tarİh okulu i

8/13/2019 TARH OKULU I

1/136

ISSN: 1308-5398

TARH OKULUSONBAHAR 2008

I

ZMR


2/136

TARH OKULU ISSN 1308-5398

Sonbahar 2008, SayI

Yerel Sreli Yayn

letiim Bilgileri

Yazma Adresi: Ergene Mah. 454 Sok. Bozkent Apt. No: 10 Kat: 1 Daire: 1

Bornova zmir

Telefon: 0232 3428665

Elektronik Posta: [email protected]

Tarih Okulu, basn meslek ilkelerine uymaytaahht eder.Dergide yer alan yazlarn sorumluluu yazarlarna aittir.

Derginin tamamveya bir ksmkopyalanamaz, datlamaz.

Dergide yaynlanan almalar, kaynak gsterilmek kouluyla kullanlabilir.

Yaynlanmasnistediiniz [email protected]

adresine gnderebilirsiniz.


3/136

Sahibi ve Genel Yayn Ynetmeni

Mustafa ALCAN

Sorumlu Mdr ve Dergi Editr

Gkhan KANICI

Yazleri Sorumlusu

Aytun LKER

Yayn Kurulu

Ar. Gr. Cihan ZGN

Ar. Gr. Murat TOZAN

M. Fatih ALIIR, M.A.

Yenal NAL, M.A.

Aytun LKER

Gkhan KANICI

Mustafa ALCANOnur ERYEL


4/136

NDEKLER

MAKALELER

Cihan ZGN, OsmanlEkonomi Politiine Ksa Bir Bak(XVIII-XIX. Yzyllar) 5-17

Yenal NAL, Ahmet Ferit Tekin Hayatve Siyasi Faaliyetleri 19-47

Mustafa ALCAN, Tcuddevle Tutu: Bir Seluklu MelikininSiyasi Biyografisi 49-91

EVRLER

P. B. ADAMSON, Eski Mezopotamyada CerrahiSurgery in Ancient Mesopotamia(eviren: Gkhan KANICI) 93-104

Thomas A. BRYSON, Trkiyede Bir Ak KapDiplomat:Amiral Mark L. Bristol

Admiral Mark L. Bristol, An Open-Door Diplomat In Turkey

(eviren: Aytun LKER) 105-128

YENYAYINLAR

Lionel CASSON, Antik ada Seyahat(eviren: Nalan ZSOY)nceleyen: Murat TOZAN 129-136


5/136

Balarken

Fransz tarihiler Lucien Febvre ile Marc Bloch, 15 Ocak

1929da, Annales dhistoire economique et sociale (Ekonomik ve

Toplumsal Tarih Yllklar) ismini verdikleri tarih dergisinin ilk saysn

yaynladklar zaman tam olarak ne yaptklarnn bilincindeydiler. Yeni

bir tarih anlay yaratmak iin yola kan Febvre ile Bloch, sosyal

bilimlerin tarihe uyarlanmasmetodunun kullanlmasyla disiplinler aras

bir tarih biliminin geliecei inancn tayorlard. Sosyoloji, psikoloji,

ekonomi, antropoloji vb sosyal bilimsel disiplinlerin verilerini

kullanmay temel alan farkl bir metodoloji ile siyasi ve diplomatik

tarihin tesine geerek tarihin kkenlerine ulamak amacndaydlar.

Nitekim Strasbourg niversitesinde ders verdikleri dnemde kurmu

olduklar bu dergi, tarih disiplinin geliimi asndan bir devrim ilevigrerek yeni bir vizyonun yaratlmasna nclk etti. Saysz tarihi, bu

derginin byleyici etkisine kapldve tarihin tarihiyeni bir dnemece

girdi.

Febvre ile Blochun nclnde bilim tarihinin sahnesine kan

Yeni Tarih Anlay, derginin isminden hareketle Annales Okulu

olarak n yapt. Trkiyedeki en nemli nc ve temsilcisini nl

tarihimiz mer Ltfi Barkann ahsnda bulan Annales Okulu, bataefsanevi tarihi Fernand Braudel olmak zere bir ok tarihinin

metodoloji anlayn ekillendirerek dnya tarih yazmna lmsz

eserler kazandrd.


6/136

2

Bugn modern dnyada mevcut olan tarih anlay ok deiti.

Annales Okulunun kurucularnn 1920li yllarda hayal bile

edemeyecekleri metodolojik aygtlar tarih disiplinine olaanst katklar

salyor. Fakat onlarn, sonsuzlua uzanan bir yolun ilk admn atan

cesur tarihileri olduunu tarih hibir zaman grmezden gelmeyecek. Her

zaman modern tarihiliin babalar olarak anlmaya devam edecekler.

kardklar dergi ile temellerini attklar modern tarih, onlar hep

hayranlkla yd edecek.

***

Elinizde ilk saysn tutmakta olduunuz Tarih Okulu, tarihe

gnl vermigen aratrmaclarn meslee doru attklar ilk adm, ilk

emekleme deneyimidir. Onlar, tarihe yeni bakasgetirme iddiasgibi

bir hadlerini bilmezlik iinde deiller. Hayalini kurduklar tek ey,

hocalar tarafndan kendilerine alan tarihsel gereklik kapsndan ierigirmek ve o byl dnyada kendi ayaklar zerinde durmay

baarabilmektir.

Tarih Okulunun amac, akademik tarihilie k olmu gen

tarihilere alma disiplini ve sreen bir mesleki heyecan

kazandrmaktr. zgn tarihsel metinler kaleme almalarn

salayabilecek gl bir retorik gelitirebilecekleri platform olmak ve

kendileri ile ayn heyecan paylaan bakalaryla birlikte yapacaklarverimli almalarla, kendilerini gelitirebilmelerine olumlu etki

yapabilecek bir bilgi daarc yaratmaktr. Bunun yannda elbette ki

uzun soluklu olmaktr.


7/136

3

***

Tarih Okulu mensuplar, derginin hazrlanma ve yaynlanma

evrelerinde kendilerinden ufuk ac deneyimlerini esirgemeyen Tarih

ncelemeleri Dergisi editr Do. Dr. Sleyman zkana, ilk sayda

yaynlanan almalara (kendi alanlarile ilgili olarak) danmanlk yapan

deerli hocalarmz Prof. Dr. Mehmet Ersana, ve Yrd. Do. Dr. Hasan

Merte sonsuz teekkr ve minnettarlklarnsunmaktan kvan duyarlar.

Tarih Okulu


8/136

Tarih OkuluSonbahar 2008SayI, 5-17.

OSMANLI EKONOMPOLTNE KISA BR BAKI(XVIII- XIX. Yzyllar)

Cihan zgn

zet

Osmanl mparatorluu corafi konumundan dolay hareketli ve canlbir ekonomik yaam ve ortama sahip olmutur. Osmanl imparatorluu dnyaekonomisine eklenme srecinde tarm, ticaret, sanayi, ekonomik kurumlar,ulam, ekonomik ilikiler ve hizmetlerde byk deiiklikler yaanmtr. Bualmada 18. yzyl Osmanlsndan Trkiye Cumhuriyetinin kuruluunakadar geirdii ekonomi politii incelenmitir.

Anahtar kelimeler:Ekonomik Deiim, Ekonomik likiler ve Dzen,

Tarm, Ticaret, Sanayi.

Abstract

Ottoman Empire, due to its geographic condition has a animated andlively economic life and environment. Especially, while Ottoman Empire wasrelating to worlds economy, there were great changes in agriculture, trade,industry, economical companies, communication and service areas. In thiswork, are examined, political economy from XVIII. century to theestablihsment of Turkish Republic.

Key words:Economic Transformation, Economic Relations and Order,Agriculture, Trade, Industry.

Ar. Gr. Cihan zgn, Ege niversitesi Edebiyat Fakltesi Tarih Blm YaknaTarihi AnaBilim Dal. E- Mail: [email protected]


9/136

Cihan zgn

6

XV- XVI. yzyllarda en parlak anyaayan OsmanlDevletinin buyzyldaki pek ok savalar ticaret yollar zerinde denetim kurma abasnncretkr birer sonucuydu. OsmanlDevletinin bu ihtiamlanda Osmanllarlehinde ekonomik dngler, siyasi karar ve dengeleri ok rahatlkla

belirleyebilirken1 bu ihtiaml alar takip eden yzyllarda; Osmanllaraleyhine siyasi dngler, ekonomik dengelerini yava yava belirlemeye

balad. Nitekim Osmanlmparatorluunun genilemekte olan kapitalist dnyaekonomisi iindeki iblmne, gelime merkezlerinden sanayi rnleri satnalan ve onlara hammaddeler satan bir evre alan olarak katlmas XVII. ve

XVIII. yzyllarda iyice belirginlemiti.2Osmanl-Avrupa ticaretinde XVII. yzyl boyunca ngilizler egemen

oldu. Osmanl lkelerinde genellikle ham ipek, tiftik, pamuk ve meyan kkgibi ham maddeler alp, ynl kumalar ve madeni eyalar gibi mamulmaddeler satan Levant Company tccarlarnn byk karlar, ngilteredekisermaye birikimine ve ngiliz merkantilizminin gelimesine nemli katklarda

bulundu. Osmanlekonomisi iin arzkt talebi bol bir ekonomidir; bu nedenleelde tutmalyz diyen Colbertin iktisat politikasyla nemli atlmlar yapanFranszlar ise, Osmanl mparatorluunun Avrupayla olan ticaretinde XVIII.yzylda nem kazand. Franszlar da Osmanllara daha ok sanayi mallar

sat

yordu. Ancak Osmanl

mparatorluundan yapt

klar

ithalat aras

nda,XVIII. yzyln sonlarnda bile bazdk kaliteli pamuklu dokumalar, pamukve tiftik iplii bulunmas, Osmanl ekonomisinin mutlak bir ham maddeihracats haline gelecek kadar kendi artizan sanayilerini henz yitirmediinigstermesi bakmndan ilgintir.3 Avrupa devletlerine tannan ticaret

1Osmanl Devletinin ticaret ve ekonomisinin canlandrlmas iin uygulad politikalardan ennemlisi, byk ehirler etrafnda bir yol sistemi meydana getirmek ve fetihlerle belirli ticaretyollarnn denetimini ele geirmekti. Zira onlar, ticaret yollarnn kendi memleketlerindengemesinin getirecei maddi faydalartamamyla kavramlard. Barthold (1984), 226-227.

2 Osmanllarn bu tip bir evre alanhaline getirilmesi iin hazrlklar XVI. yzyln ikinci yarsndanitibaren Osmanllkesi ticaret bileimi ve rejiminde deiiklikler yaplarak baland. Daha nceleri

Venedik bandrasaltnda ticaret yapan Franszlar 1569da Osmanllardan kapitler ayrcalklarald. 1581 ylnda ngilterede Osmanl mparatorluuyla yaplacak ticareti konu alan TurkeyCompany kuruldu. Daha sonralar Levant Company adn alan bu tekelci irket araclylangilizler de 1583 ylnda Franszlarnkine benzer ayrcalklar elde etti. Hollandallar 1612de,Avusturyallar 1615de, sveliler 1737de, iki Sicilya Krall 1740da, Danimarkallar1746da, Prusyallar 1761de, spanyollar 1782de ve Ruslar da 1783de OsmanlHkmetindenkapitlasyon diye bilinen ticaret ve yargayrcalklarnaldlar. Tezel (1982), 60-61.

3Tezel (1982), 60-61.


10/136

OsmanlEkonomi Politiine Ksa Bir Bak

7

kolaylklardaki denge, XVIII. yzyln balarndan itibaren Osmanl aleyhinebozulmutu. Sz konusu dnemde Avrupada kol gc yerine buhar gcnngemeye balamasyla retimde byk art salanmt. Bunun doal sonucuolarak, Osmanl pazarn elde etmek iin Fransa, ngiltere ve Rusya gibidevletler kyasya bir yarn iine girmilerdi.4 Bunun ardndan gelenmanifakturel baar ve uygulanan merkantalist politikalar Osmanl ekonomikdzenini alt st etmiti.5

1774den sonra kapitlasyonlardelme arzusu iinde bulunan OsmanlRumlar iin konsolos olmak veya konsolosluklara hizmetli olarak girerek

yabanctccarlar gibi davranmak yolu almt. Ayrca ticaret, tarm, faizciliklepara kazanan ve ou yerli olan konsoloslarn resmi sfatlar hkmetleilikilerinde onlara avantajlbir durum salamaktayd6. Bu deiimleri de gznnde tutarak unu syleyebiliriz ki; Osmanllarn XVIII. yzyldaki lkeekonomisi zerindeki kontrol XVI. yzyldakine nazaran epeyce zayflamt.Bunun en nemli nedeni Avrupa devletlerinin Osmanltopraklarnda konsolos,kaptan ve tccarlaryla, ayrca para ve istihdam olanaklaryla var olmalaryd.Ayrca Hristiyan tccarlar, yabanc tccar ve konsoloslara yanamaya arlkvererek, vergi yklerini hafifletmek iin sk sk bir tercman olarak katzerinde- bir konsolosluun hizmetine girmilerdi. Osmanl padiahlar eliler

nezdinde bu durumu protesto ettikleri halde kal

c

bir baar

salayamamlard.7XIX. yzyl Sanayi Devriminin yol atretim patlamas, teknolojik

gelimeler, hzl ulam aralar gibi faktrler nedeniyle, dnya uluslarnnbirbirleriyle ekonomik ilikilerini st dzeylere trmandrdklarbir sre oldu.8Sermaye birikimi her eyden nce batnn gerekletirdii tarihi bir olguydu.Yani batda i ve dsmr olmasaydbelki sermaye birikimi ve bunun sonucuolarak Sanayi Devrimi grlmeyecekti. Oysa Osmanllar geleneksel olaraksermayenin belli ellerde toplanmasn engelleyerek ve gerektiinde msadereyntemini kullanarak byle bir i oluuma imkan tanmak istememiti.9yle kiXIX. yzyln ilk yarsndan itibaren buharl gemilerin yaplmasyla ticaret

4adrc(1991), 6.5Ekinci (1997), 27.6adrc(1991), 5- 6.7Bu konu hakknda ayrntlbir alma iin bkz. Faroqhi (1997), 203-204.8Martal (1999), 73.9Tabakolu (1986), 445.


