25.1.2019

Bats are not birds but flying mammals | Ümüt Çınar

KMOKSY TARAK YOK Kİ TARASA, KUŞ DEĞİLDİR YARASA

2

2

Dilcilerin biyolojiye yaklaşımı "astronomiye astrolojik yaklaşım" gibidir. Eğer eleştirip uyaran olmaz,

hiç ses çıkarılmazsa yazdıklarının "doğrulandığına" inanıyorlar. Bizde akademik eleştiri kültürü

oluşmamış ve her eleştiri hem eleştirenler hem de eleştirilenler tarafından "çamur at izi kalsın"

kıskançlığı olarak algılanıyor ve konuyu bilen çoğu hoca o yüzden eleştirmekten kaçınıyor. Koltuk

edinme ve kapılan o koltuğu sahiplenme kaygısı adamı pusağan da yapabilir kusağan da. Fakat her

dilci böyle değil, biyolojiden az buçuk anlayanlar biraz araĢtırınca biyolojisi daha düzgün bir

yazı ortaya koyabiliyorlar.

Elçin 1989

Çıktım dağın tepesine

Baktım ayın sarısına

Kuşlar içinde bir kuş var

Meme verir yavrusuna

(Yarasa)

Etnobiyoloji (ethnobiology) çalışması olarak sunulan halk sınıflandırması (ethno-systematics)

haricinde, dilcilerin kendi bilgilerine göre yaptıkları keyfi sıralamalarda o gruba girmemesi

gereken canlılar bulunmaktadır. Bunlardan en yaygın olanı yarasaların memeliler değil kuşlar

arasında gösterilmesi ve böcek dışındaki ufak hayvanların da böceklere sokulmasıdır. Bir de dilcilerin

çoğu "göğüslerinden" utanıyor gibiler ve açıkça "meme" lafını etmemek için "memeliler" grubu

oluşturulmuyor. Çoğu kez grupların oluşturulması ve adlandırılması tamamen keyfi olup biyolojiye

uymuyor. Bazıları ise sınıflandırma yapmadan kolaya kaçarak alfabetik dizmektedir.

Kaynakçada gösterilen kaynaklar ışığında yapılan sıralamalar yılına göre dizilmiştir. Konu üzerine

yayımlanan çalışmalar kaynakçadakilerle sınırlı değildir ve internet ortamında erişebildiklerimi ancak

malzemeye katabiliyorum. Görülmesi için burada kabaca sıralanmıştır ve bunların daha detaylı

eleştirileri ileriki aylarda ya da yıllarda kaleme alınacaktır.

Örnekleri yanlıĢ gruba sokanların yazılarına hakemli dergide o hâliyle onay veren hakemlerin

hakemliğinden kuĢku duyarım.

Ediler Büdüler:

Dizdi dizelediler,

Oturdu izlediler.

Sen ne bilin ki çömez!

Bilirik biz dediler.

.

3

3

Eskigün 2006 2. Efsanevi KuĢlar: 2.1. Ankâ/Sîmurg/Zümrüdüanka/Sireng/Anka-yı Mugrib 2.2.

Hümâ/Hümay 2.3. Kaknus/Musikar 2.4. İbibik/Hüdhüd 2.5. Murg-i Semender 3. Avcı ve Yırtıcı

KuĢlar: 3.1. Bâz/Sahbâz 3.2. Sâhin 3.3. Kartal/Ukâb/Karakuş/Nesr 3.4. Akbaba/Kerkes/Nesr/Nesr-i

Tâir 3.5. Doğan/Laçin/Balaban 3.6. Baykuş/Bûm 3.7. Çaylak/Zegân 3.8. Atmaca/Bâşak 4. Diğer

KuĢlar: 4.1. Bülbül/Andelîb/Hezâr 4.2. Güvercin/Kebûter/Hamâme/Verkâ 4.3. Papağan/Tûtî/Bebgâ

4.4. Tâvûs 4.5. Karga/Gurâb/Zâg 4.6. Keklik/Kebg 4.7. Üveyik/Fâhte 4.8. Kumru 4.9.

Horoz/Horôs/Horûs 4.10. Yarasa/HuffâĢ 4.11. Sülün/Tezerv/Hurûs-ı Sahrâ 4.12.

Serçe/Usfûr/Güncişk4.13. Kaz/Batt 4.14. Kırlangıç/Piristû 4.15. Ebâbil 4.16. Tavuk/Mâkiyân/Dücâce

4.17. Turna/Küleng 4.18. Şebgîr 4.19. Leylek/Laklak 4.20. Ördek/Mürgâb 4.21. Turaç Kusu/ Dürrâc

4.22. Sığırcık/Murg-i Zeyrek/Murg-i Zîrek 4.23. Selvâ 4.24. Kuzgun/Kelâg 4.25. Çil Kusu/Tîhû 4.26.

Bıldırcın

Eyüpoğlu 2007 1.1. EVCĠL HAYVANLAR 1.1.1. At Türleri 1.1.1.2. Aygır 1.1.1.3. Doru At

1.1.1.4. Kısrak 1.1.1.5. Koşu Atı 1.1.1.6. Küheylan 1.1.1.7. Rahvan At 1.1.1.8. Tay 1.1.1.9. Yılkı

1.1.2. Büyükbaş Hayvanlar 1.1.2.1. Sığır 1.1.2.2. Öküz 1.1.2.3. Dana 1.1.2.4. Buzağı 1.1.3. Deve

1.1.4. Eşek 1.1.5. Katır 1.1.6. Kedi 1.1.7. Köpek 1.1.8. Tazı 1.1.9. Küçükbaş Hayvanlar 1.1.9.1.

Koyun 1.1.9.2. Keçi 1.1.9.3. Kuzu 1.1.9.4. Teke 1.1.10. Tavuk ve Türleri 1.1.10.1. Tavuk 1.1.10.2.

Horoz 1.1.10.3. Civciv 1.1.10.4. Hindi 1.2. YABANĠ HAYVANLAR 1.2.1. Aslan 1.2.2. Ayı 1.2.3.

Desman 1.2.4. Domuz 1.2.5. Fare 1.2.6. Fil 1.2.7. Geyik 1.2.8. Kaplan 1.2.9. Kaplumbağa 1.2.10.

Kirpi 1.2.11. Köstebek 1.2.12. Kunduz 1.2.13. Kurbağa 1.2.14. Kurt 1.2.15. Maymun 1.2.16. Sincap

1.2.17. Tavşan 1.2.18. Tilki 1.2.19. Yılan 1.3. KUġ TÜRLERĠ 1.3.1. Ağaçkakan 1.3.2. Atmaca 1.3.3.

Baykuş 1.3.4. Bıldırcın 1.3.5. Bülbül 1.3.6. Deve Kuşu 1.3.7. Guguk Kuşu 1.3.8. Güvercin 1.3.9.

İskete Kuşu 1.3.10. Karga 1.3.11. Kartal 1.3.12. Kaz 1.3.13. Kırlangıç 1.3.14. Kuğu 1.3.15. Kuş

1.3.16. Kuzgun 1.3.17. Leylek 1.3.18. Ördek 1.3.19. Papağan 1.3.20. Saksağan 1.3.21. Serçe 1.3.22.

Sığırcık 1.3.23. Sungur 1.3.24. Şahin 1.3.25. Tavus Kuşu 1.3.26. Tarla Serçesi 1.3.27. Turna 1.3.28.

Turumtay 1.3.29. Yarasa 1.3.30. Yelve 1.4. BÖCEKLER 1.4.1. Ağaç Kurdu 1.4.2. Akrep 1.4.3. Arı

1.4.4. Bit, Pire, Güve, Kene 1.4.5. Karınca 1.4.6. Kelebek 1.4.7. Örümcek 1.4.8. Sinek, Sivrisinek

1.4.9. Solucan 1.4.10. Sülük 1.4.11. Tahtakurusu, Hamam Böceği, Kırkayak 1.4.12. Tırtıl 1.4.13.

Yengeç 1.5. BALIKLAR 1.5.1. Balık 1.5.2. Çamça Balığı 1.5.3. Turna Balığı 1.5.4. Yayın Balığı

1.5.5. İzmarit Balığı 1.5.6. Kaya Balığı 1.5.7. Levrek 1.5.8. Sazan

Olgunsoy 2007 I. BĠTKĠLER A. AĞAÇLAR 1. MEYVELĠ AĞAÇLAR a. Ceviz b. İncir c.

İğde ç. Nar d. Kiraz e. Zeytin f. Kızılcık g. Elma 2. MEYVESĠZ AĞAÇLAR a. Çam b. Çınar c.

Ardıç ç. Servi/ Selvi d. Kavak e. Meşe f. Ahmet Refik Ağacı g. Düz Topak Ağacı B. ÇĠÇEKLER 1.

FĠZĠKSEL ÖZELLĠKLERĠNDEN DOLAYI ADLANDIRILANLAR a. Ezan Çiçeği b. Şubat

Çiçeği c. Ortanca ç. Akşam Sefası d. Saat Çiçeği e. Günebakan, Gündöndü, Ayçiçeği 2. BELĠRLĠ

BĠR ĠNANIġ KALIBI ÇERÇEVESĠNDE BULUNANLAR a. Zakkum b. Nergis c. Âsık Garip

Çiçeği 3. BELĠRLĠ BĠR UYGULAMA KALIBI ÇERÇEVESĠNDE BULUNANLAR a. Papatya b.

Akdag Çiçeği c. Çiğdem ç. Fesleğen d. Gül 4. DĠĞERLERĠ a. Tütün b. Bakla c. Soğan ç. Sarımsak d.

Buğday e. Güve Otu f. Füze Otu g. Diken h. Limon II. HAYVANLAR A. KÜMES HAYVANLARI

1. Tavuk 2. Horoz 3. Kaz B. KUġLAR 1. Keklik 2. Baykuş 3. Yarasa 4. Kumru 5. Karga 6. Kuzu

4

4

Kuşu 7. Leylek 8. Güvercin 9. Kırlangıç 10. Saksağan 11. Ardıç Kuşu 12. Karantavuk (1)13. Üveyk

14. Serçe 15. Yusuf Kusu / Yusufçuk 16. Turna C. EVCĠL HAYVANLAR 1. Kedi 2. Köpek 3. Deve

4. Katır 5. Koyun 6. Koç 7. At Ç. YABAN HAYVANLARI 1. Geyik 2. Gelincik 3. Tilki 4.

Kaplumbağa 5. Köstebek 6. Domuz 7. Fare 8. Ayı 9. Tavşan 10. Yılan D. DĠĞERLERĠ 1. Kelebek 2.

