktadr. Yahya Sezai Tezel, bu giriimi, siyasikadronun radikal devletilie srklenme istidad tayan bir kanadnnvarlna iaretolarak yorumlar.95

Mustafa eref, Merkez Bankasnn kurulmas srasndaki Trki-ye Bankas-Hkmet aras tartmalar iaret ederken de, piyasac-devletiliin bankaclk sektrn besleyici karakterine vurgu yapa-rak, bu anlay(n), devleti, ekonomideki kaynaklar toplayarak zel

92 Lenin, Kapitalizmin Son Aamas Emperyalizm, Bilim ve Sosyalizm Yaynlar, 1. Bask,Ankara, Mart 1998, s. 41.

93 A.k, s. 9194 Tezel, a.g.m.95 A.k, s. 12


23/27

122

sermayeye aktaran bir merkez olarak grme anlayndan96 dodu-unu savunmaktadr. Celal Bayar ise bankaclk sektrnn en nemlikurumunun genel mdrlnden ekonomi politikasnn karar merciinegetirilmitir. Bu nedenle, bankaclk sektrnn Celal Bayar modelindenc olmas tesadf deildir. Bu dorultuda, 1933 ylnda devletilikkendi ynn belirlemitir, bu yeni ynde birikim, (1) bankalarda, (2)bankalarn sz sahibi olaca bir biimde devlet sanayi kurulularndagerekleecektir. Birikimin can damar devlet sanayidir. Fakat sanayi bunu bankalarla paylaacaktr.97 Bu yeni yn, DSO ve SKBnintasfiyesinin ardndan yerine kurulan Smerbank Kanununda kendinigstermitir. Smerbank, planlamann hem finansman hem yatrmlar-

nn merkezi konumuna getirilir.Smerbank adnda somutlaan yeni yap aslnda pek de yeni deil-

dir. 24 Ocak 1933de Cumhuriyette yaynlanan bir haber piyasac-devletiliin rn Smerbankn, 1930 yl ncesinde uygulananserbest piyasac politikann rn olan Sanayi ve Maadin Bankasnadenk olduuna iaret etmektedir: Meclise gre devlet sanayinin tesisve idaresinde ticari teebbslerde gzetilen esaslara riayet edilme-si lzumuna iaret ederek devletin roln sermaye ve teknii sanayi-in tesisinde mutavasstlkrol olarak muvakkat bir zaruret diye ifadeetmektedir. Meclisin bu noktai nazar devlet sanayiciliini daimi birdevlet vazifesi olarak kabul eden Sanayi Ofisi Kanunun ziyade Sanayive Maadin Bankas Kanunun istinat ettii ana prensibe mstenittir.98Piyasac-devletilik, halk-devletilikten uzaklamay hedef olarak benimsemekte; devletin sermaye yokluu nedeni ile milli tasarrufuntoplanmas ve sanayinin ve tekniin gelimesinde99 yardmc olacakyegane ara olduuna vurgu yapmaktadr. Bu nedenle, devlet ilet-mecilii geicidir, ya iletmeler zele devredilecek, ya da tevikler ile

tasarruflar zele aktarlacaktr.Mustafa eref zkan dneminde endie yaratan devlet mdahale-

lerinin genilemesine asl olarak Celal Bayar dneminde rastlanmakta,2262 sayl Smerbank kanunu kurulua btn sanayi hayatna fiilenmdahale edebilmek olanan vermektedir. Smerbankn kurulu-undan pek az sonra be senelik sanayi plannn en mhim ileri bu

96 Kuru, Mustafa Kemal Dneminde , s.144.97 A.k, s.144.98 Kuru,ktisat Politikasnn Resmi ..., s. 20-21.99 Boratav, 100 Soruda Trkiyede ...., s. 173.


24/27

123

bankaya tevdi edilmitir ve takriben 44 milyonluk bir kymet ifade edentesislerin kurulmas, ynetimi Smerbanka verilmitir.100 Fakat bunaramen neden zel sektrde hibir memnuniyetsizlik grlmemekte-dir?

