tanrı-evren İlişkisi açısından determinizm, İndeterminizm ve kuantum teorisi - caner taslaman

8/7/2019 Tanr-Evren likisi Asndan Determinizm, ndeterminizm ve Kuantum Teorisi - Caner Taslaman

1/21

1

TANRI-EVREN LKS AISINDANDETERMNZM, NDETERMNZM VE

KUANTUM TEORS

Dr. Caner Taslaman

ZETModern fiziin makro alemdeki en nemli teorisi izafiyet teorisi, mikro alemdeki

(atom-alt) en nemli teorisi ise kuantum teorisidir. Bu makalede, daha nceden doabilimlerine hakim olan determinist evren grnn, ilk olarak kuantum teorisiyle naslsarsld incelenecektir. Ayrca bu teorinin ontolojik indeterminist bir evren olduunusyleyen yorumunun Tanr-evren ilikisine, mucizeler ve zgr irade sorunlarna getirdiiyeni bak alarn gstermeye ve bu konudaki farkl grleri tartmaya alacaz. Bumakaleyle, kuantum teorisinin Tanrsal mdahaleyi, mucizelerin ve zgr iradenin varln

ispat ettiini sylemiyoruz; yani doal teoloji yapmyoruz. Fakat, modern bilim asndan,Tanrsal mdahalenin ve mucizelerin gereklemesinin imkansz olduunu, nk bunun,doa yasalarnn ihlal edilmesi anlamna geldiini iddia eden grn, yanlln gstermeyealyoruz. Ksacas doann teolojisinin yaplmasnn modern bilimin yasalar erevesindede mmkn olduunu (bu grn bilimsel olarak doru olduunu deil) savunuyoruz. Bunuyaparken mmkn gstermeye almamzn, olan ile ilgili bir iddia tamadnzellikle belirtmek istiyoruz.

Anahtar Kelimeler: Din felsefesi, bilim felsefesi, fizik, determinizm, indeterminizm,

kuantum, kaos, Tanr-evren ilikisi, mucize, zgr irade.

ABSTRACTWhile the theory of relativity is the most important theory of modern physics at the

macro level, the quantum theory is the most important theory at the micro level (subatomic).In this article, we shall attempt to analyse how the quantum theory was the first to shake thefoundations of the deterministic interpretation of the universe that had previously dominatedthe natural sciences, and how its ontological indeterminist interpretation enabled new pointsof view related to the questions about divine action, miracles and free will. We will try topresent various approaches concerning this matter. In this article, we do not claim that the

quantum theory proves the existence of divine intervention, miracles and free will; in otherwords we are not engaging in natural theology. What we are trying to do is to demonstratethe error of the assertion according to which, from the point of view of modern science, divineintervention and miracles are impossible, since they would be violations of natural laws. Inother words we are claiming that the formulation of a theology of nature is possible withinthe framework of the laws of modern science (but not claiming that this view is scientificallycorrect). We would like to stress in particular that as we do this, our attempt to show whatthe possible is, does not include a claim related to what the actuality is.

Key Words: Philosophy of religion, philosophy of science, physics, determinism,

indeterminism, quantum, chaos, Divine action, miracles, free will.

Felsefe ve Din Bilimleri Doktoru


2/21

2

LAPLACEIN BELL GELECE GREBLEN CN

Kopernik-Kepler-Galile ve Newton ile yaanan srete insanlk ilk defa detayl,sistematik ve bilimsel bir kozmolojiye sahip oldu. Artk evren, matematiksel yasalarla tarifediliyordu ve bu yasalar evrenin tmnde geerliydi. Aristonun, bin yldan uzun bir dnemdehkm sren, evreni Ay-alt ve Ay-st alem diye blerek, farkl alanlarda farkl yasalargeerli gren sistemi, Newton ile tamamen gzden dt. Evren hakknda btncl vedeterminist bir gr benimsendi. Fizikteki bu grn felsefe, teoloji ve dier tm bilimlerdebyk etkisi oldu; filozoflar ve teologlar yaklamlarn fizikteki gelimelerden etkilenerekekillendirdi, dier bilim dallar ise Newton fiziini rnek alarak kendilerini dzenlemeyeuratlar.

Newton yasalarnn evreni tarif etmekteki baarsndanetkilenen Laplace, sistemli bir

ekilde bilimsel determinizmi ilk dile getiren kiilerden biridir.1 Laplacea gre, evrenin btnparacklarnn belli bir andaki konum ve hzlarna dair btn ayrntlar bilen stn bir zeka(Laplacen cini: Laplaces demon), evrenin gemiine ve geleceine dair btn hereyibilebilir. Evreni, kendi dndan mdahale almayan bir alan olarak kabul eden natralistfelsefe ile madde dnda hibir cevher bulunmadn savunan materyalist felsefe veLaplacen determinizmi birletirilirse; gelecein, daha Big Bangin ilk annda belirlendiisonucuna giden materyalist kadercilik gr kanlmaz olacaktr. Natralist felsefe, doayadardan mdahale edilemeyeceini syleyerek evrensel determinizmi Tanrya kar korur;materyalizm ise ruhun ayr bir cevher olamayacan syleyerek evren iindeki varlklarakar da determinizmi korur. Descartes, hayvanlarn, insan rn makinelerden ok dahastn olsalar da birer otomat olduklarn2; yani madde dnda bir cevher tamayan,determinist yasalara bal varlklar olduklarn savunmutu. Descartestan etkilenen3, fakatfelsefesini Descartesn madde-ruh dualizmine kar gelitiren La Mettrie gibi filozoflar iseinsan ruhunu da otomatlarn iine soktular. Maddeden farkl bir cevherin varl (Tanr veyacanl ruhu), Laplacen cininin tahminini, maddi evrendeki varlklar ve sreci (determinizmi)etkilemek suretiyle bozabilir.4

Burada asl ilgin olan husus, ateist-materyalist Laplace bir ontolojinin, gelecee

dair tm olaylarn en batan belli olduuna dair materyalist bir kaderciliin iinde olduudur.Natralist-determinist evren anlay iinde, evrende takip edilen srete alternatif bir yolungereklemesinin ontolojik stats imkanszla eittir; bu evren anlaynda, u anda bu

makalenin bu sayfalarn tutarken parmaklarnzn tam olarak tutueklinin de, u saniyeniniinde okumakta olduunuz cmlenin de, farkl olmu olmas imkanszdr: Laplacen cini,bundan bir milyar yl nce hesap yapsa hem bu sayfay tutueklinizi izebilirdi, hem bucmleyi okuyacanz an saniyesiyle size bildirilebilirdi. Sartre gibi filozoflarn, insannkendini ina ettiine5 dair iddialar, determinist-materyalist ve natralist bir felsefi inancn,zaruri mantki sonucu olan evren tasarm asndan sadece yanlgdr. Bylesi bir evrende,

1 Stephen Hawking, Ceviz Kabuundaki Evren, ev: Kemal mleki, Alfa Yaynlar, 2002, s. 104; StephenHawking, A Brief History of Time, Bantam Books, 1990, s.53.2 Rene Descartes, Metod zerine Konuma, ev: K. Sahir Sel, Sosyal Yaynlar, 1984, s. 46.3 Ernst Mayr, The Growth of Biological Thought, The Belknap Press of Harvard University Press, 1982, s. 97-98.4

Genelde, Laplace determinizmin insana zgr irade brakmayacan savunanlar, bu grn, natralizmi vemateryalizmi bir n kabul olarak almas gerektiine dair hususu vurgulamadan bu iddiada bulunmulardr. 5 Jean Paul Sartre, Being and Nothingness, ev: Hazel E. Barnes, Washington Square Press, 1993.


3/21

3

Laplacen cininin tm gelecei grebilecek olmas da bu yanlgy gsterir. Teizm iinde dekaderci grler olmutur, slam dncesindeki Cebriye mezhebi ve HristiyanlktakiLutherci gr bu yndedir. Fakat teizmin ontolojisi geni imkanlar sunmutur; rnein,Tanrnn zgr olmasna vurgu yaplarak, dilerse Tanrnn kendisi gibi zgr kullaryaratabilecei ve maddi bir cevher olmayan ruhun bu zgrlk alan (determinizmden serbest

alan) olduu sylenmitir. Ayrca ruh ayr bir cevher olmasa da, maddenin insan beynieklinde organize olunca, zuhur eden (emergent) bir zellik olarak zgr iradeye sahipolunduu bile sylenebilir.6slam dnce tarihindeki Mutezile ve HristiyanlktakiKatoliklik gibi, insann zgr iradeye sahip olduunu savunmalar, teizmin ontolojisininsunduu geni imkanlardan kaynaklanr: nk Tanr iin herey mmkndr.7 Teizmdekizgr irade iddialar, yanllanamayan ve dorulanamayan bir iddia olarak bilimsel deildir.Fakat tersi gsterilemedii iin (insan zihninin yaps ve ileyii hala gizemini korumaktadr;bu da insann ve iradesinin, neliinin inceleme konusu olmasn imkansz klar), bu iddiaysamala indirgemek (reductio ad absurdum) de mmkn deildir. Dier yandan deterministve tek cevherin madde olduunun iddia edildii (materyalist bir ontolojinin kabul edildii) birevrende, hep belli sebepler belirli sonular belirleyeceinden, herhangi bir zgr sebebin

(zgr iradenin varl zgr sebepler anlamna gelir) varlna dair iddia mantksal adanrahatlkla samala indirgenebilir.

KANTTAN SPNOZAYA DETERMNST EVRENANLAYIININ YOL ATII SORUNLAR

Kant, Laplacetan nce, Newtonla kemaline ermi determinist evren anlaynn insan

zgrlne karaca sorunu grmt. Nitekim Kantnnl antinomilerininncsnde,determinizmin zgrle yer brakmayaca ilenir.8 Kant, saf akln zgrl

ispatlayamayaca kanaatindedir, ama ahlak teorisinin temelini oluturacak kategorikbuyruk iin zgrle muhtatr.9 Sonuta zgrln numen aleme ait olduunu,determinizmin fenomen aleme ait olduunu syleyerek, antinominin kendince zmnyapar. Kantn sisteminde numen alemin rasyonel ekilde anlalamayacan gz nndebulundurduumuzda, onun sisteminde zgrlk sorununun rasyonel zmnn olmadngrrz. Fakat, Kant, pratik akln saf akla stn olduunu syler ve Tanr, ahiret ile beraber

6 Son 20 ylda indirgemeci yaklamlara kar zuhur olma (emergence) bal ile oluan literatrn din felsefesi

iin byk neme sahip olduu kanaatindeyiz. Bu konudaki zlmesi gerekli temel husus soru olaraku ekildeifade edilebilir: Paralar birleip daha kompleks bir yap oluturduunda ortaya kan yepyeni zelliklerin(hcrelerin birleip beyni oluturmasnda olduu gibi) artk paralar ile aklanmamas, bizim paralarlaaklanmay beceremeyecek kadar bilgimizin snrl olmasndan dolay, bu durum epistemolojik zuhur olma(epistemological emergence) mdr; yoksa gerekte de paralarla btn aklamak imkansz olduu iin, budurum ontolojik zuhur olma (ontological emergence) mdr?7 Teist birok mezhep ve dnr tarafndan, Tanrnn gelecei bilmesi ile Tanrnn gelecei belirlemesi veyacebretmesi birbirinden ayr tutulmutur. slam dncesinde lim maluma tbidir diye ifadesini bulan buanlayta Tanrnn nceden bilmesi ile zgr irade fikrinin birbirlerine zt olmadklar gsterilmeye allmtr.Daha ayrntl bilgi iin baknz: Hanifi zcan, Bilgi-Obje likisi Asndan nsan Hrriyeti, Dokuz Eyllniversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi5, 1989; Ayrca slamdaki zgr irade zerine farkl fikirler iin baknz:Kasm Turhan, Kelam ve Felsefe Asndan nsan Fiilleri, Marmara niversitesi lahiyat Fakltesi VakfYaynlar, 2003, s. 29-133.8