Peygamberdevesi 3. Böcek 4. Kırkayak 5. Muştu Böceği 6. Örümcek 7. Karınca.

Abik 2009 1. Binek hayvanları, yük hayvanları 1.1. At 1.2. Eşek, katır 1.3. Deve 1.4. Fil 2.

VahĢi hayvanlar 2.1. arslan “arslan” 2.2. böri “kurt” 2.3. kök böri “boz kurt” 2.4. esri “pars” 2.5. tilkü

“tilki” 2.6. tonguz “domuz” 2.7. aḍıġ “ayı” 2.8. erbüz “Sibirya parsı” 3. Kürk hayvanları 3.1. kiş

“samur” 3.2. as “hermin, hermelin, kakım” 3.3. tiying “sincap” 4. KuĢlar, kanatlılar 4.1. Gök kuĢları

4.1.1. örüng ḳuş “atmaca, doğan” 4.1.2. ḳaraḳuş “kartal” 4.1.3. ḳuzġun “kuzgun” 4.1.4. sandvaç

“bülbül” 4.1.5. sungḳur “sungur kuşu” 4.1.6. toğan “doğan” 4.1.7. turna “turna” 4.1.8. yükdig “bir kuş

cinsi” 4.1.9. çaġrı “doğan kuşu, çakır kuşu” 4.1.10. çawlı “şahin, doğan” 4.1.11. çumġuk “ala karga”

4.1.12. ḳaya ḳuzğunı “kaya kuzġunu” 4.1.13. keklik “keklik” 4.1.14. ḳıl “kılkuyruk” 4.1.15. kökiş “bir

kuş çeşidi” 4.1.16. laçın ḳuş “laçin” 4.1.17. saġızġan “saksağan” 4.1.18. semürgük “serçe” 4.1.19.

sıġırçuk sığırcık kuşu” 4.1.20. sükiç “kuş” 4.1.21. todlıç “bir kuş” 4.1.22. toy “toy kuşu” 4.1.23. tuti

“papağan” 4.1.24. ular ḳuş “bir tür keklik” 4.1.25. ügi “baykuş” 4.1.26. yon “kuzukapan kartal” 4.2.

Su kuĢları, ördekler 4.2.1. ḳuġu 4.2.2. ḳaḳ “kak, kaz” 4.2.3. yuġak “su kuşu, bir nevi ördek” 4.2.4.

ördek “ördek” 4.2.5. ḳaz “kaz” 4.2.6. ḳorday “kuğu kuşu” 5. Av hayvanları, yaban hayvanları 5.1.

keyik “geyik, yabani hayvan, yaban hayvanı” 5.2. sıġun “yaban sığırı, dağ keçisi, erkek geyik” 5.3.

muyġak ~ mayġak “dağ keçisi, geyik” 5.4. ḳutuz ~ ḳotuz ~ ḳotoz “yaban sığırı” 5.5. teke “ erkek

geyik, erkek dağ keçisi” 5.6. kök teke “boz geyik, boz dağ keçisi” 5.7. elik “dağ keçisi, yaban keçisi”

5.8. ımġa “dağ keçisi” 5.9. ıwıḳ “kayalıklarda yaşayan geyik” 5.10. külmiz “karaca” 5.11. suḳaḳ “ak

geyik” 6. Ehli hayvanlar 6.1. ıt ~ it “it, köpek” 6.2. ḳozı ~ ḳuzı “kuzu” 6.3. ḳoy “koyun” 6.4. uḍ

“sığır” 6.5. buḳa “boğa” 6.6. köpek “köpek” 6.7. ingek “inek” 6.8. oġlaḳ “oğlak burcu” 6.9. öküz

“öküz” 6.10. toḳlı “toklu, altı aylık kuzu” 6.11. erkeç “erkeç, genç teke” 7. Sinekler, böcekler 7.1.

çaḍan “akrep, çıyan” 7.2. ḳurt “kurt, solucan” 7.3. çıbun “sinek” 7.4. ḳonguz “böcek” 8.

Sürüngenler 8.1. yılan “yılan” 8.2. yil “ejderha, cin” 8.3. büke ~ böke “ejderha, büyük yılan” 9.

Balık balıḳ “balık”

Durkaya 2010 1. KuĢlar: 1.1. Karga 1.2. Papağan 1.3. Keklik 1.4. Güvercin 1.5. Doğan1.6.

Üveyik 1.7. Baykuş, Şahin, Kartal 1.8. Yarasa [Uçan tek memeli hayvan yarasadır (2)] 1.9. Sülün

1.10. Tâvus 1.11. Bülbül 2. Efsanevî Hayvanlar: 2.1. Hümâ 2.2. Anka 2.3. Kaknüs 3. Dört Ayaklı

Hayvanlar: 3.1. Eşek 3.2. Kurt 3.3. Yaban Keçisi 3.4. Deve 3.5. Maymun, Katır 3.6. Ceylan 3.7. At

3.8. Panter, Arslan 3.9. Köpek 4. Böcekler: 4.1. Karınca 4.2. Yengeç 4.3. İpek Böceği 4.4. Pervane

4.5. Sinek 4.6. Eşek Arısı, Ateş Böceği, Ġstiridye 4.7. Semender 5. Sürüngenler: 5.1. Ejder,

Yılan5.2. Timsah 6. Suda YaĢayanlar [mâhî]

1 Birkaç kez geçiyor, baskı hatası değil; buradaki "karantavuk" herkesçe bilinen "karatavuk" (Turdus merula)

olmalı. Makalede tam olarak şöyle deniyor: 12. Karantavuk Ulaşabildigimiz kaynaklarda karantavukla ilgili Türk dünyasında bağlamında herhangi bir bilgiye rastlanamamıştır. Karantavukla ilgili Balıkesir yöresinden derlenen bilgi şu şekildedir: “Siyah tüylü, sarı gagalı bir hayvandır. Bir tek zeytin ağacının çekirdeğini midesinde karantavuk sindirebilir. Bunu dışkı yoluyla atar ve zeytin ağacının devamını sağlar.” (İbrahim TAN, Sındırgı-Kocakonak Köyü) Balıkesir yöresinden derlenen bilgiden anlaşıldığı kadarıyla, karantavuğun görevi, zeytin ağacının varlığını sürdürmesini sağlamaktır. 2 Metinde böyle geçiyor.

5

5

Besli 2010 1. ESKĠ VE ORTA TÜRKÇE HAYVAN ĠSĠMLERĠNĠN ETĠMOLOJĠK

SÖZLÜĞÜ adgır > aygır; adıg > azıg > ayıg > ayu > ayı; alabuga; andık; angıt; a:pa; a:rıg; ärkäç;

arkar; arslan; at; baka; balık; bars; baytal; be:çin; begä; bel; bıŋıt; bıyt; borsmık; botu; bögen; bökä;

böke-l, böke-lek; bö:ri; budur, bıldur; bugra ~ bugur; bugu; buka; bulan; buńgak; buzagı ~ buzagu;

bürge; bürküt; çaḏan; çapak; çätük; çekürtke; çıb/mçuk; çı:bun; çortan; çümeli; degiŋ; durŋya;

ebürdek; eçkü > eçki ~ keçi; elik; ga:z; ge:ne; göykenek; güńä / guńa; (h)ökez; ıvık; ıyt; iars; ingän;

in(i)gäk; irbiş; kä:kilik; kama, kam-la/ug; kamtala; kançık; ka:pan; kaplan; karga; karınçga; karlıg-aç;

karsak; ka:rt-ı; kaşkal-tag; kaşkır ~ karışkır; käyik; kedi; keler; kelesken; keleski; kelez; kepelek;

keskeldirik; keslinç; kirpi / tirpi; ki:ş; koçŋar ~ koç; koḏan; kogu; koŋuz; koni > koñ; korday (korm-

day?); kozı; kö:kegün; kö:kerç-gen; köpäk; kös-kü; kös-ürtke; kös-tebek; kulan; kumır-ska; kunduz;

kur-baka; ku:r-t “küçük hayvan”; ku:rt “yırtıcı hayvan”; kuş; külmüz; küzen; la:çın; maçı; og(ı)lak;

pırış; pişik; miş; pisi; mişkiç; sagısgan; sakırtka; sandıgaç; sar(ı); sarınçga; sa:zgan; sebrük; serçe;

sıçgan; sıgır; sıgun; sırt-lan; sialık; singek; sirkä; sukak; sülük; täkä “yabani teke”; täkä “(iğdiş

edilmemiş) erkek keçi”; tawış-gan < tawıl-gan; tegwe; tilkü; togça; toklı; toŋır-tka; torıgay; toy(g);

toygan; ud; ulhar; üḏpik; ügi / ükki; ü:ş-ek; yaŋ-gan; yapalak; yarı-(sa); yavl / l‛çak > yavşak; ya:yın;

yegeren; yılan; yılkı; yımga; yo:l-bars; yumran; yuŋgak 2. LEKSĠKA HAYVANLAR ÂLEMĠ

ÇEVĠRĠ 2.2. YABANĠ HAYVAN ĠSĠMLERĠ *käyik; *aŋ; 2.3. MEMELĠLER *bugu; *sıgun;

*buńgak; *sukak; *ıvık; *älik; *külmüz; *bulan; *yegeren; *täkä; *yımga; *arkar; *kulan; *ka:pan;

*yaŋ-gan; *irbiş; *bars; *yo:l-bars; *kaplan; *arslan; *sırt-lan; *ü:ş-ek; *andık; *aḏıg; *a:pa; *bö:ri;

*kaşkır / karışkır; *ku:rt; *tilkü; *karsak; *kama, *kam-la/ug; *kunduz; *ki:ş; *iars; *küzen;

*borsmık; *tawış-gan < *tawıl-gan; koḏan; *degiŋ; *sialık; *yumran; *t/kirpi; *kös-kü; *kös-ürtke;

*kös-tebek; *sıçgan; *yarı-(sa); *be-çin 2.4. KUġLAR *kuş; *yavru; *ka:rt-ı-; *bürküt; *toygan;

*la:çın; sar(ı); *göyke-n-ek; yapalak; *ügi / *ükki; *karga; *ga:z; yuŋgak; *kogu; *ebürdek; *aŋıt;

*kaşkal-tak; durŋya; *korday (< *korm-day?); *ulhar; *kä:kilik; *budur-, *bıldur-; *toy(g); *üḏpik;

*kö:kerç-gen; *toŋır-tka; sagısgan; *karlıg-aç; *torıgay; *sandıgaç; *çıb/mçuk; *serçe 2.5.