11/136

Cihan zgn

8

yollarnn ksalmas, Asya-Avrupa ticaretinde Osmanllarn topraklarndangeen kervan yollarna byk darbe indirmi, Osmanllar ticari adan sadeceatl bir duruma dmekle kalmamlar, ayrca giderek sanayi devriminitamamlam byk devletlerin iyi bir mterisi olma yoluna da girmilerdi.nemle belirtmeliyiz ki, 1750-1815 arasnda hibir mal Osmanlmparatorluundan yeteri kadar uzun bir sre iinde ve belirli bir miktarnstnde dzenli olarak ihra edilmemiti. Ayrca 1838e gelinceye kadarOsmanlDevleti ekonomik politikasntek bana belirleyebiliyordu. Uygulanan

politikann temeli ithalata kolaylk salamak, ihracata snrlamalar koymakt.Bylece da kapalolmamakla birlikte kendi kendine yeten, rettiini tketen

bir toplum dzeni yerlemiti.10 Dolaysyla ehirlerde ve krsal blgelerdekiretim faaliyetleri dnya ekonomisindeki deiikliklerden pek etkilenmiyordu.Bu durumda da yerel halkn d pazarlara veya merkez blge ekonomilerine

bamlolduunu sylememiz olduka zordur.11Geleneksel Osmanl ihra politikasprovizyonist bir yapdayd. erde

halkn ihtiyackarlandktan sonra ancak artan ksm ihra edilebilirdi. Ayrcadevlet yed-i vahit (tekel) usul ile rnn alm ve satm zerine tekelinikoyabiliyordu. Tanzimata kadar d ticaret devletin provizyonist ve fiskalistkayglaryla ve kapitlasyonlarn belirledii ilkeler nda yrtlyordu. Bu

genel konjonktr iinde, Osmanl

lar aleyhine siyasi dnglerin, ekonomikdengelerini yava yava belirlemeye baladna dair yaptmz tespitin encanl ve temel rneini 1838 Ticaret Anlamas oluturmaktadr.12Kapitlasyonlarn nemli bir aamas olan 1838 Trk-ngiliz TicaretSzlemesi, Osmanl Devletinin maliyesinin kmaza girmesinin veOsmanllarda varolan ticaret ortamnn radikal bir ekilde deimesinin en temeletmenidir. 1838- 1846 arasnda ticaret muahedesi yaplan dier Avrupadevletleri de ngilizlerinkiyle ayn imtiyazlara sahip oluyorlard. Bununla

10Martal (1999), 73.11Kasaba, (1993), 37.12

Anlamann getirdii en nemli deiiklik, ihra yasa, yed-i vahit ve satn alnan mallarnnakli iin gerekli tezkere ynteminin kaldrlmasyd. Ayrca 1826dan beri eitli adlarlaalnmakta olan btn dahili resimler kaldrlmakta ve yerine dahili gmrk resmi olarak %9orannda bir resim konulmaktayd. thal mallarnda ise yabanc tccarn getirdii malmemleket iine gtrmesi halinde deyecei resim sadece %2 idi. Harici gmrk resmi aynen%3 olarak muhafaza edilmekteydi. Bu resimleri deyen tccar, baka herhangi bir engellekarlamakszn Osmanltopraklarnda perakende ticaret de dahil olmak zere her trl ticaretiserbeste yapabilecek duruma gelmibulunuyordu. Ktkolu (1992), 94.


12/136


9

birlikte 1846 Rus ticaret muahedesinde Osmanl Devleti lehine olmak zerebazdeiiklikler yer ald. Rus tccar, harp alet ve malzemesi, mskirat, enfiyegibi maddeler de dahil olmak zere perakende ticaret yapamayacak; ap, slk,tuz ve ttn alm ve satmlar baz artlara tabi olacakt.13 lki Franszlarla 29

Nisan 1861de yaplan, onu dier devletlerle yaplanlarn takip ettii KanlcaTicaret muahedelerinde, Balta Liman muahedeleriyle yabanclara tannanimtiyazlar aynen muhafaza edilmekle beraber bazmaddelerin ticaretine 1846Rus muahedesindeki gibi snrlamalar getiriliyordu. Fransa ile yaplan 1861antlamasndan sonra aynyl talya, ngiltere ve Belika, 1862 ylnda Rusya,Amerika Birleik Devletleri, sve, spanya, Danimarka, Prusya, Hollanda veAvusturya; 1866 ylnda Meksika, 1868 ylnda Portekiz devletleri de yaplananlamalarla belirtilen bu ayrcalklara kavumulard.14

Avrupann Osmanlhammaddelerine teden beri rabeti fazla idi. Birksmnn Avrupada yetimemesi, bir ksmnn kalite stnl ve hemenhepsinin ucuz oluu rabeti artran sebeplerdendi. Ticaret konusu olan bumallarn ou nce miri ihtiyalar iin satn alndndan devletin dedii fiyatrayicinin altnda kalyor ve retici imkan bulduu takdirde maln, daha yksekfiyat deyen yabanc tccara satmay tercih ediyordu. Bunun iindir kiyasaklara ramen kaak olarak hammaddenin dar ka tam manasyla

nlenemiyordu. 1838den sonra sz konusu durum deimeye balad

. Yabanc

tccar her trl maln alm ve satmnda yerli tccarla ayn haklara sahipolmutu. Fiyatlarkolaylkla ykseltebildiklerinden Osmanl tebasolan tccarve esnaf yava yava devreden karmaya balamlard.15 nceki dnemdeliman kentlerinde toplanan yabanc koloni tccarlar, sadece Osmanltccarlarndan hammadde alp mamullerini satmakla urar, lke iindekiretim, tketim ve ticaretle dorudan ilgilenmezken, yeni dnemde ilgi alanlarartt ve i retim, ulatrma ve haberleme ileriyle dorudan ilgilenmeye

baladlar. Bu ilgide, Avrupada ortaya kan sermaye birikiminin yannda,Osmanl pazarnn da karl grnmesinin de pay vard. Yerli sermayesinin,

13

Ktkolu (1992), 94-95.14Tuz ve ttnn Osmanllkelerine ithali yasaklanyor, ancak isteyen yabanctccar yerli tccarstatsnde sadece ihra edecei miktarbildirmek artyla lke dna gndermek hakkna sahipklnyordu14. Dsatm resmi %12den %8e indiriliyordu. Her yl yaplacak %1 indirimlerleresim orannn 7 yl sonra %1de sabit kalmas hkme balanyordu. Silah, top, tfek ve hertrl savaara ve gerelerinin Osmanl topraklarna sokulmasyasaklanyordu. Duru-Turan-ngeolu (1982), 100.

15Ktkolu (1992), 95.


13/136

Cihan zgn

10

teknik bilgi ve becerinin, giriimcilerin olmay bunlarn ilerinikolaylatryordu.16 ncelikle, XIX. yzyl ticaret szlemeleri Osmanltarmnn geimlik yapsn zmt. Provizyonist klasik Osmanl ekonomikdzeni parasallam, pazar gstergeleri ve piyasa gdleri toplumda iktisadrasyonaliteyi egemen klmt. Kendi yayla kavrulan kapal Osmanlekonomilerini d pazara am, reticiye tevekkl yerine kazan zleminialamt. te yandan ekonomik btnlk ve trdelie doru nemli bir almsalamt.17 Osmanl Devleti bu srete, bir yandan geleneksel yapsndakizlmelere kar yeni deerler ortaya koymak, te yandan deiime ayakuydurmak abalar iindeydi. Ancak ticaret szlemeleri, gmrk sistemindeyaplan dzenlemeler, ulam ve haberleme alanndaki gelimeler, yabancsermaye yatrmlar, verilen imtiyazlar vb. olaylar devletin, dnya kapitalistdzeniyle hzla btnletiini gsteriyordu.18 Ancak bununla birlikte, XIX.yzyln sonlarnda, Osmanlaydnlararasnda artk serbest mbadele kapsnkapatmak gerekliliini, yoksa sanayi ve i ticareti canlandrmann katiyenmmkn olamayacan belirten fikirler younluk kazanmt.19 OsmanlDevletinde bu tr tartmalar sredursun, merkantalist engellerin kaldrlmas,

16adrc(1991), 335.17

Toprak (1982), 234.18Martal (1999), 73.19rnein Ahmet Mithat Efendi, bir iktisat olmamasna ramen lkenin gelimilik dzeyini

gereki biimde tespit ederek yaplmas gerekeni grmesi sonucu kapitalistleme iin himayepolitikasnn temellerini atmtr. Konuyla ilgili ayrntl bilgi iin bkz. avdar (1981), 173.Kirkor Zohrap Efendi de, Osmanlreticisinin yabanc rekabetine karpek gsz olduunubelirtiyor, ilkel dzeyde olan Osmanl sanayini ve lkenin tek zenginlik kayna olan toprakrnlerini korumak iin lml himayecilii kabul etmenin zorunluluuna deiniyordu. Bu trbir dticaret politikasbenimsenmezse, lkenin snrlservetinin yok olacana, ecnebi kapitalistlerin;yabancsermayecilerin tahakkmnn doacana dikkat ekiyordu. Bkz. Toprak (1982), 112.MizancMurat, Usul- Himaye ve Serbest-i Mbadelat balklyazsnda, serbest dticaretpolitikasnn sanayii ve ticareti gelimiyabanclke sanayii ve ticaretiyle rekabet edebilecekgte lkeler iin uygun deceini OsmanlDevleti gibi geri kalmbir lkede ancak usul-

himayenin dier bir deyile koruyucu bir d ticaret politikasnn ulusal karlarlabadaacanbelirtiyordu. Bu konu hakknda bkz. Toprak (1982), 106. Hi kukusuz bu usul- himaye fikri, bata dnemin devlet adamlar olmak zere bir ksm kitle tarafndan karklyordu. Serbest ticaret politikasndan yana olanlarn, himayeci politikalara kar itirazlar;himaye politikasnn uluslar arasiblmnn gelimesini engelleyeceine, mallarn daha dapahallamasna neden olup rn kalitesinin deceine, biriken sermayenin himaye edilendallarda kullanlmasna ve belki de en nemlisi, usul himayenin merkantilizm gibi a dolarak nitelendirilmesine dayanlarak eletiriliyordu. Genibilgi iin bkz., avdar (1981), 176.


14/136


11

yeni altn kaynaklarnn kefi, iletiim ve ulam ann genilemesi, yaygn birsavakmamas, XIX. yzyln ikinci yarsnda mal, insan ve sermaye akmnngenilemesi ve dnya ekonomisinin derinleip bymesi iin elverili birortamn ortaya kmasnda etkili oldu.20

Bu tip ekonomik dnmlerin etkisinin en dramatik ekilde yaandyllarda, 1908 hareketi sonucu ttihat ve Terakki Partisi iktidara geldi. II.Merutiyet yllarnda giderek glenen milliyetilik, Osmanlaydnnn iktisaddnn de etkilemekte gecikmemiti. Alman romantizminden kaynaklananmill iktisatpolitikasbenimsenmi, serbest dticaret politikasndan bir an ncevazgeilerek koruyucu bir d ticaret politikasnn uygulamaya sokulmaszlenmiti.211908den sonra saylarnemli lde artan gazete ve dergilerdeticaretin nemini vurgulayan yazlar younluk kazanmt. kinci Merutiyetle

birlikte Mslman- Trk unsur ticarette daha ok yer almaya balamt.22ttihatlar milli iktisat politikasyla hem dnya kapitalizminin OsmanlEkonomisi zerindeki etkilerini giderebileceklerini hem de lke iinde giderek

palazlanan aznlk tccarlarna kar bir milli burjuvazi yaratabileceklerinidnyorlard.23 Ancak Trk Mslman tccar yaratma abalarnn sonucumilli mcadeleden nce alnamamt.24

II. Merutiyet dneminde lke ekonomisine egemen olan aznlk

burjuvazisine kar

Trk unsurlardan Milli burjuva yaratma politikas

izleyenttihat ve Terakkinin abalar younlam; aznlk burjuvazisine karyaratlmak istenen Trk burjuvazisi I. Dnya Savann yaratt ekonomikskntlardan da yararlanarak ve hkmetten de destek grerek gittikeglenmiti.25 Bir yandan Mslmanlara ait birikimlerle bankalar kurulurkendier yandan Rum ve Ermeni aznlklarn ekonomik yaamdan dlanmasnaallm, yabancunsurlara karboykot hareketlerine giriilmiti.26I. DnyaSava baladnda Osmanl devleti kapitalist dnya ekonomisiyle tamamen

btnlemi uydu lke konumunu andrmaktayd.27 Osmanl Devletinde

20Kasaba (1993), 42.21

Toprak (1982), 225.22Toprak (1982), 50- 52.23Martal (1993), 18.24Kray (1998), 87- 88.25etin-Uyar (1993), 395.26Yaman (1998), 47.27 Kuramsal olarak tekelci kapitalizmin (=emperyalizm) en belirgin ekonomik zellii belli bir

dzeye erimikr orannkorumak veya daha ykseltmek iin fazla sermayesini sermayenin


15/136

Cihan zgn

12

iktisadi dengelerin devaml Avrupallarn aleyhinde gelimesine neden olankapitlasyonlar, sava srasnda bir oldubitti ile kaldrld. Avrupallar savaortamnda kendileri iin bir smr arac olan kapitlasyonlarn, 1914 dekaldrlmasn nasl olsa bu hastann mirasn sava sonras paralaypsmreceklerini dnerek -ama Anadoluyu smrge durumuna getirilmesiyolundaki abalarna kar olas bir mcadelenin kmasn akllarnagetirmeden- karkma giriimlerinde srarcdavranmadlar. ttihat ve Terakki

bu ortam deerlendirerek, yabanc iletmelere Trk personel kullanma vebunlariyaamna hazrlama ykmll getirmi, i pazarTrklere amakve ticari yaamda etkinliklerini salamak amac izlemiti. Nitekim I. DnyaSavancesi i sermaye hareketini savaolduka hzlandrmt.28Savabalar

balamaz deniz ticaret yollar kapand iin ithalat aksam, byk ehirlerinyiyecek gereksinimlerinin karlanmas iin, Anadolunun retimkaynaklarndan yararlanmak dnlmt.29

ttihat ve Terakkinin tara rgtleri, kredi ve sat kooperatiflerikurarak retici ve Mslman tccar rgtlemi; bylece piyasay denetimlerialtnda bulunduran alc sendikalarn karsna tek satc olarak kmlard.ttihat ve Terakki ulusal bankacla ynelmi, Osmanl Bankasnn yerinialacak bir devlet bankasnn temellerini atm, tarada Mslman- Trk erafn

Milli Bankalar kurmaya zendirmiti. Nitekim sava koullar

bu ekildeotarik bir zm zorunlu klm ise de sonuta milli iktisata ortamhazrlamt. Ancak lke ekonomisi sava srasnda byk darbe yemi, savancesi ortalama 15 milyonu besin maddesi, 30 milyonu sna mal olmak zereylda toplam 45 milyon Osmanl liralk ithalat olan Osmanl devleti, 1915ylnda bu miktarn %3n bile yakalayamamt. Bu nedenle lkeolanaklaryla yetinmek zorunda kalnm, kendi yayla kavrulan bir Osmanlekonomisi oluturulmak istenmiti.30 lke ekonomisinde dzenleyici bir roloynamay deneyen ttihat ve Terakki kendi iktidarna bal evrelere zorunlu

kt, kr orannn yksek olduu alanlara yneltmektir. Sermaye ihrac nce devlet borlar

eklinde olup daha sonra hammadde kaynaklarzerinde younlar. Berber, (1993), 11.28Yaman (1998), 47. Babli ad velorem(deere gre) tarifeden spesifik (miktara gre) tarifeyegemi; bylelikle seici bir gmrk politikas izleyerek, gmrklerini yabanc devletlerinonayn almakszn dilediince ykseltebilme imkan kazanmt. Kapitlasyonlarn kaldrlve yeni gmrk tarifesi ekonomik bamszlk dorultusunda atlmnemli admlard. Genibilgi iin bkz. Toprak (1982), 225.