Immanuel Kant, The Critique of Pure Reason, ev: J.M.D. Meiklejohn, William Benton, 1971, s. 140-141.9 Immanuel Kant, Fundamental Principles of the Metaphysics of Morals, ev: Thomas Kingsmill Abbott,William Benton, 1971, s. 279-280


4/21

4

insan zgrln postula olarak ahlak yasas hatrna kabul eder.10 Bylece Kant yktmetafiziin yerine kendi metafiziini ina eder. Burada tespit edilmesi gerekli nemli nokta,Kantn tm sistemini ina etmesinde Newtoncu determinizmin ne kadar nemli roloynaddr. O, saf akln gerektirdiklerine inanrsa, determinizmi btn sonularyla kabuletmesi gerektiini zannetmiti. Gelecein, determinist yasalarla ileyen bir evren anlayna

gre belli olduunun farkndayd, ama o ahlak teorisini oluturmak iin zgrle gerekduyuyordu; belki de srf bu yzden literatrde Kantn cini diye bir kavram olumad. Fakateer doa, birazdan kuantum teorisinin en yaygn yorumunda greceimiz gibi objektifindeterminist bir yapda ise, acaba Kantn zgrl temellendirmek iin hem saf aklnotoritesine saldrs, hem de pratik akl btn felsefi gelenein tersine saf akln zerinekarma abas bouna olmuyor mu?

Bilimsel determinizmin getirdii tartmalar zgr irade ile snrl deildir. Determinist

bir evrende hibir boluk yoktur, A hep Byi, B hep Cyi belirler, B gerekletiizaman arkasndan ne gelecei bellidir, aksi bir durum mmkn deildir. Bu tip bir evrendeTanrnn evrene mdahalesinin nasl gerekletii ile ilgili sorun karmza kar. Monoteist

dinin bilime aykr olduklarna dair yneltilen eletirinin kayna da bu sorundur. Evreninvarl, yasalarnn muhafazas ve Tanrnn evrensel yasalar arasal sebep olarak kullanmasgibi Tanrsal mdahalelerin, determinist yasalar ihlal edilmeden de mmkn olduu, birokteist filozof ve teolog tarafndan savunulduu iin, en byk sorun zellikle monoteistdinlerin Tanrsal mdahalelerin bir ksmnn mucize eklinde gerekletii ile ilgiliiddialarnda ortaya kar. Teist dnrler genelde mucizeleri doa yasalarnn ihlali veyaaskya alnmas olarak anlamlardr. Buna gre Bnin Cyi gerekletirmesi gerekirkenC gereklemez ve M gerekleir. Bilimsel olarak Cnin B etkisinin sonucu olmasgerekirken; bahsettiimiz teologlar, Mnin gerekletiini syledikleri iin, materyalist-ateistkimi dnrler, dinin bilime aykrln zetlediimiz bu hususa dayandrmlardr. Teistdinlere kar yaplan bu itiraz sadece ateizmden deil, kimi zaman teolojik kkenliyaklamlardan da gelmitir. Spinoza, doa yasalarnn, Tanrnn doasnn vemkemmelliinin bir sonucu olduunu, Tanrnn bu yasalara aykr hareket ettiini iddiaedenlerin, Tanrnnkendi doasna aykr hareket ettiini sylemek gibi bir samaladeceklerini syler.11 Spinoza, doa yasalarnn, Tanrnn doasndan kaynaklandnsylerken Descartesn etkisindedir. Fakat, Descartes iin, Tanr ile evren farkl cevherlerdi veonun vurgusu, mekanistik bir bilim anlayn kurmak iindi; mucizeleri inkar etmek iinbylesi bir yaklam kullanmad. Oysa Spinoza, monist idi, Tanrsal cevher ile doayzdeletirmiti; bu yzden, Tanrsal doa ile doa yasalar arasndaki geii dorudand vemucizeleri doa yasalarna aykr grd gibi, Tanrsal doaya da aykr gryordu.Schleiermacher de, teolojik sebeplerle, doa yasalarnn ihlali anlamndaki mucize anlaynn

H

ristiyan teolojisinden

kar

lmas

gerektiini savundu. O, nedensellii mant

ki birzorunluluk olarak kabul etmiti ve evrensel her olguyu Tanrnn eseri olarak grse de, buolgularn doa yasalar erevesinde, bu yasalar ihlal edilmeksizin gerekletiinisavunmutu.12

Grld gibi Kantn felsefesinden Laplacen cinine ve zgr irade sorununa,

Tanrsal mdahalenin doa yasalarn ihlal etmesine natralist felsefeye dayanan bilimanlay adna veya Spinoza ile Schleiermacherinki gibi teoloji adna itirazlara kadar, felsefe

10 Immanuel Kant, The Critique of Practical Reason, ev: Thomas Kingsmill Abbott, William Benton, 1971, s.343-348.11 Benedictus de Spinoza, Tractatus Theologico-Politicus, ev: Samuel Shirley, Brill Academic Publishers, 1997.12Friedrich Schleiermacher, The Christian Faith, T. and T. Clark Publishers, 1999.


5/21

5

asndan ok nemli birok sorun, hep evrende objektif determinist yasalarn var olduunainantan kaynaklanan yaklam erevesinde ekillenmitir. Bu inan Newton fiziiyle doruaulam, Einstein ile daha da pekimitir. Fakat hi umulmayan gelime atom-alt dnyadakuantum teorisinden gelmitir.

KUANTUM TEORS VE NDETERMNZM

Einstein, Newtonun mutlak uzay ve mutlak zaman kavramnda deiiklikler yapt,

ekim-gcn daha sofistike bir tarzda aklad ve n hzn, fiziinde, mutlak deer olarakkulland. Fakat bu fizik de Newton fizii gibi deterministti ve realistti (matematik formllerdeifade edilen evrenin, d alemde, gzlemcilerden bamsz ve gerek olarak, bu matematikformllere uygun olarak var olduunu kabul ediyordu). Atom-alt dnyay tarif eden kuantumteorisi, Einsteinn izafiyet teorisini gelitirdii dnemde ekillendi; aslnda Einstein da atom-alt dnyann daha iyi anlalmasna katkda bulunanlardand. Ernest Rutherfoldun, 1911ylnda ortaya koyduu atom modeli aa yukar Gne sistemimizin bir benzeriydi;ounluun zihnindeki atom modeli hala byledir: ortada Gne gibi duran bir ekirdek vegezegenler gibi dnen elektronlar. Oysa kuantum teorisinin atom modelinde, elektronlardan,dnen gezegenler yerine olaslk dalgalar olarak bahsetmek daha dorudur; bu teoriye greatomun resmedilmesi mmkn deildir. Bugn bilinen ekliyle kuantum teorisi, 1925teWerner Heisenbergin matriks mekanii ve 1926da Erwin Schrdingerin dalgamekanii olarak balamtr, birbirlerinden ayr kuramlar olarak balatlan bu almalar dahasonra kapsaml tek bir kuram eklinde Paul Adrien Maurice Dirac tarafndanbirletirilmitir.13 Kuantum mekaniine gre, atom-alt paracklar olarak tarif ettiklerimizayn zamanda dalgalardr. Bu birbirine aka zt iki farkl durumu da destekleyecek deneyselveriler mevcuttur.14

Kuantum durumunu aklayan Heisenbergin Belirsizliklkesine gre atomseviyesinde paracklarn konum ve hzn ayn anda tam olarak hesaplamamz imkanszdr.15Bu ilkeye gre, bir paracn konumunu ne kadar doru olarak belirlersek, hz o kadarbelirsizleir; paracn hzn tamamen doru olarak belirlersek ise konumu tamamenbelirsizleir. Kuantum teorisinin kurucularndan Schrdinger, atomu, ekirdek veelektronlardan oluan bir sistem olarak deil de madde dalgalarndan oluan bir sistem olaraktanmlamt. Bohr ise, maddenin parack ve dalga grntlerini, ayn gerekliin birbirlerinitamamlayan iki ayr biimi olarak yorumlad (Tamamlayclk Prensibi: ComplementarityPrinciple). Heisenberg, Schrdinger ve Bohrun yorumlarnn bir snra kadar uygulanp,elikilerden kurtulamadklarn, ancak belirsizlik balantsnn izdii snrlar ile elikilerin

kaybolacan iddia eder.16

Heisenbergin yaklam klasik fizik asndan kabul edilemezniteliktedir. Klasik fizikte bir paracn konumunu ve momentumunu (hz) bilirsek, dahasonra nerede olacan rahatlkla hesaplayabiliriz; zaten, Laplacen cininin gelecei grmekabiliyeti de bylesi bir hesaplanabilirlie dayanr. Bohra gre, gzlem yapmadmz zamanatom bir hayalettir, ancak gzlem yaplnca atom gereklik kazanr. Ayrca neyigzlemleyeceimize de biz karar veririz, konumuna bakarsak atom yerindedir, h znabakarsak hzn hesaplayabiliriz; fakat hem konuma hem hza bakamayz. Paul Davies,modern fiziin en nl isimlerinin dile getirdii bu tabloyla kafas karmakark olanlara ve

13 Roger Penrose, Kraln Yeni Usu 2: Fiziin Gizemi, ev: Tekin Dereli, Tbitak Popler Bilim Kitaplar, 2000,s. 103.14

Roger Penrose, The Road To Reality, Jonathan Cape London, 2004, s. 505-511.15 Werner Heisenberg, Einsteinla Yzlemek, ev: Kemal Budak, Gelenek Yaynclk, 2003, s. 33-36.16 Werner Heisenberg, Fizik ve Felsefe, ev: M. Ylmaz ner, Belge Yaynlar , 2000, s. 20-21.


6/21

6

bu sonucun kabul edilmeyecek kadar paradoksal olduunu dnenlere, zlmemelerini,nk Einsteinn da kendileriyle ayn fikirde olduunu syler.17

Kuantum kuramnda sadece olaslklar vardr. Olaslklarn fizie girii ilk olarakentropi yasas ile (19. yzyln sonunda) olmutur; fakat bu yasada olaslklarn olu nedeni,

katrilyonlarca paracn Newton mekaniine uygun hareket etseler de, hesaplanmalarnnimkansz oluundan kaynaklanmaktadr. Yani bizim epistemolojik yetersizliimizden dolayentropi yasas olaslkdr. Oysa kuantum teorisinde, Heisenbergin Belirsizliklkesi ile iddiaedilen, subjektif indeterminist (bizim epistemolojik yetersizliimizden kaynaklanan birindeterminizm) bir evren iinde olduumuz deildir; objektif indeterminizm evrenin birgerei olarak kabul edilir. Buna gre evren olaslklara gre hareket eder. Bu tarz birdurumda, Laplacen cini ne kadar maharetli olursa olsun gelecei gremez, nk gelecekbelli deildir; evrenin balangcna gitsek ve Big Bang patlamasn yzde yz aynekildegerekletirsek,muhtemelen evren bugnk gibi olmayacaktr ve biz de buradaolmayacazdr.18 Byle bir evren Newton ve Einsteinn determinist evreni deildir; eerbyle bir evren tablosu doruysa, determinist bir evren tasarmnn etkisiyle ekillenmi

Kantn yaklamlarndan, Spinozann itirazlarndan, Tanr-evren ilikisine, mucize ve zgrirade konularna kadar felsefe ve teolojiyi ilgilendiren birok konunun yeni batan elealnmas gerekir.