BALIKLAR *ba:lık; *çapak; bıŋıt; ya:yın; *çortan; *alabuga; *sebrük; *sa:zgan; *bel 2.6. ĠKĠ

AYAKLI SÜRÜNGENLER (3

) *ba:kka; *kur-baka; *yılan; *bökä; *keler; *kelez; *keleski;

*kelesken; *keslinç; *keskeldirik 2.7. BÖCEKLER *ku:r-t; *bıyt; sirkä; yavl/l‛çak > yavşak; *bürge;

*kamtala; *ge:ne; *sakırtka; *kumır-ska; *karınçga; *çümeli; *bögen > *böye, böy-çek; *çaḏan;

*sülük; *böke-l, böke-lek; *kö:kegün; *siŋek; *a:rıg; *çı:bun; *güńä / *guńa; *kepelek; *çekürtke;

*sarınçga; *koŋuz 2.8. EVCĠL HAYVANLAR *ıyt; *köpäk; *kançık; *änik; *pişik; *miş; *pisi;

*mişkiç; *pırış; *kedi; *maçı; *çätük; 2.8.1. Besiye ÇekilmiĢ Hayvanlar *äcikä (>äçki); *käçi; *täkä;

*ärkäç; *og(ı)lak; *togça; *koni > *koñ; *koçŋar ~ *koç; *kozı; *toklı; *ud; *sıgır; *in(i)gäk; *buka;

buzagı // buzagu; *(h)ökez; *at; *adgır; *begä; *baytal; *yılkı; *tegwe; *bugra ~ bugur; *ingän; *botu;

2.9. ANTROPONOMĠ 2.9.1. VahĢi Hayvanlar *arslan; *bars; *kaban ~ kapan; *bö:ri; *kurt; *tilkü;

*kulan 2.9.2. Evcil Hayvan Ġsimleri *bugra; *buka ~ buga; *tay; *kulun; *tekä; *it ~ ıt; 2.9.3. KuĢ ve

Balık Ġsimleri *kuş; *togrıl ~ togrul; *la:çın; *turumtay; *karlugaç; *ba:lıg ~ ba:lık.

3 Rusça asıl kaynağı görmedim fakat örneklere bakınca zoolojide herpetoloji adı altında birlikte ele alınan "İki

Yaşamlılar ve Sürüngenler" (Rusçası muhtemelen Амфибии и Пресмыкающиеся ya da Земноводные и Пресмыкающиеся olmalı) demek istiyorsunuz. İki Yaşamlıları nasıl İki Ayaklı yaptınız, çözebilmiş değilim; zira verdiğiniz örneklerden yılan hariç hepsi de "dört" ayaklıdır. İleriki aylarda yapacağım monografik makaleler başta olmak üzere her türlü etimolojik açıklamalarda uçuk kaçık öğeler barındırsa da akademik olduğu için bu çalışmayı sıklıkla kullanacağım, oluruna olmazına bakıp söyleyeceğim. Keşke danışmanınız ben olaydım. Kılavuzunuz balıksa yalnızca yüzmeyi öğrenirsiniz ve denizden çıkamaz hep orada kalırsınız, hayatın denizle sınırlı olmadığını hiç göremezsiniz.

6

6

Tokyürek 2013 1. Uçan Canlılar, KuĢlar: 1.1. aŋıt “angut” 1.2. çekik “toygar kuşu, benekli

kuş” 1.3. çılık “çulluk” 1.4. çivaçivak “jivaṃjīvakas, sülün” 1.5. garudı “garuḍa” 1.6.

kalavink/kalavanki “kalaviṅka” 1.7. kapinçal “çil tavuk” 1.8. kara kuş “kartal” 1.9. karga “karga” 1.10.

karlıgaç “kırlangıç” 1.11. kaz “kaz” 1.12. keklik/kekelik “keklik” 1.13. kekük “guguk kuşu” 1.14.

koburga “baykuş” 1.15. kögürçgen “güvercin” 1.16. kögüz “yeşil başlı ördek” 1.17. kugu “kuğu” 1.18.

kuş “kuş” 1.19. kuşgaç “serçe” 1.20. kuzgun “kuzgun” 1.21. laçın “şahin, doğan” 1.22. laklak/leklek

“leylek” 1.23. luu/naga “ejderha, yılan” 1.24. ödrek “ördek” 1.25. sagızgan “saksağan” 1.26.

semürgük “serçe” 1.27. suŋgur “sungur” 1.28. süglün “sülün” 1.29. üpüp/üpgük “ibibik, hüthüt” 1.30.

takıgu “tavuk” 1.31. teglüken “akbaba” 1.32. togan “doğan, sahin” 1.33. togrıl “tuğrul” 1.34.

turya/turnya “turna” 1.35. tuti “papağan” 1.36. ügi “baykuş” 1.37. yuy kuş “tavus kuşu” 2. Dört

Ayaklı Canlılar: 2.1. VahĢi Hayvanlar: 2.1.1. adıg “ayı” 2.1.2. ak pars “ak pars” 2.1.3. arslan “aslan”

2.1.4. bars “pars” 2.1.5. böri “kurt” 2.1.6. irbiz “vaşak” 2.1.7. kaplan “kaplan” 2.1.8. karsak “step

tilkisi” 2.1.9. kelen “gergedan” 2.1.10. lagzın “domuz” 2.1.11. manu “vahsi kedi” 2.1.12. tilkü “tilki”

2.1.13. toŋa “kaplan” 2.1.14. toŋuz “domuz” 2.2. Av Hayvanları: 2.2.1. adgırak “erkek geyik, dağ

keçisi tekesi” 2.2.2. elik “erkek ceylan, karaca” 2.2.3. ımga “dağ keçisi” 2.2.4. keyik “yabani hayvan,

av hayvanı” 2.2.5. muygak “disi geyik” 2.2.6. sıgun “erkek geyik” 2.2.7. sukak “beyaz geyik” 2.3.

Ehli Hayvanlar: 2.3.1. barak “köpek” 2.3.2. ıt “it, köpek” 2.3.3. miskiç “kedi” 2.4. Binek

Hayvanları: 2.4.1. adgır “aygır” 2.4.2. at “at” 2.4.3. bi “kısrak” 2.4.4. bugra “erkek deve” 2.4.5. eşgek

“eşek” 2.4.6. iŋen “disi deve” 2.4.7. katır “katır” 2.4.8. kulun “tay” 2.4.9. teve “deve” 2.4.10. tosın

“vahşi at” 2.4.11. yaŋa “fil” 2.4.12. yunt “at” 2.5. Besi Hayvanları: 2.5.1. buka “boğa” 2.5.2. buzagu

“buzağı” 2.5.3. erkeç “genç teke” 2.5.4. eçkü “keçi” 2.5.5. iŋek “inek” 2.5.6. koç “koç”/ koçuŋar

“koç” 2.5.7. koyn “koyun” 2.5.8. kuzı “kuzu” 2.5.9. oglak “oğlak” 2.5.10. öküz “öküz” 2.5.11. tadun

“dana” 2.5.12. teke “teke” 2.5.13. ud “sığır” 2.6. Kemirgen Hayvanlar: 2.6.1. küskü “fare, sıçan”

2.6.2. sıçgan “sıçan” 2.6.3. tavışgan “tavşan” 2.7. Dört Ayaklı Diğer Hayvanlar: 2.7.1. biçin

“maymun” 2.7.2. kirpi “kirpi” 3. Suda YaĢayan Canlılar: 3.1. baka “kurbağa” 3.2. balık “balık” 4.

Sürüngen Canlılar: 4.1. yılan “yılan” 5. Diğer Hayvanlar, Böcekler: 5.1. arı “arı” 5.2. bit “bit” 5.3.

böy “örümcek” 5.4. çıyan “çıyan, akrep” 5.5. çibin “sinek” 5.6. çömeli/çimeli “karınca” 5.7. kabuŋ/

kavuŋ “arı” 5.8. kadyod kurt “atesböceği” 5.9. koŋuz “böcek” 5.10. kumursga “karınca” 5.11. kurt

“böcek, kurt” 5.12. örimçik “örümcek” 5.13. siŋek “sinek, sivrisinek, karasinek”

Karahan 2013 1. KuĢlar: 1.1. balaban “kartal, şahin, av şahini” 1.2. bülbül “bülbül” 1.3. çil “çil

kekliği” 1.4. çura “cura, av kuşu” 1.5. çıpçıḳ “serçe” 1.6. kügürçin “güvercin” 1.7. ḳara-ḳuş “kartal”

1.8. ḳarçıġa, ḳarçaġa “aladoğan, atmaca” 1.9. ḳuş “kuş” 1.10. saḳa “saka kuşu” 1.11. sıġırçıḳ “sığırcık

(kuşu)” 1.12. taus “tavus” 1.13. tothar “papağan” 1.14. turna “turna” 1.15. ügü “baykuş” 1.16. yabalaḳ

“baykuş” 1.17. ḳorġuy “bülbül” 1.18. ḳırġıy “atmaca kuşu” 1.19. soŋġur “doğan, şahin” 1.20. sövlün

“sülün” 2. Sürüngenler: 2.1. ḳasartḳa, ḳasartḳı “kertenkele” 2.2. sazaġan “yılan, ejderha” 2.3. yılan,

ılan “yılan” 3. Sinek, Böcek, HaĢerat: 3.1. bit “bit” 3.2. böv “örümcek” 3.3. bürçe “pire” 3.4. çibin

“sinek” 3.5. çırlaḳ “cırcır böceği” 3.6. ḳandala “tahta kurusu” 3.7. ḳurt “kurt, solucan” 3.8. köbelek

“kelebek” 3.9. sülük “sülük” 3.10. örümçik “örümcek” 3.11. sarınçḳa “çekirge” 3.12. sürü çibin

“sivri sinek” 3.13. vacsis “kımız böceği, koşnil” 4. Yaban Hayvanları: 4.1. ayu “ayı” 4.2. arslan,

astlan “aslan” 4.3. böri, börü “kurt” 4.4. canavar “canavar” 4.5. savsar “sansar ve derisi” 4.6. sıçḳan