29Yaman (1998), 47.30Toprak (1982), 21, 2526.


16/136


13

gereksinim maddelerinin imalat ve sattekelini verdi. Gereke Her savataTrk olmayan unsurlar servet sahibi oluyor, vatandalar insanca kayp verdikten

baka, geim skntsna dyorlard; bu itibarla vatandalar ticarete teviketmek ve kendilerine kolaylk gstermek, bu sefer Trklerzenginlesin idi.31Bu yllarda serbest piyasa mekanizmas savanedeniylealt st olmu, devlet dorudan iktisadi yaama mdahale etmek gereiduymutu. te yandan milli iktisat ve iktisadi uyan adaltnda MslmanTrk unsur giriimcilie zendirilmi, sermaye birikimini hzlandran speklatifkazanlara gz yumulmutu. Osmanl toplumunda gl bir ahlak anlaynnzaaf iine girmi olmas, tccarn ar fiyatlarla mal satnn, memurun yasadyollarla ticarete atlnn, ticarette speklatif giriimler ve istifiliin rabetgrmesinin en temel nedenleri olarak gsterilebilir.32

Sava yllarnda toplam ithalatn % 90nn Almanya ve Avusturya-Macaristandan gerekletiren Osmanl devletinin bu ticareti kesintiyeuram33 savaa girmeden nce elinde bulunan 110.000 tonluk kk ticaretfilosunun te ikisini kaybetmiti.34 Ancak Kurtulu sava srasnda,(Mslman- Trk) tccarn d ticarette arac rol oynamas ihracat ve ithalatgl dourmu, sermayeli az saydaki (Mslman- Trk) tccarlar dticareti bilmediklerinden sk sk yanlgya dmler, d ticaret boluklar

domu, d

balant

lar

n kapanmas

na neden olmutu. Ulusal sava boyuncad ticaret ak vermiti.35 Savata, Anadolunun ekonomik yaam byk

31Yaman (1998), 48.32Toprak (1982), 34 ve 57. Nitekim tccar savadurumundan yararlanp, karaborsayla zellikle

ehir halknn srtndan kolay kazan salama yollarn bulmutu. rnein 1914 Temmuz ile1918 Eyll arasnda, eker 3 kurutan 250ye, zeytinya12 kurutan 280e, pirin 3 kurutan90a frlamt. Budayn uval fiyat0.99 lira iken 51 liraya erimiti. Ordu orta kalite buday28 ile 32 liraya almt. Bu fiyatlar arasndaki oransal farkllklara dayanarak speklatifkazanlarn ne dereceye vardn grebildiimiz gibi, sava sonras lkede niin Harpzenginlerinin trediini de hi tartmasz anlayabiliyoruz. Dolaysyla, ynetimin oynadrol gz nnde tutacak olursak ulusal bir ekonomi kurma yolundaki abalar, yar smrge

koullarnn ortadan kaldrlmamasve giriimcilerin kolay kazan salama yollarnsemelerinedeniyle baarszlkla sonulanmt. Kabul etmek gerekir ki yar smrge koullarnnyaratt toplumsal yap iindeki ticari gelenein deimeden kal ulusal ekonomiyi kurmagiriimlerine ket vurmutu. Ltfen bkz. Yaman (1998), 48

33Toprak (1982), 120; Yaman (1998), 49.34Darkot (1963), 218.351921 ylnda ihracat Antalya, Trabzon, Samsun ve Erzurumdan gerekletirilmion aylk sre

iinde 9.317.822 liralk ihracat yaplm, 2 milyon lira ak verilmiti. Yaman (1998), 5051.


17/136

Cihan zgn

14

lde TBMM Hkmetinin denetimindeydi ve ordunun gereksinimlerininkarlanmas en byk iktisadi giriim olarak grnmekteydi.36 NitekimTeklif-i Milliye emirleri ulusal ykmllk erevesinde, halk ve tccarn bazham madde, yarmamul ve mamul mallarn %40ndevlete verecek ve bunun

bedelini ilerde tahsil edecekti.37 Grlyor ki, alc ulusal devletti ve siyasiortamn belirsizlii tccarn parasn alp alamayacana da kesin bir teminatvermemekteydi. Bununla birlikte Anadolu hareketi her trl retimkaynaklarna el atarak siyasal olduu kadar bu ekonomik savamndan da galipkmtr. II. Merutiyet dneminde izlenen milli iktisat politikalarsonrasndayaratlmak istenen Trk burjuvazisi, Kurtulu Savandan sonra aznlklarng etmesiyle rakipsiz bir konuma gelmitir.

Sonu olarak; Kurtulu sava ncesinde Osmanl Devleti siyasal,ekonomik ve mali bakmdan tam bir knt iinde, kapitlasyonlar zinciriyleda baml durumdayd. D borlar giderek artmaktayken, yabanc sermayelkenin nemli btn ekonomik giriim alanlarn ele geirmi durumdayd;daha ak bir deyile Osmanl lkesi kapitalist lkelerin hammadde ambar,mamul madde pazar konumuna gelmiti. Dolaysyla Kurtulu Sava malikaynak bulma veya yaratma- abalaryla gemi, Osmanl Devletininykntlarndan farkl bir iktisadi anlaya sahip yeni bir Trk Devleti ortaya

km

t

r.

36Yaman (1998), 52.37avdar (1981), 249; Avcolu (1971), 207.


18/136


15

BBLYOGRAFYA

AVCIOLU (1971) Doan Avcolu, Trkiyenin

Dzeni I, Bilgi Yaynlar, Ankara

1971.

BARTHOLD (1984) W. Barthold, slam Medeniyeti

Tarihi, (Haz. Fuat Kprl), Trk

Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara

1984.

BERBER (1993) Engin Berber, Mtareke ve Yunan

gali Dneminde zmir Sanca,

Doktora Tezi, zmir 1993.

ADIRCI (1991) Musa adrc, Tanzimat Dneminde

Anadolu Kentlerinin Sosyal ve

Ekonomik Yaplar, Trk TarihKurumu Yaynlar, Ankara 1991.

AVDAR (1981) Tevfik avdar, Trkiyede

Liberalizmin Douu, Uygarlk

Yaynlar, Ankara 1981.

ETN-UYAR (1993) Trkan etin- HakkUyar, Tarive

Siyasal ktidarlar, Tari Tarihi,

zmir 1993.

DARKOT (1963) Besim Darkot, Trkiye ktisadiCorafyas, stanbul 1963.

DURU-NGEOLU-TURAN (1982)


19/136

Cihan zgn

16

Cihan Duru- Kemal Turan-

Abdurrahman ngeolu, Atatrk

Dnemi Maliye Politikas,1. Kitap,

TSA Yaynlar, Ankara 1982.

EKNC(1997) Necdet Ekinci, Sanayi ve Uluslama

Srecinde Toprak Reformundan Ky

Enstitlerine, Kltr Bakanl

Yaynlar, Ankara 1997.FAROQHI (1997) Suraiya Faroqhi, ktisat Tarihi -17

ve 18. Yzyllar, (Haz. Sina

Akin), Trkiye Tarihi, III, Cem

Yaynlar, stanbul 1997.

KASABA (1993) Reat Kasaba, Osmanl

mparatorluu ve Dnya Ekonomisi,

Belge Yaynlar, stanbul 1993.

KIRAY (1998) Mbeccel B. K

ray, rgtleemeyenKent: zmir, 2. bask, stanbul 1998.

KTKOLU (1992) Mbahat Ktkolu, Tanzimat

Devrinde Yabanclarn ktisadi

Faaliyetleri, 150. Ylnda Tanzimat,

(Haz. Hakk Dursun Yldz), Trk

Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara

1992.

MARTAL (1993) Abdullah Martal, Osmanl

Ekonomisi ve Bat AnadoludaKooperatifilie Yol Aan

Ekonomik Gelimeler, Tari

Tarihi, zmir 1993.


20/136


21/136


AHMET FERT TEKN HAYATI VE SYASFAALYETLER(7 MART 1878 25 KASIM 1971)

Yenal NAL

zet

Ahmet Ferit, II. Merutiyet ve Cumhuriyet devirlerinin en sekin siyasisimalarndan biriydi. 1912 tarihinde Milli Merutiyet Frkasn, 1919da MilliTrk Frkasn kurdu. 30 Mays 1920 tarihinde Trkiye Byk MilletMeclisine katld. Vekiller Heyetinin 26 Ekim 1921 tarihli kararyla, Paristemsilciliine atand, daha sonra Lozan grmelerine katld. 30 Ekim 1923tekurulan smet Paann ilk Cumhuriyet Kabinesinde, ilk Dhiliye Vekili oldu. 6Mays 19251932 tarihleri arasnda Londra, 19321939 tarihleri arasndaVarova, 19391943 tarihleri arasnda Tokyo Bykelilii grevlerinde

bulundu. 25 Kasm 1971de vefat etti.

Anahtar Kelimeler: Ahmet Ferit Tek, Biyografi, Siyasi Hayat, Tarih,20. Yzyl.

Abstract

Ahmet Ferit Tek, one of the most distinguished characters during theSecond Constitution and Republican era. He founded the National ConstitutionParty in 1912 and National Turkish Party in 1919. He attended Turkish

Grand National Assembly on May 30th

, 1920. By the decision of governmenton October 26th, 1921, he assigned to Paris representation office and thenattended Lausanne Conference. He performed as Ministry of Interior in the

Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Doktora rencisi. E-Mail:[email protected]


22/136


23/136

Ahmet Ferit Tekin Hayatve Siyasi Faaliyetleri

21

Harbiye, Tbbiye ve Hukuk talebeleri tarafndan 1889 baharnda Osmanlttihad ve Terakki Cemiyeti kurulmu ve yurt dna kaan Jn Trklerinfaaliyetleri hz kazanm, talebeler arasnda merutiyet taraftar cereyanlar

balamt. 1897 knda siyasi faaliyette bulunduklar sulamasyla tevkifedilen 78 Harbiye, Tbbiye ve Mhendishane talebesi, topu, piyade, bahriyezabiti ve tabip arasnda Ahmet Ferit de bulunuyordu.7 O, politika ile itigalthmetiyle Takla Harp Divanna sevk olunmu ve bu divann hkmnedayanlarak zabitlikten atlarak, mebbeden ikamet cezasyla Trablusgarpasrgn edildi.8

Aslnda talebeler arasnda gelien bu siyasi cereyanlarla Ahmet Feritinilgisi yoktu. Merutiyeti rencilere kar 1897 ve 1898 yllarnda takibat

balatlnca, arkada Yusuf Akuray (18761935) korumak isterken AhmetFerit de tutukland. Arkadalar ile beraber olmadn sylemek onlarasadakatsizlik gibi grneceinden kendini savunmad.9Taklada 102 gnlk

bir mahkmiyetten sonra ilerinde Ahmet Feritin de bulunduu 77si erefisimli vapurla, 8 Eyll 1897de stanbuldan Trablusgarpa srldler ve 15Eyllde srgn yerine vasl oldular.10

Siyasetle itigal thmetiyle yarglanp Trablusgarpa srlen Ahmet Ferit,Yusuf Akura ve dier srgnler, burada bir yl zindanda kaldlar. Fakat

sonradan 1898 senesi Austosunda arkadalar

yla birlikte affedildi ve rtbesiiade edilerek Trablusgarp Frkas Erkan- Harbiyesine 9 Temmuz 1898dememur oldu.11Ferit Bey, Erkan-Harbiyede iki yl hizmet etti ve bu zamanda

bilhassa otuzuncu piyade livasnn muallimlii vazifesini ifa eyledi. Askerivazifesi ile beraber siyasetle ilgilendi. Recep Paa seryaveri merhum evketBeyin bakanlnda bulunan ttihad ve Terakki yedinci ube azalnda

bulundu.12 O dnemde Trablusgarp ekseri, merutiyet taraftar kimselerinsrgn edildikleri, oklukla bulunduklar bir vilayet idi. Frka kumandan,Recep Paa ve onun seryaveri Mahzar Paazade evket Bey deMerutiyetilerden idiler. evket Bey Trablusgarpta, ttihad ve Terakki

7Birinci (2001), 196.8Nevsal-i Milli (1914), 185.9Esin (1982), XXXI, 28.10Birinci (2001), 196.11Nevsal-i Milli (1914), 185; Birinci (2001), 196; ankaya (19681969), II, 929; Ahmet FeritTek, (1998), VIII, 294.12Nevsal-i Milli (1914), 185.