TANRININ EVRENDEK ETKNLKLER

Tanr-evren ilikisi konusu ilenirken, Tanrnn evren zerindeki etkinlii genelde ikibalk altnda incelenmektedir: 1- Genel Tanrsal Etkinlik (General Divine Action), 2-zelTanrsal Etkinlik (Special Divine Action). Bu ayrmdan Genel Tanrsal Etkinlik, Tanrnnbalangtaki yaratn ve evrenin yasalaryla beraber muhafazasn ifade etmek iinkullanlr. zel Tanrsal Etkinlik ise Tanrnn belirli bir yer ve zamandaki etkinliini ifadeiin kullanlr, geleneksel anlamdaki mucizeler ve dini tecrbeler bunun iindedir.19 Bize greTanrsal etkinlii drtl bir kategoriyle incelememiz daha faydal olacaktr. Yamurun yaasndan bu drtl kategoriye rnek vererek ne demek istediimizi aklamaya alacaz:

1-Tanrnn Yarat: Tanrnn evreni ve yasalarn yoktan yaratmas kastedilir. Buna

gre Tanr, yamuru oluturacak atomlar oluturacak madde ve enerjiyi, ayrcayamurun yamasnda nemli rol olan ekim gc gibi kanunlar yoktanyaratmtr.

2-Tanrnn Muhafazas: Tanrnn yaratt madde ve yasalarn, zaman iindevarln devam ettirmesi kastedilir. Buna gre Tanr, evrensel maddenin veyasalarn varln zaman iinde devam ettirdii iin, evrenin balangcndan 15milyar yl sonra bugn yamurun yamas mmkndr.

17 Paul Davies, God and The New Physics, Simon and Schuster, 1984, s. 103.18nsanc ilke (Anthropic Principle) ile ilgili veriler, insanlarn evrende var olmasnn, evrensel yasalarda veevrensel oluumlarda ok hassas ayarlar gerektirdiini gstermitir. Bu hassas ayarlar muhtemel parametreleriniinde ok kk bir olasla denk gelir. Ayn Big Bang balangc ve ayn evren yasalar olsalard bile, evrenseloluumlardaki ok kk bir deiiklik bile canlln yeryzndeki oluumunu imkanszlatracakt. Bu konu

iin baknz:John D. Barrow, Frank J. Tipler, The Anthropic Cosmological Principle, Oxford University Press,1996; Caner Taslaman, Big Bang ve Tanr,stanbul Yaynevi, 2006, 10. Blm.19 Nicholas Saunders, Divine Action and Modern Science, Cambridge University Press, 2002, s. 18-23.


7/21

7

3-Tanrnn Oluumlar Gerekletirmesi:Tanrnn muhafaza ettii evren ve yasalarerevesinde gerekletirdii oluumlar kastedilir. lk bata bu kta ifade edilenTanrsal etkinlik ile ikinci ktaki Tanrnn muhafazasnn ayn olduuzannedilebilir; oysa belirgin bir fark vardr. kinci kta kastedilen birok kiininzorunluluk (necessity) dedii eydir. Bu kta kastedilen ise birok kiinin ans

(chance) dedii eydir; yani, Tanrnn, yaratt yasalar erevesinde mmknolan birok olaslktan birini gerekletirmesidir. Pekala, Tanr evreni ve yasalarnbu ekilde yaratabilirdi, ama Gnee mevcut mesafede, suyun ve atmosferin buekilde varolduu bir Dnya var olmayabilirdi. kinci kta kastedilen, yamurunevrenin balangcndan 15 milyar yl sonra yadrlmasnn, bunla ilikili yasalarnmuhafazas suretiyle mmkn klnmas iken; bu kta kastedilen, 15 milyar ylsonra o olasln belirli bir yer ve zamanda gerekletirilmi olmasdr.

4-Tanrnn Mucize Gerekletirmesi: Tanrnn doa yasalarn belirli zel durumlar

iin askya alp, belirli bir yer ve zamanda olaanst olaylar gerekletirmesikastedilebilecei gibi; doa yasalar erevesinde, olmas ok dk olaslklar

belirli bir yer ve zamanda gerekletirmesi de kastedilebilir. Buna gre, hibulutun olmad ve yamurun yamad bir yerde, Tanr, sevgili bir kulununduas gibi bir sebeple yamur yadrabilir.

Byle drtl bir ayrm yaparak, Tanrnn evrendeki etkinliinin mutlaka drt farkl

biimde olduunu iddia etmiyoruz. Fakat, Tanrnn evrendeki etkinlii ile ilgili dile getirileniddialar snflandrmak asndan bu ekilde drtl bir ayrmn, genelde yaplan ikiliayrmdan daha faydal olacan dnyoruz. kili ayrmdaki Genel Tanrsal Etkinlik ile zelTanrsal Etkinlii birletirme abalar olmutur.20 Yaptmz drtl ayrmdaki kimi klarnda Tanrsal etkinlii tarifeklimize gre birletirilmesi mmkndr. rnein Tanrnn,gereinde evrendeki dk olaslklar gerekletirerek mucize gerekletirdiini, fakat hibirzaman doa yasalarn askya almadn savunan biri, nc ve drdnc maddeyibirletirebilir. Fakat, hibir yaklamn, sraladmz drt maddeye yeni bir maddenineklenmesini gerektirmeyecei kanaatindeyiz; bu yzden bu ekilde drtl bir ayrmnyaplmasn neriyoruz.

Birinci maddede belirttiimiz evrenin yoktan yaratl ve ikinci maddede belirttiimiz

evrenin muhafazasna dair teistik iddialara bu makalede odaklanmayacaz. nc maddedebelirttiimiz Tanrnn evrensel oluumlar meydana getirmesini birok teist, Tanrnn gereksebep (birincil sebep: primary cause) olarak, doa yasalarn ise arasal sebep (ikincil sebep:secondary cause) olarak kullanmak suretiyle gerekletirdiini syleyerek, doa yasalarn

ihlal etmeyen bir Tanr

sal mdahale anlay

gelitirmilerdir. Doa yasalar

n

n ask

yaalnmas ile ilgili teistik iddialar, en ok mucizelerin gereklemesi hususunda gzkr; dahance deindiimiz gibi bu konudaki itirazlar, hem natralizm adna hem de teolojik yaklamadna yaplmtr. Fakat genel eilim, Tanrnn doa yasalarn askya almaseklindemucizeleri tarif etmeye ynelik olmutur.

David Hume, mucizelerin gereklemesine kar getirdii nl itirazlarn, mucizelerin

doa yasalarnn ihlal edilmesi anlamna geldiini syleyen mucize tarifine dayanarakyapmtr.21 Determinist evrende mucizelerin oluumu, Tanrsal yasalarn (slami literatrasndan Snnetullah da denebilir), doa yasalarndan ok daha geni kapsaml olduu; birpeygamberin gnderilmesi gibi zel bir durumda doa yasalarnn askya alnmasnda bu

20 Nicholas Saunders, a.g.e., s. 23-32.21 David Hume, An Enquiry Concerning Human Understanding, Oxford University Press, 1999, 10. Blm.


8/21

8

yzden, Spinoza ve Schleiermacherin dnd gibi Tanrnn kendi koyduu yasalarla(veya kendi doasyla) elimesi gibi bir durumun sz konusu olamayacaeklindeaklanabilir. Bu, fabrikada mekanik kanunlar erevesinde alan makinelerin, birkasenede bir, genel almalarndan farkl olarak durdurulup bakma alnmalarnn, bumakinelerin tbi olduu determinist yasalara aykr olmamas gibi bir durumdur.

Ayrca Leibnizci bir tarzda, batan ayarlanan dzen (pre-established harmony) ile,

determinist evrendeki doa yasalar ihlal edilmeden de mucizeler aklanabilir. Leibnizcibylesi bir yaklam, deizm ile kartranlar olmutur; biz, bu yaklamn tamamen hatalolduu kanaatindeyiz. Deizmin Tanrs, evreni batan yaratr ve sonra zaman iindekioluumlardan habersizdir ve evrene kar umursamaz bir tavrdadr. Oysa bu yaklamda,zamann iindeki her bir ann yaratcs, batan tm bu kareleri tasarlayan Tanrdr. Tanrnnmdahale etmedii hibir an olmad iin, bu Tanr tasavvurunu deizm ile kartrmak hatalolur. 15 milyar yl nceden (Big Bang balangcnda) hereyi bilen bir Tanr iin, 15 milyaryl nce ile birka saniye nce mdahale etmek arasnda fark yoktur. zellikle Einsteinnizafiyet teorisi ile zamann izafi olduu ortaya konduktan sonra22 15 milyar yl ile birka

saniye arasndaki farkn nemi de kalmamtr. Tanrnn uzaya akn olmasna ramen,uzayn her noktasna mdahalelerde bulunduuna inananlar iin, zamana akn Tanrnn,zamann en bandan, zamann tm anlarna mdahalede bulunabileceini kabul etmekte birsorun olmamas gerekir. rnek olarak teist dinde kabul edilen Hz. Musann deniziyarmasn alrsak, bu bak asna gre Tanr, evrenin bandan planlayarak gelgit olayndakigibi fizik yasalarn kullanarak, hibir determinist yasay ihlal etmeden, bu yasalar arasalsebep olarak kullanarak, Hz. Musann tam geecei anda denizi yarmtr. Fakat tm buyaklamlar, determinist bir evrende, Tanrsal mdahalenin, yoktan yaratltan sonra en sradekli olarak kabul edilen mucizelerin aklanmas iindir. Oysa ilerleyen sayfalardagreceimiz gibi indeterminist bir evren, mucizeler gibi Tanrsal mdahalelerin aklanmaekli iin yeni olanaklar sunmaktadr.

KUANTUM KURAMININ BELRSZLKLKESNEFARKLI YAKLAIMLAR

Entropi yasasnn ve izafiyet teorisinin fiziksel yaklam zerinde genel bir ittifakn

olduu sylenebilir. Felsefeciler ve teologlar, bu teoriler zerinde, ortak fiziksel kabullereramen farkl ve birbiriyle elien yorumlarda bulunmulardr. Oysa kuantum teorisinin,fiziksel yaklam zerinde de bir ittifak yoktur; bu teorinin fizii zerindeki farklyaklamlardan herhangi birini benimseyenlerin felsefi ve teolojik yorumlar da farkldr. Bu

teorinin, objektif indeterminist bir evrene iaret ettiine dair yorumda bulunanlarn felsefi veteolojik yorumlar farkl olabildii gibi, bu gre katlmayanlar da kendi ilerinde farklfelsefi ve teolojik farkl kanaatlere sahiptirler.