“sıçan, fare” 4.7. silevsün “vaşak ve kürkü” 4.8. dela “sansar” 4.9. fil “fil” 4.10. ırs “vaşak” 4.11.

keyik “yabanî hayvan” 4.12. kirpi “kirpi” 4.13. kiş “samur” 4.14. közsiz “kör, köstebek” 4.15. opea

“köstebek”4.16. ḳara küzen “1. sansar, 2. kokarca” 4.17. ḳaban “yaban domuzu” 4.18. ḳarsaḳ “bozkır

7

7

tilkisi, karsak ve derisi” 4.19. ḳoyan “tavşan” 4.20. maymun “maymun” 4.21. palaŋ “leopar” 4.22.

teyin “sincap” 4.23. toŋuz “domuz” 4.24. tülkü “tilki” 5. Ev Hayvanları: 5.1. it “it, köpek” 5.2. ḳançıḳ

“kancık, köpek, dişi köpek” 5.3. maçı “erkek kedi” 6. Kümes Hayvanları: 6.1. horoz “horoz” 6.2. ḳaz

“kaz” 6.3. tavuḳ, tavoh “tavuk, horoz” 7. Balıklar: 7.1. alaboġa “alaboğa adlı bir büyük balık, balina”

7.2. baluḳ “balık” 8. BüyükbaĢ ve KüçükbaĢ Hayvanlar: 8.1. boġa “boğa” 8.2. buzav, buzov

“buzağı, dana” 8.3. eçki “keçi” 8.4. erkeç “erkek keçi, teke” 8.5. inek “inek” 8.6. ḳoçḳar “koç” 8.7.

ḳoy “koyun” 8.8. ḳozı “kuzu” 8.9. oġulaḳ “oğlak” 8.10. ögüz “öküz” 8.11. sıġır “sığır” 8.12. su-sıġır

“manda” 8.13. töve “deve” 9. Binek ve Yük Hayvanları: 9.1. at “at, beygir” 9.2. bey “kısrak” 9.3.

eşek “eşek” 9.4. ḳatır “katır” 9.5. ḳıstraḳ “kısrak” 9.6. yelemçi “koşu atı”

Aydemir 2013 KuĢlar: ... Ayayarsgu: Yarasa. Çigilce (DLT III: 433) ... Kepe:li: Yarasa, gece

kuşu (DLT I: 448; EDPT: 689)

Aydemir 2018 Böcek Adları: 1. Arı: “Arı. Bu kelime Arapçaya uygundur. Araplar bal‟a „âri‟

derler; Türkler bu adı balı yapana verirler. Çiğil Türkleri bal‟a „arı yağı‟ derler” (DLT I: 87). 2. Bi:

“Böy‟ denilen böcek. Oğuzca” (DLT III: 206). 3. Bit: “Bit. Buradan alınarak tahıla düşen ufak

hayvancığa da „tarığ biti‟ denir” (DLT I: 320). 4. Bürge: “Pire. Bir yerde duramayan zevzek, taşkın

kimsiye „bürge kişi‟ denir” (DLT I: 427). 5. Çadhan: “Çıyan, kuyruğu dik olan akrep” (DLT I: 409).

6. Çekürge: “Çekirge. Oğuzca. Lâkin Türkler, daha uçmadan önce böyle derler. Çoluk çocuğun

çokluğu, ordunun kalabalığı buna benzetilerek „çekürge tek sü‟ denir ki „çekirge gibi asker‟ demektir”

(DLT I: 490). 7. Karınça: “Karınca. Oğuzca” (DLT III: 375). 8. Katkaç: “Çıyana benzer bir böcektir;

insanı sokar. Arguca” (DLT I: 455). 9. Kepeli: “Gecekuşu, yarasa” (DLT I: 448). 10. Kusgaç: “Küçük,

kara bir hayvancık; insanı ısırır. Oğuzca” (DLT I: 455). 11. Sinğek: “Şehirliler dilince sivrisinek,

göçebeler dilince karasinek” (DLT III: 367). 12. Kümiçe: “Sivrisinek” (DLT I: 445). 13. Kökegün:

“Gök sinek” (DLT II: 287). 14. Konğuz: “Osurgan böceği” (DLT III: 363). 15. Küye: “Güve. Keçe ve

keçeye benzeyen şeyleri yiyen böcek” (DLT III: 170). 16. Küzküni: “Bokböceği cinsinden bir

böcektir, geceleri ses vererek uçar, ateş böceği” (DLT I: 493). 17. Muguzgak: “Bal arısına benzeyen

bir sinek. Arguca” (DLT I: 504). 18. Örümçek: “Örümcek” (DLT I: 152). 19. Öyez: “Öyez, övez, bir

çeşit sivrisinek. Oğuzca” (DLT I: 84). 20. Sakırku: “Kene, sakırga” (DLT I: 489). 21. Sır: “Ağustos

böceğinin, kalem ve kaleme benzer şeylerin çıkardığı sesi anlatan bir kelime” (DLT I: 324). 22. Sunzı:

“Pire soyundan bir hayvan. Bunun bit olduğunu sanıyorum” (DLT I: 422). 23. ġutı: “Kırkayak,

örümcek, çıyan gibi bir böcek. Öz Türkçe değildir” (DLT III: 218). 24. Yengeç: “Yengeç. Oğuzca”

(DLT III: 384). 25. Zanbı: “Gece öten çekirgeye benzer bir böcek; orak kuşu”

Erkoç 2015 1.1. Omurgasızlar: Arı; Bi: “Böy denilen böcek”; Bit; Bög: “Bir çeşit örümcek,

böğ”; Böy: “Örümcek nevinden bir böcek”; Bürge; Çaḏan: “Çıyan, kuyruğuörü, akrep”; Çumalı:

“Karınca”; Çekürge; Ḳamıçaḳ: “Kurbağa yavrusu dahi denilen su böceği”; Ḳarınça; Ḳarınçaḳ; Ḳatḳıç:

“Çıyana benzer bir böcektir; insanı sokar”; Kimünçe: “Sivrisinek”; Ḳomşuy: “Kanla dolmuş kene,

gene”; Ḳoŋuz: “Osurgan böceği”; Kökegün: “Gök sinek”; Ḳudġu: “Sinek, karasinek”; Ḳuḏġu: “Sinek”

; Ḳurt: “Soğulcan soyundan olan hayvanlar”; Kümiçe: “Sivrisinek”; Küye; Küzküni: “Bokböceği

cinsinden bir böcektir, geceleri ses vererek uçar.”; Muġuzġaḳ: “Bal arısına benzeyen bir sinek”; Öyez;

Saḳırḳu: “Kene, sakırga”; Sırıçġa: “Çekirge”; Siŋek; Şutı: “Kırkayak, örümcek, çıyan gibi böcek”;

Sowuşġan: “Karında bir yılan”; Sunzı: “Pire soyundan bir hayvandır. Bunun „bit‟ olduğunu

sanıyorum”; Tarıġ Biti: “Tahıla düşen ufak hayvancık”; Yengeç; Zanbı: “Gece öten ve çekirgeye

8

8

benzeyen bir böcek, orak kuşu” 1.2. Omurgalılar 1.2.a. Balıklar: Balıḳ; Başġan; Çapaḳ 1.2.b. Ġki

YaĢamlılar (Amfibiler): Baḳa; Ḳurbaḳa 1.2.c. Sürüngenler: Alavan: “Timsah”; Büke: “Ejderha,

büyük yılan”; İŋek: “İnek. Oğuzlar kaplumbağanın dişisine de iŋek derler”; Keler; Müŋüz Baḳa:

“Kaplumbağa”; Nek: “Timsah”; Nek Yılan: “Ejderha”; Soġan Yılan; Yılan 1.2.ç. KuĢlar: Aŋ: “Yağı

ile ilaç yapılan bir kuş adı”; Arubat: “Demirhindi”; Bala: “Kuş yavrusu”; Kekük: “Seksek kuşu”; Kök

Tupulġan: “Bir kuş adı. Bunun kanadında çelik varmış; dağın burnuna vurunca delip öbür tarafa

geçermiş. Bunu bana, kendisinden birçok faydalar edindiğim bir kimse haber verdi”; Köti Ḳızlaḳ:

“Kabakuş denilen bir kuştur; kuyruğu kırmızı olur”; Ḳuş Yırtıcı KuĢlar: Balıḳçın: “Balıkçıl, balık

avlıyan bir ak kuş”; Çaflı: “Şahin”; Çaġrı: “Doğan kuşu, çakır”; Çaḳır; Çibek Ḳarġuy: “Delicedoğan,

moymul”; Çibek Ḳırḳuy: “Atmacaya benzeyen bir kuş”; Ėl Ḳuş: “Kartala benzeyen alacalı bir kuş”; Il

Ḳuş?: “Atmaca”; Ḳaraḳuş: “Karakuş, tavşancıl”; Kepeli: “Gecekuşu”; Ḳırġuy: “Atmaca”; Ḳırḳuy:

“Atmaca kuşu”; Ḳuburġa: “Baykuş”; Ḳuş: “Doğan kuşu”; Küzkünek: “Çakıra ve kelere benzer bir

kuş; hava yutmakla geçinir”; Laçin: “Şahin”; Soŋḳur; Teŋelgüç: “Dölengeç denilen kuş”; Teŋelgün:

“Dölengeç kuşu; Toġan; Toġrıl; Turumtay; Us: “Kerkes kuşu”, “Kartal”; Ühi: “Baykuş; Ürüŋ Ḳuş:

“Akdoğan”; Üs: “Kerkes kuşu”; Yabaḳulaḳ: “Kuşlardan baykuş” Ötücü KuĢlar: Artuç: “Ardıç”

(1998-I, s. 95); Çançarġa: “Serçe kuşu” (1999-III, s. 242); Çekik: “Serçeye benzer alacalı bir kuş,

siyah kayalıklarda bulunur” (1998-II, s. 287); Çomġuḳ: “Ayağı, başı kızıl, kanadında ak tüy bulunan

karga. Oğuzlar غ nı atarak çomuḳ derler.” (1998-I, s. 470); Ḳarġa: “Karga” (1998-I, s. 425); Ḳarġılaç:

“Kırlangıç” (1998-I, s. 526); Ḳarlıġaç: “Bu anlamda [kırlangıç] bir kelimedir, yukarıki kelimeden

çevrilmiştir.” (1998-I, s. 527); ḲızḳuĢ: “İnsanın üzerine düşecekmiş gibi alçaktan uçan bir kuş” (1998-

I, s. 326), “tüylerinin rengi bukalemuna benzer, açılınca renkten renge giren bir kuşun adı” (1998-I, s.