Piyasac-devletiliin somutlatSmerbank101 modelinde banka-nn sermayesinin yarsn zel sektre kredi vermeye zorunlu tutuldu-u grlmektedir: Smerbank zorunlu olarak sermayesinin yarsnzele kredi iin kullanacaktr.102 Bunun hemen altndaki satrlarda iseBankann kredi ilerine tahsis olunan likit sermayesinin bu mevzuatahsis edilen ksmn baka ilerde kullanmamas ktisat Vekaletincebyk bir hassasiyetle yakndan mrakabe edilecektir denilmektedir.103

Bu nedenle, Smerbank Kanunu ile nerilen model de zel kesimdenkaynak ekmeyen fakat zel kesime kaynak yaratan, destek ve ortakolan bir rgtlenmedir.104 Smerbank Kanununun giriinde millisanayiin inkiafna amil olmaktan ziyade, sanayi erbabmz endie-ye dren bir messese tesiri105 yapt sylenen DSOnun tersi-ne, Smerbankgeici bir devletiliin aracdr. Gnmze k tutanSmerbankn zelletirilmesinin nn aan kanuni dzenlemeler ileSmerbankn sahibi bulunaca fabrikalarn hisselerinden bir ksmnnTrklerin ve Trk teekkllerinin eline gemesi uygun grlmtr:106

Smerbank, devralaca ve sermayesi tamamen devlete ait fabrikalar devirtarihinden itibaren bir sene zarfnda mtehasss heyetler marifeti ile takdirettirilecek son haldeki hakiki kymetleri ile mahdut mesuliyetli ve kendisine

balirketler haline koymaya mecburdur.

Hkmetin teklifi zerine umumi heyete verilecek karara gre bu hissesenetlerinin ksmen veya tamamen Trk eshas (ahslar) ve messeselerinesatlmas caizdir..107

Grld gibi, planc-devletiliin 1929 ncesi ekonomi poli-tikasndan bir kopuu temsil ettii iddia edilebilecekken, piyasac-

100 Muhlis Ete, Trkiyede Devlet letmecilii, Trkiyektisat Kongresistanbul Kasm 1948,IV. Devletilik ve Devlet Mdahalesi Konusunda Kongreye Sunulan Tebliler, s.158, http://ekutup.dpt.gov.tr/ekonomi/iktisa48/ikt48-3.pdf (Eriim tarihi: Mays 2008).

101 3 Haziran 1933 tarihli ve 2262 sayl Kanun ile kurulmutur.102 Sezen, a.g.k, s. 151.103 Ete, a.g.m, s. 158.104 Sezen, a.g.k, s.151.105 Smerbank Kanununda gerekede Devlet Sanayi Ofisinden bahisle (1932 Eyll). Boratav,

100 Soruda Trkiyede , s. 217.106 Kuru, Mustafa Kemal Dneminde ..., s.107.107 3 Haziran 1933 gn ve 2262 Sayl SMERBANK Kanununun 11inci maddesi ve 3460

saylktisadi Devlet Teekkllerinin dare ve Murakabesi Kanunu.


25/27

124

devletilik bir geri dn nitelii tamaktadr. 1929 dnemi ncesitevik ve himayeye yaslanan yerli sermaye, bu tevik ve kaynak akta-

r

m

n

n son bulmas

n

n iaretlerini grd planc

-devletiliin kararmerkezinden indirilmesi ve yerine kendi temsilcilerinin yerletirilmesiamacyla mcadele vermitir.

SONU

Liberalizmin yeniden arld gnmzde, neo-liberal politi-kalarn meruluu amacyla tarihin yeniden yorumland aktr. Budorultuda, hkm sren tartmalarda ne kan ezberlerin tartmayaalmas gerekmektedir. Bu ezberlerin banda, neo-liberal politikalar

tarafndan 1930lar ile benimsenen devletiliin sosyalizan bir dnemrn olarak gsterilmesi gelir. Gnmzde uygulamada kurumlar ile birlikte ortadan kaldrlan model piyasac-devletiliktir. Bu nedenle,gnmz tasfiye sreci, sosyalizan fantezinin yenilgisi deil, devle-ti kapitalist birikimin arac olarak gren piyasac-devletiliin uygu-lamadan kaldrl; esas olarak kuruluunda ngrld gibi gereksahiplerine yani zel sektre devridir. Ne var ki, 1980li yllardan sonragerekletirilen zel sektre devir, kreselleme dneminde gerek-lemitir. KTlerin tasfiyesi, alc zel sektrn byk lde yabancirket ve bankalardan olumas nedeniyle, muhtemelen 1930lu yllarnpiyasac-devletilerinin ve bunlarn banda bulunan Celal Bayarn oyllarda hesaba katmad bir sonutur.