24/136


25/136


23

inanyorlard ve bu nedenle balangta umut baladklar Padiah ile gidereksrtmeye baladlar. II. Abdlhamid, lkeyi kendi kurduu sistemle, hikimseye bal olmadan ynetmek istiyordu. Gen Trkler (Jn Trkler) iseanayasal sistemle ynetime ortak olmak istiyorlard. Btn bu gelimeler GenTrkler ile Padiahkarkarya getirdi ve resmen devlet iinde barnamayanJn Trkler, Fransa bata olmak zere Avrupann eitli lkelerinde faaliyetgstermeye baladlar. Jn Trklerin lke iinde faaliyet gsterebilen gizli birkolu vard ki, bu grup ilerde devlet ynetimini ele geirecek ve 20. yzyl

balarnda onun mukadderatntayin edecekti.

1889da stanbuldaki Askeri Tp Okulundan (Mekteb-i Tbbiye-yiAskeriye) bir grup renci Abdlhamidin tahttan indirilmesi amacn gdeninklp bir rgt kurdular. Bu grubun ilk ekirdei drt kiidenolumaktayd.16Bunlar brahim Temo (Ohrili) (18651939), Abdullah Cevdet(Diyarbakrl) (18691932), Mehmed Reid (Kafkasyal), Hsayinzade Ali(Bakl) (18641942), shak Skuti (Arapkirli) (18681902)dir. rgtn ilkad Cemiyet-i Osmaniye ttihad ve Terakki iken ksa bir mddet sonraOsmanl ttihad ve Terakki Cemiyeti olarak deitirildi.17 Cemiyet, rencievrelerinde hzla ye kazandve talyan Carbonari rgt rnek alnarak drtkiilik kk, zerk hcreler halinde rgtlendi. Bu drt kiiden her biri de yine

drder kiilik yeni bir hcre kurmakla ykmlyd. rgt, Askeri T

bbiyeninevresini abucak at; Harbiye, Baytariye, Mlkiye, Bahriye, Topu veMhendishane gibi o gnn btn yksekokullarna szd.18 Ksa srede ok

byk bir taraftar kitlesi oluturdu ve zamanla nce Selanik ve evresinde,sonra stanbulda yayld. Bunu gren Padiah, onlar takibata uratt ve

bunlardan bazlar da faaliyetlerini Avrupada devam ettirdiler. Avrupadasiyasi faaliyetlere devam eden birbirinden farklJn Trk gruplarvard. Bunlargenel anlamda ura-y mmet grubu, Prens Sabahattin (18771948) grubu,Abdullah Cevdet ve tihad Dergisi grubu, Murad Bey ve Mizan Gazetesigrubu, Ahmet Rza Bey (18581930) ve Meveret Gazetesi grubuydu.19 Bugruplardan, Prens Sabahattin Bey, Parise geldikten sonra btn abasn bir

Jn Trk Kongresi akdine hasretmi ve bu konuda bin bir areye

16Yerasimos (1980), 567.17Karal (1996), IV, 514.18Yerasimos (1980), 567568.19avdar (1991), 18.


26/136

Yenal nal

24

bavurmutu. Kongrenin akdi eitli memleketlerde bulunan btnhrriyetperverlerin bir araya toplanmasna balyd.20

Prens Sabahattin ve Ltfullah Beylerin bir bildirisiyle yaplan arzerine, I. Jn Trk Kongresi 4 ubat 1902 tarihinde topland. Kongre ayanyelerinden olan, Trk muhibbi ve hrriyet dostu Msy Lafeuvre Contalisinzel ikametghnda toplanmt.21 Kongreye itirak eden ve merutiyethareketlerine karm olan balca ahsiyetler unlard: Prens Sabahattin,Ahmet Rza, smail Kemal, smail Hakk Paa, Hoca Kadri, Halil Ganem,Mahir Said, Yusuf Akura, Ahmet Ferit Bey, Ali Haydar, Hseyin Siret,

brahim Temo, Doktor Nazm, Doktor Refik Nevzat ile Ermeni ve Rumlarnileri gelenleri.22Ahmet Ferit Bey, Paristeki tahsili esnasnda bu kongreye davetedilmiti. Bu durum onun Gen Trkler asndan ne kadar deerli biriolduunu gstermektedir. Mezkr kongrede, Osmanl unsurlarn oluturan

btn milletler hemen hemen temsil edilmekteydi. 6070 kiiye varan bukongreciler Jn Trk leminin ve Padiah II. Abdlhamid muhaliflerinin entannm simalararasndan seilmiti.23Kongre Prens Sabahattin Beyin gzel

bir konumasyla ald. Mzakere esnasnda u iki nokta zerinde duruldu:Yalnz propaganda ve neriyat ile inklp yaplmaz. Buna mebni askeri

kuvvetlerin de ihtilal harektna itiraklerini temine almal.

Ecnebi hkmetlerin mdahalesini davet suretiyle memlekette

slahaticrasna tevessl edilmeli.Birinci noktay smail Kemal Bey ortaya atmt. ddiasna gre kendisi

mhim bir askeri kuvveti temsilen kongreye itirak etmiti. Bu meseleninumumi celsede mzakeresi makul olamayacandan, eer heyeti umumiyetasvip ederse, intihapla gelmi bir komiteye bu hususta izahat verebileceinisylyordu. kinci teklif Ermenilerden gelmiti. Onlar, II. Abdlhamidin vaatettii slahatn imdiye kadar yaplmadn, bundan byle de yaplmayacan,memlekette hakiki inklbn ecnebi mdahalesiyle kabil olabileceini iddiaediyorlard. Hatta Berlin Muahedesinin 61. maddesinin ve 11 Mays 1895 tarihlimuhtrann tatbikini istiyorlard.

20Kuran (2000), (2.bs), 189.21Akin (1987), 43; Kuran (2000), (2.bs), 189.22Karal (1996), IV, 531.23Kuran (2000), (2.bs), 189.


27/136


25

Bu vadide sz uzadndan kongre azalararasnda anlama salanamad.Bu arada Prens Sabahaddin Beyin mdahalesi, meseleyi, taraflarnmemnuniyetine mucip bir duruma sokmutu. Prens Sabahaddin Bey, ecnebimdahalesinin memlekete daima zarar verdiini ve bu defa da zarar vermesimelhuz bulunduunu ve byle bir talepte bulunmann aklselim karolmadnsyledikten sonra, ancak ecnebi mdahalesine de ihtiya bulunduunu ve bunumemleket lehine evirmek lazm geldiini anlatm ve dncesini u suretlehlasa etmiti:

Biz memleketimizde bir ihtilal yapmak maksadyla toplanmbulunuyoruz. Lakin dhilde ihtilal karmaa muvaffak olduu takdirde buhareketin hsn suretle neticelenecei muhakkak deildir. Kargaalkesnasnda herhangi ecnebi bir hkmetin kendi menfaati namna, iilerimizemdahale etmesi muhtemeldir. te biz bu mdahaleyi nlemek iin menfaatimenfaatimize uygun bir hkmetle daha evvelden anlam olmalyz. Yanidhilde bir hareket vcuda getirdiimiz vakit, bundan istifade etmek emelinedecek hkmetlerin mdahalesini bertaraf edecek, hr ve demokrathkmetlerle imdiden uyumalyz ve bundan sonra ihtilal hareketine

gemeliyiz.Mzakere salonu bir mddet bu mnakaalarla alkalandktan sonra u

yolda yeni bir nokta-y

nazar hs

l olmutu: Mdahaleci Olmayan ve ozamann diliyle demi Mdahaleci Prens Sabahaddin Beyin izah ettiiekilde mdahaleye taraftar olanlar ekseriyeti tekil ediyordu. Bu hizbi smailKemal Bey temsil etmekteydi.24 Dier taraftan bu gre iddetle itiraz eden

baka bir grhsl olmutu. Bu grubun banda Ahmet Ferit Bey ekiyordu.Ahmet Ferit Bey, gen yave mtevazmevkiine ramen, Prens Sabahaddininileri srd teklife itiraz etti. Ahmet Ferit Beyin itirazu anlamda idi:

Ecnebilerin mdahalesi igal ve felaket getirir. Ancak ecnebileremenfaat temin eder. Bu sebepten, ecnebi mdahalesini istemek vatana

ihanettir.Ahmet Feritin bu szleri zerine, Meveret Gazetesi nairi ve mstakbel

Ayan Reisi Ahmet Rza Bey ve Bonak Hoca Kadri Efendi de onu desteklediler.Trklerin bu tutumu zerine, Ermeniler ibirliinden vazgetiklerini ifade ettilerve kongre dald.25Bylece Ahmet Ferit, Ahmet Rza Beyin de dhil olduu

24Kuran (1956), 321322.25Esin (1971), 138139.


28/136

Yenal nal

26

bir ekalliyet tekiline sebep olmu ve sonra o, ekalliyet ile beraber ura-ymmeti tesis ederek, mezkr gazeteye muharrirlik etmeye balamt.26

Fransadaki faaliyetlerini mteakip, srgn ve firari olmas hasebiyleTrkiyeye dnemeyen Ahmet Ferit Bey, 1903 ile 1908 arasnda KazandaYusuf Akurayziyaret etti. Daha sonra, Trk asllbirka ailenin servetleriniidare eden daire mdr sfat Msra yerleti. Kahirede intir eden Trkgazetesinde bu srada Osmanl siyaseti hakknda bir mnakaa ald. YusufAkurann Tarz-Siyaset adlmakalesi ile balayan mnakaada tasavvuredilen siyaset tarz Osmanllk, slamclk ve Trklk idi. Akura,

Trkl tervi ediyordu. Ali Kemal din ve millet fark gzetmedenOsmanllistiyordu. Ahmet Ferit ise icaba gre uyularak realist siyasetleri nesrmekteydi. Daha sonraki ifadesi ile Kay Han Trklerinin Muazzam vemuhteem eseri olan Trk devletinin korunmas Ahmet Feritin nde gelenkaygsyd. evket Beyin 1905de Trablusgarpta vefatndan iki yl sonra, kzMfide Hanm, annesi ve kardeleriyle birlikte Maltaya giderek Ferit Beyemlaki oldu. Mfide Hanm ve Ferit Bey 1907 ylnda skenderiyedeevlendiler.27

II. Merutiyetin lanve Yurda Dn

II. Merutiyetin 1908 ylnda ilanzerine tam on bir sene nce ayrldstanbula geri dnen Ahmet Ferit, nce ura-ymmette bamakaleler yazd,sonrada Ahmet Rza Beyin teklifine uyarak 1909da Meclis-i Mebusan

baktipliine kabul edildi.28 Ancak II. Merutiyet devrinde ald ilk resmivazife, Mekteb-i Mlkiye 18. asr siyasi tarih muallimliidir. 1908 ylnda

baladbu greve Mahmud evket Paann katli bahane edilerek stanbuldanuzaklatrlmasna (1913) kadar devam etti.29Ktahya mebusu Saffet Paannistifas zerine mebus seilerek 18 Kasm 1909dan itibaren meclisalmalarna da katld.30

26Nevsal-i Milli (1914), 185.27Esin (1971), 139.28Birinci (2001), 197; Emekli Sand, Sicil no: M0061565, Vatan Hizmet Tertibi no: 000339.29ankaya (19681969), II, 929; Birinci (2001), 197.30Birinci (2001), 197; Emekli Sand, Sicil no: M0061565, Vatan Hizmet Tertibi no: 000339.


29/136


27

Ahmet Feritin o gnlerde en ok uratmeseleler maliye ve hariciyekonularna aitti. lk hazrladproje, Ziraat Bankasnn sermayesini arttrarakmuamelelerinin geniletilmesini hedefleyen teklifti. Fakat proje reddedildi. FeritBey umumi siyaset ve bte mzakerelerinde devaml bir faaliyet sarf etti.Umumi siyasette taknlktan kanlmas ve bte ilerinde dengeyi korumasihtiyacn savundu. Aarn tedrici sratte arazi vergisine evrilmesini,gmrklerde %4 zamdan vazgeilerek tarife usulnn tatbik olunmasn istedi.D siyasette evvelce devlet politikasn temellendiren esaslara dikkati ekti.ngiliz ve Rus mparatorlarnn Revaldeki mlakatnda beliren tehlikelere kar

uyank davranlmak ihtiyacnsavundu.31Bu arada Ferit Beyin dnceleri gittike Osmanlclktan uzaklamakta

ve milliyeti bir inkiaf takip etmekteydi. Mnekkit zeksile ttihad ve TerakkiFrkasnn tecrbesizlikten doan hatalarn da gryor, cesaret ve samimiyetile onu aka tenkit ediyordu. 1910da Hseyin Hilmi Paa kabinesinin Maliye

Nazr Cavid Beyin bir karar ile Frat zerinde seyr-i sefer hakknn ngilizLynch irketine verilmesine mecliste itiraz etti. Ferit Beyin itham zerineHseyin Hilmi Paa istifa etmek isteyince, ttihad ve Terakki Frkas, FeritBeyin szlerini geri almasn teklif etti. Ferit Beyin reddetmesi zerine,kendisi frkadan tard edildi. Buna ramen, Ferit Beye kymet veren Talat Paa

(18741921), onu Dhiliye Encmenine tayin ettirdi. Bylece Ferit Bey,dare-yi Umumiye-yi Vilayet ve dare-yi Hususiye-yi Vilayet kanunlarnkaleme ald. Mecliste ttihad ve Terakkiyi aka tenkid etmesi zerine1909da frkadan karlan Ahmet Ferit Bey, 1912 seimlerinde ise meclisdnda braklan muhalifler arasndayd. Fakat politikadan uzaklamayanAhmet Ferit Bey; Yusuf Akura, Mderris Zhd Bey, Mehmed Ali ve CamiBeylerle birlikte 5 Temmuz 1912 tarihinde Milli Merutiyet Frkasnkurdu.Ayn yl partinin yayn organ olarak 22 Eyll 1912de fham Gazetesiniyaynlamaya ve fham Ktphanesi adaltnda bir dizi kitap basmaya balad.fham Gazetesi yazarlararasnda Mustafa Suphi (18831921), Ethem Nejat veSadrettin Celal de bulunuyordu. Ferit Beyin kurduu bu partinin genel siyaset

temeli aka milliyetilik umdesini ifade ediyor ve OsmanlDevletini, ancakmilliyetilik umdesi ile birbirine bal, fakat bir derecede muhtar ksmdanibaret bir camia olarak tarif ediyordu. Trkler, parti programnda u ekildeifade edilmekteydi:

31Akder (1971), 118.