332)18F 19; Ḳuşġaç: “Serçe kuşu” (1998-I, s. 455); Ḳuzġun: “Kuzgun” (1998-I, s. 439); Saġızġan:“

Saksağan” (1998-I, s. 518); Saġzıġan: “Saksağan” (1998-I, s. 439); Sanduvaç:“Bülbül” (1998-I, s.

529; 1999-III, s. 178); Sıġırçıḳ: “Sığırcık kuşu” (1998-I, s. 501); Seçe: “Serçe kuşu. Oğuzca.” (1999-

III, s. 219); Semürgük: “Bülbüle benzer kuş. Balasagun dilince.” (1998-II, s. 290); Sundılaç: “Yunt

kuşu, çayır kuşu” (1998-I, s. 526); Tartar: “Kumruya benzer bir kuş” (1998-I, s. 485); Turıġa: “Turga

kuşu, bir çeşit serçe” (1999-III, s. 174); Übüp: “İbibik kuşu. Buna übgük dahi denir.” (1998-I, s. 78);

Yaŋan: “Yalnız başı beyaz olan alaca karga” (1999-III, s. 376). Su KuĢları: Aŋıt: “ördeğe benzer kızıl

renkli bir kuş, angıt” (DLT, 1998-I, s. 93); ḲaĢġalaḳ: “ördekten küçük bir su kuşu” (DLT, 1998-I, s.

528) 20; Ḳaz: “Kaz” (DLT, 1999-III, s. 149); Ḳıl Ḳuḏruḳ: “Kıl kuş” (DLT, 1998-I, s. 337); Ḳıl ḲuĢ:

“Ördeğe benzer bir kuştur, ilkbaharda gelir, Beyler onu birbirlerine armağan ederler.” (DLT, 1998-I, s.

337); Ḳorday: “Kuğu cinsinden bir kuş” (DLT, 1999-III, s. 240); Ḳuġu: “Kuğu kuşu” (DLT, 1999-III,

s. 225); Ördek: “Ördek” (DLT, 1998-I, s. 103); Yuġaḳ: “Ördeğe benzer su kuşları” (DLT, 1998-I, s.

222), “Sukuşu” (DLT, 1999-III, s. 17). Tavuksular: Boḏ: “Toy kuşu” (DLT, 1999-III, s. 121);

Budursın: “Bıldırcın” (DLT, 1998-I, s. 513); Keklik: “Keklik kuşu” (DLT, 1998-I, s. 479); Süglin:“

Sülün kuşu” (DLT, 1998-I, s. 444); Süwlin: “Sülün kuşu” (DLT, 1998-I, s. 444); Şa: “Alacalı bir

kuştur. (…) Bu kuş daima yere yakın uçar.” (DLT, 1999-III, s. 211)20F 21; Talwır: “Keklik” (DLT,

1998-II, s. 173); Toy: “Toy kuşu. Bu, ذ harfini ى yapanların dilincedir. toḏ dahi denir. Çiğilce.” (DLT,

1999-III, s. 142); Ular: “Keklik” (DLT, 1998-I, s. 148); Yun Ḳuş: “Tavus” (DLT, 1998-I, s. 331),“

Tavus kuşu” (DLT, 1999-III, s. 144). Yağmur KuĢları: Çulıḳ: “Üveyik büyüklüğünde alacalı bir su

kuşu, çulluk” (DLT, 1998-I, s. 381). Turnamsılar: Turna: “Durna, turna” (DLT, 1999-III, s. 239).

Deve kuĢugiller: Tėwi Ḳuş: “Devekuşu” (DLT, 1998-I, s. 331). Bağırtlakgiller: Baġırlaḳ: “Bağırtlak

denen kuş” (DLT, 1998-I, s. 503). Güvercingiller: Baybayuḳ: “Kelebek kuşu denilen bir kuştur.

Yuvasını ağaç dalları arasında zenbil şeklinde yapar, güzel öter.” (DLT, 1999-III, s. 179); Kökürçkün:

“Güvercin” (DLT, 1999-III, s. 419). 1.2.d. Memeliler: Yarasalar: Ayayarsġu: “Yarasa. Çiğilce.

Birtakımları yarısa derler.” (DLT, 1999-III, s. 433); Kepeli: “Yarasa” (DLT, 1998-I, s. 448). GeviĢ

Getirenler: Aḏġıraḳ: “Kulakları ak, vucudunun öbür tarafları kara olan geyik. Dişi koyun için koç ne

9

9

ise bu da geyik için odur.” (1998-I, s. 144); Arḳar: “Boynuzundan bıçak sapı yapılan dişi dağ keçisi”

(1998-I, s. 117), “Dağ keçisi” (1998-I, s. 421), “Geyik” (1998-I, s. 214); Atan:“İğdiş edilmiş deve”

(1998-I, s. 75); Azma: “Taşağının derisi yarıldığı için aşamayan koç” (1998-I, s. 130); Boġra: “Deve

aygırı” (1998-I, s. 420), “Boğa” (1998-I, ss. 187-188); Boḳa: “Boğa” (1999-III, s. 226); Botuḳ:

“Boduk, deve yavrusu” (1999-III, s. 218); Bulan: “Kıpçak illerinde avlanan iri yarı bir yaban

hayvanıdır; küp gibi içi oyuk, yukarıya kalkık bir boynuzu vardır, orada kar veya su toplanır, dişisi diz

çökerek erkek oradan su içer, erkeği diz çökerek te dişisi su içer.” (1998-I, s. 413)21F22; Buzaġu:

“Buzağı” (1998-I, s. 446); Çepiş:“Çepiş, altı aylık keçi yavrusu” (1998-I, s. 368); Eçkü: “Keçi”

(1998-I, s. 128); Iŋan: “Dişi deve” (1998-I, s. 120); Iwıḳ: “Kırlarda, taşlı yerlerde yaşıyan geyik”

(1998-I, s. 67), “Geyik” (1998-I, s. 239, 265); İŋek: “İnek” (1998-I, s. 111); Keçi: “Keçi. Oğuzca.”

(1999-III, s. 219); Keyik: “Aslında yabani olan her şey için söylenir. Bu söz eti yenen hayvanlardan

ceylan, sığın, dağ keçisi gibi hayvanlar için kullanılır.” (1999-III, s. 168)2F23 ; Ḳoç: “Koç. Oğuzca.

Aslı Ḳoçŋar‟dır.” (1998-I, s. 321); Ḳoçŋar: “Koç” (1998-II, s. 101); Oġlaḳ: “Oğlak” (1998-I, s. 119);

Öd: “Sığır. Çiğil dilinde.” (1998-I, s. 45); Öküz: “Öküz” (1998-I, s. 59); Sıġır: “Sığır” (1998-I, s. 364);

Sıġun: “Yaban sığırı” (1998-I, s. 409); Suḳaḳ: “Sığın” (1998-I, s. 214), “Beyaz geyik” (1998-II, s.

287), “Geyik” (1998-I, s. 498); Suw Sıġırı: “Manda, dombay” (1998-I, s. 364); Taḏun: “Tosun, iki

yaşında olan sığır. Dişisine tişi taḏun denir.” (1998-I, s. 400); Tadun: “Bir yaşındaki buzağı” (1999-III,

s. 171); Teke: “Boynuzundan yay yapılan erkek geyik”, “Teke” (1999-III, s. 228); Tevey: “Deve”

(1999-III, s. 447); Tewey: “Deve. Bir tek deveye ve topluluğa dahi söylenir. İki çıkak arasındaki ڤ ile.

Oğuzlar deve derler.” (1999-III, s. 225)23F24; Tewi: “Deve” (1998-I, s. 127); Titir: “Dişi deve”

(1998-I, s. 361); Toruġ: “At. (…) Bazı kere eğreti olarak, benzetme yoluyla deveye ve sığıra dahi bu

ad verilir.” (1998-I, ss. 373-374); Torum: “Torum, deve yavrusu. Dişisine tişi torum denir.” (1998-I, s.

396) 25, “İki yaşındaki deve yavrusu” (1998-I, s. 498); Tüge: “Düğe, iki yaşına varmış olan buzağı”

(1999-III, s. 229); Ud: “Öküz” (1998-I, s. 346); Uḏ: “Öküz” (1998-II, s. 293). Tek Toynaklılar:

DLT‟de geçen tek toynaklı hayvanlar şunlardır: Adġır: “Aygır” (1998-I, s. 95); Arḳun: “Yaban

aygıriyle evcil kısraktan olan at. Koşuyu en çok bu atlar kazanır.” (1998-I, s. 107); At: “At” (1998-I, s.

34); Bi: “Kısrak. Türklerce; Oğuzlarca değil.” (1999-III, s. 206); Boġra: “Aygır” (1999-III, ss. 254-

255, 282); Ėl: “Atı anlatır bir isimdir.” (1998-I, ss. 48-49); Eşyek: “Eşek. eşgek de denir. ى harfi ile

söylemek daha fasihtir. (1998-I, s. 114); Ḳısır: “Kısrak” (1998-I, s. 236); Ḳısraḳ: “Kısrak.” (1998-I, s.

203), “Genç kısrak. Oğuzlarca, herhangi bir kısrak.” (1998-I, s. 474); Ḳolan: “Yaban eşeği” (1998-I, s.

415); Köçüt: “At” (1998-I, s. 367); Ḳulun: “Tay” (1998-I, s. 404); Sıp: “İki yaşına girmiş olan tay”

(1998-I, s. 319); Tay: “Tay” (1999-III, s. 158); Toruġ: “At” (1998-I, ss. 373-374); Tosun: “Henüz

binilmemiş olan tay” (1998-I, s. 402); Yund: “At. Bu, cins ismidir. Bir ve birçok ata söylenir; deve

kelimesi gibi.” (1999-III, s. 7). Ayıgiller: Aba: “Ayı. Kıpçakça.” (DLT, 1998-I, s. 86); Aḏıġ: “Ayı”

(DLT, 1998-I, s. 63); Aḏıġ Merdegi: “Ayı yavrusu” (DLT, 1998-I, s. 480); Ayıġ: “Ayı. Oğuz, Kıpçak

ve Yağma lehçelerinde aḏıġ‟dır.” (DLT, 1998-I, s. 84); Merdek: “Ayı yavrusu” (DLT, 1998-I, s. 480).