Gelinen noktada, zelletirmeler ile 1930lu yllarda halkn tasar-ruflar ile kurulan ancak sermayeye kaynak aktarma arac haline getiri-len ya da getirilmeye allan KTler ile hesaplalmaktadr. Nitekim,en ok KT, devletilii geici gren modelin savunucusu DemokratParti dneminde kurulmutur.108 Bu hesaplamada tasfiye edilene ruhu-

nu veren zne, fikren bu yaplar ile ba oktan koparlm bir modelisulu ilan ederek yok etmektedir.

Dier taraftan, tek parti dneminin tek dnsel mirasta eritilmesisz konusudur. Ne var ki, siyasal iktidarda tek partili bir ynetimin szkonusu olduu ele alnan dnemde, iktidarn kendi ierisinde muhale-feti de tad grlmektedir. nemli siyasal bir ayrmaya denk gelendevletilik modelleri arasndaki fark, bu dnemde deil fakat ok partilihayata gei ile net birekilde grnr hale gelir. ki yllk iktidarndan

108 Sezen, a.g.k, s. 6.


26/27

125

sonra planc-devletiliin yerine yerleen piyasac-devletiliin baneken Celal Bayarn, aradan ok zaman gemeden yeni siyasal hareke-

tin ba

olarak tarih sahnesinde durduu ve Demokrat Partinin iktidar

ile planc-devletilik dneminin kazandrd her kanun-rgtlenme-yapnn ya tasfiye edildii, edilemeyenlerin de etkisizletirilmeye vefarkl ieriklerle doldurulmaya alld grlmtr. Bu dnemdekikar atmalarn anlamak, devletiliin ieriini daha rahat kavrama-y ve bugne kadar etkisi sren nemli deneyimlerin daha ak/anlamlbir zeminde tartlmasn salayacaktr.

Dneme ilikin bir dier ezber de, dnemin snfsz toplum anla-ynn benimsenmesinde grlr. Bu dnemde, snfsal bir atmann

net olarak grlebileceinden bahsetmek mmkn grnmese de finan-sal sermayenin meclis gndemine tanan karlar olduka yerlemive iktidar ele geirmi gzkmektedir. Bu nedenle, snfsz toplum biramatr, gereklik deil.

Son olarak, belirtilmesi gereken, politikann taycs rgtselyaplarn politikalara dair ne karttklarnn nemidir. DSO ve SKBmodelinde rgtlenen planc devletilik, bu kurumlara devletin tanm-lanan ilevi dorultusunda gcn younlat kalc bir merkez niteli-

i kazand

r

rken, piyasac

-devletilik bu merkezi iktidara gelir gelmezdatr. Piyasac devletilik, Smerbank modeli ile finans ve sanayisermayesinin birlikteliini gerekletiren sektrel bir yap kurar. Bumerkezin zgrevi ise sermayenin zel sektrde birikmesinin nndekiengelleri kaldrmak ve sermaye birikiminin srekliliini salamaktr.

Grld gibi, gnmzde tasfiye edilmekte olan devletilik,siyasal ve ynetsel yaps ile zel sektr giriimciliinin aleyhine ile-yen bir politika olmaktan uzaktr. Aksine, sermaye birikiminin nnac karakter tar. Tam da bu nedenle, bireysel teebbsleri kstlayc

deil, tevik ve himaye edici bir rol oynamtr. Bugn ise, kreselle-me sreciyle doan yeni dnya dzeninde, zgrevini de [kendiniretebilen yerli - zel sermaye yaratma] baaramadan devrini tamamla-yp sahneden ekilmektedir.

KAYNAKA

Afetinan,Devletiliklkesi ve Trkiye Cumhuriyetinin Birinci Sanayi Plan, Trk Tarih Kurumu,Ankara, 1972.

Altparmak, Aytekin, Trkiyede Devletilik Dneminde zel Sektr Sanayiin Geliimi,Erci-yes niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, Say: 13, Yl: 2002.


27/27

126

Bilgesay, Haluk, Atatrkn Ekonomi Anlay ve Planl Kalknma, Trkdare Dergisi, S. 453,Aralk 2006.