Bu teori, mevcut haliyle ancak olaslk yorumlara izin verir. Birok atomdan oluan

radyoaktif bir elementin ne zaman bozulacan olaslk hesaplaryla tahmin edebiliriz, amabelirli tek bir atomun ne zaman bozulacan tam olarak syleyemeyiz. HeisenberginBelirsizliklkesi atom-alt bir paracn yerini ne kadar iyi hesaplarsak, hznn o kadarbelirsizleeceini; hzn ne kadar iyi hesaplarsak, konumunun o kadar belirsizleeceinisyler. Atom-alt dnyadaki bu belirsizliklerin, gerek dnyadaki var olan ontolojik birbelirsizlie mi, yoksa bizim epistemolojik durumumuzdan kaynaklanan bir belirsizlie mi

22 Albert Einstein, zafiyet Teorisi, ev: Glen Akta, Say Yaynlar, 2001.


9/21

9

kar geldii konusunda en nl fizikiler dahi kendi aralarnda itilaf etmilerdir. Farklgrleri, Barbourn snflamasn takip ederek e ayrabiliriz:23

1- Cehaletimizden Kaynaklanan Belirsizlik:zellikle Newtoncu yaklamndeterminist modelini takip edenler, atom-alt dnyadaki belirsizliklerin, ontolojik

gereklii yanstmadn dnmlerdir. Planck, Penrose ve Einstein bu grn ennemli temsilcileridir. Einsteinn nl Tanr zar atmaz24 sz, kuantum dnyasndaontolojik belirsizliklerin bulunamayacan ifade etmek iin sylenmitir. Einstein,Podolsky ve Rosen atom-alt dnyaya dair teorilerimizin eksik olduunu ve bizimbilemediimiz gizli deikenlerin (hidden variables) olmas gerektiini sylediler.25Buna gre, cehaletimiz belirsizliklerin sebebidir, kuantum teorisinin olaslklarla ifadeedilmesi, gerek dnyaya olaslk yasalarn hakim olmasndan kaynaklanmaz, gerekdnyada determinist yasalar erevesinde olaylar gerekleir.

2- Deneysel ve Kavramsal Snrllklarmzdan Dolay Belirsizlik:Bahsedilen gr,belirsizliklerin aslnda olmad gr iin kullanlabilecei gibi, atom-alt dnyann

bizim iin tamamen ulalmaz olduu ve objektif determinizmin veya indeterminizminhangisinin gerekte var olup olmadn bilemeyeceimizin dile getirilmesi iin dekullanlabilir. Bu dnce kendinde eyin ulalmaz olduunu syleyen26 Kantnmodern fizikteki izdm olarak kabul edilebilir. Bu, ayn zamanda, kuantum teorisiile, klasik fizikteki gzleyenin rolnn nemsenmedii epistemolojik yaklamn dadeitiini ifade eder. Bu gr savunanlar, deney aamasnda gzleyen ile gzlenenarasndaki etkileimden belirsizliin ktn sylerler. Bir elektronungzlemlendiini dnn; en azndan birk kuantasnn bu elektrona arppgzmze gelmesi gerekir ki elektronu grebilelim. Bir gezegeni grmemiz de, onaarpan ve sonra gzmze gelen k sayesinde olur, ama makro dzeyde bu etkigezegenin konumunu da hzn da etkilemeyecek kadar nemsizdir. Ama mikrodzeyde, elektrona arpan k parac elektronun konum ve hzn etkileyeceindengzlemimizin neticesine de etki eder. Sonuta atom-alt dnya ile ilgili gzlemler iin,gzleyenin etkisinin de dikkate alnd bir epistemoloji gelitirmek gerekir. Fakatkuantum teorisinin belirsizlikleri sadece bu tip gzlemlerle alakal deildir; radyoaktifelementlerin bozumunun ne zaman olaca gibi belirsiz durumlar vardr ki, bunlar,gzleyenin etkisiyle aklanamaz.27

Kavramlarmzn snrllklarndan dolay belirsizlik olduu iddias ise adeta

Kantn, insan zihninin kendi kategorilerini d dnyaya dayattna dair grnn birtekrar gibidir. Deneysel durumu seerek, hangi kavramsal ereveyle (dalga veya

parac

k; konum veya h

z) elektronun durumunu deerlendireceimizi seeriz.Barbour, bu yaklamn agnostik olduunu; atom-alt dnyada determinizmin mi,indeterminizmin mi olduunu anlayamayacamz anlamna geldiini belirtir.28

3- Objektifndeterminizm Olarak Belirsizlik:Bu yaklama gre, atom-alt dnyayadair belirsizliklerin, bizim gizli deikenleri bilemememiz veya deneysel ve

23 Ian Barbour, Religion in an Age of Science, Harper and Row Publishers, 1991, s. 101-104.24 Albrecht Flsing, Albert Einstein, ev: Ewald Osers, Penguin Books, 1997, s. 585.25 Albert Einstein, B. Podolsky, N. Rosen, Can Quantum-Mechanical Description of Physical Reality BeConsidered Complete?, Physical Review 4, 1935, s. 778-779.26

Immanuel Kant, The Critique of Pure Reason, s. 129-159.27 Ian Barbour, Issues in Science and Religion, Harper and Row Publishers, 1971, s. 301-302.28 Ian Barbour, Religion in an Age of Science, s. 102-103.


10/21

10

kavramsal yetersizliklerimiz gibi epistemolojik eksiklikler ve sorunlar ile alakasyoktur; belirsizlikler doann bir gerei olarak vardr, doada epistemolojikindeterminizm veya subjektif indeterminizm denilebilecek sahte bir indeterminizmdeil, gerek ontolojik indeterminizm vardr. Bu grn en nl savunucusu olanHeisenberg, kuantum kuramna zg matematikemann, klasik mantn bir

genilemesi veya tarz deiimi olarak yorumlanmas gerektiini syler. Ona gre bukuram, mantn en temel ilkelerinden nc halin olanakszl ilkesinindeitirilmesini gerektirir.29 Ad kaos teorisiyle zdeleen Prigogine de, metafizikselve felsefi bir tercihe bal olmakszn, fizikte, indeterminizmin kendini kabulettirdiini yle ifade eder: Bergson, Whitehead, Popper tarafndan savunulanindeterminizm, bundan byle fizikte kendini kabul ettirmitir.30 Fakat bizce,Prigoginein metafiziksel bir tercihten bamsz olarak indeterminizmin kendini kabulettirdiini sylemesi hataldr. Prigogine kitaplarnda Laplacen cininden olanrahatszln birok kere dile getirmektedir. rnein Isabelle Stengers ile beraberyazd kitabnda yle der: ki yzyla yakn bir sredir, Laplacen cini hayalgcmze musallat oldu; hereyi anlamsz klan kabuslar getirdi. Eer dnya

gerekten de bir cinin, bir anlk durumdan yola karak geleceini ve gemiinihesaplayabildii bir dnya olsayd, bizim tanmlayabileceimiz basit sistemleri, bircinin ancak tanmlayabilecei daha karmak sistemlerden niteliksel olarak ayranhibirey olmasayd, o zaman bu dnya bir youn totolojiden ibaret olurdu. te bu,atalarmzdan devraldmz bilimin bize meydan okuyuudur, artk bysndenkurtulmamz gereken tlsm da budur. Sonuta, Prigoginein neden Einsteinnyaklamn deil de Heisenberginkini tercih ettiinin cevab, sadece modern fiziinnne kard tablo olamaz; Einstein ayn tablodan kendi metafizik tercihine uygunseim yapt gibi, Prigogine de kendi metafizik tercihine uygun olarak, hep yakndLaplacen cininden kendini kurtaracak yorumu tercih etmitir. Burada durumu ilginolan bizce Popperdr. O, fizikte indeterminizme en byk destei veren HeisenberginBelirsizliklkesine kar km olsa da,31 kuantum kuramndan bamsz olarak insanzgrlne tehdit olarak grd Laplace determinizme kar indeterminizmisavunmutur.32

Heisenberg ve onun takipileri, epistemolojik olarak neyi bilebileceimizi

betimlerken, bunun ontolojik gereklii tarif ettiine gei yaparak, belirsizliincehalet ile deneysel ve kavramsal snrllklarmzdan kaynaklanmadn, doanngerek bir durumu olduunu savunmulardr. Bu durum, PolkinghorneunEpistemoloji ontolojiyi ekillendirir33 szyle ifade ettii gibi; neyibilebileceimizin veya bilemeyeceimizin, neyin gerekte varolduunu anlamamzn

gvenilir bir rehberi zannedilmesinin bir neticesidir. Bu stratejiyi Newton dabenimsemiti, onun Heisenbergden fark: Newton bildiklerinden yola karakontolojik determinist bir evren modellemi, Heisenberg ise bilmediklerinden(belirsizliklerden) yola karak ontolojik indeterminist bir evren ngrmtr.Determinist evrende alternatiflerin ontolojik stats imkanszla eitken,indeterminist evrende alternatif olaylarn olumasnn ontolojik stats mmkndr.Tanr-evren ilikisi asndan ontolojik determinist evren modeli, birok felsefi ve

29Werner Heisenberg, a.g.e., s. 171.30 Ilya Prigogine, Kesinliklerin Sonu, ev: brahim ener, zdm Yaynlar, 2004, s. 123.31 Karl R. Popper, Bilimsel Aratrmann Mant, ev: lknur Aka, brahim Turan, Yap Kredi Kltr Sanat

Yaynclk, 1998, s. 248-284.32 Karl R. Popper, Open Universe: An Argument for Indeterminism, Rowman and Littlefield, 1985.33 John Polkinghorne, Science and Theology, Fortress Press, 2003, s. 31.


11/21

11

teolojik yaklamn kmasna sebep olduu gibi, ontolojik indeterminist evren modelide felsefi ve teolojik birok yeni yaklamn hareket noktas olmutur.

BELRSZLKLERN BELRLEYCS OLARAK TANRI

Ateistlerin bir ksm kuantum belirsizliklerini, evrende her trl belirlenimden uzak

olarak ontolojikansn varl iin bilimsel bir temel olarak grmlerdir; bu ans onlar,Laplace cininin yol aaca materyalist kaderci anlaytan koruyacaktr. Bu dnceye gre,evrenin ayn balangcn olutursak bile, pekala evrenin bugn farkl olabilirdi; en maharetlizeka bile, tm maddi paracklarn konumunu ve hzlarn hesaplasa da gelecei gremez,nk gelecek nceden belli deildir. Bu yaklam birok kiiye, nceden belli geleceiyaamadklarna ve zgr iradeleri gerekten mevcut olduuna dair bir optimizm vermitir.Bu evren grnde A, mutlaka B yi belirlemez; olaslk kmesinden birkk belirler;B kadar C veya D de olasdr. Ateistlere gre ans olarak gzken belirsizlikler, baz teistdnrlerce ise Tanrnn evrene etki alanlar olarak deerlendirilmitir. Buna gre Tanr, bubelirsizlikleri belirleyerek evrensel oluumlar ve mucizeleri dilediince gerekletirir.