Domuzgiller: Çoçuḳ: “Domuz yavrusu, her şeyin küçüğü” (DLT, 1998-I, s. 381); Toŋuz: “Domuz”

(DLT, 1999-III, s. 363); Toŋuz Merdegi: “Domuz yavrusu” (DLT, 1998-I, s. 480). Filgiller: Yaġan:

“Fil. İki dilin birinde, (Türk ve Türkmenceden birinde)” (DLT, 1999-III, s. 29); Yaŋan: “Fil. Bunu

Oğuzlar bilmezler.” (DLT, 1999-III, s. 376); Yengen: “Fil” (DLT, 1998-II, s. 210). Kedigiller: Arslan:

“Arslan” (DLT, 1999-III, s. 412); Asrı: “Kaplan” (DLT, 1998-I, s. 126); Burslan: “Erkek

adlarındandır. arslan burslan diye iki kelime bir arada kullanılıyor. burslan kelimesi yalnız olarak

kullanılmaz. Doğru olanı bu kelime bebür anlamına olmasıdır. Eğer her zaman arslan kelimesi ile

birlikte kullanılsaydı, bu kelime erkek adı olmazdı.” (DLT, 1999-III, s. 418); Enük: “Arslan yavrusu.

Sırtlan, kurt, köpek yavrularına da enük denir.” (DLT, 1998-I, s. 72); Pars: “Yırtıcı bir hayvan” (DLT,

1998-I, s. 344); Toŋa: “Bebür. Kaplan cinsinden bir hayvandır; fili öldürür, asıl olan budur.” (DLT,

1999-III, s. 368). Kemiriciler: Alaŋır: “Türkmenlerin yediği geleni adındaki küçük bir hayvan” (1998-

I, ss. 161-162); Aplan: “Sıçan cinsinden bir hayvancık” (1998-I, s. 120); Arġun: “Sıçan cinsinden,

10

10

yarım arşın uzunluğunda bir hayvancık. Duvarların yarıklarından serçeleri avlar, koyunun üzerine

atılırsa koyunun eti sararır. Uyuyan insanın üzerine atılırsa sidik tutukluğuna uğrar.” (1998-I, s. 120);

Buzaġu Tılı: “Sıçan gibi küçük bir hayvan” (1998-I, s. 446); Çekün: “Ada tavşanı yavrusu, göcen”

(1998-I, s. 402); Kelegü: “Geleni, tarla sıçanı soyundan bir hayvancık” (1998-I, s. 448); Kirpi:

“Kirpi” (1998-I, s. 415); KiĢ: “Samur” (1999-III, s. 126); Kösürge: “Köstebek, tarla sıçanı soyundan

bir hayvan” (1998-I, s. 490); Kösürgen: “Bir çeşit köstebek” (1998-I, s. 522); Ḳunduz: “Su köpeği,

kunduz” (1998-I, s. 458); Küzün: “Kendisiyle serçe kuşu, tarla sıçanı, köstebek gibi şeyler avlanan,

sıçan cinsinden bir hayvan” (1998-I, s. 404)25F26; Oḳluġ Kirpi:“Kirpinin büyüğü” (1998-I, s. 415);

Porsmuḳ: “Porsuk. Semizlikte sav olmuştur. Oğuzlar bu kelimedeki م i atarak porsuḳ derler.” (1999-

III, s. 417); Sarsal: “Sansar, samura benzer bir hayvancık” (1998-I, s. 483); Sıçġan: “Fare, sıçan”

(1998-I, s. 438); Soġur: “Tavşan” (1998-I, s. 494), “Ada tavşanı” (1998-II, s. 227); Suġur: “Keler‟e

benzer bir çeşit ada tavşanı; derisinden yağmurluk yapılır” (1998-I, s. 363); Tawışġan: “Tavşan”

(1998-I, s. 513); Tegiŋ: “Tegin, samur” (1999-III, s. 370); Yamlan: “Bir çeşit sıçan, geme” (1999-III,

s. 37); Yarpuz: “Yılan yiyen bir hayvan, firavun sıçanı” (1999-III, s. 39). Etçiller / Köpekgiller: Ar

Böri: “Sırtlan” (DLT, 1998-I, s. 79); Arju: “Çakal. (İki çıkak arasındaki ژ ile)” (DLT, 1998-I, s.

127)26F27; Arzu: “Çakal” (DLT, 1999-III, s. 401); Baraḳ: “Çok tüylü köpek. Türklerin inandıklarına

göre, kerkes kuşu kocayınca iki yumurta yumurtlarmış, bunların üzerine otururmuş, yumurtanın

birisinden barak çıkarmış. Bu, köpeklerin en çok koşanı, en iyi avlayanı olurmuş. Öbür yumurtadan da

bir yavru çıkarmış; bu, son yavrusu olurmuş.” (DLT, 1998-I, ss. 377-378); Böri: “Kurt” (DLT, 1999-

III, s. 220); Enük: “Sırtlan, kurt, köpek yavruları” (DLT, 1998-I, s. 72); It: “İt, köpek” (DLT, 1998-I, s.

35); It Balası: “Köpek yavrusu”; Ḳançıḳ: “Dişi köpek”; Ḳurt: “Oğuzlar böri‟ye ḳurt derler.”; Tilki;

Tilkü Maymunlar: Biçin: “Maymun”; Keyik: “Maymun”; Keylig: “Maymun”

Bekar 2016 Tematik Sınıflandırma: Binek ve Yük Hayvanları: at, aygır, eşek, kunan (tay), nar

(heçin devesi), tay, töö (deve); Yaban Hayvanları: arkar (dişi dağ koyunu), arstan/arıtsan (aslan),

ayuu (ayı), börü (kurt), cılkı, colbors (kaplan), çıçkan (fare), doñuz (domuz), kaman (yabani domuz),

karışkır (kurt), karsak (bozkır tilkisi), kirpi, kiş (samur), koyon (tavşan), kurt, tülkü (tilki); Ev

Hayvanları: it, küçük (enik), mışık (kedi); KuĢlar: bödönö (bıldırcın), bulbul (bülbül), bürküt

(kartal/karakuş), çımçık (serçe), çil (boz keklik), karçıga (atmaca), karga, kıran (doğan), kuş, sagızgan

(saksağan), şumkar (sungur), taran (serçe), torgoy (tarla kuşu), totu (papağan); Kümes Hayvanları:

añır (ördek), eçki (keçi), koroz, kunacın (dana), selde (sarsı tavuk), took (tavuk); BüyükbaĢ ve

KüçükbaĢ Hayvanlar: koçkor (damızlık koç), koy (koyun), kozu (kuzu), muzoo (buzağı), ögüz

(öküz), ulak (oğlak), uy (inek); Suda YaĢayan Canlılar: baka (kurbağa), balık (balık); Sürüngen

Canlılar: acıdaar (ejderha), cılan (yılan); Sinek Böcek HaĢerât: aarı (arı), bit, böyü (zehirli

örümcek), çekirtke (çekirge), çımın (sinek), kököön (at sineği), kumurska (karınca), saygak (öküz

sineği)

Aydın 2016 2. Eski Türk Yazıtlarında Bitki Adları: 2.1. çıntan ıgaç „sandal ağacı‟ 4. Eski

Türk Yazıtlarında Hayvan Adları: 4.1. adgır „aygır‟4.2. adıg „ayı‟ 4.3. amga ~ amgı „dişi dağ keçisi‟

4.4. arkar „dişi dağ keçisi‟ 4.5. arslan „kişi adı‟ 4.6. at „at‟ 4.7. az „kakım‟ 4.8. baga „bir unvan

niteleyicisi‟ 4.9. bars „kaplan‟ 4.10. bėçin „maymun‟ 4.11. boto „deve yavrusu‟ 4.12. böri „kurt; kişi

adı‟ 4.13. bugra „kişi adı‟ 4.14. bugu „erkek geyik‟ 4.15. buka „boğa‟ 4.16. egri tewe „tek hörgüçlü

deve‟ 4.17. elik „geyik‟ 4.18. eygir? „kara at?‟ 4.19. gaşga „alnı akıtmalı (at)‟ 4.20. gėyik 4.21. ıt

„köpek (yıl adında)‟ 4.22. ingen „dişi deve‟ 4.23. irbiç „Sibirya leoparı‟ 4.24. irbiş „Sibirya leoparı‟

4.25. kara adıg „kara ayı‟ 4.26. kara as „kakım‟ 4.27. kara sıŋkur (sıŋkor?) „kara şahin‟ 4.28. kėyik

„yaban hayvanı‟ 4.29. kiş „samur‟ 4.30. kōñ „koyun‟ 4.31. kök böri „bozkurt‟ 4.32. kök teyeŋ „dağ

sıçanı‟ 4.33. kökmek „Sibirya leoparı (?)‟ 4.34. kulan „yaban eşeği‟ 4.35. küsgü „fare‟ 4.36. küskü

„fare.‟ 4.37. lagzın „(yabanî?) domuz‟ 4.38. lü „ejderha‟ 4.39. öküz „öküz, iğdiş edilmiş erkek sığır‟

11

11

4.40. sıgun „erkek geyik, Altay maralı‟ 4.41. sıp „iki yaşındaki tay (yer adında: sıp başı)‟ 4.42. sıpa

„kişi adında‟ 4.43. sukak „beyaz geyik (yer adında: sukak yulı)‟ 4.44. takıgu „tavuk‟ 4.45. tawışgan

„tavşan; tavşan yılı‟ 4.46. taygan „tazı, av köpeği (yer adında: taygan köl)‟ 4.47. tewe „iki hörgüçlü

deve‟ 4.48. togan „yırtıcı bir kuş, doğan‟ 4.49. toŋa „kaplan? (kişi adında)‟ 4.50. toŋuz „domuz‟ 4.51.

turña „turna‟ 4.52. ulu bk. lü 4.53. yegren adıg „kestane renkli ayı‟ 4.54. yılan „yılan (yıl adında)‟ 4.55.

yunt „at‟

Bindaş 2016 ORTA TÜRKÇE‟DE KUŞ İSİMLERİ ... Aya yersgü: „‟yarasa‟‟ ... KARAÇAY

MALKAR TÜRKÇESİ KUŞ İSİMLERİ LİSTESİ ... 62. Bittirkoç : Yarasa ...