Boratav, Korkut, 100 Soruda Trkiyede Devletilik, Gerek Yaynevi, Yelken Matbaas, Ankara,

Mart 1974.nar, Tayfun, 1932: Temmuz Kararlar erevesinde Devletilie Gei, iinde Birgl AymanGler (ed.),Aklamal Ynetim Zamandizini 1929-1939, TDATA, A SBF Kayaum, Ankara,2007, s. 303-413.

Ete, Muhlis, Trkiyede Devlet letmecilii, Trkiyektisat Kongresistanbul Kasm 1948, IV.Devletilik ve Devlet Mdahalesi Konusunda Kongreye Sunulan Tebliler, s.158. http://ekutup.dpt.gov.tr/ekonomi/iktisa48/ikt48-3.pdf (Eriim tarihi: Mays 2008).

Gler, Birgl Ayman, Otuzlu Yllarda Ynetim, iinde Birgl Ayman Gler (Ed.), AklamalYnetim Zamandizini 1929-1939, Ankara, 2007, s. 1-20.

Gler, Birgl Ayman, Yeni Save Devletin Deiimi, mge, 2. Bask, Ankara, 2005.

Derin, Haldun, Trkiyede Devletilik, ituri Biraderler, stanbul, 1940.

Kocabaolu, Uygur vd., Trkiye Bankas Tarihi, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, AcarMatbaas, stanbul, Aralk 2001.

Kuru, Bilsay, AKPnin varlk nedeni olan Anglo-Sakson modelinin sonuna geldik, Sol, S: 247,12 Aralk 2008.

Kuru, Bilsay, Mustafa Kemal Dneminde Ekonomi, Bilgi Yaynevi, Birinci Basm, Ankara,Aralk 1987.

Kuru, Bilsay, ktisat Politikasnn Resmi Belgeleri (Sylev, Deme ve Yazlar), Siyasal BilgilerFakltesi, Maliye Enstits, Trkktisadi Gelimesi Aratrma Projesi, Mays 1963.

Lenin, V.I., Kapitalizmin Son Aamas Emperyalizm, Bilim ve Sosyalizm Yaynlar, 1. Bask,Ankara, Mart 1998.

Makal, Ahmet, Trkiyede Tek Partili Dnemde almalikileri: 1920-1946, mge Kitabevi, 1.

Bask, Ankara, 1 Aralk 1999.Unaktan, Kemal, Satyoruz satyoruz bitmiyor ne komnist lkeymiiz,Hrriyet, 15 Temmuz

2007.

zelmas, Ekrem, Devletilik ve Trkiyede Tatbikatndan Smerbank, Smerbank Yaynlar,Nisan 1963.

Sezen, Seriye, Devletilikten zelletirmeye Trkiyede Planlama, TODAE Yayn No. 293,Ankara, Mays 1999.

Somel, Ali ve Cengiz Ekiz, Trkiyede Planlama ve Planlama Anlaynda Deime, A SBFGETA Tartma Metinleri, No. 81, Ocak 2005.

Soyak, Alkan, Trkiyede ktisadi Planlama: DPTye htiya Var m?, Dou Dergisi, 4 (2),2003.

Sreyya, evket, Programl Devletilik,Kadro, Say: 34, Terinevel 1934.Tekeli, lhan ve Selim lkin, Uygulamaya Geerken Devletiliin Oluumu, ODT BF Yayn

No: 39, Sinem Matbaas, Ankara, 1982.

Tezel, Yahya Sezai, 1934 Sanayi Program ve Trkiyede ktisadi Devletilik Tarihindeki Yeri,TSAD Gr Dergisi, Kasm 1993.

Tr, Vedat Nedim, ktisatta stiklal,Kadro, Say: 22, Terinevvel 1933.

Tzn, Grel, Bunalm, Ekonomi Politikalar, Planlama ve Devlet: Bir Yaklam nerisi, ODTGelime Dergisi, zel Say, ODT BF, Ankara, 1981.

Vedel, Georges, Siyasalktidar ve Planlama, ev: Prof. Dr. H. Topuolu, Prof. Dr. M. Kapani,A Hukuk Fakltesi 40. Yl Armaanndan Ayr Bask, Ajans Trk Matbaas, Ankara, 1966.

tasfİye edİlen devletÇİlİk ve ÖrgÜtlenme

Documents