Polkinghorneun ifadesine gre, Tanrsal etki, sisteme bilgiyi dahil eder ama bunu

enerji girii olmadan gerekletirir; bu yzden bu etki, fiziksel bir sebep gibi tespitedilemez.34 Bylesi bir Tanr mdahalesi tarifi, termodinamiin birinci yasas olan madde veenerjinin korunumu yasas ihlal edilmeden Tanrsal etkinin oluabildiini savunur. Kuantumbelirsizliklerini Tanrnn etkinlik alan olarak yorumlayanlar, yeni tarzda bir doal teolojiyapmamaktadrlar; nk bilimden kan sonularla, teizmin yaklamnn doru olduunutemellendirmeye kalkmamaktadrlar. Daha ziyade Barbourn dedii gibi doann teolojisiniyapmaktadrlar.35 Bu bak as, Tanrsal etkinliin doa yasalar ihlal edilmeden nasl

gereklemi olabileceini gsterir; ama modern bilimin Tanr

sal etkinlii ispat ettiini iddiaetmez. Bilimsel yaklamn Tanrsal etkinlii dladna dair itiraza, bu yaklam, modernbilimin verileriyle uyumlu bir Tanrsal mdahale anlaynn nasl olabileceini (doannteolojisinin) gstermesi asndan ok deerlidir. stelik bu yaklam elektronmikroskobundan, lazerden, transistrden, sper iletkenlere kadar birok buluungerekletirilmesini ve atomun yapsndan, elektriin iletilmesinden, kimyasal balara kadarbirok nemli fenomenin aklanmasn salayan kuantum kuramna36 dayanlarakgerekletirilmektedir.

Kendisinden nceki Karl Heim37 gibi baz dnrlerin almalarndan etkilenmi

olsa da, Tanrsal etkinliin kuantum belirsizliklerini belirleyerek gerekletiine dair

iddialarn ncs olarak fizik profesr ve rahip olan William Pollard gsterilmektedir. Onungrne gre Tanr, kuantum belirsizliklerinin hepsini belirleyerek evrene etkide bulunur.Evren yasalar determinist deil olaslkdr; Tanr, kuantum belirsizliklerini belirleyerek,olaslklar arasnda seim yapar ve evrenin gidiatn ynlendirir.38 Buna gre, evrenin iindeindeterminizm vardr, ama Tanry iin iine kattmzda, yine deterministik bir yapkarmza kar. Bu gsteriyor ki, Einsteinn, Tanrnn hibireyi ansa brakmayacan

34 John Polkinghorne, a.g.e., s. 89.35 Ian G. Barbour, When Science Meets Religion, Harper San Francisco, 2000, s. 170; Bu eserin Trke evirisiiin baknz: Ian G. Barbour, Bilim ve Din, ev: Nebi Mehdi, Mbariz Cemal, nsan Yaynlar, 2004.36 Paul Davies, a.g.e., s. 101.37

Karl Heim, The Transformation of the Scientific World View, SCM , 1953.38 William Pollard,Chance and Providence: Gods Action in a World Governed by Scientific Law, Faber andFaber, 1958.


12/21

12

belirtmek iin syledii Tanr zar atmaz szn, kuantum kuramnn objektif indeterministyorumuna kar kullanmas doru deildir. Kuantum belirsizliklerini belirleyen bir Tanranlay, Tanrnn nfuz edemedii biransn olmadn gsterir; kuantum kuram,belirsizliklerin, Tanr iin de geerli olduu - yle dnenler olsa da - anlamn tamaz.

Pollard, Tanrnn belirlemesi ile zgr irade arasnda kabilecek atknnfarkndadr; bu sorunu ise kuantum kuramyla kurduu bir analoji ile zmeye alr. NielsBohrun Tamamlayclk Prensibinin, birbirine zt gibi gzken parack ve dalga olmay,ayn gerekliin birbirini tamamlayan iki ayr biimi olarak sunduunu sylemitik. Pollard,Tamamlayclk Prensibinin fiziksel dnyada zt gibi gzken olgularn pekala bir aradabulunabileceini gstermesinden; Tanrnn belirlemesi (veya nceden bilmesi) ile zgriradenin, paradoksal gzkmesine ramen bir arada bulunabileceklerine gei yapar.39 Buyoruma gre, parack ve dalga ikilemi sadece grnte bir atk olup, gerekte varolmad gibi; Tanrsal belirleme ve zgr irade ikilemi de ancak grnte bir atk olup,gerekte var deildir.

Pollard, kuantum teorisinin teolojik yorumundaki en nemli nc olmutur, fakat buteorinin teolojik yorumunda herkes onunla ayn kanaatleri paylamamtr. rnein, ArthurPeacocke, kuantum belirsizliklerinin Tanr iin de belirsiz olduunu; bu yzden Tanrnngelecei bilemeyeceini, Tanrnn yaratlta riskler aldn ve kendini snrladn (self-limitation) dnr.40 Bu noktada, Peacockeun, pananteist41 olduunu hatrlamak faydalolacaktr. Peacocke iin Tanrsal doa ile evren yasalar arasnda bir iliki vardr, ayn ilikiyiSpinoza da kurmutu, ama o kendi dneminin bilimi gerei evrende olan determinizmiTanrsal doa ile ilikilendirmiti; Peacocke ise kuantum kuramndan da destek alarakindeterminizmi Tanrsal doa ile ilikilendirir. Bu anlayta Tanr, belirsizlikleri belirleyipveya doa yasalarn ihlal ederek evrensel oluumlar gerekletirmez; nk Peacocke buyaklamlarn, doa ile Tanr arasnda ayrmasebep olacan ve ktlk sorunu hakkndakabul edilemez neticelere gtreceini dnr.42

Sadece evrenin iinde ontolojik indeterminizmin olduunu sylemekle, Tanr iin de

geerli indeterminist bir yap olduunu sylemek arasnda nemli bir fark vardr. Pollard gibidnenler ontolojik indeterminizmin sadece evren iinde olduunu dnrler. Buna greTanr, indeterminizmdeki boluklar belirledii iin aslnda hibir boluk yoktur; yani,Tanrnn iinde yer ald ontoloji asndan bir indeterminizm sz konusu deildir. Peacockegibi dnenler iin ise ontolojik indeterminizm, Tanr bile ontolojiye dahil edildiinde varolacak kadar genitir. (Peacocke, srekli yaratacak kadar etkin bir Tanr anlay ile geleceibilmeyen bir Tanr anlayn uzlatrmaya almtr.) Thomas Tracy43 ve Robert Russell44

gibi bakalar

da, Tanr

n

n sadece baz

kuantum boluklar

n

belirlediini syleyerek,evrende ontolojik indeterminizmin varln savunmulardr.

39 William Pollard, a.g.e., s. 138-148.40 Arthur R. Peacocke, Theology for a Scientific Age, SCM, 1993.41 Tanrnn evrene ikin olarak evreni kapladn, fakat evrenden daha fazlas olduuna dair gr.42 Arthur R. Peacocke, a.g.e., s. 141-145. Gelecein Tanr iin bile belirsiz olduu - mmkn tm olaslklarTanr nceden bilse bile -, evrende determinizm olmad ve ontolojikansn varl kabulleriyle ktlksorununun ele alnmasnda, kendisinden sonraki dnrlerin zerinde zellikle Whiteheadin nemli bir etkisiolmutur.43 Thomas F. Tracy, Particular Providence and the God of the Gaps, ed: Robert John Russell, Nancey Murphy,Arthur R. Peacocke, Chaos and Complexity iinde, Vatican Observatory Publications ve The Center for

Theology and the Natural Sciences, 2000, s. 289-324.44 Robert John Russell, Does The God Who Acts Really Act? New Approaches To Divine Action, TheologyToday 54 iinde. 1997, s. 43-65.


13/21

13

KUANTUM BELRSZLKLER ZGRRADE SORUNUNU ZEBLR M?

Teizmin hereyi bilen ve etkin sfatlarna uygun bir Tanr anlayn sunmakisteyenler, btn kuantum belirsizliklerini belirleyen bir Tanr anlayn benimsemilerdir. Buarada birbiriyle ilikili zgr irade ve ktlk sorunlarn gz ard etmemiler, Pollard gibikuantum teorisindeki Tamamlayclk Prensibi ile analoji kurarak, zt gibi gzkenlerin birarada bulunabileceini syleyerek ve Nancey Murphy45 gibi Tanrnn tm belirsizlikleriinsann zgr iradesini ihlal etmeden (hem cansz dnyada kuantum seviyesinde, hem zihingibi st seviyelerde etki ederken) belirlediini syleyerek tezlerini savunmulardr. Pollardnpozisyonunu Malebranchn okkasyonalizmine (occassionalism: ara-nedencilik)benzetebiliriz; kimi sorunlar zerken okkasyonalizm ile benzer sorunlarla kar karyakalmtr. Dier yandan, bu yaklam zgr irade ve ktlk sorununun zm iin yeterligrmeyenler, evrensel indeterminizmi, Tanry da kapsayacakekilde genileterek Tanrnnbtn belirsizlikleri belirlemediini savunmulardr. Bize gre, bu iki yaklamdan birincisinitercih etmek daha doru olacaktr. Tanrnn - kendi istei sonucunda bile olsa - kendisininbile bilemeyecei belirsizlikler oluturduu fikrinin, teizm asndan kabul edilemez olduunudnyoruz. Dier yandan, Tanrnn, gelecei gremeyeceini varsaymak veya Tanrnnetkinliini kstlayan modeller nermek, kanaatimizce zgr irade sorununu zmeye yeterlideildir. zgr irade sorununun en az teistler iin olduu kadar ateistler iin de geerliolduunu; Laplacen cininin gelecei grebilmesinin, ateistler iin varolusal bir kabusoluturduunu daha nce grdk. Fizikteki muhalif aklamalara ramen, evrenselindeterminizmin sadece epistemolojik bir durumdan kaynaklanmadn, ontolojikindeterminizmin evrenin gerek yapsn oluturduunu kabul etsek bile, zgr irade ile ilgili

sorunun giderilebileceine dair Prigogineci optimizmin de pheyle kar

lanmas

n

n gerektiikanaatindeyiz.Kuantum kuram kimi dnrlerce insan zihnindeki srelerle de ilikilendirilmitir.

rnein Penrose, insan zihnine dair gizemlerin zmnde kuantum kuramnn gizemlerininfaydal olabilecei kanaatinde olanlardandr.46 Kuantum kuram, insan zihni ve Tanrsaletkinlik konusunu birletirmek iin ayrntlekilde yaklamlar gelitirenlerin banda GeorgeEllis gelmektedir. Ellis, insan zihnindeki kuantum belirsizliklerinin belirlenmesi suretiyleTanrsal vahyin ve ilhamn, doa yasalar ihlal edilmeden gereklemi olabileceinigstermeye almaktadr.47 Buna gre kuantum boluklar, Tanr-insan arasndaki ilikininnasl kurulmu olabilecei hususunda fiziksel bir aklamay mmkn klar; beyin de her

madde gibi atomlardan ve atom-alt paracklardan olumutur, kuantum seviyesindekimdahaleler dnce ve duygu oluumlarna sebebiyet verebilir. Ellis, kuantum kuramnnaadan-yukar (bottom-up) etkiyi gsteren genel yaklamndan farkl olarak, insan zihnineetki araclyla, insan bedeni kullanlarak yaplacak yukardan-aa (top-down) deiikliklerigndeme getirmektedir. Ellis, kendi yaklamn, zgr irade sorunu ve buna bal olarak

45 Nancey Murphy, Divine Action in the Natural Order: Buridans Ass and Schrdingers Cat, ed: Robert JohnRussell, Nancey Murphy, Arthur R. Peacocke, Chaos and Complexity iinde, Vatican Observatory Publicationsve The Center for Theology and the Natural Sciences, 2000, s. 325-357.46 Roger Penrose, Byk Kk ve nsan Zihni, ev: Cenk Trkman, zdm Yaynlar, 2003, s. 67-109.47

George F.R. Ellis, The Theology of the Anthropic Principle,ed: Robert John Russell, Nancey Murphy, C. J.Isham, Quantum Cosmology and the Laws of Nature iinde, Vatican Observatory Publications ve The Center forTheology and the Natural Sciences, 1993, s. 196-198.


14/21

14

ahlak alan asndan nemli bulmaktadr.48 O, determinist kaos ve klasik fiziin doadaboluk brakmayan determinist yaklamlarnn, zel Tanrsal Etkinliin nasl gerekletiinindoa yasalar erevesinde aklanmasn salayamayacaklarn, bunu aklayacak tekpotansiyele kuantum kuramnn sahip olduu kanaatindedir.49 Ellis, zihin seviyesindekiTanrsal etkinlik ile insanlarda zgr iradenin varln uzlatrmaya almtr. Sonuta,

Ellisin yaklam, doa yasalar ihlal edilmeden Tanrsal etkinliin zihinsel seviyede naslgerekleebileceine dair bir model sunma abas olmas asndan deerlidir. Fakat, onunyaklam da, dier tm teistik ve ateistik yaklamlar gibi, zgr irade ile ilgili paradokslarzebilecek bir yaklam deildir.

ndeterminist bir evrende bile olsa, kendisinden nceki fiziksel koullarla belirleneninsann, zgr iradeye sahip olduu sylenirken, ne kadar tutarl olunabildiini dikkatliceirdelemek gerekir. Pollard, Murphy ve onlar gibi dnenler zgr irade sorununun naslzlebileceini gsterememilerdir; fakat zgr iradenin varlnn, Tanrnn evrendekibelirsizlikleri belirlemesiyle uyumlu olabileceini syleyerek, teizmin klasik Tanr anlay iledaha uyumlu bir anlay seslendirmilerdir. Dier yandan zgr irade ve buna baml olarak

ktlk sorununu zmek iin Tanrsal etkinlii snrlayanlarn abas, hem bahsedilensorunlar zmeye yeterli deildir; hem de teizmin klasik Tanr anlayndan uzaklamlardr.nsann zgrlne dair sorun, sadece evrenin, determinist yapda olup olmamas ile alakaldeildir; insan zihninin (veya ruhunun) nelii ve bu seviyede determinizmin olupolmadyla da alakaldr. Mevcut bilim, insann neliini henz zememitir ve hala insannmaddi cevher dnda bir cevher (ruh) tad savunulabilmektedir; bu dnce doruysa,nfuz edilemeyecek madde-d cevher yznden, insann nelii sorunu hi zlemeyecekdemektir. Dier yandan insann sadece maddi cevherden olutuunu savunanlar da, beyninhala gizemini koruduunu kabul etmektedirler ki - bu yaklamda beynin gizemini zmekiin gelecekte mit kaps var gibi gzkse de - bu da insann neliinin hala zlememiolduunu gsterir. Ayrca insan nceden belirleyen fiziksel koullara ramen (indeterministkoullar olsa bile), zgr iradenin mmkn olup olmad ile ilgili sorunu ve felsefi olarakherkesin zerinde uzlat tek bir zgr irade tanmnn olmadn da hatrlamakta faydavardr. zgr iradeyi temellendirmek ve buna baml olarak ktllk sorununu zmek iin,Tanrsal etkinlii ve bilgiyi snrlayan bir model tasarlayanlar, hem zmek istediklerisorunlar zememiler, hem de teizmin hereyi bilen ve etkin Tanr anlayndan -zemedikleri bir sorun uruna - uzaklamlardr. zgr irade sorunu ne teizm, ne de ateizmiin zlebilmi bir sorun deildir. Bizce bu sorun zlemez; nk salt doa bilimlerinebal bir zlememezlikten deil, teizm iin Tanrsal irade ile insan iradesi arasndaki snrizmek ve bunu yaparken insann sorumluluunu da gz nnde bulundurmak gibi birglkten; ateizm iin ise kendinden bamsz fiziki artlarn belirledii maddi bir varln, bu

fiziksel belirlemeye ramen ne kadar ve ne ekilde zgrlnden bahsedilebilecei sorunugibi zlmesi imkansz gzken paradokslardan kaynaklanmaktadr. Bize gre, hem teizmhem ateizm adna zgr irade sorununu ve bununla balantl olarak ahlak meselesini zmekiin yaplan hibir izah, btn paradokslar zmeyi ve tm itirazlar cevaplamay baaracakgte olamamtr ve de olamaz. Kuantum kuramnn, zgr irade ile ilgili sorunlar, yeni birevren modelinde dnmemizi mmkn klmasn nemli bulsak da, bu kurama dayanarakzgrlk meselesinin zlmesinin mmkn olmadn dnyoruz. Bunun yannda, buteorinin en ok kabul gren yorumunun - ontolojik indeterminizm - Tanrsal etkinliin doayasalar ihlal edilmeden de gerekleebileceini gsterebildii kanaatindeyiz.

48 George F.R. Ellis, Ordinary and Etraordinary Divine Action, ed: Robert John Russell, Nancey Murphy, Arthur

R. Peacocke, Chaos and Complexity iinde, Vatikan Observatory Publications ve The Center for Theology andthe Natural Sciences, 2000, s. 376-377.49 George F.R. Ellis, a.g.e., s. 361.


15/21

15

AAIDAN YUKARI MDAHALE LE MUCZELERKuantum kuramyla Tanrsal etkinlii birletiren yaklamn, aadan-yukar (bottom-

up) bir mdahaleyi savunmasyla dnya iindeki byk deiimleri (mucizeler gibi) aklaypaklayamayaca sorulabilir. Hereyden nce btn evrensel hammaddenin atomlardan veatom-alt paracklardan olutuunu, atom-alt seviyede yaplan mdahalelerin evrenintmne yaylan bir mdahale olduunu hatrlatalm. Ayrca, kaos teorisi ile ilgili almalardada gsterildii gibi, evrenin bir yerindeki ok kk saylabilecek bir deiim bile evreninbaka yerinde ok byk deiimlere sebebiyet verebilir. Kelebek Etkisi (Butterfly Effect)ismiyle mehur olan bu yaklama gre, amda kanatlarn rpan bir kelebekstanbulda birkasrgaya sebebiyet verebilir.50 Sonuta Tanrsal mdahale ile Tanrnn tm evreni kuatanbilgisi birletirilirse, bir kelebein ynn deitirecek kadar bir mdahale ile - kelebeinzihninde kuantum seviyesinde yaplacak mdahalelerle bir ynlendirme veya kuantumseviyesinde mdahalelerle bir hava akm oluturup kelebein yn deitirilerek - kutsal

kitaplarda bahsedilen, baz kavimlerin yok edilmesine sebebiyet verecek nitelikte birkasrgann nasl oluturulduu izah edilebilir. Kelebek Etkisi ile ifade edilen etki balangdurumundaki artlara hassas bamllk olarak da dile getirilir. Fizikte bunun nemianlalmadan nce, halk arasnda bylesi bir etkinin varl saduyu ve basit gzlemlerle farkedilmiti. Halk arasndaki u sz de bunu ifade etmektedir:

Bir mh bir nal kurtarr;Bir nal bir at kurtarr;Bir at bir er kurtarr;Bir er bir cenk kurtarr;Bir cenk bir vatan kurtarr!51Kaos teorisinde Kelebek Etkisi determinist yasalar erevesinde ele alnr. Kaos teorisi

ile kuantum teorisi bir arada ele alnrsa,52 byk sonular verecek ufak deiimler, Tanrnnbelirsizlikleri belirlemesiyle aklanmaya (indeterminizm srece dahil edilmeye) allabilir.Bizim amzdan nemli nokta, aadan-yukar bir etki tarznn ne kadar nemli sonularverebileceini gstermektir. Maddenin kk paracklar, etraflarndaki kk paracklarlave ortamla, arpma eklindeki ilikilerinde, bize gre ksa bir sre olan birka saat iindekatrilyonlarca ilikiye girerler. Kuantum kuramnn gsterdii gibi evrensel yasalar zlerindeolaslksal bir yapya sahipse, katrilyonlarca saydaki etkileim esnasnda olaslklaramdahaleyle ok byk bir fark oluturulabilir. Dnyann etrafnda uan ve ayn yere gelenbir roketi dnelim; eer bu roketin yrngesi derecenin trilyonda biri kadar sap gsterirse

ilk turda nemli bir fark olmaz, ancak trilyon tur sonra bir derece fark oluur, 90 trilyondefada eski yrnge tam dikine kesilecek kadar, 180 trilyon defada tam ters ynde ayn yrngeyi takip edecek fark oluur. Olaslklara bilinli mdahale ile yaplacak kkdeiiklikler, ok yksek sayda tekrarlandnda ve bilin ile bir amaca gre olaslklarseildiinde ok byk deiiklikler ve umulmadk sonular oluabilir.

Olaslk yasalar, fizie ilk olarak 19. yzyln sonunda entropi kuramyla girmitir.

Entropi yasas, evrenin en temel yasalar olarak kabul edilen termodinamik yasalarnikincisidir ve evrendeki dzensizliin srekli arttn syler. Entropi yasasnn fizikselyorumu zerinde, kuantum kuramnda olduu gibi ciddi farklar yoktur; bu yasann

50

James Gleick, Kaos, ev: Fikret can, Tbitak Popler Bilim Kitaplar, 2003, s. 15-16.51 James Gleick, Kaos, a.g.e., s. 18.52 Bu iki teorinin birletirilmesi ve bunla ilgili sorunlar zerine son 10-20 ylda geni bir literatr olumutur.


16/21

16

determinizm ile uyumlu olmasna ramen olaslk yapsnda geni bir konsenss vardr.Hava moleklleri gibi molekllerin dalmnda entropi yasas kendini gsterir. Katrilyonlarcamolekln arpmas gibi faktrlerden dolay tek bir hava moleklnn birka saat sonraodann tam neresinde olacan hesaplayamayz; ama, olaslk hesaplarna dayanarak havaszkalmayacamza gvenebiliriz. George Gamow, bir odadaki hava molekllerinin odann bir

yarsnda toplanp, dier yarsnda olmamalar iin 10 998.999.999.999.999.999.999.999.299 saniyebeklememiz gerektiini syler; evrenin tahmin edilen toplam yann 1017 saniye olduunudnrsek, neden molekllerin odann biryarsnda toplanmasndan dolay havaszkalmaktan korkmamamz gerektiini anlarz.53 Bir peygamberi ldrmeye kalkan birtopluluun, iinde bulunduklar ortamn hava molekllerinin, bu toplumdan uzak bir yerehareket ettirilerek yok edilmeleri gibi hayali bir olay ele alalm. Hi phesiz bu olay teistikbir yaklam asndan mucize diye nitelenecektir; ama grld gibi bu mucize diyenitelenecek olay doa yasalarnn ihlali ile deil, ok dk olaslklarn gereklemesiyleoluabilir. Hz. Musa dneminde denizin yarlmas gibi teist dinin inand ve mucize diyenitelendirdikleri bir olay da ele alabiliriz. Fiziksel olarak deniz rastgele hareket eden okyksek sayda moleklden oluur. Denizde izeceimiz hayali bir izginin, sandakimolekllerinin hepsinin saa, solundaki molekllerinin hepsinin sola gittiini grmyorsak,bunun nedeni, aynen hava molekllerinin dalm yznden hibir zaman havaszkalmamamz gibi; bu durumun olas olmamasndan deil, bu olasln matematiksel adanimkansz denecek kadar kk olmasndandr. (Matematikte 10 50 de 1den kk olaslklargenelde imkansz kabul edilir.) Eer Hz. Musann deniz kenarna geldii anda, denizdeki sumolekllerinin Hz. Musann sandakilerinin hepsinin saa, solundakilerin hepsinin solahareket ettiini ve bylece denizin ikiye ayrlm olabileceini sylersek, fizik yasalarnnihlal edilmedii, ok ok dk bir olasln gerekletii bir mucize tanm yapm oluruz.

Entropi yasasnn olaslk yaps ile kuantum teorisinin olaslk yaps ve bunlara

dayal mucize temellendirmelerinde alt izilmesi gereken nemli bir fark vardr. Entropiyasasn gz nnde bulundurarak verdiimiz rneklerdeki gibi mucize tanmlamalar,determinist bir evrende olaslklarn seilmesi ile mucizelerin nasl oluabileceini gsterir.Kuantum teorisi gz nnde bulundurularak yaplan mucize tanmlamalarysa, indeterministbir evrende belirsizliklerin belirlenmesi suretiyle mucizelerin nasl oluabileceini gsterir.Entropi yasasnda olaslklar ve ans, epistemolojik durumumuzdan kaynaklanr; kuantumteorisinde ise olaslklar ve ansn, epistemolojik mi ontolojik mi olduu tartlmaldr.Determinist bir evrende, eer doa yasalarn ihlal etmeyen bir Tanr anlay savunulacaksa,o zaman ya Leibnizci bir tarzda Tanrnn, batan evrendeki btn mdahaleleri yapt vezaman geldiinde imkan olarak mmkn olan mucizeleri gerekletirdiini veyaindeterminist sisteme melekler gibi dahil olan ve bu sistemin - bilimsel olarak tespit

edilemeseler de - bir paras olarak mmkn olan olaslklardan seilenleriningerekletirilmesini salayan araclar kabul etmemiz gerekir. (Birok kii melekler ilemdahaleyi, Tanrnn mdahalesi gibi doa yasalarnn ihlal edilmesi olarak grecektir.)Oysa kuantum teorisinin en ok kabul edilen yorumundan esinlenerek evrende objektifbelirsizliklerin varln kabul edersek, Tanrnn batan mdahale etmeden veya melekler gibivarlklar determinist sistemin kurallarnn iine dahil etmeden de, doa yasalarna aykrolmayan bir mucize anlay savunulabilir. Buna gre, entropi yasasna dayanarak verdiimiziki rnekteki molekllerin, belirsizliklerin belirlenmesi suretiyle hareket ettirilip mucizeleroluturulduu savunulabilir: Verdiimiz ilk rnekteki gibi hava moleklleri, belirsizliklerinbelirlenmesi suretiyle ynlendirilip, peygamber dmanlar yok edilebilir. kinci rnektekigibi ise belirsizliklerin belirlenmesi suretiyle, Hz. Musann nndeki denizin su

53 George Gamow, 1-2-3 Sonsuz, ev: C. Kapkn, Evrim Yaynevi, 1995, s. 212-213.


17/21

17

molekllerinin saa ve sola doru hareketi gerekletirilebilir. Baz mucizelerin doa yasalarerevesinde nasl olumu olabileceinin gsterilmesi iin, entropi yasas ve kuantumkuramnn bir arada ele alnmas enteresan bir yaklam olacaktr.

Biz, bylesi bir yaklamn teolojik olarak zorunlu olduunu dnmyoruz. Buyzden, bu makalede sunduumuz doa yasalar erevesinde mucizelerin naslgerekleebileceine dair rneklerin, gerekte de yle olutuuna dair bir iddiamzbulunmamaktadr. Fakat bylesi bir mucize aklamas, David Hume gibi mucizeleri, doayasalarnn ihlal edilmesi olarak tarif ederek kar kanlara, mucizelerin, doa yasalarndakidk olaslklarn gerekletirilmesi anlamna gelebileceini, fakat doa yasalarnn ihlaledilmesi anlamn tamayabileceini syleyerek gerekli yant verir. Ayrca bu yaklam,teolojik sebeplerle doa yasalarnn ihlal edilmesi anlamnda mucize yaklamna kar kanSpinoza ve Schleiermacher gibi filozoflarn itirazlarna da kapy kapayacak bir yaklamdr.Bizim doa yasalarna kar tavrmz, Newton ve Einsteinc doa yasalarnn kendi iinde

evrene tam olarak tekablettiini syleyen yaklamdan ve Hawkingin doa yasalarn,sadece insan zihninin rn matematik modeller olarak54 tanmlayarak, kendi iinde evrenetekabliyetine aldrmayan, sadece gzlemlerin aklanmasna odaklanan yaklamndanfarkldr. Bizce bilimin hedefi, Hawkingci ynelimden ziyade Newton ve Einsteinc birynelimde olmaldr; fakat insani snrllklarmz kendi iinde evreni tam olarakanlamamza olanak vermemitir. Biz bu yzden kendimizi, Barbourun kendisiyle beraberBohru da dahil ettii kritiki realist (critical realist) snfn iinde gryoruz.55 Buna gre,doa yasalar, kendi iinde evreni ksmen temsil ederler; doa yasalar geree biryaknlamadr, ama tam olarak gerein resmini vermezler.56

Makronun fizii ile mikronun fizii arasndaki paradoksal yap zmlenmeden

realist bir bilim anlaynn mmkn olmamas ve Hawking gibi dnenlerin kendiiindeki evrenin gerekliine aldrmayan yaklamnn bizce kabul edilemez olmas gibinedenlerle, kendimizi kritiki realist olarak gryoruz. Newtoncu yaklamda bilim adamkiftir, orda bulunmay bekleyen yasalar bulur, gsterir. Hawkingci yaklamda ise bilimadam mucide daha yakndr, doa yasalar kefedilecek bir nesne gibi beklemez; onlar, zihninrnleridir. Bizim yaklammza gre ise bilim adam kif olsa da, kefedilen nesnenin

srlarna tam vkf olmamzda nemli glkler vardr. Bizim durumumuz, bir araziyi sadeceuaktan plak gzle grp karaya kamayan birine veya bir fili sadece dokunarak alglaypda gremeyen bir kre veya bir bestenin notalarn okuyup da mziini dinleyemeyen sarabenzetilebilir. Bizce, bilimsel teorilerimiz kendi iinde evren hakknda bilgiler sunarlar, ama

bu sunum eksiktir; durum belki de rneklerimizdeki kadar karamsar deildir, ama Laplacenbilimsel teoriler hakkndaki optimizminden geree daha yakn olduumuzda kukuduymuyoruz.

54 Stephen Hawking, Ceviz Kabuundaki Evren; Stephen Hawking, A Brief History of Time.55 Ian G. Barbour, Religion in an Age of Science, s. 99.56

Kendimizi kritiki realist olarak tanmlarken, Barbour gibi bilimin amacn sadece anlamakla snrlayp,doay kontrol ve ngrlerde bulunmay bilimin amalarndan dlamyoruz.


18/21

18

SONU

Modern bilime gre Tanrsal mdahalenin imkansz olduuna dair iddiann, modernbilimin verileri nda yanl olduu gzkmektedir. Kuantum seviyesindeki belirsizliklerinbelirlenmesi suretiyle, teizmin savunduu mucizeler gibi evrendeki radikal deiimler bile

aklanabilir. Bu bak as, Tanrnn etkinliinin bu ekilde olutuu anlamna gelmez, amamodern bilimin verilerinin, doa yasalar ihlal edilmeksizin, mucizelerin ve Tanrsaletkinliin gerekleebilmesine olanak tandn gsterdii iin deerlidir. Bu yaklam, DavidHumeun mucizelerin doa yasalarnn ihlal edilmesi anlamna geldiine dair tarifinin veSpinoza ile Schleiermacher gibi, mucizelerin, Tanrnn kendi doasyla veya doa yasalarylaelimesi anlamna geldiine dair teolojik itirazlarnn dzeltilmesine olanak tandndandikkate alnmas gerekir.

Fakat bu yaklamn zgr irade sorununu zdn sylemek veya Tanrnn

mucizeleri mutlaka bu ekilde meydana getirmi olmas gerektiini sylemek hataldr. Bizce,teistik ve ateistik hibir yaklam zgr irade sorununu tam olarak zememektedir. Bunoktada, teistik savunma, teizm kadar ateizmin de zgr irade sorunu iinde olduunu veteizmin bu konudaki yaklamlar ispatlanp temellendirilmese bile, hi kimsenin bu sorunuzecek bir modele sahip olmadn sylemekle snrl olmaldr. Evrende ontolojikindeterminizm olmasndan yola klarak, zgr irade sorununa yeni bak alargelitirilebilir ve Kantn nc antinomisinde olduu gibi, bu sorunun determinist bir evrenkabulyle ele alnmasna dzeltmeler getirilebilir. Ama, kuantum belirsizlikleri, kendisindennceki sebeplerle olumu bir varln zgrlnden nasl bahsedebileceimize dair sorunuateizm iin de teizm iin de zemez. Teizmin, Tanrsal hikmete veya ruhun bilinmezliineatf yaparak sorunu zmekte ateizme gre bir avantaj olduu sylenebilir; ama dieryandan, teizm iin asl sorun, Tanrsal iradenin nerede bitip ahslarn zgr iradesinin nerede

balad

ve Tanr

n

n kudreti ile insan

n mesuliyetinin nas

l uzlat

r

laca

d

r.Biz, Tanrnn mucizeleri gerekletirmesinin, doa yasalar erevesinde kuantum

belirsizliklerini belirlemesi ile mmkn olduunu savunarak sadece bir imkan gstermeyealtk. Bireyin mmkn olmas, onun mutlaka bu ekilde olduu anlamna gelmez.Bilimsel yaklam, tarihin srecinde gayb olmu mucizeleri ve kimi ahsi tecrbeleri ne ispatedebilir, ne de inkar edebilir. Bizce, yaplacak en tutarl yaklam, bir teistin mucizelerin naslolutuu hususuna (oluup olumadna deil) agnostik kalmasdr. nk, Tanrnnmucizeleri nasl gerekletirmi olduuna dair bilimsel bir bilgiye sahip olmadmz gibi,Tanrnn doa yasalarn ihlal etmeyeceine dair Spinozac teolojik bir n kabul detemellendiremeyiz. Tanr doa yasalarn ihlal etmez eklindeki Spinozac n kabul ile

mucizeleri inkar iki tane kibri iinde tar; bu kibirlerden birincisi Tanrnn katndaki tmyasalar bildiimize dair teolojik bir kibirdir, ikincisi ise doa yasalar ile kendi iindeevrene dair her trl bilgiye sahip olduumuzu iddia eden bilimsel bir kibirdir ki, bu ikincisizellikle 19. yzyln yaygn bir hastalyd. Hereyden nce, Tanrnn katndaki yasalarnbizim fizik biliminde grdmz doa yasalar ile zde olduunu savunmak byk saflkolur. Tanrsal yasalarn (Snnetullah) fizik yasalarndan daha geni yasalar olduunu kabuledersek, Tanrnn bir eliyle koyduu yasalar dier eliyle bozduuna dair mucizelere getirilenteolojik itiraz geersiz olur. Sarayna gelen her misafiri kapdaki nbetilerine geri evirtenbir kraln, istisnai baz konuklarn nbetiler ieri aldklarnda, kraln kendi koyduuyasalarn ihlal ettiini hi kimse dnmeyecektir, zaten kral byle bir yasay ilan etmemitir;sadece nbetilerin genel tavrn gzleyenler, kendi kendilerine kral bile balayacak yasalar

retmilerdir! Teistik yaklama gre doa yasalar kraln hizmetkarlarndan daha da sadkhizmetilerdir; bu hizmetkarlarn Tanrsal etkinlii snrladn sylemek - Tanrnn bu