Sinecen 2017 Klasik şiirde kuşları mitolojik kuşlar, avcı ve alıcı kuşlar, leşçil kuşlar, avlanan

kuşlar gibi kategoriler içinde değerlendirmek mümkündür. Usûlî‟nin divanında on üç değişik kuşun

adı geçmektedir. Kuş/murg kelimesi de özellikle can veya ruhun benzetilmesi ile dokuz kez

geçmektedir. Doğal olarak en fazla kullanılan kuş bülbül/andelib‟dir. Divanda on yedi kez geçmekte

olup genellikle dertli, gamlı, inleyen gibi sıfatlarla birlikte kullanılmaktadır. Mitolojik kuĢlar olan

hüma üç kez, anka üç kez, kaknus bir kez geçmektedir. Alıcı ve avcı kuĢ olarak şahbaz/şahin dokuz

kez geçmekle birlikte avlanan kuĢ olarak kebg(keklik) bir kez, haberci kuş olarak kebuter(güvercin)

bir kez geçmektedir. Olumsuz veya leĢçil kuĢlardan zağ (karga) üç kez, kelağ (karga) bir kez, kerkes

(akbaba) bir kez, bum(baykuş) bir kez geçmektedir. Ayrıca farklı sembolik değerleri olan hüdhüd bir

kez, tuti (papağan) dört kez geçmektedir.

Alfabetik Çalışmaların bir kısmında (Karpuz & Gaddar 2012, Öz 2000, Parlar 2007, Uçar 2013) herhangi bir

gruplandırma yapılmayıp alfabetik sıralamayla yetinilmiş. Canlıları tematik değil alfabetik sıralamak

kolaya kaçmaktır aslında.

Gruplandırması bizim burada ele aldığımızdan oldukça farklı olan bir kaynak (Ergene 2014) da

değerlendirme dışı bırakılmıştır.

Konu Dışı Yazılardaki farklı hataları konu dışına çıktığı için burada göstermiyorum. Şunun gibi mesela:

12

12

Uçar 2013 kangal bitkisini (ala kangal , deve kangalı, eğik başlı kangal, tüysüz gümüşi kangal, kangal

dikeni) yanlış biçimde kangal köpeğine (Canis familiaris) bağlıyor. Zira, bitki olan kangal köpek olan

kangal adıyla kurulu değildir, köpek olan kangal ilçe olan Kangal adından gelir.

Ayrıca, papatya anlamındaki akbaba (akbabaç) sözü kuş olan akbaba (Vultur monachus türü değil

Neophron percnopterus türü olmalıydı) sözünden gelmez; aksine, kuş olan akbaba (lit. “white father”)

bitki olan akbaba (halk etimolojisi: ak “white” + papatya “chamomile, daisy” < Yun. παπαδιά “the

wife of a priest”) adından gelir (4).

4 Resimlerin alındığı yer Wikimedia Commons: File:Neophron percnopterus - 01 (cropped).jpg & File:Anthemis

cotula Enfoque 2011-5-22 SierraMadrona.jpg

13

13

KAYNAKÇA 1. Abik 2009 ► A. Deniz Abik, “Kutadgu Bilig‟de hayvan adları”. Journal of Turkish Studies

Festschrift in Honor of Cem Dilçin I, Harvard, Volume 33/1, sayfa: 1-32 → turkoloji.cu.edu.tr

2. Aydemir 2013 ► Adem Aydemir, “Kutadgu Bilig ve Divanü Lugati‟t Türk‟te kuşlar”. The

Journal of Academic Social Science Studies, International Journal of Social Science. 6. 2013,

sayfa: 271-297 → turkoloji.cu.edu.tr

3. Aydemir 2018 ► Adem Aydemir, “Divanü Lûgati't-Türk'te böcek adları üzerine bir inceleme

(A research on the insect names in Divabu Lugati't-Turk)”. Route Educational and Social

Science Journal Volume 5(14), December 2018, sayfa: 683-692 → turkoloji.cu.edu.tr

4. Aydın 2016 ► Erhan Aydın, “Eski Türk yazıtlarında bitkiler ve hayvanlar (Flora and fauna in

Old Turkic inscriptions)”. Türk Kültürü Araştırmaları Dergisi 2016/1:1-51 → academia.edu

5. Bekar 2016 ► Beytullah Bekar “Kırgız atasözlerinde geçen hayvan adları üzerine bir

inceleme (A study of animal names used in Kirghiz proverbs)”. Journal of Turkish Language

and Literature Volume:2, Issue: 2, Spring 2016, sayfa: 19-38 → dergipark.gov.tr

6. Besli 2010 ► Ertan Besli, Eski ve Orta Türkçe hayvan isimlerinin etimolojisi. Doktora tezi

(danışman: Prof.Dr. Osman Fikri Sertkaya), İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü,

Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı, Eski Türk Dili Bilim Dalı. İstanbul 2010 →

acikerisim.istanbul.edu.tr

7. BindaĢ 2016 ► Eda Bindaş, Karaçay Malkar Türkçesinde hayvan (kuş) isimlerinin kuruluşu

ve Türkiye Türkçesiyle karşılaştırılması. Yüksek lisans tezi (danışman: Prof. Dr. İsmail

Doğan), Ordu Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ordu 2016 → earsiv.odu.edu.tr

8. Durkaya 2010 ► Hayriye Durkaya, “Fehîm-i Kadîm Divanı‟nda hayvanlar üzerine bir

inceleme (An analyza on the animals in Fehîm-i Kadim Divan)”. Uluslararası Sosyal

Araştırmalar Dergisi, The Journal Of International Social Research, Volume: 3 Issue: 15,

sayfa: 13-27 → sosyalarastirmalar.com

9. Elçin 1989 ► Şükrü Elçin, Türk bilmeceleri. Gözden geçirilmiş ilaveli baskı. Kültür

Bakanlığı Yayınları: 1031 → shirvan.cls.az

10. Ergene 2014 ► Oğuz Ergene, “Türkiye Türkçesi ağızlarında hayvan adlandırmalarına ilişkin

belirleyiciler (Determiners that rekated to naming animals in Turkish dialects)”. Turkish

Studies - International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or

Turkic Volume 9/12 Fall 2014, p. 179-213 → apbs.mersin.edu.tr

11. Erkoç 2015 ► Hayrettin İhsan Erkoç, “Dîvânü Lugâti't Türk'te vahşi hayvanlarla ilgili

kelimeler ve terimler”. Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 2015 Güz (23),

sayfa: 177-208 → yenidenergenekon.com

12. Eskigün 2006 ► Kübra Eskigün, Klasik Türk şiirinde efsanevi kuşlar. yüksek lisans tezi

(danışman: Yrd. Doç. Dr. Lütfi Alıcı), Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi, Sosyal

Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı. Kahramanmaraş, Ağustos 2006 →

docs.neu.edu.tr

13. Eyüpoğlu 2007 ► Ayça Eyüpoğlu Kazan-Tatar Türkçesi ile Özbek Türkçesinde hayvan

adları ile kurulan atasözlerinin karşılaştırmalı incelemesi. yüksek lisans tezi (danışman: Prof.

Dr. İsmail Doğan), Ordu Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı

Anabilim Dalı, Çağdaş Türk Lehçeleri Bilim Dalı. Ordu 2007 → earsiv.odu.edu.tr

14. Gül 2015 ► Meltem Gül, “Dîvânü Lugâti't Türk'teki hayvan adları üzerine bir inceleme”. İdil

Cilt 4,. Sayı 15, Volume 4, Issue 15, sayfa: 1-24 → idildergisi.com

15. Karahan 2013 ► Akartürk Karahan, “Codex Cumanicus'ta Hayvan Adları”. Turkish Studies -

International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic

Volume 8/1 Winter 2013, sayfa: 1839-1865 → acarindex.com

14

14

16. Karpuz & Gaddar 2012 ► Ömer Karpuz & Zeliha Gaddar, “Süheyl ü Nevbahār'da hayvan

adları (Animal names in Suhayl u Nevbahâr)”. Dil ve Edebiyat Eğitimi Dergisi, S: 4, sayfa:

58-83 → acarindex.com

17. Olgunsoy 2007 ► Berna Olgunsoy, Balıkesir yöresinden derlenmiş bitki ve hayvanlarla ilgili

inanış ve uygulamalar üzerine bir araştırma. Yüksek lisans tezi (danışman: Doç. Dr. Mehmet

Aça), Balıkesir Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı.

Balıkesir 2007 → dspace.balikesir.edu

18. Ömür 2012 ► Faik Ömür, “Almancada ve Türkçede hayvan adlarıyla yapılmış deyimlerin

anlam bakımından eşdeğerliliği (The semantic equivalence of the idioms constructed with

animal names in German and Turkish)”. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi Cilt: 5

Sayı: 20 → sosyalarastirmalar.com

19. Öz 2000 Aynur Öz,“Hayvanlarla ilgili Özbek atasözleri”. Türk Dünyası Dil ve Edebiyat

Dergisi, sayı: 9, Bahar, 114-160 → tdk.gov.tr

20. Parlar 2007 ► Zahide Parlar, “Kitāb-ı Keḥḥāl-Nāme-i Nūrü‟l-ʿuyūn adlı eserde yer alan

hayvanlar ve bunların tedavilerde kullanım şekilleri (The animals in the book called Kitāb-i

Keḥḥāl-Nāme-i Nūrü‟l-ʿuyūn and their usage ways for medication)”. The Journal of Academic

Social Science Studies Number: 46, Spring IV/ 2016, pp. 259-274 → jasstudies.com

21. Sinecen 2017 ► Fatma Sinecen, “Usûlî Divanında kuşların sembolik değerleri”. Journal of

Turkish Language and Literature Volume: 3, Issue: 3, Summer, 2017, sayfa: 119-130 →

dergipark.gov.tr

22. Tokyürek 2013 ► Hacer Tokyürek, “Eski Uygurcada hayvan adları ve bunların kullanım

alanları”. Türklük Bilimi Araştırmaları Dergisi, Sayı 33, sayfa: 221-281 → dergipark.gov.tr