30/136

Yenal nal

28

Trkler, yzyllardr devletin hudutlarnda arpt, kendi illerini ihmaletmek zorunda kaldlar; Trk illerinin kalbi Anadolu bakmszdr. Trklerin de

milli kaderlerini dnmesi saati almtr.32Bu arada ayn yl, 12 Mart 1912 tarihinde Trk Ocaklar kuruldu.

Teebbs, Tbbiye Mektebi talebelerinden geldi. Tbbiyelilerin murahhas Dr.Sabit Bey idi. air Mehmed Emin (18691944), Dr. Akil Muhtar, AaoluAhmet (18691939), Hseyinzade Ali, Yusuf Akura ve Ahmet Feritten oluanyedi kiilik bir idare heyeti kurulup Ferit Bey reis seildi. Bu rgt, bu tarihten

balamak zere eitli dnemlerde, ok nemli grevler stlenecekti.

O, bu siyasi faaliyetlere devam ederken bilindii zere 1911 ylndaTrablusgarp ve 1912 ylnda Balkan savalarkt. Ferit Bey, Balkan Harbindehtiyat Erkan- Harbiye yzbalyla atalcada Karargh- Umumi Erkan-Harbiye Birinci ubesinde bir mddet bulundu ve 30 Mays 1913te imzalananLondra Antlamasnmteakip yine gazetesinin bana geti.33Gazetesinde songelimeler hakknda ttihad ve Terakkiyi ok ar llerde tenkid etti. Oesnada ttihad ve Terakki Hkmetinin maliye nazr Cavid Bey serbest-iticaret (liberalizm); Ahmet Ferit Bey ise bilakis himaye (karma ekonomi)taraftar idi. Milli fayday, sanayinin teesssnde gryordu. Bilhassa un,

pamuk ve ekeri Osmanlmemleketlerinin kendilerinin retmesini istiyordu. Bu

fikirlerin propagandas

iin Beyazlar tabirini bulmutu. Gazetesinde bufikri yayyordu. ttihad ve Terakki ise bu hareketi kendi siyasetine taarruztelakki etti.34

ttihad ve Terakki siyasetini tenkid ettii iin Ahmet Ferit, Talat Paanndostluunu muhafaza etmekle beraber Cemal Paann (18721922) husumetiniekmiti. Bunun iareti, ksa bir sre iin Bursaya nefyedilmesi oldu. Mahmudevket Paann katli hakknda fham da kan bir haber vesilesi ile degazetesi 13 Haziran 1913te kapatld.35 24 Haziran 1913te nce Sinopa vemteakip olarak 1915te Bilecike gnderildi. Srgn yllarnda en yaknarkadanl hikye yazarve edip Refik Halid Karay (18881965) idi.36Sinopve Bilecikte geen srgn yllarnda I. Dnya Harbi kt. Eski Erkan-Harb

Zabiti olan Ahmet Feritin orduya iltihak istei reddedildi. Ahmet Feritin

32Esin (1971), 139.33Nevsal-i Milli (1914), 187.34ankaya (19681969), II, 929.35Esin (1982), XXXI, 29.36Karay (1992), (2.bs), 43-149; Birinci (2001), 197.


31/136


29

Tekin takma ad altnda yazdTuran adl eseri, ite bu menfa yllarndakaleme alnmtr ki, kitap 1330 (19141915)da stanbulda basld. AhmetFerit, turan mefkresini siyasi bakmdan tahlil ile Avrasyann muhtelifyerlerindeki Trk kollarnn ayr devletler kurabilecekleri midini ifadeetmekteydi. Bu arada I. Dnya Harbinin Trkiye aleyhine dnmesi zerine,1917 ylnda bir hkmet deiiklii tasarlayan Talat Paa, Ahmet FeritiBilecikten arp bir siyasi parti kurmasn teklif etti. Byle bir teebbsteTrkiye iin fayda olmadn dnen Ahmet Ferit, Bilecikten ne zamanayrldbelli olmamakla beraber, 15 Temmuz 1918de, o zaman istiklalini yeni

elde eden Ukraynann merkezi Kieve bakonsolos olarak tayin edildi.Boleviklerin Ukraynay igali zerine vazifeden ayrlarak 1919 ylndastanbula dnd.37

Ahmet Ferit Bey, Kievden dndnde 30 Ekim 1918 tarihli MondrosAtekes Antlamas imzalanmt. lke iinde meydana gelen byk siyasiolaylardan II. Merutiyetin ilan, 31 Mart Vakas, Trablusgarp ve BalkanSavalar ile I. Dnya Savann akbetinde Osmanl Devleti, paralanmadneminin son safhasn yayordu. Ferit Bey, 1902 ylnda yaplan Jn TrkKongresinde ileri srd grlerinde haklkmt. Yabancmdahalesi iledevlet paralanmve Trk insanbin bir eit acya boulmutu. Bu koullar

alt

nda bile olsa Ahmet Ferit Bey, yine vazife alarak vatan

na hizmet etmektengeri durmad. Ahmet Ferit Bey, lkenin dman igali altnda bulunmasnbirtrl sindiremiyordu. Nitekim 15 Mays 1919da zmirin Yunanllar tarafndanigal edilmesi zerine, 19 Mays 1919 tarihinde Fatih Mitinginin toplanmasnsalad.

stanbulda, milliyeti gruba katlan Ahmet Ferit, onlarn temsilcisi olarakDamad Ferit Paann (18531923) II. Kabinesinde, 21 Mays 191920Temmuz 1919 tarihleri arasnda Nafa Nazr olarak bulundu ve bir mddetMaliye Nezaretine (Mays-Temmuz 1919) veklet etti.38 Ahmet Ferit Bey,Damad Ferit Paa kabinesinin siyasetine intibak edememiti. Trkiyeyi igaleden devletlerin mmessillerine kargdlen tutum Ahmet Ferit Beyin arna

gidiyordu. Sevr Antlamasnn mzakerelerine hazrlanlmas keyfiyeti AhmetFerit Beyin istifasna sebebiyet verdi.39

37Esin (1982), XXXI, 29; oker, III, 495; Emekli SandMaliye Devir Emeklileri Servisi.38Byklolu (1981), (2.bs), 66; Trkgeldi (1951), (2.bs), 213; Birinci (2001), 197; Esin (1971),

140; Emekli SandMaliye Devir Emeklileri Servisi; Karay (1992), 167-169.39Esin (1971), 140.


32/136

Yenal nal

30

Son gelimeler karsnda bo durmak istemeyen Ahmet Ferit, 9 Aralk1919da Mehmed Emin Yurdakul, Ahmet Hikmet Bey, (18701927) Zhtnhan, Yusuf Akura, smail HakkBaltacolu ve Mehmed Emin Eriirgil ile

birlikte Milli Trk Frkasnkurdu. Parti, mtarekenin igalci ve kozmopolitikiklimi iinde Trkl srdrmek amacndayd.40 Bu partinin yayn organolarak 23 Temmuz 1919 tarihinden itibaren fham Gazetesini yenidenkarmaya balamtr.

Birinci yayn devresinde bu faaliyete Mustafa Suphi, Ethem Nejat,Sadrettin Celal katld. O yzden gazeteyi komnistlikle sulamaya kalkanlar

kt. Fakat Ferit Beyin deimez iar, milliyetilii, fikir hrriyeti kadaryksek hamiyetine toz kondurulamad. Kendisinin fikir ve mefkre tesantndemilliyet uuruna ne derece sahip olduunu takdir edenler etrafnda toplanmaktagecikmediler. Bata aziz ei Mfide Ferit Tek olmak zere Mehmed EminYurdakul, Yusuf Akura, Hamdullah Suphi (18851966), mer Seyfettin(18841920), Hseyin Ragp (18901955), Haim Nihat, onun davasnhararetle desteklediler. Bu davann temeli o zamanki manda propagandasnamukavemet azmiydi. Ahmet Ferit Bey, 19 Mays 1919da Samsuna karak,yer yer belirmi Milli Mcadele teebbslerini tekilatlandrmaya koyulan,Erzurum ve Sivas kongreleriyle millet iradesini bir merkezde toplamaya

abalayan Atatrk, hi bir eyden ekinmeksizin destekledi. Onun Kuva-y

Milliye adna yaynladbeyannameyi 9 Ekim 1919da gazetesine aldgibi,19 Ekim 1919 tarihli bildirisini, 20 Ekim 1919da basarak halkuyard. AyrcakatldMilli Trk Frkasnn beyannamesini 22 Ekim gn ilan etti. stanbuladaylarn, aralarnda kendisinin de bulunduu Mehmed Emin Yurdakul, YusufAkura, Adnan Advar (18821955), Mustafa Zht ve smail Hakkdanmrekkep bir heyet halinde tantt. 18 Austos 1919 tarihinde yaynlamayakoyulduu haftalk edebi ilavede mer Seyfettin, Mehmed Emin Yurdakul,Hamdullah Suphi, Orhan Seyfi Orhon, Ruen Eref, Halid Fahri Ozansoy,ukufe Nihal Baar, Feyzullah Sacid, Ahmed Refik Altnay, Ali Ekrem Bolayr,brahim Alaattin Gvsa, Fazl Ahmed Ayka, Falih Rfk Atay (18941971)

imzalarda onun faaliyetlerine taze g katt.41

Bu arada, 12 Ocak 1920de toplanacak Meclis-i Mebusan iin Ktahya

mebusluuna tekrar adaylnkoyan Ahmet Ferit, ttihad ve Terakkinin eski

40Tunaya (1986), II, 531.41Akder (1971), 119120.


33/136


31

mensuplarnn destekledii Kara Kemal Beye kar seimi kaybetti. Ferit Beykendine has ak gnl ile yenilgisini ve ttihatgalebesini Fikrin Zaferi adlmakale ile fham Gazetesinde tebcil edince, ttihatlar bu sefer onudesteklediler ve 15 Ocak 1920de stanbul mebusu seildi.42Ferit Bey, stanbulmebusu iken, 16 Mart 1920 tarihinde igalci kuvvetler Osmanl Meclisini

basmve mebuslarn bazlarn tevkif ederek Maltaya srmt. Tesadfen ogn mecliste bulunmayan Ferit Bey de aranmakta idi. fham Gazetesinde ateinslubu ile milliyeti tutumu yayan ve Kuva-y Milliyenin beyannameleriniekinmeden nereden Ferit Bey, Aznavur Mahkemesi tarafndan mahkm

edildi. Ferit Bey ilk nce dost ve akraba evlerinde, sonra kendi evinin at arasnda sakland. Kalamtaki bu ev Osmanl polisi tarafndan basld. FakatMfide Hanmn sitemkr szlerine muhatap olan polisler Ferit Beyi

bulamadlar veya bulmadlar.

Ankaraya Gelii ve Siyasi Faaliyetleri

O arada Kuva-yMilliye ile Franszlar arasnda bir anlama yapld. BazFransz esirlerine karlk, dier iki vatanperver ile Ferit Bey, Boaziinde birdost yalsndan alnarak, bir Fransz muhribine getirildiler ve Mudanyaya

gtrldler.43

Ahmet Ferit Tek, ok sonradan, bandan geen bu nemli olay uekilde mtalaa etmitir:

Ankara Hkmeti teesss ettii zaman, ben ttihad ve Terakki stanbulMebusu olarak stanbuldaydm. gal Hkmeti, stanbulda bulunan btnmebuslartevkif edip Maltaya sryordu. Bu yzden ben de gizli ve saklydm.

Bu arada Ankaradan haber geldi. Sizi biz stanbuldan, Ankarayanaklettireceiz, diye. Ankara Hkmeti, o zaman birka Fransz zabitini

yakalam. Onlar iade ediyorlarm. Franszlara art komular. stanbulda kiimiz var, bunlaralp gelir misiniz, diye. Franszlar bunu kabul etmilerve mukavele olmu. O kiinin arasnda ben de vardm. O zaman Franszlar

bize mracaat ettiler. Sizi alp gtreceiz, diye, biz de kabul ettik.engelkynde bir dostumuzun yalsnda bekledik. Franszlar bir sandal

gnderdiler, beni oradan aldlar. Gtrdler kk bir Fransz gemisine.

42Birinci (2001), 197.43Esin (1971), 140.


34/136

Yenal nal

32

Kabatan nnde duruyordu, koydular ve onunla bizi Mudanyaya gtrdler.Mudanyaya gittiimiz zaman, tabii Anadolu Hkmetinin himayesine,muhafazasna getik. Binaenaleyh Hkmet beni oradan aldrd, Ankaraya

gtrd. Arabayla gittik. Atatrk, daha evvel bize mektup gndererek,

armt. Onun nutkunda vardr. ki- kiiyi stanbuldan aryordu. Onuniinde ben de vardm. Fakat burada esaret altnda olduumuz iin, tabii o

zaman gidememitim Ankaraya. Bu defa gittik ve mlaki oldum. Mebusolduum iin, stanbul Mebusu olarak itirak ettim Meclise. Bu suretle vakioldu Ankaraya gidiim.44

Yine bu konuyla ilgili olarak Mustafa Kemal Paa 15. KolorduKumandanlna u telgrafekmiti:

stanbuldan Anadoluya Kaan Mebus ve Gazeteciler45(26.III.1920)

15. K. Kumandanlna gnderilenifreAnkara: 26.3.1336

15. Kolordu Kumandanlna

Bugn Gebzenin Kuu mevkiinden hareket eden Trabzon MebusuHsrev Beyden alnan ifre ile malmat hulasasna nazaran

stanbuldan birok mnevveran ve zabitan Anadoluya hareket ediyor.Ahmet Emin, Yunus Nadi, Celal Nuri, Ahmet Ferit, Rza ve Nuri Beylerinfirarlar edilmitir. Veliaht hazretlerinin de Anadoluya gemekistedii anlalmtr. stanbuldan, Gebzeye kadar menzil yolu

Daha ark aksamnda kyl vesaitinden istifade iin mhimce bir parayaihtiya vardr. Paraszlk bu babda mklat ihdas ediyor. Bu malumat

sureti mahremanede arz edilmitir.Heyet-i Temsiliye Namna

M. Kemal

Ferit Bey, 30 Mays 1920 tarihinde Ankaraya gelerek, bu meakkatli

yolculuun sonunda Byk Millet Meclisinde stanbul Mebusu olarak yeriniald.46Ferit Bey sahip olduu derin siyaset bilgisi ve kltr ile ksa zamanda

44Sekin (1970), 2930.45Atatrkn Tamim, Telgraf ve Beyannameleri (1964), IV, 273.46Aydoan (2004), (2.bs), II, 908.


35/136


33

burada da kendini kabul ettirdi. 18 Temmuz 1920 tarihinde Maliye Vekilliiuhdesine verildi.47 Bilindii zere bu yllar smrgeci devletlere kar MilliMcadelenin verildii yllard. Anadolu corafyas, Fransz, ngiliz, Yunan vetalyan askerleri tarafndan igal altna alnmt. lkede ok byk skntlaryaanyordu. Ancak esiz devlet adam Mustafa Kemal Paann bykcesaretiyle bu devletlere kar amansz bir mcadele rnei verilmekteydi.Anadoluyu dmandan temizlemek ve yeni bir devlet kurmak amacylagiriilen Milli Mcadele boyunca, Trk insan ok byk skntlara gsgeriyordu. Ahmet Ferit Bey bu ortamda Maliye Vekleti gibi o dnem iin

hemen hemen en nemli vekletlerden birini idare edecekti. AnkaraHkmetinde balad bu grevinden istifa edecei 16 Mays 1921 tarihinekadar ok verimli alt. ve dkaynaklardan elde ettii tm gelirle devletinmali durumunu yeteri konuma getirmek iin abalad. Ferit Bey, ar maliilerle urarken dier taraftan meclis ii ve meclis dndaki kiilerle malisorunlar nedeniyle hararetli tartmalara da girmek zorunda da kalmt. Butartmalarn birinde Ferit Bey, erkez Ethemle (18851948) muhatap olmakzorunda kald. Bilindii gibi erkez Ethem, dzenli orduya geilmeden nceTrkiyenin sahip olduu Kuva-yMilliye birlikleri ierisinde en byk askerigruba sahip olan kiiydi. 1920 ylnda kan pek ok isyan bastrm, ancak

Byk Millet Meclisinin emri alt

na girmek istememesinden dolay

dmantarafna geerek, ulusal birliklerle arpmt. Ferit Bey, erkez Ethemlearalarnda geenleri yle anlatmaktadr: erkez Ethem, devlet gelirlerine elkoyuyordu. Mesela bir yerde ttn bulsa hemen alyor ve paraya eviriyordu.Ben ondan evvel davranp ttnleri kaldrtmaya baladm. Bir gn bana birtelgraf ekti: (Sen orada blbl gibi terken, biz canmz ortaya koymu,arpyoruz. Ankaraya gelince bunun hesabnsorarm) diyordu. Hakikaten birsre sonra Ethem Ankaraya geldi. Bir akam Vekletten fayton ile evimegidiyordum. imdiki Ulus meydannda Ethemin adamlararabaydurdurdular,

beni indirmek istediler. Ben direndim. Maliye vekiliyim, devlet adamym naslindirirsiniz, diyordum. Onlar da Ethemin istasyonda beni istediini, byle emir

aldklarn sylyorlard. Neyse ki o srada bir iki polis grnd, birka kiipeyda oldu. Onlarn mdahalesiyle kurtuldum.48 Bu gibi sert tartmalarla

47Esin (1971), 140; Oran (2003), (8.bs), I, 97-98.48Selek (2000), I, 140.


36/136

Yenal nal

34

karlaan Ahmet Ferit Beyin, Maliye Vekillii dneminde yapt en nemliicraat Kuva-yMilliye hkmetinin ilk btesini tanzim etmesi olmutur.49

Trkiye Byk Millet Meclisinde ilk bte mzakereleri Ocak 1920deMeclis aldktan 8,5 ay sonra balamt. Hala maliyede para yoktu. Subay vememurlarn bir aylk maatutarolan 1,5 milyon lira bulunup verilemedii gibiordunun zaruri ihtiyalar iin verilmesi icap eden 1.400.000 lira bile teminedilemiyordu. Bte mzakereleri balarken sadece ordunun aylk masraf(maa, iae, ibate ve esliha masraflar) 4; yllk masraf48 milyon lira tutuyor ve46 milyon liradan ibaret devlet gelirlerini geiyordu. Bte mzakereleri

balaynca Maliye Vekili Ferit Bey, bteyi sunukonumasnda:Arkadalar, Trkiyenin gelirleri 46, giderleri 60 milyon lira olup 14

milyon amz var. Dmanmz Yunanistann ise 115 milyon geliri, 42milyon gideri vardr. Yunanistan sadece ordu masraflar iin 55 milyon

ayrmtr. Bizim ordumuzun yllk masraf 48 milyon olmakla beraber, 30milyon ayrabilsek, ok ayrdk diyebiliriz. Bu para ise btemizde yoktur.

Fevkalade zamanlara has tedbirlere tevessl etmezsek, lazm olan paray da

bulacamzsanmyorum,diyerek ekonomik durumu btn plaklyla izahetmiti. Bunun zerine Vergi Kanunlar deitirilerek, mevcut vergilerarttrldgibi yeniden bazvergiler tarhedildi. Snrmz belli olmadhalde,

gmrk vergisi konuldu, imdilik d

borlar

ve Dyun-u Umumiye faizlerinivermemek, bunlar bteye gelir kaydetmek esas kabul edildi. Dardanyardm (Rusyadan) ve teberru (Hindistandan) eklinde gelen paralarn gelirkaydedilmesi yolu tutuldu. cabnda halktan toplanacak olan ayni ve nakdiyardmlarn da bteye gelir kaydedilmesi esaskabul edildi.

Buna ramen Maliye Vekleti hibir zaman para sknts ekmektenkurtulamad. Bilhassa Byk Taarruz hazrlklar devresinde maliyedeki paraskntshad safhaya ykselmibulunuyordu. Sk sk tahsilt isteniyor, maliyekasasna gelen paralar, hemen harcanyordu.50

Maliye Vekillii gibi o dnem iin ok nemli olan bir grevi stlenenAhmet Ferit Bey, Mays ayndaki bte grmelerinde kan anlamazlk

sonucunda ise dier vekillerle birlikte 16 Mays 1921 tarihinde istifa etti. Butarihten itibaren bir sre herhangi bir grev almad. Bu arada Sakarya MeydanMuharebesinin kazanlmasn mteakip Byk Millet Meclisi Hkmeti ile

49Esin (1982), XXXI, 29.50nal (1972), 961962.


37/136


35

Franszlar arasnda sulh mzakerelerini yrtmek zere Franklin Bouillon,Ankaraya gelmiti. Ekim 1921deki bir gizli celsede, Trk murahhaslar,varlan anlama hakknda meclise bilgi verdiler. Fransz matbuatn yakndantakip eden Ferit Bey, Fransz Bavekili Briandn beyanatndan Franszlarn

bizim murahhaslarn sandndan daha fazla Trkiye lehinde artlara razolacaklarn bilmekte idi ve Briandn beyanatn Meclise okudu. Trkmurahhaslar ekilmek isteyince, Mustafa Kemal Paa mzakereleri ahsenidare edeceini beyan etti. Bylece cenup hududumuzun baz illeri Trkiyedhilinde kalmoldu.51Ferit Bey, Maliye Vekilliinden sonra, Milli Mcadele

devam ederken yine ok nemli bir vazife stlenerek, cra Vekilleri Heyetinin26 Ekim 1921 tarihli kararyla, Paris temsilciliine atand ve milletvekilliinikoruyarak izinli sayld.52

Ferit Bey baktip olarak Hseyin Ragp Bayduru da yanna alpAnkaradan yola kt. stanbulu ngilizler tutmutu. Bu nedenle Ankara-Mersin-Beyrut-Marsilya yoluyla Parise gitti. Toroslar ve ukurovaygeerken, Ermeni etelerine kar konmas iin yanna bir manga askerverilmiti. Mangann banda Numan avuvard. Ferit Bey pek beendii buavuu da yannda gtrd. Ferit Bey, uzun ve meakkatli bir yolculuunsonunda Parise vasl oldu. Burada stanbul Hkmetinin temsilcileriyle

kar

lat

. stanbul Hkmeti, Pariste ok daha nceden bir murahhasl

k ihdasetmiti. Murahhasln banda meslekten diplomat olan Mehmed Nabi Beyvard. Nabi Bey, Atina, Sofya, Romada elilik ve 1916 ylnda ksa bir sreHariciye Nazrlda yapmt. Ferit Bey, Parise varnn ertesi gn, baktipHseyin Ragp Beyi, stanbul temsilcisi Nabi Beye gnderdi ve almaarkadalaryla birlikte sefaret binasnda oturmak istediklerini bildirdi. Nabi Bey

bu gelimeyi stanbula telgrafla bildirdi. Ancak stanbul Hkmeti bunukesinlikle reddetti. Bablinin bu kesin tavrkarsnda, Trkiyenin Fransadaiki bal temsili dnemi balad. Ferit Bey, Nabi Beyin oturduu sefaret

binasna yerleemeyince o binann hemen yaknnda bir bina kiralad. Kiraladbina Victor Hugo Caddesi zerindeydi. Osmanl temsilcilii de Victor Hugo

caddesine kan Villejuste sokandayd. ki temsilcilik arasnda 200 metrekadar bir uzaklk vard. Ahmet Ferit Beyin, Osmanlmurahhaslna ok yakn

51Esin (1971), 140141.52oker III, 495; imir (1981), I, 10; BCABKKK, 30.18.1.1/3.34.2


38/136

Yenal nal

36

bir yerde ikamet etmek istemesinin iki nedeni vard. Birinci neden, Osmanltemsilciliinin kolaylkla gzlenebilmesiydi. Nabi Beyin baktibi MehmedAli Bey, gizlice Ankara hesabna alyordu ve Ferit Beye srekli haberulatryordu. stanbuldan Nabi Beye ne gibi telgraflar gelmiti, bunlara negibi cevaplar verilmiti? Nabi Bey, Pariste kimlerle gryor, nelerkonuuyordu? Ferit Bey bunlarabucak reniyordu. ki binann yaknlbuhaber akn kolaylatryordu. kinci neden de uydu: Nabi Beyin oturduu

bina, Devlet-i Aliyyenin sefaret binasyd ve her eye ramen, tam birbykelilik gibi donanmlyd. Ferit Beyin kiralad bina ise donanmszd.

Hemen her trl ara gereten yoksundu. Ferit Bey ihtiya duyduunda, NabiBeyin baktibi Mehmed Ali Bey vastasyla her trl ara gereci Osmanlsefaretinden getirtiyordu. ki binann pek yakn olmas bu ileri dekolaylatryordu. Pariste Trkiyenin iki bal temsili, 1922 yl boyuncasrd. Her iki Trk temsilcilii birbirinden ayrolarak grevlerini srdrdler.53

Ahmet Ferit Beyin, Fransada almaya balamas Trkiye BykMillet Meclisi ve Mustafa Kemal Paaya byk yararlar salad. Ferit Bey, odnem iin adeta Mustafa Kemal Paann dnyaya alan penceresiydi. lkeiinde Sakarya Meydan Muharebesi kazanlm, fakat dman yurttan tamamenatlamamt. BatAnadolu halen Yunan igali altndayd. Askeri ve ekonomik

s

k

nt

lar had safhadayd

. Ferit Bey, bu s

k

nt

l

dnemde ok nemli iki vazifestlenmiti. O, Mustafa Kemal Paann btn mesajlarn Batl devletlereiletiyor; bu devletlerde meydana gelen siyasi gelimeleri takip edip dzenliolarak bu gelimeleri Ankaraya telgraf ile bildiriyordu. Ahmet Ferit Beyinstlendii ikinci pek mhim grev ise uydu: Bilindii zere Milli Mcadeleyllarnda, Trkiye dndaki Trk ve Mslmanlar ellerinden geldii ldetoplayabildikleri paralarkullanlmasiin Trkiyeye gnderiyorlard. Fakat bu

paralardirek Ankaraya gndermeleri mmkn olmuyor, bu nedenle bu paralarnce Parise aktarlyordu. Burada OsmanlBankasnda toplanan paralar dahasonra Ankaradaki Osmanl Bankas ubesine aktarlyordu. eitli yerlerdengelen bu paralarn toplanmas ve Ankaraya ulatrlmas vazifesini de Ahmet

Ferit Bey deruhte etmitir ki, bu paralar, Byk Taarruza hazrlanan Trkordusu iin ok nemli bir kaynak vazifesi grd. Ferit Beyin bu ikinci vazifesiaskeri zaferin sonuna kadar devam etmitir ki, bilindii zere SakaryaSavandan sonra uzun sre Byk Taarruza hazrlanan Trk ordusu 26

53imir (1996), 137140.


39/136


40/136

Yenal nal

38

Trkiyenin byk ocuu!Azmin, vatan esaretten kurtard. Srur veheyecandan gzleri yala dolan naiz bir Trkn minnet ve krannkabul et.

Nusreti ilahiye senin ve fedakr ordumuzun zerinden eksik olmasn.56

Bu arada muzaffer Trk ordular zmire girmi, fakat anakkale henzecnebi igalinden kurtarlamamt. Bu srada Fransz bavekili Poincare ilengiltere Babakan Lloyd George arasndaki siyasi rekabet ve ihtilaf bilenFerit Bey bundan Trkiye lehine fayda ummaktayd. Bu ekilde talimatalmadan, aka sylemedii halde, Ankaradan byle bir talimat alm gibigrnerek, mttefikler anakkaleden ekilmedii takdirde, ilerleyen Trk

ordusu ile atma olabilecei hissini Fransz Hariciyesinde uyandrd. Budiplomatik teebbsn muvaffakiyetini 18 Eyll 1922 tarihli telgraf ileAnkaraya yle bildiriyordu:

Laroche ile grtm. stanbul fevkalade komiseri, alelacele ekiliyorgrnmemek zere, anakkaleyi tahliye etmek ve bizim ktaatmz karsndakatiyen Fransz ktaatbulundurmamak emrini almtr.

Franszlar ekilince, yalnz balarna anakkalede yeniden birmuharebeye balamak istemeyen ngilizler de ekilmek mecburiyetindekaldlar. Trklere kar bu muvaffakiyetsizlik neticesinde, 19 Ekim 1922deLloyd George Babakanlktan istifa etti.57

Byk Zaferin kazan

lmas

n

mteakip dman devletlerle 411 Ekim1922 tarihinde Mudanya Atekes Antlamas imzaland. Anadoludaki Trkvarlnn askeri bir zaferle kendini kantlamas zerine, Cihan Harbiningalipleri yeni bir bar antlamasnn gerekliliine inanmaya balamlard.OsmanlDevletinin meselelerinin 1922deki durumun altnda zlmesigerekiyordu. Bunun iin stanbul ve Ankara bar grmelerine arlm isede TBMM, 1 Kasmda stanbul Hkmetini kaldrd iin Lozana sadeceAnkarann temsilcileri gitti. Lozanda bar grmelerine 13 Kasmda

balanacakt. Trk taraf bar arzuluyordu ve bunun iin de bir ksm askeribirliklerini terhis edip iyi niyetini gstermiti. TBMM Hkmeti, LozanKonferans iin 26 Ekimde Hariciye Vekili olan smet Paay (18841973)

bamurahhas seti. teki iki delege Dr. Rza Nur (18791942) ile Hasan SakaBeyler (18851960) idi. Ayrca eitli sahalarda kalabalk bir uzman heyeti dealmalarda yardmc olacakt. Konferans daha ge bir tarihte, 20 Kasmda

56imir (1981), I, 236.57Esin (1971), 141.


41/136


39

almalarna balad. Lozanda 600 yllk Osmanl Devletinin miras szkonusu olduundan taraflar arasndaki mnakaalar hayli sert geiyordu.zellikle mali ve iktisadi konularda mzakereler etin bir hal alm t. Dyun-uUmumiye ve kapitlasyonlar hususunda Trk taraf taviz vermek istemiyordu.Fakat Hasan Saka Bey ve grleri alnmak iin Lozana davet edilen CavidBey, milli karlarla hi de badamayacak teklifleri kabul etmek istiyorlard.Bu gelimeler zerine smet Paa, Ahmet Ferit Beyi Paristen getirterek, onasermaye taksimi zerine bir proje yaptrtmak istedi.58

Ferit Bey Ocak 1923te Lozana geldi ve derhal smet Paa ile grt.

Ferit Bey, Poincare ile grtkten sonra buraya gelmiti. Syleyecei eylerok nemliydi. smet Paayla grtkten sonra gazetecilere yle bir demeverdi:

Durum, eer yararlanmaybilirsek gayet iyidir. En ok dikkat edilecekey, stanbulun durumudur. Trkiye Byk Millet Meclisinin ilk defahkimiyetinin teesss ettii bir yerde frsatlara, bahanelere sebep tekil edeceken ufak bir olaya meydan vermemeliyiz. Bar konferansna gelince, yle

sanyorum ki, en esaslisteklerimizi almakta glk ekmeyeceiz. Halli mklzannedilen kapitlasyonlar bile halledilecektir. Artk kapitlasyonlarn eskisi

gibi kalmasn kimse teklif edemez. Boazlar meselesinde aramzda hibir

anlamazl

k yoktur. Biz de Boazlar

n hakiki serbestsine taraftar

z.Ferit Bey bunlardan baka Dyun-u Umumiye meselesinin de nemligrmelere konu olacan zannetmediini, nk Franszlara olan

borcumuzun hkmete deil, esham hamili ehasa ait olduunu syledi.59 Buarada Ferit Bey, smet Paann istedii projeyi verilen esaslar dairesindeyapm, fakat mzakere srasnda Fransz delegeleri ile kavga etmi, bu nedenlegeri dnmek zorunda kalmt.60 Franszlarn ifadesine gre Ahmet Ferit Bey,ar milliyeti tutumu ile bir eliden beklenen arabuluculuk vasfnLozandaihlal ediyordu.61Ferit Beyin, Lozanda Franszlarla tartmasok gemeden odnem hkmet reisi Rauf Bey (18811964) ile smet Paa arasnda birkavgaya dnt. Ankaradaki Fransz temsilcisi Albay Mougin, Rauf Beye

gelmi ve Ferit Bey hakknda ikyette bulunmutu. Bunu zerine Rauf Bey,

58Nur ve Grew (2003), 201; Nur 1991, 155.59Karacan (1993), (3.bs), 58-59.60Nur (1991), 155.61Esin (1971), 141.


42/136

Yenal nal

40

Ferit Beyin Paristeki grevine son vermeye karar verdi. Lozan Konferansnnkesildii 4 ubat 1923 gn, Rauf Bey Ferit Beyin grevden alnmasnistedi.Paristen alndktan sonra onun baka bir elilie atanmasna da kesinliklekaryd. Baka bir greve atanmak istenirse, Rauf Bey buna mecliste de karkacak, kar kmay bir grev sayacakt. Rauf Bey ve Ferit Bey arasndaeskiye dayanan bir husumet bulunmaktayd. Nitekim 6 ubat 1923 gnhkmetin bir kararyla Ferit Beyin, Paris Mmessillii grevine son verildi.62

Ancak Rauf Beyin abalaryetersiz kald, nk byk bir devlet adamolduunu Meclise ve Mustafa Kemal Paaya kantlayan Ahmet Ferit Bey, 30

Ekim 1923te kurulan smet Paann ilk Cumhuriyet Kabinesinde, TrkiyeCumhuriyeti Devletinin Ktahya Mebusu olarak ilk Dhiliye Vekili olmaerefini kazanm ve 6 Mart 1924teki kinci Kabinede de bu greve devametti.63 Cumhuriyet dneminin ilk Dhiliye Vekili olan Ahmet Ferit Bey,Osmanl devrinde kaleme ald dare-yi Hususiye-yi Vilayet ve dare-yiUmumiye-yi Vilayet kanunlarndan faydalanarak Cumhuriyet tarihimizin ilkky kanununu oluturdu. O zaman Anadoluda yaygn olan ekyaya karmcadeleye girerek asayii temin etti.64

Ahmet Ferit Beyin, Dhiliye Vekillii srasnda gerekletirdii diernemli icraat ise 150likler listesini hazrlamolmasdr. Bandan beri Milli

Mcadeleye muhalif olan, onun baar

s

zl

a uramas

iin elinden geleniyapan kimselerle hesaplama zaman gelmiti. Vatan hainliine kadar uzananolaylar zincirinde, bu olaylara karanlar cezalandrlacakt. Ancak LozanBarna gre en fazla 150 kii cezalandrlp yurt dna karlabilecekti. Bu150 kiilik listeyi hazrlama grevi Ahmet Ferit Beye aitti. Buna grehazrlanan taslak meclis krssnde okunuyor, hararetli tartmalar yaplyor vezerinde mutabk olunan kesin isimler listeye geiriliyordu. Ancak DhiliyeVekili Ferit Bey, 21 Mays 1924 tarihinde, yani 150likler listesinisonulandramadan vekillikten istifa etmek zorunda kald. lgin olan istifanngerekesi, Ahmet Ferit Beyin, 1919 ylnda, Damat Ferit Paa kabinesinde

Nafa Nazr iken, 8 Temmuz 1919 tarihinde Damat Ferit Hkmeti ad na

Mustafa Kemal Paann maiyetindeki Miralay Refet Beye (18811963)

62imir (1996), 159160.63oker, III, 577.64Esin (1971), 141.


43/136


41

ektii telgrafta Mustafa Kemali iddetle eletirmesiydi. Bu telgrafta AhmetFerit Bey yle demekteydi:

Paa meselesine gelince, bu mesele de had ve mzmin bir ekil ald.Paann camilerde halka aleni telkinlerde bulunmasndan dolayngilizler geriarlmasn istediler. Camilerde telkinlerde bulunmak, siz de takdir edersinizki zaten isabetsiz bir harekettir. Bu sebeple kendini geri ardk. Gelmiyor,

fena ediyor. nk ngilizler her eyi braktlar, bu noktada srar ediyorlar.Maksat memlekete hizmet etmek ise, orduda ok kr kendisinden bakakumandan yok deil. Madem ki dn lzumu bir d meselesi halini ald,bakasnvekil brakp dnmeliydi. Bilhassa ngilizler de dnte kendisine birey yapmayacaklarnresmen vaadettiler.

20 Nisan 1924te stanbul gazetelerinden Vatanda yaynlanan Gnnmeselesi Ferit Bey isimli Ahmet Emin Yalman imzal yaz Dhiliye VekiliAhmet Ferit Beyi ok zor durumda brakt. Ferit Bey telgrafn aslnda bir

parola olduunu iddia ederek, Refet Paay da kendisine tank gstermekistedi.65 Ancak her zaman aksini iddia ettii halde Ankara Hkmetini zorduruma drmekten zevk alan Refet Bele de bu yazyonaylad. Bylece FeritBey istifa etmek zorunda kald. Ne var ki bu, muhalefet iin felaketli bir zaferolmutu, nk yeni Dhiliye Vekili Recep Peker (18891950), Mustafa

Kemalin en otoriter destekleyicilerinden biriydi.

66

Dhiliye Vekletinden istifa eden Ahmet Ferit Bey, 1925 ylndan sonra

tamamen Hariciyenin hizmetine girdi. 6 Mays 1925 tarihinde Londraya

Bykeli olarak atand. Ahmet Ferit Bey, Paris Mmessillii dneminde

olduu gibi Londrada da Trkiyeyi en ekilde temsil etti. Trk Hkmetinin,

ngiliz Wickers-Armstrong irketinden eski bir alaca vard. Bu meselenin

halli, Maliye Vekletinin verecei direktif dairesinde halledilmek zere Londra

Bykelisi Ferit Beye salahiyet itas hakknda Maliye Vekletinin

17.10.1929 tarihli itimanda tasvip ve kabul edildi.67Ferit Bey de adeta batm

gibi grlen bu paraykurtard. irket Trkiyeye 150 bin ngiliz liraskadar bir

para demeyi kabul etti. Bunun zerine Maliye Vekili araolu kr (18871953) 11 Aralk 1929 gn Ahmet Ferit Beye u telgrafekti:

65Soysal (1988), 9495.66Mango (2000), 394.67BCABKKK, 030.18.01.02.6.51.7


44/136

Yenal nal

42

Telgrafnzaldm ve Heyeti Vekileye ilettim. Nakden tasfiyesi takarrreden 150 bin sterlinin alnarak Maliye Vekletine gnderilmesi kk HeyetiVekilece tercih edilmitir. Mezkr meblan hazineye irsali. Telgrafnz HeyetiVekilede okundu. Muvaffakiyet-i devletleri iin resmen teekkr etmek kararalnd. ahsen ben de tebrik ederim efendim.68

Ahmet Ferit Bey bu baarsndan dolay Heyeti Vekiliye tarafndan10.000 lira ile dllendirildi.69 Ferit Bey, Londra Bykelisi iken ayrca 23Mays 1932 tarihinde Londrada toplanacak olan beynelmilel ehirler ve mahalliidareler kongresine Trkiye Cumhuriyeti Hkmeti namna mmessil olarak

itirak etti.70 Bu arada 1925 ylnda balad Londra Bykelilii vazifesini1932 ylnda tamamlayarak 26 Mays 1932de Varova Bykeliliineatand.71 Bu grevine de aralksz yedi yl devam etti. 17.07.1939 tarihindeBakanlar Kurulu kararyla merkeze ekildi.72

Bu arada Ahmet Ferit Bey, 1934 ylnda kan soyadkanunu gereinceTek soyadn ald. Ahmet Ferit Tek Bey, bu youn, uzun diplomat vememuriyet hayatnn son safhasn ise Tokyo Bykelilii vazifesi iletamamlad. Ferit Tek, 5 Aralk 1939 tarihinde Bakanlar Kurulu kararyla TokyoBykeliliine atand.73 Bu arada kinci Dnya Sava patlam, uluslararasulam ok zorlamt. Tokyoya varnca 5 Aralk 1939 gn Ankaraya u

kapal

telgraf

ekti:Bin mklatla ayda muvasalat kabil oldu. Teahhurum, beyannamedearz olunduu zere harbin vesait-i nakliyeyi tevkif ve intizamn tagyiretmesinde tevellt eylemitir. Navlun dahi tezyit olunmutur. Harcrah

yetimedi. Muzayakadaym. Telgrafla drt bin dolarlk daha gnderilmesihrmetle mercudur.74

Ferit Bey, burada yl grev yapacakt, ancak 1938 ylnda GaziMustafa Kemal Atatrkn lmnden sonra Reisicumhur olan smetnnnn, onun iktidar ve ihtisasndan istifade etmek istemesi hasebiyle grevi

68imir (1996), 161.69BCABKKK, 030.18.01.02.7.63.270BCABKKK, 030.18.01.02.25.8.871BCABKKK, 030.18.01.02.29.42.1272BCABKKK, 030.18.01.02.87.70.573BCABKKK, 030.18.01.02.88.76.1174imir (1996), 161162.


45/136


43

bir yl uzatld.75Nitekim ok uzun bir memuriyet hayatnn sonunda 13 Kasm1943 tarihinde emekliye ayrld.76

1943 ylndan 1970e kadar bu ekilde bir emeklilik devresi geirdi. 1970ylnda TBMM ellinci ylnkutlarken, lk Meclisten kimlerin hayatta kaldaratrlm ve 14 kiinin hayatta olduu tespit edilmiti. Bu 14 eski mebusunkdemlisi ve en yalsAhmet Ferit Tek idi. O tarihte kendisi 94 yandaydvestanbulda yaamaktayd. 23 Nisann ellinci yldnm dolaysylakendisinden bir mesaj alnd. Ferit Bey, bu mesajnda yle demekteydi:

Aziz vatandalarm!Bugn, mthi bir ykltan, mesut bir ykseliegidiimizin muvaffakiyet devrini kutluyoruz. Milli hayatmz iin ne korkun, nekaranlk gnler idi o gnler! Birinci harbin ertesi gnleri! As rlarca Asya,

Afrika ve Avrupada fermanferma byk Osmanl Devleti, en byk Trk

Devleti uzun mddet zaaf, atalet ve harabe iinde yaadktan, devlet deil adetabir mstemleke hayat srdrdkten sonra gmbr gmbr kyor,

paralanyordu! Galip dman memleketimizi paylama kavgasna girmiti.Btn saltanatmz esnasnda kendilerine kardemuamelesi yaptmz muhtelifunsurlar bizi arkamzdan vurmak iin silahlanm dman bayraklarnkaldrmlard. Bir kyamet gn yayorduk. Ne oluyorduk, ne olacaktk? BtnTrkler hayret ve dehet iinde idik, o kadar ki, o esnada bazkalbi veya akl

zay

f kimseler ecnebi himayesine girmeyi bile dnebildiler.te o aradad

r ki,bir mucize belirdi, bir ziya, bir nur parlad. Bir gen zabitimiz Mustafa Kemal

meydana kt. Ne oluyorsunuz dedi, korkmayn hi midinizi kesmeyin bu millet

elan berhayat ve zindedir. Canldr. Hrriyetini ve istiklalini kurtaracaktr.

Korkmayn hi korkmayn! Bu halaskartazim ile analm! Mustafa Kemal yalnz

asker deil idarecilerin siyasilerin en by, en akllsve en uzak greni idi.O, bilirdi ki dnyada yalnz ileri medeniyetli milletlere hakk-hayat vardr. O,

bilirdi ki millet alp tekmle ermek iin uzun ve devaml huzur ve sknamuhtatr. Medeniyet bir sulh mahsuldr. O, renmiti ki bir milletin devamve bekas iin etrafnda, dnya muhitinde sulh ve salah hkm srmelidir.

Yurtta sulh, cihanda sulh. Yine o, bilir ve damarlarndaki asil Trk kan ile

hissederdi ki, tenazu beka leminde, bir milletin idame-yi hayat etmesi, millivahdetine sahip, hrriyet ve istiklaline malik olmakla kaimdir. Hkimiyet bila

kayd ve art milletindir. Hr bir devlette, hkimiyet kaytsz artsz milletin ve

75Emekli SandMaliye Devir Emeklileri Servisi; BCABKKK, 030.18.01.02.97.127.376oker, III, 495.


46/136


47/136


45

BBLYOGRAFYA

AHMET FERT TEK (1998) Trk Dili ve Edebiyat Ansiklopedisi,Dergh Yaynlar, 8, stanbul 1998.

AKDER (1971) Necati Akder, Sekin Vatansever,Byk Milliyeti, Deerli Fikir veMefkre AdamAhmet Ferit ful Etti,Trk Kltr, say: 110, 1971, 116128.

AKN (1987) Sina Akin, Jn Trkler ve ttihat veTerakki, Remzi Kitabevi, stanbul 1987.

ATATRK (1964) Atatrkn Tamim, Telgraf veBeyannameleri 19171938, Trknklp Tarihi Enstits Yaynlar, 4,Ankara 1964.

AYDOAN (2004) Metin Aydoan, Ynetim Geleneklerive Trkler, 2. bs. Umay Yaynlar, 2,

zmir 2004.BABAKANLIK Babakanlk Cumhuriyet Arivi (BCA),Bakanlar Kurulu Kararlar Katalou(BKKK).

BIYIKLIOLU (1981) Tevfik Byklolu,Atatrk Anadoluda19191921, 2. bs. Kent Yaynlar,Ankara 1981.

BRNC(2001) Ali Birinci, Tarihin GlgesindeMeahir-i Mehuleden Birka Zat,Dergh Yaynlar, stanbul 2001.

ANKAYA (19681969) Ali ankaya, Yeni Mlkiye Tarihi ve

Mlkiyeliler 18591968, MarsYaynlar, 2, Ankara 19681969.

AVDAR (1981) Tevfik avdar, ttihat ve Terakki,letiim Yaynlar, stanbul 1981.

OKER Fahri oker, Trk Parlamento Tarihi,Milli Mcadele ve T.B.M.M. I. Dnem


48/136

Yenal nal

46

19191923, Trkiye Byk MilletMeclisi Yaynlar, 13, Ankara.

EMEKLSANDII Emekli Sand Arivi, Maliye DevirEmeklileri Servisi Tahsis DosyasSicil No:M0061565, Vatan Hizmet TertibindenBalanan Emekli Sand Sicil No: (vh)000339, Mddet Hizmet Cetveli.

ESN (1971) Emel Esin, Ahmet Ferit Tek, TrkKltr, 110, 1971, 137142.

ESN (1982) Trk Ansiklopedisi, Milli EitimBakanl, 31, Ankara 1982.

GLEKL(1973) Nurettin Glekli- Rza Onaran, TrkiyeByk Millet Meclisi 50. Yl Dnm

19201970, Babakanlk KltrMstearlYaynlar, stanbul 1973.

KARACAN (1993) Ali Naci Karacan,Lozan Konferansvesmet Paa, 3. bs. Bilgi Yaynevi,stanbul 1993.

KARAL (1996) Enver Ziya Karal, OsmanlTarihi, TrkTarih Kurumu, 4, Ankara 1996.

KARAY (1992) Refik Halid Karay, Minelbablelmihrab, 2. bs. nklp Kitabevi,stanbul 1992.

KURAN (2000) Ahmet Bedevi Kuran,nklp Tarihimizve Jn Trkler, 2. bs. Kaynak Yaynlar,stanbul 2000.

KURAN (1956) Ahmet Bedevi Kuran, Osmanlmparatorluunda nklp Hareketleri,Baha Yaynlar, stanbul 1956.

MANGO (2000) Andrew Mango, Atatrk, ev. FsunDoruker, Sabah Yaynlar, stanbul2000.

NEVSAL-MLL(1914) Nevsal-i Milli, Dersaadet, 1330/1914.NUR (2003) Rza Nur- Joseph C Grew,Lozan Bar

Konferansnn Perde Arkas1922

1923, Orgun Yaynevi, stanbul 2003.


49/136


47

NUR (1991) Rza Nur,Lozan Hatralar, BoaziiYaynlar, stanbul 1991.

ORAN (2003) Baskn Oran (ed.), Trk D Politikas(19191980), 8. bs. letiim Yaynlar,1, stanbul 2003.

SEKN Naln Sekin, lk Meclisten Kalanlar19201970.

SELEK (2000) Sabahattin Selek, Anadolu htilali,KastaYaynevi, 1, stanbul 2000.

SHAW (1982) Stanford Shaw- Ezel Kural Shaw,Osmanl mparatorluu ve ModernTrkiye, E Yaynlar, 2, 1982.

SOYSAL (1988) lhami Soysal, 150likler, GrYaynlar, stanbul 1988.

MR (1981) Bilal N. imir, Atatrk ile Yazmalar19201923, Kltr BakanlYaynlar,1, Ankara 1981.

MR (1996) Bilal N. imir, Bizim Diplomatlar,Bilgi Yaynevi, stanbul 1996.

MR (1999) Bilal N. imir, Dounun Kahraman

Atatrk, Bilgi Yaynevi, stanbul 1999.

TUNAYA (1986) Tark Zafer Tunaya, Trkiyede SiyasalPartiler Mtareke Dnemi 19181922,Hrriyet Yaynlar, 2, stanbul 1986.

TRKGELD(1951) Ali Fuat Trkgeldi, Grp ittiklerim,2. bs. Trk Tarih Kurumu, Ankara1951.

TRK KLTR (1970) Trk Kltr Dergisi, 91, Mays 1970,441442.

NAL (1972) Tahsin nal, Milli Mcadelede

Ekonomik Durum, Tk Kltr, 118,1972, 952988.YERASMOS (1980) Stefanos Yerasimos, Az Gelimilik

Srecinde Trkiye, ev. Babr Kuzucu,3. bs. Gzlem Yaynlar, stanbul 1980.


50/136


TCUDDEVLE TUTU:BR SELUKLU MELKNN SYASBYOGRAFS

Mustafa ALCAN

zet

Tcuddevle Tutu, Seluklu tarihinin en nemli karakterlerinden biridir.Sultan Melikah tarafndan melik olarak Suriyeye tayin edilmi, onunlmnden sonra da sultanln ilan etmitir. Ancak yeeni Berkyaruk ilegirdii sultanlk mcadelesini kazanamam, ayrca bu mcadele srasndahayatnda kaybetmitir.

Anahtar Kelimeler: Tcuddevle Tutu, Seluklular, Melikah, Suriye

Abstract

Tjaddawla Tutush is one of the most important characters of the Saljuqhistory. He was assigned to Syria by Sultan Melikshah. Upon the death of theSultan, he asserted his sultanate. However he couldnt win the struggle ofsultanate against his nephew, Berkyaruq and lost his life.

Key Words: Tajaddawla Tutush, Saljuqs, Melikshah, Syria

Giri

1040 ylnda kurulan Byk Seluklu Devletinin Suriye ve Filistinblgesindeki faaliyetlerini yrten isimlerin banda kukusuz Atsz Bey gelir.

Ege niversitesi Sosyal Bilimler Enstits OrtaaTarihi Anabilim DalDoktora rencisi. E-Mail: [email protected]


51/136

Mustafa Alican

50

Atsz Bey, Byk Seluklularn hkimiyet alann Filistin ve Dou Akdenizeyayarak Msr snrlarna ulatran kiidir. Ancak onun gn getikte glenmesive sahip olduu bamszlk eilimleri merkezin kukusunu uyandrmve birsre sonra onun yerine Sultann kardei Tcuddevle Tutu tayin edilmitir.almamzda anlamaya ve anlatmaya alacamz karmak bir srecinardndan Suriye hkimi olan Tutu, Atszn roln devralarak Seluklularn

blgedeki etkinliini srdrm, ancak aabeyi Sultan Melikahn talihsiz birekilde hayatnkaybetmesinden sonra giritii saltanat mcadelesinde hayatnkaybetmitir.

almamzda, XI. yzyl Suriyesinde tpk ncesinde ve sonrasndaolduu gibi- yaanan karmaann tam ortasnda bulunan ve blgedeki siyasidalgalanmalar ynlendiren bu nemli figrden, Byk Seluklu SultanMelikahn kardei Tcuddevle Tututan sz edeceiz. Blgeye tayinedilmesinden balayarak Suriyedeki siyasi faaliyetlerini ve sonrasndakisaltanat mcadelesini inceleyecek, zelde onun, genelde ise btn blgenin vetabi ki Seluklularn- sz konusu tarihsel balamdaki varolularn anlamayaalacaz.

Tutule lgili lk Bilgiler

Tcuddevle Tutu1 ile ilgili ilk tarihsel bilgi, Byk Seluklu SultanAlparslann lm mnasebetiyle kaynaklara dlen kaytlar balamndadr.Bu kaytlarda Tutuun ismi, Sultan Alparslann ardnda brakt ocuklarlistesinde geer.2 Aynnin, Ikdul-Cumn adl eserinden hareketle 1062 (H.454) ylnda doduu kabul edilen3Tutuun, ocukluk ve ilk genlik dnemiile ilgili bilgi yoktur. Kaynaklarn bu konuda sessiz kalmas Seluklu tarihiasndan bir talihsizlik olsa da, Tutuun, kardei olan Sultan Melikahtarafndan gen yata Suriyeye tayin edilmesinden sonraki hayatn vefaaliyetlerini renebileceimiz kaytlar mevcuttur. Szn ettiimiz kaytlar,Tutuun, insani ynn anlamamz asndan pek tatmin edici olmamakla

beraber, Seluklu siyasi tarihinin nemli bir aktr olarak oynad rolkavramamz iin yeterli saylabilir.

1Tutuismi, Ebul-Fid tarihinde Tene() imlasile yazlmtr.2El-Hseyn, 38; bnl-Esr, 1480; Al-Bondr, 48; Ahmed b. Mahmud, I, 115.3Sevim (1997), 134.


52/136

Tcuddevle Tutu: Bir Seluklu Melikinin Siyasi Biyografisi

51

Tutuile ilgili ilk tatminkr bilgiler, onun, Suriyeye tayin edildii dnemve sonrasna, yani siyaset sahnesine kmasndan sonraki dneme aittir.Kaynaklarda, 1077/1078 (H. 470) ylnda gerekleen bu tayinden sonrafaaliyetlerini adm adm takip edebildiimiz Tutuun, bu tarihe kadarAzerbaycan, Berdeada bulunduu kaydedilmitir. Daha sonraki yllardaSuriyede fetih hareketlerinde bulunup burada bulunan Trkmen beyi Atsz4ldrerek blgenin tek hkimi olacak olan Tutuun, Suriyeye hareketetmesinden nceki yaamna ait olan bilgi bu kadarla snrldr.

Suriyeye Tayin Edilmesi

Byk Seluklu Sultan Melikah, 1071 (H. 463) ylnda giritii fetihhareketlerinin sonunda Kuds, Dmak, Remle, Taberiyye, Trablus, Sur, Akka,Humus ve Rafeniyye gibi ehir ve blgeleri ele geirerek Merkezi ve GneySuriyeyi btnyle hkimiyet altna almolan ve Msrfethetmeyi planlayanAtsz Beyi grevinden azlederek bir anlamda onu tasfiye etmek ve yerine,kardei Tcuddevle Tutuu tayin etmek istiyordu.5 Sultann bu niyetiSeluknmede u ekilde anlatlr:

Atsz Harezm, Guzlarn (Ouzlarn) reisi ve hkimi idi. Sultan

Melikah, o y

l (1075/468) kardei Tcuddevle Tutuu Ats

z ile savamas

iinSuriyeye gndermeye niyet etti. Ancak bu iNizmlmlkn grne uygundeildi. Atsz da Melikahn bu niyetinden haberdar olarak, Melikaha mektup

yazd, sayggsterdikten sonra ok yalvarp yakard ve Ben senin iini kendiisteimle yapan hizmetkrn ve sana tabi kulunum. Ben kendi elim ile size

zahmet vermeden ve sizden asker gelmeden fethettiim bu lkelerde sizintarafnzdan vekil ve hkimim. Sizin iin bu vilyetlerde bulunuyorum. Bulkelerde askerden artan serveti mmkn olduka size gnderirim. imdiTcuddevle Tutuu benim zerime sava iin gndermek istemisiniz. Benidmanlarnzdan sayp, hizmetinizden uzaklatrmay ve byle yapmay ne

gerektirdi? dedi. Atszn mektubu ve elisi Melikaha vsl olduu zaman,

Nizmlmlk, Sultan bu iten vazgeirdi. Sonra Atsza Sultan tarafndan,ipekli hilat, atlar, kl, kalkan ve tc gnderip yceltti.6

4Atsz ismi, bnul-Esr tarafndan Akss ( ) imlasile yazlmtr.5 Sevim (1965), 49,52; Atszn fetihleri ve Msr fethetme niyeti ile ilgili ayrntl bilgi iin

baknz: Sevim (1989), 34-42.6Ahmed b. Mahmud, I, 131-132.


53/136

Mustafa Alican

52

Byk Seluklu Sultan Melikah, grld gibi, Atsz tasfiye etmedncesi

tarİh okulu i

Documents