19/21

19

yasalar ihlal etmediini deil - teizm adna kabul edilemez.57 Bylesi bir yaklamla, kimidurumlarda doa yasalarnn kendisi veya genel gidii askya alnarak mucizeleringereklemesi, Tanrsal sistemin bir paras olarak savunulabilir; bu ise doa yasalarn ihlaletmeden mucizeleri temellendirmeye almay gereksiz klar.

Srekli deniz seviyesinde hayatn yaam ve bu seviyede suyun kaynamas ile ilgilideneyler yapm olan bir kii, yksek bir yere knca suyun kaynama derecesinindeiebileceini tahmin edemediinden, kendi deniz seviyesinde bulduu yasalar, evrenseltm yasalarn karl zanneder ve bir gn da bana ktnda suyun kaynama derecesinindeitiini gzlemler, fakat kendi bildii deniz seviyesine ait yasalardan doa yasalarn ibaretsanan kii, bu yasalarn ihlal edildiini sanr. Tanrsal yasalara nfuz edemeyen kimi kiilerde, kendi bildikleri yasalarn (ksmi-doa yasalarnn), evrensel tm yasalara karlk geldiinizannedebilirler. Bahsettiimiz bu sebeplerden dolay determinist bir evren modelinin mutlakolarak mucizeleri dladn ve Heisenbergin Belirsizliklkesi gibi evrenin ileyiindeboluklar olduunu syleyen bir yaklam olmadan mucizelere inanlamayacansylemiyoruz. Ayrca kuantum yasasnn indeterminist yorumunun tartmal olduunu ve

evrende ontolojik indeterminizmin olmadna, indeterminizmin bizim epistemolojiksnrllklarmzdan kaynaklandna dair yaklamn varln da hatrlamalyz. Eer kuantumsayesinde Einsteinn zannettii gibi sakl deikenler varsa ve kuantum seviyesi dedeterminist ise, mucizelerin varlnn bu seviyedeki belirsizliklerin varlna muhtaolduunu dnen yaklam, teolojik bir amazda kalacaktr.

Btn bu ihtiyatl yaklamlarmza karn, kuantum belirsizliklerinin mucizeler gibi

Tanrsal mdahaleleri doa yasalarnn erevesinde aklamaktaki katksn ok deerlibuluyoruz. Mucizelerin, bilimsel yaklama gre imkansz olduunu syleyerek teizmieletirenlerin, modern bilimin sunduu imkanlardan habersiz olduklarn ve buyaklamlarnn hatal olduunu gsterebildiysek bile bu makalenin amacna ulatndnyoruz. Tanrsal mdahaleyi ve mucizeleri inkar, bilimsel olgularn bizi ulatrd birsonu deildir. Ancak, ateizme ve natralizme metafizik bir n kabul olarak inanan kiiler, bufelsefi inanlar ile bilimsel yaklamlarn birletirirlerse, Tanrsal mdahaleyi reddeden biryaklama sahip olurlar; fakat bu, bilimin sonucu deil, bu ahslarn felsefi-metafizikyaklamlarnn sonucudur. Bu makalede grdmz gibi felsefi-metafizik yaklam farklkiiler, Tanrsal mdahaleyi modern bilim anlay ile uyumlu birekilde birletiren modellergelitirerek fizik ile teolojik yaklamlarn bir araya getirerek, modern bilim erevesindedoann teolojisinin mmkn olduunu gstermilerdir. Philip Claytonun da dikkat ektiigibi, eer doa yasalar ihlal edilmeden Tanrsal mdahalenin nasl olumu olabileceinigstermek istiyorsak, bunu yapmakiin Newtondan beri en okansa sahip olduumuz

dnem, iinde olduumuz dnemdir.

58

Fiziin en nemli iki teorisinden biri olan kuantumteorisinin en yaygn fiziksel yorumuna dayanarak yaplan teolojik yorumlar; bilim, felsefe vedin genindeki konular ele alanlarn, Tanrsal etkinlik, mucizeler ve zgr irade sorunlarndeerlendirirken mutlaka gz nnde bulundurmalar gerektiini dnyoruz.

57

Bu yasalarn ihlal edilmesinin Tanrsal hikmete uygun dmedii savunulabilir ki, bu tartma bilimselolmaktan ziyade teolojiktir.58 Philip Clayton, God and Contemporary Science, Edinburg University Press, 1997, s. 173-174.


20/21

20

KAYNAKABarbour, Ian (1971).Issues in Science and Religion, Harper and Row Publishers.---------------- (1991). Religion in an Age of Science, Harper and Row Publishers.---------------- (2000). When Science Meets Religion, Harper San Francisco.Barrow, John D, Frank J. Tipler (1996). The Anthropic Cosmological Principle, Oxford University Press.Clayton, Philip (1997). God and Contemporary Science, Edinburg University Press.Davies, Paul (1984). God and The New Physics, Simon and Schuster.Descartes,Rene (1984). Metod zerine Konuma, ev: K. Sahir Sel, Sosyal Yaynlar.Einstein, Albert, B. Podolsky, N. Rosen (1935). Can Quantum-Mechanical Description of Physical Reality BeConsidered Complete?, Physical Review4.Einstein, Albert (2001). zafiyet Teorisi, ev: Glen Akta, Say Yaynlar.Ellis, George F.R. (1993). The Theology of the Anthropic Principle,ed: Robert John Russell, Nancey Murphy,C. J. Isham, Quantum Cosmology and the Laws of Nature iinde, Vatican Observatory Publications ve TheCenter for Theology and the Natural Sciences.-------------------- (2000). Ordinary and Etraordinary Divine Action, ed: Robert John Russell, Nancey Murphy,Arthur R. Peacocke, Chaos and Complexity iinde, Vatikan Observatory Publications ve The Center forTheology and the Natural Sciences.Flsing, Albrecht (1997). Albert Einstein, ev: Ewald Osers, Penguin Books.Gamow, George (1995). 1-2-3 Sonsuz, ev: C. Kapkn, Evrim Yaynevi.Gleick, James (2003). Kaos, ev: Fikret can, Tbitak Popler Bilim Kitaplar.Hawking, Stephen (1990). A Brief History of Time, Bantam Books.---------------------- (2002). Ceviz Kabuundaki Evren, ev: Kemal mleki, Alfa Yaynlar.Heim, Karl (1953). The Transformation of the Scientific World View, SCM.Heisenberg, Werner (2000). Fizik ve Felsefe, ev: M. Ylmaz ner, Belge Yaynlar.------------------------ (2003). Einsteinla Yzlemek, ev: Kemal Budak, Gelenek Yaynclk.

Hume, David (1999). An Enquiry Concerning Human Understanding, Oxford University Press.Kant, Immanuel (1971). Fundamental Principles of the Metaphysics of Morals, ev: Thomas Kingsmill Abbott,William Benton.------------------- (1971). The Critique of Pure Reason, ev: J.M.D. Meiklejohn, William Benton------------------ (1971). The Critique of Practical Reason, ev: Thomas Kingsmill Abbott, William Benton.Mayr, Ernst (1982). The Growth of Biological Thought, The Belknap Press of Harvard University Press.Murphy, Nancey (2000). Divine Action in the Natural Order: Buridans Ass and Schrdingers Cat, ed: Robert

John Russell, Nancey Murphy, Arthur R. Peacocke, Chaos and Complexity iinde, Vatican ObservatoryPublications ve The Center for Theology and the Natural Sciences.


21/21

zcan, Hanifi (1989). Bilgi-Obje likisi Asndan nsan Hrriyeti, Dokuz Eyll niversitesi lahiyat FakltesiDergisi5.Peacocke, Arthur R. (1993).Theology for a Scientific Age, SCM.Penrose, Roger (2000). Kraln Yeni Usu 2: Fiziin Gizemi, ev: Tekin Dereli, Tbitak Popler Bilim Kitaplar.

------------------ (2003). Byk Kk ve nsan Zihni, ev: Cenk Trkman, zdm Yaynlar.------------------- (2004). The Road To Reality, Jonathan Cape London.Polkinghorne, John (2003). Science and Theology, Fortress Press.Pollard, William (1958). Chance and Providence: Gods Action in a World Governed by Scientific Law, Faberand Faber.Popper, Karl R. (1985). Open Universe: An Argument for Indeterminism, Rowman and Littlefield.------------------- (1998). Bilimsel Aratrmann Mant, ev: lknur Aka, brahim Turan, Yap Kredi Kltr

Sanat Yaynclk.Prigogine, Ilya (2004). Kesinliklerin Sonu, ev: brahim ener, zdm Yaynlar.Russell, Robert John (1997). Does The God Who Acts Really Act? New Approaches To Divine Action,Theology Today 54.Sartre, Jean Paul (1993). Being and Nothingness, ev: Hazel E. Barnes, Washington Square Press.Saunders, Nicholas (2002). Divine Action and Modern Science, Cambridge University Press.Schleiermacher, Friedrich (1999). The Christian Faith, T. and T. Clark Publishers.

Spinoza, Benedictus (1997). Tractatus Theologico-Politicus, ev: Samuel Shirley, Brill Academic Publishers.Taslaman, Caner (2006). Big Bang ve Tanr,stanbul Yaynevi.Tracy, Thomas F. (2000). Particular Providence and the God of the Gaps, ed: Robert John Russell, NanceyMurphy, Arthur R. Peacocke, Chaos and Complexity iinde, Vatican Observatory Publications ve The Center forTheology and the Natural Sciences.Turhan, Kasm (2003). Kelam ve Felsefe Asndan nsan Fiilleri, Marmara niversitesi lahiyat Fakltesi VakfYaynlar.

tanrı-evren İlişkisi açısından determinizm, İndeterminizm ve kuantum teorisi - caner taslaman

Documents