23. Tor 2011 ► Gülseren Tor, “Anadolu ağızlarında yavru adları”. ICANAS Dergisi, cilt: 4, sayı:

38, sayfa: 1749-1829 → ayk.gov.tr

24. Uçar 2013 ► İlhan Uçar, “Türkiye Türkçesinde hayvan adlarından türetilmiş bitki adları

(Plant names derived from animal names in Turkey Turkish)”. Uluslararası Türkçe Edebiyat

Kültür Eğitim Dergisi Sayı: 2/1 2013 sayfa: 1-19 → tekedergisi.com

25. Yıldırım 2015 ► Ali Yıldırım, “Mevlânâ'nın eserlerinde kuş sembolizmi”. Akra Kültür Sanat

ve Edebiyat Dergisi. Tuzla Belediyesi Kültür Yayınları, Sayı 6, Mayıs 2015. sayfa: 235-247

→ turkoloji.cu.edu.tr

15

15

25.01.2019

Keçiören, Ankara, Türkiye

Ümüt Çınar

16

16

Yarasa adlandırması ~ Chiropteronymy

(yazının devamı oldukça geniştir: http://www.kmoksy.com/zobot/chiroptera.html)

Türk yazı dilinde yarasa adıyla tanınan Chiroptera takımından memelilerin Türk halk

dilindeki karşılıkları yarasa, yelese, yelemse, yavsun, sırsıra, çocuk-boğan («baby/child-

stranger»), çağa-boğan («baby/child-stranger»), kayıĢ-kanat («belt/strop-wing»), kelebek

(«butterfly»), peçeçe, peçiçe, çıplak kuĢ («naked bird»), gece kuĢu («night-bird»), akĢam

kuĢu («evening-bird»), akĢamcık kuĢu («eveninglet-bird»), karanlık kuĢu («bird of

darkness») olarak kaydedilmiştir. Türk yazı dilindeki Ģeytan kuĢu («satan's bird») ile etkanat

(«meat-wing») kullanımı da muhtemelen halk dilinden alınmadır.

Batı Oğuz dillerinde (Türkçe, Gagauzca ve Azerice) Orta Türkçe döneminden beri yarasa adı

kullanılırken, Doğu Oğuz (Türkmence) ve Kıpçak dillerinde (Tatarca, Başkurtça, Kazakça,

Nogayca, Kırgızca, Karaçay-Balkarca) ise yarkanat («yar-wing») adlandırması yaygındır.

Her iki adlandırmanın ilk kısmı (yar-) ortak olup anlamı açık olarak bilinmemektedir. Oğuzca

yarasa sözünde bulanık da olsa bana göre bir ek (? -a-sa) ve Kıpçakça yarkanat'ta ise bir

kelime (kanat) açıkça görülmektedir. Kaşgarlı Mahmut'un Orta Türkçe (Middle Turkic)

dönemine ait sözlüğü Divânu Lügati't-Türk'te bir takım Türklerce «yarısa» (يرسا) dendiği ve

Çiğilce olarak da «ayayarsgu» (آيايرسكو) kullanıldığı kayıtlıdır. Türkmencede lokal olarak

ýarasa adı da geçer. Kökenleri Salur boyundan Türkmenlere (Müslüman Oğuzlara) dayanan

ve Çin'de yaşayan en doğudaki Oğuz-Türkmen grubu olan Salarların dilinde yeresen adı

yarasa ile benzerlik gösterir. İran'ın Türkmenistan sınırındaki Türkmensahra bölgesinde

yaşayan Yomut Türkmenleri arasında kullanılan yer-qanat (folk etymology: «earth-wings»

Jürgen Wasim Frembgen 2006: draws on the earth-like color of the wings) adlandırması bir

halk etimolojisidir. Azerbaycan'da günümüzde ancak 200 kişi tarafından konuşulan Dağıstan

dillerinden Buduhçadaki yarasa (йараса) alıntısı Azericeden geçmiştir.

Etimoloji konusunda uzmanlaşan Türkolog dilci Hasan Eren (1919-2007) Türk Dilinin

Etimolojik Sözlüğü (Ankara 1999) adlı çalışmasında yarasa sözünü almadığı için nasıl

değerlendirdiğini bilemiyoruz. Dilci Ekaterina V. Sunduyeva, Türk dillerinde

kullanılan yarasa ~ yarkanat sözlerindeki *yara ~ *yar ile Moğol dillerindeki karşılığı

olan sar'san baavgay (Halha Moğolcası «perdeli ayı / webbed bear») ~ har'han

erbeeḫey (Buryat Moğolcası «perdeli kelebek / webbed butterfly») sözlerindeki çağdaş

sar'san ~ har'han öğesi (< Eski Moğolca sarisun («zar; ayak perdesi / membrane;

interdigital webbing») arasında ilgi kurmaktadır:

"П.-мо. sarisun, мо. сарьс(ан), бур. hарьhан „перепонка; мембрана; пергамент‟,

п.-мо. čoru, čorui „перепонка‟ [Kow., р. 2220], мо. цорой „грудобрюшная

преграда; брюшина, оболочка, покрывающая внутренние органы‟, также

восходящие к образу „нечто шелестящее‟, коррелируют с бур. лексемой

hарьбаhан „брыжейка‟, обозначающей складку брюшины, прикрепляющую

внутренние органы к стенкам полости тела. Мо. сарьсан баавгай „летучая мышь‟

дословно переводимо как „медведь/нечто мохнатое с перепончатыми

[крыльями]‟. Как отмечает Л. С. Левитская, тюрк. форму йарғанат, йарқанат

„летучая мышь‟ чаще всего трактуют как йары „пленка, кожица‟ + қанат

„крыло‟. Дж. Клосон сближает компонент йар с глаголом йар- „раскалывать‟,

что, по мнению Л. С. Левитской, менее вероятно. М. Палло полагает, что jara в

jarasa восходит к *jara „безволосый, голый‟. А. Вамбери объяснял чаг. jarkanat

как „блеск-крыло‟, усматривая в *jar основу, близкую *jaru- „светить‟ [ЭСТЯ,

17

17

1989, с. 140]." {Kısaltmalar: бур. – бурятский язык; мо. – халха-монгольский; п.-

мо. – старописьменный монгольский; тюрк. – тюркские языки; ЭСТЯ, 1989 –

Этимологический словарь тюркских языков. Общетюркские и межтюркские

лексические основы на «Җ», «Ж», «Й» / Авт. сл. ст. Э. В. Севортян, Л. С.

Левитская. – М.: Наука, 1989. – 292 с.} (< Sunduyeva 2011) {biyologlar için not:

dilcilikte, yazılı kayıtlarda geçmeyen ek, kök, gövde ve diğer yapılar farazî olarak

kurgulandığında önüne bir yıldız [*] işareti konur}

Sunduyeva'nın oldukça mantıklı olan bu etimolojik yorumunu destekleyen bir diğer

örnek Yakut (Saha) Türkçesindeki sarıı kınat («süet [deri] kanat / suede [leather]

wing») kullanımıdır.

Diğer Türk dilleri Oğuz dilleri → Gagauzca yarasa kuşu (йараса кушу) Azerice yarasa

(јараса سا ارا şəbpərə Derbent Azericesi (Dağıstan) yaripada (ярипада) (< Dargice яри ,(ي

пада) (Ersin, Terekeme) Karapapakça (Terekemece) uçan sıçan (учан сычан) («uçan fare /

flying mouse») Türkmence yazı dili: ýaryganat [ýarygānat = yarıgânat], ýarganat [ýargānat =

yargânat]; halk dili: ýarganat, ýaryganat, ýerganat, ýarasa Salarca yeresen Karluk dilleri →

Özbekçe ko`rshapalak [körşäpäläk] (кўршапалак), yorqanot [yårḳanåt] (ѐрқанот) Uygurca

şäpäräk (كەرەپەش), şipäräk, şäpiräñ Kıpçak dilleri → Urumca (Ukrayna:Kırım) т'ӧр сычан

t'ör sıçan («kör sıçan / blind mouse / сліпа миша») Kırım Tatarcası yarqanat, yelqanat,

carğana, kör sıçan («blind mouse») Tatarca yarqanat (ярканат) BaĢkurtça yarğanat

(ярғанат) Karaimce yeri kanatı Karaçay-Balkarca bittir (биттир) ~ bittir kuş (биттир

къуш) (K) cerkanat (жеркъанат) (B) sokur keçe çıpçık (сокъур кече чыпчыкъ) («kör gece

serçesi / blind night sparrow»), awkanat (аукъанат) Kumukça geçekuş (гечекъуш) («gece

kuşu / night-bird»), yarkanat (varkanat варкъанат [sic]) Nogayca yarganat (ярганат)

Kazakça jarkanat (жарқанат), jarğanat (жарғанат) Karakalpakça jarğanat (жарғанат)

Kırgızca carğanat (жарганат) Altayca carganat (јарганат), carganadı (јарганады) Sibirya

dilleri → Hakasça çarḫanat (чарханат) (yazı dili), çarğanat (чарғанат) (Kızıl) {sistematik

sesdeğişimi olarak, genel Türkçe y- önsesi Kazakçada j- Kızgızcada c- Hakasçada ç- sesine

dönüşür} ġorca çarğanat (чарғанат) AĢağı Çulım Türkçesi (ý) çamağ ḫanat (чамағ ханат)

( < ? krş. йамығ «кожа») Tuvaca ça’skı (часкы [чаъскы]) Yakutça sarıı kınat (сарыы

кынат) («süet [deri] kanat / suede [leather] wing»), neteegi (нэтээги), ürümeççi (үрүмэччи)

(«kelebek / butterfly, moth») Oğur dilleri → ÇuvaĢça śara śerśi (çара çерçи) (halk

etimolojisi / folk etymology: «çıplak serçe / naked sparrow»)

18

18

Lapseki Tarama Hırsızı DİKKAT (2010 yılından beri kendi sitemden uyarıyorum, çalıntı Lapseki verilerini kullanmayın,

sonucu ağır eleştiri olur): Yaşayan kişilerden derlenen sözlerin yeraldığı Derleme Sözlüğü'nde

"Lapseki Çanakkale" kaydıyla geçen sözlerin çoğu, ancak eski yazılı kitaplardan taranarak oluşturulan

Tarama Sözlüğü'nde bulunması gereken verilerdir. Yani, Lapseki'de konuşuluyormuş gibi Derleme

Sözlüğü'ne aktarılan veriler, aslında eski yazılı bir ya da birkaç kitaptan aşırılmış düzenbazlık

örnekleridir: