kuantum teorÝsÝ felsefe ve tanri - caner taslaman · kuantum teorÝsÝ, felsefe ve tanri sayfa...

KUANTUM TEORÝSÝFELSEFE

veTANRI

CANER TASLAMAN

Ýstanbul Yayýnevi2008

KUANTUM TEORÝSÝ, FELSEFE ve TANRI

Sayfa Düzeni:Ayþe Ergül

Baský ve CiltSeçil Ofset

100. Yýl Mah. Mas-sit Matbaacýlar Sitesi4. Cad. No:77 Baðcýlar - ÝSTANBUL

Ýstanbul Yayýnevi 2008

ISBN: 978-975-8727-07-0

Ýkinci Baský

GENEL DAÐITIMSÝDRE YAYINCILIK VE DAÐITIM

Prof. Kazým Ýsmail Gürkan Cad. No:9 Caðaloðlu-ÝST.Tel: (0.212) 519 62 72 - Fax: (0.212) 513 73 86

www.sidre.nete-mail:[email protected]

Elim bir trafik kazasýnda kaybettiðimiz

Deðerli kardeþim KEREM AYDINLAR’a

Önsöz ..................................................................................................................................................................... 9

Giriþ ...................................................................................................................................................................... 11

1. BÖLÜM: KUANTUM TEORÝSÝ ORTAYA KONULMADAN ÖNCE

- Bölüm Tanýtýmý .................................................................................................................................... 25- Mikro Seviyeye Dair Ýlk Görüþmeler: Atomculuk ..................................... 25- Aristoteles Fiziði ve Kopernik, Kepler, Galileo ............................................ 29- Newton Fiziðinin Hakimiyeti .............................................................................................. 34- Ýlk Bilimsel Atom Modelleri ................................................................................................ 38

2. BÖLÜM: KUANTUM TEORÝSÝNÝN

TANITIMI VE FELSEFÝ ANALÝZÝ

- Bölüm Tanýtýmý .................................................................................................................................... 41- Kuantum Teorisinin Ortaya Konuþu ve Çift Yarýk Deneyi .............. 42- Bohr'un Atom Modeli ve Tamamlayýcýlýk Ýlkesi ........................................... 47- Tamamlayýcýlýk Ýlkesi'nden Hareketle Felsefi ve Teolojik ................. 51- Kuantum Teorisinin Farklý Yorumlarý ..................................................................... 57

1- Bilimsel Realizm .................................................................................................................. 572- Araçsalcýlýk (Aletçilik) ................................................................................................ 593- Kritikçi Realizm ..................................................................................................................... 61

- Kritikçi Realizm ve Bilim-Din Ýliþkisi ....................................................................... 63

ÝÇÝNDEKÝLER

- Heisenberg'in Belirsizlik Ýlkesi ve Farklý Yorumlanýþ Þekilleri ... 671- Cehaletimizden Kaynaklanan Belirsizlik .................................................. 692- Deneysel ve Kavramsal Sýnýrlýlýklarýmýzdan Dolayý .................... 703- Objektif Ýndeterminizm Olarak Belirsizlik ............................................ 73

- Objektif Ýndeterminizm ve Metafizik Tercihler ............................................. 76- Bütünsellik ve EPR ........................................................................................................................ 80- Bell Teoremi, Yerel Olmama ve Aspect Deneyleri ................................... 84

3. BÖLÜM: TANRISAL ETKÝNLÝK VE KUANTUM TEORÝSÝ

- Bölüm Tanýtýmý ...................................................................................................................................... 91- Tanrýsal Etkinliðin Sýnýflandýrýlmasý .............................................................................. 92

1- Tanrý'nýn Yoktan Yaratmasý Olarak ................................................................... 94 2- Tanrý'nýn Muhafaza Etmesi Olarak ................................................................... 953- Tanrý'nýn Oluþumlarý Gerçekleþtirmesi Olarak................................... 964- Tanrý'nýn Mucizeleri Gerçekleþtirmesi Olarak .................................... 97

- Kuantum Belirsizliklerinin Tanrýsal Etkinlikle Belirlenmesi.............. 98- Kuantum Boþluklarý ve Tanrýsal Etkinlik ........................................................... 102- Nancey Murphy ve Buridan'ýn Eþeði ......................................................................... 105- Kaos Teorisi, John Polkýnghorne ve Tanrýsal Etkinlik ........................ 111

4. BÖLÜM: MUCÝZELER, DOÐA YASALARI VE KUANTUM TEORÝSÝ

- Bölüm Tanýtým .................................................................................................................................... 121- Mucizeler Sorunu ve David Hume .............................................................................. 122- Mucizeler Sorununa Doðru Yaklaþým Belirlemek ..................................... 130- Mekanik Evren ve Mucizeler ............................................................................................ 134- Doða Yasalarýna Farklý Felsefi Yaklaþýmlar ..................................................... 138

1- Düzenci Yaklaþým .............................................................................................................. 139

2- Araçsalcý Yaklaþým ............................................................................................................ 1413- Zorunlulukçu Yaklaþým ............................................................................................... 1434- Olasýlýkçý Yaklaþým ............................................................................................................ 145

- Baþtan Müdahale ve Mucizeler ....................................................................................... 150- Kuantum Belirsizliklerinin Belirlenmesiyle Mucize .............................. 155 - Teolojik Agnostisizm ve Metodolojiden Ontoloji Üretme ............. 161

5. BÖLÜM: KÖTÜLÜK SORUNU, ÖZGÜR ÝRADE SORUNU VE

KUANTUM TEORÝSÝ

- Bölüm Tanýtýmý .................................................................................................................................. 169- Kötülük Sorununun Özgür Ýrade Sorunuyla Ýlgisi ..................................... 170- Kötülük Sorunu ve Ontoloji ................................................................................................ 175- Determinizm ve Özgür Ýrade ............................................................................................. 182

1- Katý Determinizm .............................................................................................................. 1822- Ilýmlý Determinizm ........................................................................................................... 1853- Libertaryan Yaklaþým ..................................................................................................... 188

- Dualizm ve Zuhur Etme ile Özgür Ýradenin ................................................... 191 - Kuantum Teorisine Farklý Yaklaþýmlar ve Özgür Ýrade ........................ 196- Tanrý'nýn Bilgisi ve Özgür Ýrade ....................................................................................... 202- Özgür Ýrade Sorununu Çözemememizin Bazý Sebepleri ................... 210- Gözlemcinin Rolü, Tamamlayýcýlýk Ýlkesi ve Özgür Ýrade ............. 215

Sonuç ............................................................................................................................................................... 223

Kaynaklar .................................................................................................................................................. 239

Bütün evren atomlardan, atomlar ise kendilerini oluþturandaha ufak parçacýklardan meydana gelmiþtir. Modern bilimdeatom seviyesindeki dünyayý açýklayan kuantum teorisidir. Buteori bilgisayar, lazer, nükleer santral gibi günümüz dünyasýnýnvazgeçilmez birçok icadýnda oynadýðý rolle baþarýsýnýispatlamýþtýr. Kuantum teorisi, modern bilim açýsýndan vazgeçil-mez, teknoloji üretiminde bu kadar baþarýlý olmasýna karþýndoða bilimlerinin geri kalan bütün teorilerine -çok önemli husus-larda- aykýrý unsurlar barýndýrmaktadýr. 'Ýndeterminizm' ve'uzaktan etkileme' gibi ontoloji açýsýndan önemli iddialarýn dilegetirildiði doða bilimlerinde baþka bir teoriye rastlamak müm-kün deðildir. Kuantum teorisi doða bilimlerinin metodolojisindehakim paradigma olan 'indirgemeciliðin' ve 'gözlemciningözleme etkisizliðinin' mümkün olmadýðýný da göstermiþtir.

Evren görüþümüzde, ontolojide ve epistemolojide bu kadarsarsýcý iddialarýn dile getirilmesine sebep olan kuantum teorisi,genelde felsefe için olduðu gibi bu kitabýn odak konusu olan dinfelsefesinin sorunlarý açýsýndan da önemli olmak durumundadýr.17. yüzyýldan 20. yüzyýla dek Tanrýsal etkinlik, mucizeler, kötülükve özgür irade gibi sorunlar hakkýnda hep evrenin 'determinist'bir yapýda olduðu apriori doðru kabul edilerek -günümüzde debu yaklaþýmý benimseyenler çoktur- görüþler oluþturulmuþtur.Kuantum teorisiyle evrenin 'objektif indeterminist' yapýdaolduðu savunulmaya baþlandýðý için determinizm çerçevesindedeðerlendirilmiþ bu sorunlarýn baþtan ele alýnmasý gerekmek-tedir. Bu kitapta, kuantum teorisinin, asýrlardýr süren bu sorun-larla ilgili tartýþmaya nasýl girdiði gösterilirken, kuantum teori-sinin bu sorunlar açýsýndan öneminin abartýldýðý yaklaþýmlar daeleþtirilecek, ayrýca kuantum teorisinin farklý yorumlarýnýn farklýfelsefi ve teolojik sonuçlarý olduðu da gösterilmeye çalýþýlacaktýr.

Kitabýn 1. bölümünde, kuantum teorisi ortaya konulmadan

ÖNSÖZ

önce felsefe ve bilim tarihindeki, konumuz için önemli gördü-ðümüz görüþ ve geliþmeleri aktardýk. 2. bölümde, kuantum teo-risinin hem bilimsel hem de bilim felsefesi açýsýndan deðer-lendirmesi yapýldý, ayrýca yeri geldikçe din felsefesi ile ilgilisorunlar da ele alýndý. Ýlk iki bölüm, daha sonraki üç bölümdeüzerinde yoðunlaþýlan din felsefesinin sorunlarýna zihinlerihazýrlamaktadýr. 3. bölümde Tanrýsal etkinlik, 4. bölümde muci-zeler, 5. bölümde kötülük ve özgür irade sorunlarý üzerindeodaklanýldý ve kuantum teorisinin bu sorunlar açýsýndan önemi'abartýlmadan ve küçümsenmeden' belirlenmeye çalýþýldý. Ayrýca,yeri geldikçe, bu sorunlar hakkýnda kuantum teorisiyle ilgilihususlar dýþýndaki görüþlerimiz de açýklandý.

Bu kitabýn hazýrlanmasýnda, yaptýðýmýz tartýþmalarla, yazdýk-larýmý okumalarýyla ve önerdikleri kaynaklarla birçok kiþininkatkýlarý oldu. Bu þahýslarýn her birine ve de özellikle deðerlidostlarým Emre Dorman, Rahim Acar, Mecit Demir ve AliEngin Uygur'a minnettarým. Kapaðýn tasarýmýný yapan R2D2reklam ajansýnýn sahibi Görkem Öztürk'e de teþekkürlerimisunuyorum. Ayrýca, bu kitabýn konusuyla ilgili önemli çalýþma-larý olan birçok deðerli düþünürle tanýþmama vesile olan, fikiralýþveriþi için gerekli ortamý oluþturan ve kaynaklara eriþmemdeyardýmcý olan Cambridge Üniversitesi'ndeki Faraday Institute'ada teþekkürü bir borç bilirim. Bu kitabý okuyan siz deðerliokurlarýma da ilginizden dolayý teþekkür ediyor; eleþtirilerinizi,yorumlarýnýzý ve önerilerinizi, kitabýn arka kapaðýnda yazýlý olaninternet adresine göndermenizi rica ediyorum.

KUANTUM TEORÝSÝ, FELSEFE ve TANRI10

Bilimle dinin1 birbirleriyle uzlaþtýrýlamaz þekilde çeliþkiliolduðu görüþünü savunan pek çok kiþi bulunmaktadýr. Her nekadar Tertullianus'a atfedildiði gibi "Saçma olduðu için inaný-yorum"2 diyerek din adýna böylesi bir yaklaþýmý savunanlarolduysa da, genelde bu yaklaþýmý ateistlerin benimsediðisöylenebilir. Pozitivizmin babasý Auguste Comte, teolojik vemetafizik inançlarý, evrimsel sürecini tamamlamamýþ toplum-larýn ve zihinlerin bir ürünü olarak görmüþtü ve tarihsel evrimsürecinde bilimin bunlarýn yerini alacaðýný iddia etmiþti.3

Comte'un 'tarihin evrimi' hakkýndaki öngörüsü doðru çýkma-dýysa da, günümüz ateistlerinin en ünlüsü Richard Dawkinsgibi birçok ateist, bilimin, dinlerin yerini almasý gerektiðinisavunmakta ve Comte'un hayalinin gerçekleþmesini arzuetmektedirler. 4

GÝRÝÞ

1 Bu kitapta 'din' ifadesiyle -aksi belirtilmedikçe- özellikle üç tektanrýlý dinolan Yahudilik, Hýristiyanlýk ve Ýslamiyet kastedilmektedir.2 Tertullianus'un aslýnda akla da önem verdiðine dair izahlar olsa da, akýlla(dolayýsýyla aklýn en sofistike ürünü bilimle) çeliþen bir din anlayýþýný dinadýna benimseyen anlayýþ, en çok ona atfedilen "Credo quia absurdum"(Saçma olduðu için inanýyorum) sözüyle özdeþleþtirilmiþtir. Bakýnýz:Robert Sider, "Tertullian: On the Shows", Journal of Theological Studies, no:29 (1978), s. 345. Diðer yandan, bu sözün aslýnda Tertullianus'a ait olmadýðýda söylenmiþtir. Fakat bu sözün, onun deðilse bile düþüncelerini ifade ettiðigenel kanaattir: Hüsameddin Erdem, Problematik Olarak Din-FelsefeMünasebeti, Hü-Er Yayýnlarý, Konya (1999), s. 238. 3 Auguste Comte, Pozitif Felsefe Kurslarý, çev: Erkan Ataçay, Sosyal Yayýnlar,Ýstanbul (2001), s. 32-33. Comte, 'üç hal kanunu' ile bilimsel aþamanýn,ilahiyatçý ve metafizik aþamalarýn yerini alacaðýný ve sonuncu aþama olanbilimsel (pozitif) aþamanýn sabit ve kesin durum olacaðýný söylemiþtir:Murtaza Korlaelçi, Pozitivizmin Türkiye'ye Giriþi, Hece Yayýnlarý, Ankara(2002), s. 84-88.4 Dawkins, tüm kitaplarýnda 'dine' karþý 'bilim' ile savaþmaktadýr. Örnekolarak bakýnýz: Richard Dawkins, The God Delusion, Black Swan, Berkshire(2007).

Bilimle dini çeliþkili gören yaklaþýmlarýn sonucunda, bilimadýna veya din adýna 'karþý kampý' eleþtiri bombardýmanýnatutan birçok yazýya veya konuþmaya tanýklýk etmiþsinizdir.Bunlara karþýn, bilimle dinin tamamen farklý alanlar olduðugörüþüyle, böylesi bir çatýþmanýn durdurulabileceðini ve buçatýþmanýn tamamen anlamsýz olduðunu düþünenler devardýr. Genelde bu görüþü savunanlar, bilimin, olgularýnnedensel iliþkileriyle alakalý olduðunu, dinin ise hayatýn anla-mýný ve amacýný öðrettiðini; bu yüzden, bu iki alanýn birbir-lerini tamamladýklarýný ve birbirlerinden baðýmsýz, ayrý alan-lar olduklarýný söylemektedirler.5 Diðer yandan, birçok düþü-nür ise Tanrý'nýn yarattýðý evreni inceleyen bilim ve Tanrý'nýngönderdiði din arasýnda çeliþki olamayacaðýný ve ayný kaynaðadayandýklarýndan dolayý bunlarýn arasýnda bir irtibatýn olma-masýnýn düþünülemeyeceðini dile getirmiþlerdir. Ýslam düþün-cesinin önemli simalarýndan, 12. yüzyýlda yaþamýþ olan ÝbnRüþd'e göre din ile bilim arkadaþ ve süt kardeþtir.6 Günü-müzün Hýristiyan bilim adamý ve teoloðu John Polkinghorneise bilim-din arasý iliþkiyi, benzer þekilde kuzen iliþkisi olaraktasvir etmektedir.7

Din felsefesi açýsýndan bilimle dinin iliþkisinin nasýlkurulmasý gerektiði önemli bir sorundur. Bu iliþkinin nasýlolabileceðini göstermek için son 10-20 yýllýk sürede birçoksýnýflamalar teklif edildi. John Haught 4'lü, Ted Peters 8'li,


5 lan Barbour, When Science Meets Religion, Harper Collins, New York(2000), s. 11-12.6 Aslýnda Ýbn Rüþd din ve felsefe demiþtir, ama onun felsefe ile kastý 'bilim'denen faaliyetleri de kapsamaktadýr. Bakýnýz: Ýbn Rüþd, Faslü'l Makal, çev:Bekir Karlýða, Ýþaret, Ýstanbul (1992); Hüseyin Sarýoðlu, Ýbn Rüþd Felsefesi,Klasik, Ýstanbul (2003), s. 203-220.7 John Polkinghorne, Quantum Physics and Theology, SPCK, Londra (2007),s. 15.

Willem Drees 9'lu, lan Barbour ise 4'lü bir sýnýflamayýönerdiler.8 Bu sýnýflamalar; bilimin biyoloji, fizik gibi farklýalanlarý, felsefenin fizik felsefesi, bilim felsefesi, din felsefesigibi farklý dallarý ve tüm çeþitliliði ve kompleksliðiyle teolojiarasýnda, disiplinler arasý bir çalýþmayý gerekli kýlan bilim-diniliþkisi konusunu ele almayý kolaylaþtýrýcý nitelikte olduðu içindeðerlidir. Diðer yandan bu sýnýflamalar, bilim ve din gibi çokkompleks olgularý çok genelleyici nitelikte olduklarýndanönemli yanýlgýlara da sebep olabilmektedir. Bilim-din konu-suna giriþ mahiyetinde çalýþmalar için bu sýnýflamalar yararlýolacaktýr ama daha derinlemesine çalýþmalarda bu sýnýfla-malarýn yanýltýcýlýðýnýn faydalarýndan fazla olabileceðini düþü-nüyoruz.

Bilimle dinin arasýnda bir çatýþma olup olmadýðýyla ilgilibir soruya verilmesi gerekli ilk cevap "Hangi din ve hangibilimden bahsediyorsunuz" þeklinde bir soruyla olmalýdýr.'Bilim' veya 'din' gibi genelleyici ifadelerin birçok zaman yanýl-týcý olabildiðine dikkat etmek gerekir. Örneðin bu kitabýnkonusu olan kuantum teorisi, modern bilimin en temelteorilerinden biri olmasýna ve birçok teknoloji ürünününicadý ve geliþtirilmesi bu teori sayesinde gerçekleþmesine, buteorinin baþarýsý bilimsel alanda tartýþmasýz bir þekilde kabuledilmesine raðmen; ilerleyen sayfalarda göreceðimiz gibi, buteorinin geliþtirilmesine katkýda bulunan bilim insanlarýndanbaþlayarak birçok kiþi, bu teorinin nasýl anlaþýlmasý gerektiðihususunda ortak bir kanaate ulaþamamýþlardýr. Her bir dininiçinde mezheplerin ve farklý düþünürlerin, birçok teolojik

GÝRÝÞ 13

8 lan Barbour, a.g.e., s. 4. Bu sýnýflamalarýn en ünlüsü olan lan Barbour'unönerdiði 4'lü sýnýflamaya göre bilim-din iliþkisi: 1- Çatýþma (Conflict), 2-Baðýmsýzlýk (Independence), 3- Diyalog (Dialogue), 4- Entegrasyon(Integration) baþlýklarý altýnda incelenebilir.

meseleyi birbirlerinden farklý deðerlendirdikleri de göz önün-de bulundurulmalýdýr. Örneðin tektanrýcý dinlerin teolojileriiçerisinde özgür irade sorununa farklý yaklaþýmlar olmuþtur.Bu farklý yaklaþýmlardan, insanýn özgür iradesi olmadýðýnýveya determinizmle özgür irade arasýnda bir çeliþkibulunmadýðýný (baðdaþýrcýlýðý/ýlýmlý determinizmi) savunan-lar, bu kitabýn konusu olan kuantum teorisinin, indeterministyorumuna; libertaryan bir özgür irade yaklaþýmýný benimse-yen bir teolojik görüþe sahip olanlardan, muhtemelen daha azilgi duyacaklardýr. Bu ise dinlerin, indeterminist yorumaolumsuz yaklaþtýðý þeklinde kesin bir hükme varmamýza sebepolmamalýdýr; çünkü tektanrýcý dinlerin teolojilerinde bukonuyla ilgili farklý görüþler ifade edilmiþtir. Kýsaca deðindiði-miz bu sebeplerden dolayý 'din' ve 'bilim' diye genellemeleryapýlýrken çok dikkatli olunmasý gerektiðini düþünüyoruz.

Her bir bilimsel teoriyi diðerlerinden baðýmsýz olarak elealarak -bütün bilimsel görüþler adýna genellemelerden müm-kün olduðunca kaçýnarak- ve bu teorileri bilim ve bilim felse-fesi açýsýndan irdeleyerek iþe baþlamanýn faydalý bir yöntemolduðunu düþünüyoruz. Ardýndan, bu teorilerle dinler ara-sýndaki iliþkiyi belirlerken, dinlerin arasýnda ve kendi içle-rinde olan farklýlýklarý da göz önünde bulundurmamýz gerek-mektedir. Böylesi bir yöntemin, bilim-din iliþkisi çalýþýlan tümkonulara uygulanmasý mümkündür. Fakat kuantum teorisisöz konusu olunca, bu yaklaþým daha da önem kazanmak-tadýr. Çünkü kuantum teorisinin formüllerini kabul edipdeðerli bulan birçok ünlü bilim insaný, bu teoriyi birbirle-rinden çok farklý þekillerde yorumlamaktadýrlar. Ayný bilim-sel teorinin felsefi veya teolojik açýdan farklý yorumlanmasýsýkça rastlanan bir olgudur, fakat rahatlýkla denebilir ki hiçbirbilimsel teorinin bilimsel yönü, kendisini kabul edenlerce,


kuantum teorisinde olduðu kadar farklý yorumlanmamýþtýr.Bu farklý yorumlarýn olduðu hususlar ise evrene determi-nizmin hakim olup olmadýðý gibi, tam da felsefi açýdan çokkritik noktalardadýr. Einstein gibi kuantum teorisinin deter-minizme uygun bir þekilde yorumlanmasýný isteyenlere karþý,Heisenberg gibi kuantum teorisinin evrende 'ontolojikindeterminizm'in varlýðýný gösterdiðini söyleyenler de vardýr.Bu teorinin, felsefi yorumlarýný ve dinle iliþkisini deðerlen-direnlerin, bu teorinin yorumlarý arasýndaki ciddi farklýlýklarýmutlaka bilmesi gerekir. Felsefi veya teolojik açýdan deter-minist bir evren görüþünü benimsemekte bir sakýnca görme-yenler, kuantum teorisinin Einsteincý yorumuna daha yakýnolabilecekken; felsefi ve teolojik yaklaþýmlarýyla indeterministbir evrenin daha uyumlu olduðunu düþünenler, Heisenbergçibir yaklaþýma daha çok sempati duyabilirler. Bu da özelliklekuantum teorisi çalýþýlýrken 'hangi bilim' ve 'hangi din' sorula-rýný sormanýn önemini ve bunlara verilecek farklý cevaplaragöre kuantum teorisi ile dinler arasý iliþkinin farklý þekillerdedeðerlendirilebileceðini göstermektedir. Heisenbergçiyaklaþýmý benimseyen bir kiþi -fizik çevrelerinde bu yaklaþý-mýn daha çok benimsendiðini söyleyebiliriz- bilimin indeter-minizmi desteklediðini söyleyecektir ve bu kiþinin 'hangibilim' sorusuna cevabý 'evrende indeterminizmin varlýðýnýgösteren bilim' þeklinde olacaðýndan, kuantum teorisiyledinler arasýndaki iliþkiye yaklaþýmý Einsteincý yaklaþýmý be-nimseyen birinden önemli þekilde farklý olacaktýr. Hem bili-min içinde, hem de çeþitli dinlerin teolojileri içinde, her gö-rüþün üstünde fikir birliði olmadýðý ve birçok yorum farkýylakarþý karþýya olduðumuz unutulmamalýdýr. Bilimin de din gibihermenötik9 bir yönü bulunduðunu göstermek, bu çalýþmanýn

GÝRÝÞ 15

9 'Hermenötik' ifadesi, yorum sanatý ya da yorum tekniði anlamýndakullanýlmaktadýr. Mantýðýn yargýnýn bir aracý olmasý gibi, hermenötik deyorumun ve anlamanýn bir aracýdýr: Zeki Özcan, Teolojik Hermenötik, AlfaBasým Yayým Daðýtým, Ýstanbul (2000), s. 9-10.

hedefleri arasýndadýr.10

Belli bir sýnýflamaya baðlý kalmadan, bilim-din iliþkisindekiher konuyu kendine mahsus özellikleriyle ele almanýn faydalýolduðunu düþünüyoruz; bu kitap da böylesi bir yaklaþýmlayazýlmýþtýr. Fakat bu kitapta, belli bir sýnýflamayý tamamenbenimsemesek de, bahsedilen sýnýflamalardaki bilimle dininarasýna hiçbir irtibata izin vermeyen duvarlar ören yaklaþým-larýn, yanlýþ olduðunu göstermeye çalýþtýk. Ayrýca hem bilim-sel teorilere hem de farklý teolojilere karþý, aþýrý þüphecilikleeleþtirel olmayan safça bir realizm arasýnda itidalli bir yolutemsil eden 'kritikçi realist' yaklaþýmýn, bilim-din iliþkisi elealýnýrken, en saðlýklý yaklaþým olacaðýný göstermeye çalýþtýk.Aslýnda bilim ve din alanýndaki konularýn çoðunu birbirlerin-den baðýmsýz olarak ele almak mümkündür: Satürn'ünhareketlerini veya karýncalarýn haberleþmesini veya asitlerinözelliklerini inceleyen bilim insanlarý ile nasýl dua edileceðiniveya yalan söylememeyi veya baðýþlayýcý olmayý konu edinendin insanlarý, kendi alanlarýndaki konulara odaklanýrlarkenbilimle dini birbirleriyle hemen hemen hiç irtibatlandýrmadançalýþmalarýný sürdürebilirler. Diðer yandan bilimle din aynýevren hakkýnda yargýlarda bulunur. Dinlerde 'Tanrý'nýn yarat-masý' çok temel bir inanç olduðu için, evrenin ve canlýlarýnkökeniyle ilgili bilimsel teoriler ele alýnýrken, dinlerde'Tanrýsal etkinlik' ile ilgili inanç söz konusu olduðu için, doðayasalarýnýn iþleyiþiyle ilgili teoriler ele alýnýrken; bilimle dininhiçbir irtibatýnýn olmayacaðýný düþünmek ve aralarýndaaþýlmaz duvarlar olduðunu iddia etmek mümkün olamamak-


10 Bilimin de hermenötik bir yönü bulunduðu görüþü için bakýnýz: StephenHappel, "Metaphors and Time Asymmetry: Cosmologies in Physics andChristian Meanings", (ed: Robert John Russell, Nancey Murphy ve C. J.Isham, Quantum Cosmology and The Laws of Nature içinde), The Center forTheology and the Natural Sciences, Berkeley (1999), s. 108-109.

tadýr. Bazýlarý, Wittgenstein'ýn 'dil oyunlarý'11 ile ilgili görü-þünden esinlenerek, din dilinin ve bilim dilinin tamamenfarklý dünyalara ait olup irtibatlandýrýlamayacaðýný; dola-yýsýyla dinle bilim arasýnda bir iliþkiden bahsedilemeyeceðinisavunmuþlardýr. Oysa bu dünyayý bütünlüðü içinde algýlarýzve din diliyle bilim dili ayný dünya hakkýnda konuþtuklarýn-dan, aralarýnda hiçbir irtibata izin vermeyen hayali duvarlarolduðunu düþünmek yanlýþ olacaktýr. Modern psikoloji insanþuurunun bir bütün olduðunu göstermektedir ve din de bilimde insan þuurunun tecrübeleri içerisindedir; 'din ayrý bilimayrý' diyerek bilim ile din arasýndaki iliþkiyi yok saymakmümkün deðildir.12

Bu kitabýn en temel gayesi kuantum teorisinin felsefiaçýdan ve de özellikle din felsefesinin sorunsallarý açýsýndandeðerlendirilmesidir. Bu yüzden kuantum teorisinin bilimselyönünün de -konumuz için gerektiði kadar- bilinmesi ve bilimfelsefi açýsýndan konumuz için önemli olacak hususlardairdelenmesi gerekmektedir. Bunu kitabýn baþlarýnda gerçek-leþtirdikten sonra, din felsefesinin Tanrýsal etkinlik, mucize,özgür irade gibi sorunlarý açýsýndan bu teorinin ne ifadeettiðini belirlemeye geçeceðiz. Bu kitapta, ne bir fizikkitabýnda olduðu gibi kuantum teorisine dayanarak elektron-larýn yörüngeleri veya lazer ýþýnlarý hakkýnda matematiksel

GÝRÝÞ 17

11 Wittgenstein ikinci dönem felsefesinde, dilin ontolojik mahiyetini, birincidönemdeki Tractatus isimli eserindeki yaklaþýmýndan çok farklý bir þekilde elealýr ve dille oyun arasýnda analoji kurarak 'dil oyunu' (language game) tabiriyledili betimler. Bu yaklaþýma göre bir oyunun kurallarý sadece ait olduðu oyuniçinde anlamlý olduðu gibi, konuþulan dil de sadece ait olduðu sistem içerisindeanlamlýdýr. Bakýnýz: Ludwig Wittgenstein, Philosophical Investigations, çev: G. E.M. Anscombe, Blackwell Publishing, New York (1997).12 Mehmet S. Aydýn, Din Felsefesi, Ýzmir Ýlahiyat Fakültesi Vakfý Yayýnlarý, Ýzmir(1999), s. 269-270.

hesaplarýn nasýl yapýlacaðýnýn gösterilmesine, ne de belli birmezhebin teolojik görüþünü doðrulamak için kuantumteorisinin kullanýlmasýna çalýþýlacaktýr. Fakat kuantum teo-risinin bilimsel kýsmý, amacýmýza hizmet edecek kadar ince-lendikten sonra; Tanrýsal etkinlik, mucize, özgür irade gibi dinfelsefesinin önemli sorunsallarýna, bu teorinin ne gibi açý-lýmlar getirebileceði veya bazý düþünürlerin iddia ettiði gibigerçekten de bu konulara yeni açýlýmlar getirip getirmediðitespit edilmeye çalýþýlacaktýr. Bunlar gerçekleþtirilirken 'doðalteoloji' yapmak bu kitabýn yaklaþýmý deðildir, yani kuantumteorisine dayanýlarak teolojik bazý hükümlerin 'ispatlandýðý'iddia edilmeyecektir.13 Fakat lan Barbour'ýn ifadesiyle'doðanýn teolojisi'nin (theology of nature)14 yapýlmasýnýn, yanibinlerce yýllýk teolojik tartýþmalarýn bilimdeki yeni geliþme-lerin ýþýðýnda ele alýnmasýnýn, bilimin gösterdiði doða tasav-vuruna uygun þekilde bazý teolojik yaklaþýmlarýn þekillen-mesinin ve ateizmin dine karþý 'bilim'i kullanarak yaptýðý bazýeleþtirilere cevap verilmesinin mümkün olduðu gösterilmeyeçalýþýlacaktýr.

Teoloji adýna, sadece, daha önceden savunulmuþ olanteolojik argümanlarý destekleyecek sonuçlar çýkarmak için-doðal teolojide olduðu gibi- bilime ilgi duyulmamalýdýr,bilimle uyumlu bir teoloji oluþturma, teoloji içinde tarihboyunca dile getirilen farklý fikirlerden bilime uygun olanlarý


13 Bunu söylerken 'doðal teoloji'ye karþýt bir tavrýmýzýn olduðusanýlmamalýdýr. Tam aksine, önceki çalýþmalarýmýzda modern bilimin,yeniden formüle edilmiþ bir doðal teolojiyi özellikle 'tasarým delili'konusunda destekleyeceðini savunduk. Bakýnýz: Caner Taslaman, EvrimTeorisi, Felsefe ve Tanrý, Ýstanbul Yayýnevi, Ýstanbul (2007), 4. bölüm; CanerTaslaman, Big Bang ve Tanrý, Ýstanbul Yayýnevi, Ýstanbul (2006), 10. bölüm.14 lan Barbour, Issues in Science and Religion, Harper and Row Publishers,New York (1971), s. 453-454.

tespit etme de teolojinin ilgi alanýnda olmalýdýr. Dinlertarihin akýþýna karþý daha dirençlidir, diðer yandan bilimselbilgi birikimseldir. Öyle ki günümüzün bir lise öðrencisi bileGalile'den daha iyi fiziði bildiðini iddia edebilir. Bilimlerdekisürekli deðiþiklikler, deðiþmez hakikatlere deðer veren dinle-rin, bilimlere soðuk bakmasýna sebep olabilir. Bunda birhaklýlýk payý vardýr, ama yine de ne teoloji ne de bilimlerinkendisiden ayrýldýklarý felsefe, evren hakkýnda bilgiler sunanbilimlerin verilerine sýrtlarýný dönebilirler. Bilimlerin verile-rine olabildiðince temkinli yaklaþmak gerekmektedir, nitekimbu kitapta kuantum teorisinin belli bir yorumu tamamenbenimsenmeden farklý yorumlarý gösterilmeye çalýþýldý. Fakathakikati arayan insanýn bilimin de felsefenin de teolojinin dekapýsýný çaldýðý unutulmamalýdýr; bu alanlarýn, yöntemleri vebirçok zaman objeleri olan konular farklý olsa da hakikateulaþma ideali noktasýnda amaçlar ortaktýr.15 Bu alanlarýnkesiþim noktalarýnda -temkinli ve mütevazý bir þekilde- tümbu alanlarla uyumlu hakikatin nasýl olabileceði keþfedilme-ye/gösterilmeye çalýþýlmalýdýr. Belli noktalarda kesiþenbilimin ve dinin, bu noktalarda çeliþmediði bir anlayýþoluþturmak, insan psikolojisinin gereðidir; teoloji de buihtiyacý görmezden gelemez.

Bu kitapta ele alacaðýmýz kuantum teorisinin, modernbilimin mikro dünya hakkýndaki en önemli teorisi olduðunubaþtan bilmeliyiz. 20. yüzyýlda ortaya konan bu teorinin mikrodünyadaki otoritesine karþý, makro düzeyde en önemli teoriizafiyet teorisidir ve bu teori de 20. yüzyýlýn ürünüdür. Ýzafiyet

GÝRÝÞ 19

15 Din ile felsefenin, birleþtikleri (benzeþtikleri) ve ayrýldýklarý yönleriirdeleyen bir çalýþma olarak bakýnýz: Hüsameddin Erdem, ProblematikOlarak Din-Felsefe Münasebeti, s. 178-215.

teorisi, zamanýn doðasýnýn, zannedildiði gibi mutlak olmadý-ðýný göstererek sarsýcý bir etki yaratmýþtýr. Fakat izafiyetteorisi dahil hiçbir bilimsel teori, kuantum teorisi kadar zihin-leri karýþtýrmamýþtýr. Bu teoriden önce saðduyuya aykýrý oldu-ðu söylenecek birçok görüþ, bu teoriyle beraber gözlemlerledestekli bir þekilde savunulmaya baþlanmýþtýr. Kuantumteorisinin oluþturulmasýnda rol oynayan en önemli isimlerdenbiri olan ünlü fizikçi Niels Bohr "Kuantum teorisi ile þokeolmayan birisi bu teoriyi anlamamýþtýr" demektedir.16 Bu kita-bý okumadan önce -eðer kuantum teorisi hakkýnda bilgi sahibideðilseniz- bilime aykýrý olduðunu ve hurafe olarak isimlen-dirileceðini düþündüðünüz birçok görüþün -bir parçacýðýnhem 'orada' hem 'burada' ayný anda olmasý gibi- atom-altýdünyaya dair fiziðin en önemli teorisine dayanýlarak,deneylerle desteklenerek savunulduðuna tanýklýk edeceksi-niz. Saðduyuya aykýrý gibi gözüken bir teoriyi anlamaktaönemli güçlükler olabilir; zihnimizi mümkün olduðunca'tabula rasa' bir duruma yaklaþtýrýp sonra kuantum teorisiüzerine okumalar yapmak faydalý bir yöntem olacaktýr.

Paul Davies, kuantum teorisiyle kafasý karmakarýþýkolanlara ve bu teoriden çýkarsanan sonuçlarýn kabuledilemeyecek kadar paradoksal olduðunu düþünenlere,üzülmemelerini, çünkü Einstein'ýn da kendileriyle ayný fikirdeolduðunu söyler.17 Kuantum teorisinin genel kabullere aykýrýbirçok veriyi ortaya koymasý, bu teorinin anlaþýlmasýnýzorlaþtýrsa da; bizce, bu özellik, bu teoriyi felsefi açýdan dahada ilginç kýlmaktadýr. Bu teoriyle Spinoza, Leibniz, Kant ve


16 Paul Davies, God and the New Physics, Simon and Schuster, New York(1984), s. 100.17 Paul Davies, a.g.e., s. 103.

Marks gibi birçok ünlü filozofun, felsefelerini oluþtururkenetkisi altýnda olduklarý mekanik-determinist evren anlayýþýsarsýntýya uðramýþtýr; sýrf bu özelliði bile felsefi açýdan buteorinin ele alýnmasýný cazip kýlmaya yeterlidir. Fakat fiziktebu kadar önemli yeri olan ve kendi dýþýndaki tüm fiziðe aykýrýbirçok iddiayý içinde barýndýran bu teoriye, hak ettiði ilgininülkemizdeki felsefeciler tarafýndan gösterilmediði kanaatin-deyiz. Aslýnda, bilim-din iliþkisi ile ilgili konularýn, ülkemiz-deki ‘akademik çevrelerde’ gerekli ilgiyi çekmediði söylene-bilir. Hem genelde felsefe, hem de özelde din felsefesi açýsýn-dan kuantum teorisini ele alan Türkçe yazýlmýþ eserlere pekrastlayamadýk. Oysa fiziðin bu kadar önemli bir teorisinin,evren anlayýþýnda oluþturduðu köklü deðiþikliklerin; Tanrýsaletkinlik, mucize, özgür irade gibi sorunlarla nasýl iliþkilen-dirilebileceðinin veya iliþkilendirildiðinin gösterilmesinin, dinfelsefesi açýsýndan oldukça önemli olduðunu düþünüyoruz.Bu kitabýn yazýlýþ amacý böylesi bir anlayýþa dayanmaktadýr.

Bilimle dinin tamamen farklý alanlar olduðuna dairkompartmantalizasyoncu yaklaþýmlarý 'savunanlarýn' bile,hem modern bilimlerin verilerini hem din alanýný irdelediktensonra bu anlayýþlarýný temellendirmeleri gerekmektedir.Kompartmantalizasyoncu bir yaklaþýmý 'benimseyenler', dinalanýndaysalar bilimle, bilim alanýndaysalar dinle hiçilgilenmeden çalýþmalarýný sürdürebilirler ama bu yaklaþýmý'savunanlar', ancak her iki alanýn bilgisine gerektiði kadarvakýf olduktan sonra yaklaþýmlarýný 'savunabiliyorlarsa',rasyonel-tutarlý bir 'savunma' söz konusu olabilir. Kompart-mantalizasyoncu anlayýþlara karþý çýkarken, bu kitapta,bilimle dinin arasýnda pozitif bir iliþki kurmaya yönelik herçabaya olumlu bakýldýðý düþünülmemelidir. Örneðin teolojikinançlarý adýna kuantum teorisiyle dinsel inançlarý arasýnda

GÝRÝÞ 21

tutarsýz analojiler kuranlarý, bu teorinin Yeni-Berkeleyciyaklaþýmlarý desteklediðini düþünenleri ve kuantum teorisinintartýþmaya açýk verilerini mutlakmýþ gibi sunarak teolojikanlayýþlarýný oluþturanlarý eleþtirdik. Kuantum teorisininyorumlanmasý hiçbir bilimsel teoride olmadýðý kadar tartýþ-malýdýr, yani bilimsel açýdan tartýþmalý bir teorinin verilerinedayanarak felsefe yaptýðýmýzý kabul etmek zorundayýz. Diðeryandan bu teori modern bilim açýsýndan o kadar temel, tekno-loji üretiminde o kadar baþarýlý ve sarsýcý fikirleri o kadarenteresan þekilde deneysel desteklere sahiptir ki bu teoriyebilim-din iliþkisiyle ilgilenen birinin sýrtýný dönmesi düþünü-lemez. Ýçinde olduðumuz durumu ister beðenelim isterbeðenmeyelim, ‘kaygan zeminde’ felsefe yapmak dýþýnda birçaremiz gözükmemektedir.

Ne yazýk ki Descartes'ýn yapmaya çalýþtýðý gibi, herçalýþmada bilgimizi sýfýr noktasýndan baþlatarak, bütünkabullerimizi neye dayandýrdýðýmýzý gösterdiðimiz bir kitapyazmamýz mümkün olamamaktadýr. Bu yüzden, bu çalýþma-nýn da ön kabulleri olduðu bilinmelidir; örneðin Tanrýsaletkinlik gibi birçok konuyu ele alýrken, teizmin kudreti yüksekTanrýsý'nýn varlýðýný ve aktifliðini bir ön kabul olarakbenimsedik. (Bu ön kabulün kökeni rasyonel deliller, fideizmveya varoluþsal kaygýlar olabilir; bunlarýn sorgulanmasý bukitabýn konusu deðildir.) Teoloji alanýndaki farklý fikirlerigöstermeye çalýþýrken ise bazý yaklaþýmlarý daha temel kabulederek her görüþe yer vermedik. Ayrýca bu kitapta, mikro-dünya hakkýndaki kuantum teorisinin felsefi ve teolojiksonuçlarýna yoðunlaþtýðýmýzý; evrenin kökeniyle ilgili,spekülatif varsayýmlardan yola çýkýlarak oluþturulmuþ 'kuan-tum kozmolojileri'ni ele almadý-ðýmýzý baþtan belirtmeyi ge-rekli görüyoruz.


Bu çalýþmada, kuantum teorisinin, oluþturduðu yeni felsefisorunlarý; eski sorunlarý çözmese bile bu sorunlarla ilgilitartýþmalara nasýl dahil olduðunu; bu teorinin hangi yo-rumunun hangi felsefi veya teolojik yaklaþýma yakýn oldu-ðunu; bilimsel teorilerin, mucizelerle veya özgür iradeyleuzlaþmaz þekilde çeliþkili olduðunu söyleyenlerin modernbilimin verilerinden habersiz bir þekilde hala Newton fiziðininverilerine baðlý kaldýklarýný; dinin bazýlarýnýn zannettiði kadarsübjektif, bilimin ise zannedildiði kadar objektif olmadýðýnýgöstermeye çalýþacaðýz. Deðerlendirilen tüm sorunlar açýsýn-dan kuantum teorisinin yerini 'abartmadan ve küçümse-meden' belirlemek, bu çalýþmanýn en önemli hedeflerindenbirisidir. Ayrýca mucizeler, kötülük ve özgür irade sorunlarýnýtartýþýrken, kuantum teorisi dýþýndaki bu sorunlarla ilgili kimihususlarý ve yaklaþýmlarý da ele alarak, bu konulardaki görüþ-lerimizi de ifade edeceðiz. Bu kitap, bir sonuca varmak kadar,yanlýþ sonuçlara varanlarýn nerelerde yanlýþ yaptýðýný ve inþaedilen felsefeler ile teolojiler eðer þüpheli ve tartýþmalý verile-re dayanýyorlarsa, bunlarý belirlemenin de felsefi bir uðraþolduðu düþünülerek yazýldý. Kuantum teorisinin bize kazan-dýrdýðý yeni veriler sayesinde mucizeler, kötülük ve özgürirade gibi din felsefesi açýsýndan önemli sorunlarýn çözüldü-ðüne dair bir görüþü savunmadýðýmýzýn altýný çizmek istiyo-ruz. Fakat, kuantum teorisinin evren anlayýþýmýzda yaptýðýköklü ve sarsýcý deðiþikliklerin, bahsedilen sorunlar ele alýnýr-ken, bu teorinin göz önünde bulundurulmasýný gerekli kýlacakkadar önemli olduðunu düþünüyoruz.

GÝRÝÞ 23

BÖLÜM TANITIMI

Bilimsel geliþmeler ve felsefi tartýþmalar, tarihsel arkaplanlarýndan yalýtýlarak anlaþýlamaz. Bu yüzden bu bölümde,kuantum teorisi ortaya konulmadan önce felsefe ve bilimtarihindeki, konumuz açýsýndan önemli gördüðümüz görüþ-leri ve geliþmeleri aktarmaya çalýþacaðýz.

Bu bölümde cevabýný bulabileceðiniz bazý sorularþunlardýr: Gözle görülemeyen maddenin mikro dünyasýndanyola çýkarak -bilinen- ilk felsefi görüþleri ifade eden EskiYunan Atomcularý'nýn evren görüþü nasýldýr? Kepler, Galileove Newton ile bilim anlayýþýnda hangi deðiþiklikler yaþan-mýþtýr? Hangi ünlü bilim insanlarý realist bir bilim anlayýþýnasahiptiler? Newton'un evren tasarýmý nasýldý ve bu tasarýmýnfelsefi ve teolojik etkileri neler olmuþtur? Ýlk bilimsel atommodelleri kimler tarafýndan ortaya konmuþtur ve nasýldýr?

MÝKRO SEVÝYEYE DAÝR ÝLK GÖRÜÞLER:ATOMCULUK

Düþünce tarihindeki mikro seviyeye dair ilk görüþlerfelsefe alanýndan geldi. 2500 yýl kadar önce Ýlkçað felsefinde

1. BÖLÜM

KUANTUM TEORÝSÝORTAYA KONULMADAN

ÖNCE

ortaya konan Atomculuk, bu konuda bilinen ilk felsefigörüþtür. Bir ontoloji kavramý olarak bu öðretiyi ilk olarakLeukippos'un geliþtirdiði kabul edilmektedir.1 Sistematikolarak bu teoriyi ilk ortaya koyan kiþinin ise Demokritosolduðu hususunda görüþ birliði bulunmaktadýr. Bu görüþegöre maddenin kendisinden oluþtuðu, görünmeyen vebölünemeyen en küçük birim olan atomlar, ezeli ve ebedi-dirler; var olan her þey boþluða daðýlmýþ olan atomlardanibarettir. Sonsuz sayýdaki atomlarýn birbirlerinden farklýbüyüklük ve þekilleri vardýr; maddi dünyadaki tüm farklýözellikler, atomlardaki bu farklýlýklardan çýkarsanabilir.Deðiþim denilen olay, sadece atomlarýn birleþmesi veayrýlmasýdýr.2 Yalnýz atomlar gerçektirler, bunlar dýþýndakiþeylerin varlýðý sadece düþseldir. Atomculuk anlayýþýyla,mekanik nedensellikle iþleyen bir dünya anlayýþý savunul-muþtur.3

Atina'da kurulmuþ bir felsefe okuluna sahip olanEpikuros, atomlarýn, biçimlerinin sonsuz olmadýðý vekendiliklerinden aðýrlýk taþýdýklarý gibi bazý düþünceleriyleDemokritos'tan ayrýlmýþ olsa da, Demokritos'un Atomcufelsefesinin temel öðretilerinin yayýlmasýndaki en büyük paysahibi kiþi Epikuros'tur.4 Materyalist Atomcu görüþübenimseyen diðer ünlü bir isim ise Lukretius olmuþtur.5

Atomculukla ilgili görüþler sadece materyalist düþünürler


1 Arda Denkel, Ýlkçaðda Doða Felsefeleri, Özne Yayýnlarý, Ýstanbul (1998), s. 54.2 Friedrich Albert Lange, Materyalizmin Tarihi ve Günümüzdeki AnlamýnýnEleþtirisi I, çev: Ahmet Arslan, Sosyal Yayýnlarý, Ýstanbul (1998), s. 39-43.3 Paul Nizan, Eskiçað Maddecileri, çev: Afþar Timuçin, Telos Yayýncýlýk,Ýstanbul (1998), s. 26-27.4 Arda Denkel, a.g.e., s. 204.5 Friedrich Albert Lange, a.g.e., s. 122-147.

tarafýndan savunulmamýþtýr; Ýslam düþüncesinin içerisindebazý kelamcýlar da Grek Atomculuðu'nun ezelilik ve sonsuzsayýda olma fikirlerine karþý çýkarak, Tanrý'nýn etkinliðine açýkbir Atomculuðu savunmuþlardýr.6

Atomculuk öðretisinde, maddenin, gözle görülemeyen vebölünemeyen en küçük parçacýklarýna 'atom' denilmiþtir.Oysa günümüzde 'atom' olarak adlandýrýlan maddenin küçükbirimi altýnda proton ve nötron gibi parçacýklar, onlarýnaltýnda ise kuarklar keþfedilmiþtir ve hatta bunlarýn altýnda daalt-parçacýklar olmasýnýn mümkün olduðu tahmin edil-mektedir.7 Bu yüzden, Atomculuk öðretisindeki, bölüne-meyen ve metafizik bir kavramlaþtýrma olan 'atom' ilegünümüzdeki, fizik bilimlerinin konusu, deney ve gözlemlerinobjesi olan 'atomu' birbirine karýþtýrmamak gerekir. Bunlarbirbirlerinin ayný olmasa da birbirleriyle iliþkilidir. Her iki'atom' kavramý da gözlenen evreni, çýplak gözle gözleneme-yen mikro seviyeden hareketle açýklamak için kullanýlmýþtýr.Atomculuk öðretisindeki felsefi yaklaþým, gözlenemeyen vesadece spekülasyonun konusu olabilen mikro dünyayaulaþmadaki yetersizliklerden dolayý gözlenen evreniaçýklamakta yetersiz kalmýþtýr. Fakat, Popper'ýn da dikkatçektiði gibi Demokritos'un yaklaþýmý; metafizik (yanlýþla-namaz) olan bazý hipotezlerin, nasýl anlamlý ve verimliolabileceðini görmemizi saðlar.8

KUANTUM TEORÝSÝ ORTAYA KONULMADAN ÖNCE 27

6 H. Austryn Wolfson, Kelam Felsefeleri, çev: Kasým Turhan, Kitabevi, Ýstanbul(2001), s. 357-395; Caðfer Karadaþ, "Atomcu Düþünceler ve KelamAtomculuðu", Kelam Araþtýrmalarý Dergisi, no: 2/1 (2004), s. 57-72.7 Atom-altý dünyadaki parçacýklarla ilgili bakýnýz: Steven Weinberg, AtomaltýParçacýklar, TÜBÝTAK Popüler Bilim Kitaplarý, Ankara (2002).8 Karl R. Popper, Conjectures and Refutations, Routledge, Londra (1998), s. 81-84..

Modern fizikle birlikte mikro dünyaya ulaþým olanakla-rýnýn artmasýyla, gözlenen evrendeki bütün olgularý, mikrodünyaya indirgeyebilme ideali hiç umulmayan zorluklarlayüzleþmiþtir. Modern fiziðin makroya dair en önemliteorisiyle (izafiyet teorisi), mikroya dair en önemli teorisi(kuantum teorisi) arasýndaki uyumsuzluk ve daha sonragöreceðimiz baþka sorunlar, mikro dünyaya indirgemeylegözlenen evrenin açýklanmasýný olanaksýz kýlmaktadýr.9

Sonuçta Demokritos'un memnun olacaðý bir sonucun,modern bilimin atom-altý dünyaya dair teorilerinden çýktýðýnýsöyleyemeyiz.

Çýplak gözle görülemeyen maddenin mikro seviyesindenhareketle felsefi fikirler oluþturulmasýndan ancak binlerce yýlsonra mikro seviyeye ait bilimsel görüþler oluþmuþtur. Bununen önemli sebeplerinden biri, mikro dünyaya nüfuz etmeyeolanak verecek güçteki mikroskop ve benzeri araçlarýn,düþünce tarihine göre çok yeni olmalarýdýr. Mikroskoplar icatedilip geliþtirildikçe önce biyoloji ve biyoloji felsefesinde,daha sonraysa mikro fizik ve bu alanla ilgili felsefi konulardaçok önemli geliþmeler oldu.10 Ayrýca CERN11 gibi yüksek


9 Birçok bilim insanýna göre fizikteki en büyük sorunlardan biri makro vemikro fizik arasýndaki uyumsuzluktur: Stephen Hawking, "The QuantumTheory of the Universe", (ed: T. Piran ve Steven Weinberg, Interactions betweenElementary Particle Physics and Cosmology içinde), World Scientific Press,Singapur (1996).10 Catherine Wilson, The Invisible World Early Modern Philosophy and theInvention of the Microscope, Princeton University Press, Princeton (1995).11 CERN, atom-altý (parçacýk fiziði) fizik deneylerinin yapýldýðý, dünyanýn enbüyük laboratuarlarýndan birisidir. Ýsviçre ve Fransa sýnýrýnda, Cenevrekentinde, atom-altý dünyaya dair birçok keþfin yapýldýðý bir yerdir. Üstseviyede fiziki bilgiyle birikimin ve milyarlarca dolarlýk sermayenin ürünüdür.CERN laboratuarýnýn internet sitesi: www.cern.ch

seviyede teknoloji ve büyük sermaye ürünü laboratuarlarýnkurulmasý, atom-altý dünyaya dair bilgimizi arttýrmýþtýr kiinsanlýk tarihine göre bu da çok yenidir. Doða bilimlerindeoluþan bilimsel birikim, güçlü mikroskop ve yeni laboratuarortamlarýyla buluþunca atom-altý dünya salt felsefi spekülas-yonun konusu olmaktan çýktý ve doða bilimlerinin ilgi alanýnakaydý. Fakat mikro dünya, felsefenin ilgi alaný olmaktançýkmadý; ancak fark, felsefenin kulaðýný artýk doða bilim-lerinden gelecek verilere kabartmasýndadýr.

ARÝSTOTELES FÝZÝÐÝ VE KOPERNÝK, KEPLER, GALÝLEO ÝLE DEÐÝÞÝM

Newton'dan önceki binlerce yýllýk sürede, fizik alanýnda enbüyük etkisi olan kiþi Aristoteles olmuþtur. Ona göre hareket,her þeyin kendi doðal alanýna yönelme eðilimiyle açýklanýr; buyüzden ateþ yukarý doðru hareket eder ve cisimler düþer.12 O,deðiþimi, varlýklarda var olan potansiyelin gerçekleþmesi ileaçýklar. Aristoteles'e göre 'gayesel nedeni' bilmek bilimin iþi-dir, nedensellik gayeye göre açýklanýr: Tohum aðaç olmak içingeliþir, yaðmur bitkiler büyüsün diye yaðar...13 Aristoteles'infelsefe ve fizik anlayýþý Ýslam dünyasýnda Ýslam teolojisiyle,Hýristiyan dünyada ise Hýristiyan teolojisiyle kaynaþtý.Özellikle Hýristiyan dünyada Kilise'nin, bu felsefe ve fiziðinbirçok yaklaþýmýný resmi görüþ olarak ilan etmesi (bundaThomas Aquinas'ýn çalýþmalarýnýn önemli bir yeri vardýr)Aristotelesçi birçok görüþü Hýristiyan teolojisinin birbölümüne çevirdi.


12 James T. Cushing, Fizikte Felsefi Kavramlar, çev: Özgür Sarýoðlu, SabancýÜniversitesi Yayýnlarý, Ýstanbul (2003), s. 30-33.13 Aristoteles, Fizik, çev: Saffet Babür, Yapý Kredi Yayýnlarý, Ýstanbul (2001),s. 59-65.

Ortaçaðda, Aristoteles-Ptolemy (Ýslam dünyasýndaBatlamyus olarak da bilinir) sistemi, kozmolojik görüþ olarakgenel kabul gördü. Buna göre, Dünya'nýn merkezde olduðubir sistemde gezegenler, Güneþ ve Ay dairesel hareketlerleDünya'nýn etrafýnda dönmekteydiler. Ortaçað'a egemen olanfizik anlayýþý; modern fiziðin deney, gözlem ve hesaplamayaönem veren yöntemleri, bilimsel birikimin artmasý veteleskop gibi yeni gözlem araçlarýnýn icadý ile deðiþti. Hareketkanunlarý baþtan düzenlendi, gayesel nedenler bilimin odaknoktasý olmaktan çýkarýldý ve Aristoteles-Ptolemy sistemiGüneþ merkezli sistemle yer deðiþtirdi.14 Fakat, bu fizikanlayýþýndaki Galileocu, Newtoncu ve Einsteincý anlayýþlaparalel olan epistemolojik yaklaþýmý tespit etmekte faydavardýr; çünkü bu yaklaþým, -Kant gibi felsefecilerce felsefealanýnda daha önce sorgulanmýþ olsa da- bilim alanýnda, ciddibir þekilde, ilk olarak kuantum teorisiyle sorgulanmýþtýr.Bahsedilen tüm bu yaklaþýmlarýn 'realist' olmasý, ortakepistemolojik özelliktir. Bu anlayýþa göre insan zihni, dýþdünyayý anlayacak kabiliyete sahiptir; bu yüzden fizikselteorilerden, bu teorilerden baðýmsýz olan dünyadakigerçekliði olduðu gibi tarif etmesini bekleyebiliriz.15

Aslýnda Eski Yunan'da ve Ýslam dünyasýnda, Aristoteles-Ptolemy'nin Dünya merkezli sistemine karþý Güneþ merkezlisistemin, olgularý açýklamakta daha baþarýlý olabileceði ilerisürülmüþtü. Fakat deneysel ve gözlemsel verilerin yetersiz vebilimsel çalýþmalarda deney ve gözlemlerin otoritesinin felsefiyaklaþýmlarýn altýnda olduðu bir devirde, Aristotelesfelsefesinden güç alan ve olgularý kýsmen de olsa açýklayan


14 James T. Cushing, a.g.e., s. 34-39, 45-46, 89-127.15 lan Barbour, Issues in Science and Religion, s. 19.

Aristoteles-Ptolemy sistemi, otoritesini devam ettirebildi.16

Kopernik, 1514 yýlýnda yazdýðý ve yaþamýnýn sonlarýna doðruyayýmlanan kitabýnda, Güneþ merkezli sistemi, bu sistemlegök cisimlerinin hareketlerini daha iyi anlayacaðýmýzýsöyleyerek savundu.17 Güneþ merkezli sisteme geçiþte, Koper-nik'in kitabý bir dönüm noktasý oldu. Kepler ise TychoBrahe'nin gözlemlerinden de faydalanarak Kopernik'in mo-delinde düzeltmeler yaptý ve Güneþ sisteminin matematikselaçýklamasýný baþarýlý bir þekilde sundu.18 Kepler, Tanrý'nýnlütfu sonucunda insanýn, anlayabileceði yegane evren olanmatematiksel bir evrende yaratýldýðýný söyledi.19 Kepler'in ma-tematiði ve gözlemsel verileri kullanarak elde ettiði baþarý,modern bilimin metodolojisinin baþarýsý olarak kabul edilir.Bu metodolojinin Batý dünyasýna taþýnmasýnda, Ýslam düþü-nürlerinden önemli etkiler almýþ Roger Bacon gibi düþü-nürlerin payý büyüktür. O, etkisinde olduðu Ýslam düþü-nürlerine benzer þekilde, bu dünyadaki þeyleri bilirsek, dinidaha iyi anlayacaðýmýzý ve matematik ile gözlemin daha din-dar olmanýn araçlarý olduðunu savundu.20 Kepler de benzeranlayýþý dile getirdi ve Kilise'nin tüm karþýt tavýrlarýna rað-


16 Errnan Mc Mullin, "Formalism and Ontology in Early Astronomy", (ed:Robert John Rusell ve diðerleri, Quantum Mechanics içinde), Center forTheology and the Natural Sciences, Berkeley (2001), s. 61-69.17 Nicolaus Copernicus, Gökcisimlerinin Dönüþleri Üzerine, çev: Saffet Babür,Yapý Kredi Yayýnlarý, Ýstanbul (2002), s. 8-9.18 Osman Gürel, Doða Bilimleri Tarihi, Ýmge Kitabevi, Ankara (2001),s. 254-260.19 Alfred W. Crosby, The Measure of Reality, Cambridge University Press,Cambridge (1998), s. 126.20 John Hedley Brooke, Science and Religion, Cambridge University Press,Cambridge (1991), s. 58-59.

men, Güneþ merkezli sisteme inanmanýn, dinsel inanca aykýrýolduðunu hiç düþünmedi.21

Kopernik ve Kepler gibi Galileo da Güneþ merkezlisistemi, kendi dindarlýðýyla hiç çeliþkili görmedi.22 AmaGalileo'nun dindarlýðý engizisyonda yargýlanmasýný engelle-medi. O, Aristoteles fiziðinin Kilise tarafýndan dinselleþ-tirilmesini eleþtirdi ve Aristoteles'in otoritesini, onu, hareketüzerine görüþleri gibi birçok hususta eleþtirerek sarstý.23

Tanrý'nýn gayelerini bilemeyeceðimizi söyleyerek, 'gayeselneden'in bilimin konusu olmasýný eleþtirdi ve bilimin 'failneden'in araþtýrýlmasýna yönelmesi gerektiðini savundu.Kepler ve Galileo'nun matematikle, gözlem ve deneyi birleþ-tiren metotlarýnýn 'bilimsel devrim'de etkisi büyüktür. 20.yüzyýl fiziði de bu metodolojinin ürünüdür, yani bu kitabýnodak noktasý olan kuantum teorisi de bu metodolojininmeyvesidir.

Galileo'ya göre deðiþim, potansiyelin gerçekleþmesi olarakdeðil; maddenin, uzay ve zamandaki, kütle ve hýz olaraktarifiyle açýklanmalýydý. Bu yaklaþým, Demokritos'un, deðiþi-mi, atomlarýn birleþmesi ve ayrýlmasý ile tarifine benziyordu;nitekim Galileo Aristotelesçiliði eleþtirirken Demokritos'tanolumlu bir þekilde söz etmiþtir.24 Fakat Galileo'nun da atomseviyesindeki dünya hakkýnda bilimsel bir teori üretmesine


21 Richard S. Westfall, "The Rise of Science and the Decline of OrthodoxChristianity" (ed: David Lindberg ve Ronald Numbers, God and Natureiçinde), University of California Press, Berkeley (1986), s. 219-224.22 Hail Hellman, Büyük Çekiþmeler, çev: Füsun Baytok, TÜBÝTAK PopülerBilim Kitaplarý, Ýstanbul (2001), s. 6-10.23 James, T. Cushing, a.g.e., s. 111-126.24 Arda Denkel, a.g.e., s. 204.

olanak yoktu; atom seviyesi onun döneminde de ancak felsefispekülasyonun konusu olabilirdi. Galileo, gözlenen objelerin,'kütle ve hýzýn matematiksel ifadesi' ile tarif edilmesi gibi,maddenin en küçük parçacýklarýnýn da ayný þekilde tarifedilebileceðini zannediyordu. Oysa saðduyuya uygun bubeklentiyle, kuantum teorisinin ortaya konmasýyla karþýla-þýlan tablonun uyumlu olmadýðýný ilerleyen sayfalardagöreceðiz.

Kopernik-Kepler-Galileo süreciyle kozmolojide önemlideðiþiklikler oldu. Aristoteles'in ve Kilise'nin bilim üzerindekiotoritesi bu süreçle sarsýldý. 16. yüzyýldaki Protestan hareke-tinin sonucunda Kilise'nin gücünü yitirmesiyle bu geliþmelerbirleþince, Kilise'nin kontrol ettiði paradigma etkinliðiniyitirdi. Kilise'nin önemli ölçüde üzerlerinde kontrolününbulunduðu bilim, felsefe ve siyaset gibi alanlarýn otonomi-lerini kazanmasýnda bu geliþmelerin önemli bir payý vardýr.Bu süreçte, Hýristiyan dünyada, teolojik alandaki görüþler dedaha çok çeþitlendi. Bu geliþmeleri, kuantum teorisinin dinleiliþkisini deðerlendirirken göz önünde bulundurmak önemli-dir. Çünkü bu teori, Hýristiyan kültürünün içinde doðmuþturve bu teori üzerine yapýlan bilimsel, felsefi ve teolojiktartýþmalarýn en büyük kýsmý da Hýristiyan dünya içindegerçekleþmiþtir.

Sonuçta, Kopernik-Kepler-Galileo süreci ile hemkozmolojide, hem de siyaset, bilim, din gibi birçok alanýkontrol eden Kilise'nin otoritesinin sarsýlmasýyla bilim-diniliþkisi alanýnda önemli deðiþimler yaþandý. Aristoteles'infiziðinin sorgulanabileceði öðrenildi; bilimsel bilgi için yenideneylerin, gözlemlerin yapýlmasýna ve bunlarýn gerçekleþti-rilmesini saðlayacak araçlarýn icat edilmesine çalýþýldý.


Matematiðin bilimsel teoriler oluþturmadaki rolü anlaþýldý.Ortaçað’daki fizik anlayýþýndan hem metodoloji, hem fiziktekiyeni görüþler açýsýndan önemli ölçüde farklýlaþýldý; diðeryandan Kopernik-Kepler-Galileo çizgisi de 'realist' bir bilimanlayýþýna sahip olma noktasýnda Ortaçað ile benzeþiyordu.Galileo, matematikleþtirilebilen kütle ve hýzý 'birincilnitelikler' olarak gördü; renk ve tat gibi sübjektif olduðunudüþündüðü algýlarý ise 'ikincil nitelikler' olarak niteledi.25

‘Realist’ bir anlayýþla, matematiksel formüllerin, dýþ dünyada-ki kütle ve hýz gibi nitelikleri, gerçekte olduðu gibi tarifettiðini düþündü. Kepler ve Galileo matematiksel formül-lerinin ontolojik gerçekliði ifade ettiklerinden emindiler.Matematiði, Tanrý'nýn evreni yazdýðý dil olarak görüyorlardý;bu felsefi-teolojik görüþleri, matematiksel formülleriyle varlýkarasýnda olduðunu düþündükleri uyumun nasýl olup dagerçekleþtiðini açýklýyordu.

NEWTON FÝZÝÐÝNÝN HAKÝMÝYETÝ

Isaac Newton'un ünlü eseri Principia'nýn (Ýlkeler) yayým-landýðý 1687 yýlý, fizik tarihinde çok önemli bir dönüm noktasýolarak kabul edilir. Ýnsanlýk ilk defa bu eserle detaylý birkozmoloji (evrenbilim) görüþüne kavuþtu. Newton kozmolo-jik görüþünü Kopernik'in, Kepler'in, Descartes'ýn, Galileo'nunçalýþmalarýndan faydalanarak oluþturdu. Bunu yaparken,kendilerinden faydalandýðý bu kiþilerin fizik bilimindekigörüþlerinde önemli düzeltmeler de yaptý.26


25 lan Barbour, a.g.e., s. 27.26James Jeans, Fizik ve Filozofi, çev: Avni Refik Bekman, AnkaraÜniversitesi Fen Fakültesi Yayýnlarý, Ýstanbul (1950), s. 118.

Kopernik-Kepler-Galileo süreciyle Aristoteles'in fiziðininotoritesi sarsýlmýþ olsa da ancak Newton'un çalýþmalarýylatamamen yýkýldýðý söylenebilir. Newton gözlemi, deneyi vematematiði birleþtiren bilimsel yöntemin en baþarýlý temsil-cilerinden biridir. Gezegenlerin yörüngelerinde nasýl kaldýðý,Dünya'nýn altýndakilerin neden düþmediði gibi sorular ancakNewton'un 'evrensel çekim yasasý'ný ortaya koymasýylacevabýný bulabildi.27 Newton'la beraber, tüm evrende, dünya-mýzdaki fiziksel yasalarýn aynýlarýnýn geçerli olduðu; Aristo-teles ve onun tesirindeki düþünürlerin, Ay-altý ve Ay-üstüalem gibi ayýrýmlarla evrende farklý yasalara tabi bölgelerolduðunu ileri sürmelerinin yanlýþ olduðu iyice anlaþýldý.

Newton da Galileo gibi evrendeki oluþumlarýn, parçacýk-larýn hareketlerine indirgenebileceðini öngördü. Hýz ve kütlegibi matematiksel olarak ifade edilen deðerlerle dýþ dünyanýngerçekliðinin tanýmlanabileceðini, koku ve tat gibi özelliklerinsübjektif olduðunu düþündü. Newton da Demokritos gibi tümoluþum ve deðiþimin atomlarýn düzenlenmesiyle açýklanabi-leceði kanaatindeydi. Fakat Demokritos, Epikuros veLukretius'tan farklý olarak Newton'un çizdiði mekanik evrentablosunda Tanrý'ya da yer vardý. Newton, mekaniðin, birçoktemel teolojik görüþün temellendirilmesinde bir araç olduðu-na inanýyordu.28 O, Principia'yý yayýmlamasýndan 8 yýl önce1679'da ölen Hobbes'un, bütün fenomenleri sadece madde vehareketle açýklayan materyalizmine muhalefet etti.29 Newton,


27 Newton'un çekim yasasýna göre, çekim kuvveti kütlelerin çarpýmýyladoðru orantýlý, kütlelerin arasýndaki mesafenin karesiyle ters orantýlýdýr.28 Michael J. Buckley, "Newtonian Settlement and Atheism", (ed: RobertJohn Russell, William R. Stoeger ve George V. Coyne, Physics, Philosophy andTheology içinde), Vatican Observatory Publications, Vatikan (2005), s. 87-88.29 Margaret C. Jacob, "Christianity and the Newtonian Worldview", (ed: DavidLindberg ve Ronald Numbers, God and Nature içinde), University ofCalifornia Press, Berkeley (1986), s. 242.

doðadaki düzenin, maddenin kendisinden kaynaklan-madýðýný; bazen doðrudan müdahaleyle, çoðunlukla ise doðayasalarý aracýlýðýyla bunu saðlayan ve evreni yaratan Tanrý'nýneseri olduðunu savundu.30

Newton'a göre Tanrý'nýn mekanik sistemin iþleyiþinemüdahalelerde bulunmasý mümkündü. Fakat Laplace gibibirçok kimse Newton'un fiziðini kapalý bir sistem olarakyorumladýlar. Böylesi kapalý bir sistemde ise Tanrý'nýn nasýlmüdahalelerde bulunduðu ile ilgili sorun gündemegelmektedir.31 Bu yüzden Newton'u '19. yüzyýl materyaliz-minin dedesi' olarak görenler de olmuþtur.32 Kuantumteorisinin birçok felsefeci ve teolog için önemi ise bu noktadaortaya çýkmaktadýr. Newton mekaniðine dayanarak deter-minist ve kapalý bir sistem olduðu iddia edilen evrenin;kuantum teorisine dayanýlarak, indeterminist bir yapýdaolduðu ve kuantum boþluklarýnýn, bu sistemin kapalýolmadýðýný gösterdiði söylendi. Bu boþluklarýn ise Tanrý'nýnetkinliðinin gerçekleþtiði alan olduðu, bazý felsefeci veteologlar tarafýndan savunuldu; bunu ilerleyen sayfalardaayrýntýlý olarak iþleyeceðiz.

Newton fiziðindeki baþarýlar insan aklýna güveni arttýrmýþve bunun 'Aydýnlanma'nýn' oluþmasýnda da önemli bir rolüolmuþtur. Newtoncu bilimin baþarýlarýyla beraber fizikbilimleri zirve noktasýna gelmiþtir ve fizik; biyolojiden


30 Margaret C. Jacob, a.g.m., s. 244-246.31 Thomas Tracy, "Creation, Providence and Quantum Chance", (ed: RobertJohn Russell ve diðerleri, Quantum Mechanics içinde), Center for Theologyand the Natural Sciences, Berkeley (2001), s. 236.32 C. H. Kaiser, "The Consequences for Metaphysics of QuantumMechanics", The Journal of Philosopy, vol: 37 no: 13 (20 Haziran 1940),s. 337.

felsefeye, tarihten sosyolojiye kadar hemen hemen tümbilimler için bir model olarak gösterilmeye baþlanmýþtýr.Bilime artan güvenin sonucunda, ateistler tarafýndan, bilimin,yeterli olduðu ve dinin yerini almasý gerektiði gibi görüþlerifade edilmiþtir; diðer yandan ise teistler, bilimsel verilersayesinde artan bilgiyle teolojik görüþlerini temellendirmeyeçalýþarak doðal teolojiye yönelmiþlerdir. Newton fiziði, teizmadýna özellikle 'doðal teoloji' (natural theology) yaklaþýmlarýn-da kullanýldýðý gibi, deizm33 ve ateizm adýna da kullanýlmýþtýr.Bu dönemden sonra bilim-din iliþkisi hem felsefe, hem deteoloji için daha önemli ve daha komplike bir konu halinegelmiþtir. Newtoncu fizik, felsefe alanýna çok önemlietkilerde bulunmuþtur; bu fiziðin sebep olduðu yeni anlayýþanlaþýlmadan, Kant'ýn antinomilerini neden oluþturduðu vesaf akýl açýsýndan neden özgürlüðü mümkün görmediði veMarks'ýn neden tarih bilimini fiziðe benzetmeye çalýþtýðý gibifelsefe açýsýndan önemli olan birçok husus hakkýylaanlaþýlamaz.

Newton ve ondan etkilenen Laplace gibi bilim insanlarýnýnetkisiyle, evrenin büyük bir makine gibi görüldüðüdeterminist-mekanik bir evren anlayýþý yaygýnlýk kazandý.34


33 Baþlangýçta yaratan, fakat sonra yarattýklarýyla iliþki kurmayan ve bir dingöndermeyen Tanrý anlayýþýna 'deizm' denmektedir. Buna göre Tanrý'nýnvarlýðý kabul edilmekte, fakat ilim gibi sýfatlarý reddedilmektedir. 'Deizm'ifadesine, genelde belirttiðimiz anlam verilmektedir, fakat Hýristiyanlýðýaklileþtirme çabasý gibi farklý yaklaþýmlarý ifade etmek için de kullanýlmýþtýr.'Deizm' Latince 'Tanrý' anlamýna gelen 'deus' kelimesinden türemiþtir vesonradan bahsettiðimiz anlamda kullanýlmaya baþlanmýþtýr: HüsameddinErdem, "Deizm", Türkiye Diyanet Vakfý Ýslam Ansiklopedisi, c: 9, Ýstanbul(2005), s. 109-111.34 Roger Hahn, "Laplace and the Mechanistic Universe", (ed: DavidLindberg ve Ronald Numbers, God and Nature içinde), University ofCalifornia Press, Berkeley (1986), s. 267-270.

Bu süreçte, evrendeki fenomenlerin maddenin en küçükparçacýklarýna indirgenerek açýklanabileceðine inanç arttý.Newton da matematiksel formüllü teorilerin, evrendekigerçekliði aktarabileceðine güvenen 'realist' bir bilim anla-yýþýna sahipti. Kuantum teorisi, matematiðe ve deneyciliðebilimde önemli bir rol veren -Newton'un da savunduðu-metodolojinin ürünüdür; fakat Newtoncu bilim anlayýþý vemetodolojinin temel unsurlarý olan determinizme de,indirgemeciliðe de, realist bilim anlayýþýna da bu teoriyle karþýçýkýlmýþtýr. Kuantum teorisi öncesi felsefe ve teoloji alanla-rýnda da bunlara karþý çýkanlar olmuþtur. Örneðin Gazzalineden ile sonuç arasýndaki iliþkinin zorunlu olmadýðýnýsöyleyerek determinist anlayýþý eleþtirmiþtir.35 Kant ise 'ken-dinde þey'in, 'saf akýl' açýsýndan ulaþýlmaz olduðunusöyleyerek realist anlayýþlarý eleþtirmiþtir.36 Fakat kuantumteorisini farklý kýlan; determinizme, indirgemeciliðe verealizme karþý eleþtirilerin, deney destekli ve matematikformüllü bilimin verilerinden yola çýkýlarak yapýlmasýnasebep olmasýdýr.

ÝLK BÝLÝMSEL ATOM MODELLERÝ

17. yüzyýlda Newton, gazlarýn geniþlemesini, gazatomlarýnýn boþ uzaya yayýlmasý biçiminde açýklamýþtý.37

Fakat yine de Leukippos ve Demokritos'un Atomcuteorilerinden 19. yüzyýla kadar, maddenin görünmeyenparçacýklarý felsefi spekülasyonun konusu olmaktan çýkýp,


35 Gazzali, Filozoflarýn Tutarsýzlýðý, çev: Mahmut Kaya ve Hüseyin Sarýoðlu,Klasik, Ýstanbul (2005), 17. mesele, s. 166-177.36 Immanuel Kant, The Critique of Pure Reason, çev: J. M. D. Meiklejohn,William Benton, Chicago (1971), s. 129-159.37 Steven Weinberg, Atomaltý Parçacýklar, s. 3.

deneyci bilimin objesine dönüþemedi. 1803-1808 yýllarýarasýnda John Dalton, maddenin atomsal kuramýný ortaya attýve Demokritos'un 'atom' terimini bilim dünyasý içincanlandýran kiþi oldu. Dalton, yaptýðý deneylerle kimyasalbileþiklerden yola çýkarak, bunlarýn, atomlarýn bir arayagelmesiyle oluþtuðunu ve farklý atomlarýn farklý aðýrlýðýbulunduðunu göstermeye çalýþtý. Her ne kadar Dalton'untespit ettiði aðýrlýklarda ve diðer detaylarda önemli hatalarolduysa da bilim tarihinin çok önemli keþiflerinden biriniyapma ayrýcalýðý ona aittir.38 Dalton'un atom modelinde,atomlar, bilardo toplarýna benzetilmiþtir. Dalton'un dönemin-de, atom seviyesinin doðrudan gözlemlenmesi hala mümkünolamadýðýndan, yaptýðý kimyasal deneylerle atom seviyesinedair sonuçlara ulaþmýþtý.

Atomun, kendi içinde hareket eden parçacýklardanoluþtuðunu, 1897'de Cambridge'deki bir laboratuardakeþfeden John Thomson'un çalýþmalarý, atomun anlaþýlma-sýnda önemli bir dönüm noktasýdýr. Atomlarýn elementtenelemente farklý olduðu Dalton'un çalýþmalarýyla anlaþýlmýþtý,Thomson'un çalýþmalarýyla ise farklý atomlarda ortak ve temelbir parçacýk olan elektronun var olduðu anlaþýldý. Thomson,atomlarda negatif ve pozitif yüklü parçacýklar olduðunu daortaya koyan ilk kiþidir.39 Yunanca'da 'atom' bölünemeyenanlamýna gelir; Demokritos'un Atomculuðundaki 'atom' ilemaddenin bölünemeyen en küçük parçasý kastedilmiþti.Thomson, 'atom'un daha temel parçacýklardan oluþtuðunu


38 Leon Lederman-Dick Teresi, Tanrý Parçacýðý, çev: Emre Kapkýn, EvrimYayýnevi, Ýstanbul (2000), s. 140-142.39 George Gamow, 1-2-3 Sonsuz, çev: C. Kapkýn, Evrim Yayýnevi, Ýstanbul(1995), s. 130-132.

göstermesine raðmen, 'atom' terimi, yeni bir anlam kazanarakkullanýlmaya devam edildi. Fakat bu kullanýmýn, Eski YunanAtomculuðundaki maddenin en temel bölünemeyen parçacýðýolduðu iddia edilen 'atom'dan farklý olduðuna dikkat edilme-lidir.

1911 yýlýnda, Ernest Rutherford'un ortaya koyduðu atommodeli Güneþ sisteminin bir benzeriydi; çoðunluðunzihnindeki atom modeli hala budur: Ortada Güneþ gibi duranbir çekirdek ve etrafýnda gezegenler gibi dönen elektronlar.Thomson, pozitif yüklü parçacýklarýn tüm atoma daðýldýklarýbir model sunmuþtu; Rutherford ise atomun kütlesininyoðunlaþtýðý bir çekirdeðin var olduðunu ve atomun büyükkýsmýnýn boþluk olduðunu ileri sürdü. Rutherford bu modele,alfa parçacýklarýný atoma yönelten ve bu parçacýklarýn sapýpsapmadýðýný kontrol eden deneyler sonucunda ulaþtý.40 Güneþsistemine benzeyen bir sistemin -Rutherford'un atommodelinin- Güneþ sistemini baþarýyla açýklayan Newtonmekaniðiyle ve determinist yasalarla açýklanmasý beklendi.Gözlenen evrenin, Newtoncu mekaniðe uygun iþleyen birmikro dünyaya indirgenebilmesi de beklenen sonuçtu. Amakuantum teorisi bu beklentileri karþýlamadý.


40 Barry Parker, Kuvantumu Anlamak, çev: Elif Akýn, Güncel Yayýncýlýk,Ýstanbul (2006), s. 33-38.

BÖLÜM TANITIMI

Bu bölümde, kuantum teorisi ve ortaya konma sürecitanýtýlmaya çalýþýlacaktýr. Bu teorinin felsefi ve teolojiksonuçlarýný tartýþabilmek için kuantum teorisiyle ilgilidenklemleri çözebiliyor olmak gerekmese de, bu teorininfelsefe ve teoloji açýsýndan önemli Tamamlayýcýlýk Ýlkesi,Belirsizlik Ýlkesi, indeterminizm ve yerel olmayan nedensellikiddialarý, hatta önemli bazý deneyleri bilinmelidir. Kuantumteorisinin bilimsel yönünü tanýtýrken, bu tanýtýmla beraber buteoriyi bilim felsefesi açýsýndan deðerlendirmeye ve dinfelsefesiyle ilgili önemli gördüðümüz bazý sorunlara da yerigeldikçe deðinmeye çalýþacaðýz. Ýlerleyen bölümlerde buteorinin din felsefi açýsýndan irdelenmesi ön plana çýkacaktýr,bu bölümde ise teorinin bilimsel yönü, bilim felsefesi ve dinfelsefesi ile ilgili sorunlarla bir arada ele alýnacaktýr. Ýlerleyenbölümlerdeki din felsefesi ile ilgili sorunlarýn saðlýklý birþekilde deðerlendirilebilmesi için bu bölüm, sonrakibölümlere temel mahiyetindedir.

Bu bölümde cevabýný bulabileceðiniz bazý sorularþunlardýr: Kuantum teorisi evren anlayýþýmýzda hangi köklüdeðiþiklikleri yapmýþtýr? Ýlk duyulduðunda saðduyuya aykýrý

2. BÖLÜM

KUANTUM TEORÝSÝNÝNTANITIMI

VE FELSEFÝ ANALÝZÝ

olduðu iddia edilen kuantum teorisine dayalý iddialar hangideney ve verilere dayanmaktadýr? Bohr'un TamamlayýcýlýkÝlkesi nasýl yorumlanmalýdýr? Tamamlayýcýlýk Ýlkesi ile felsefive teolojik sorunlar arasýnda yapýlan analojileri nasýl deðer-lendirmeliyiz? Gözlem süreciyle ilgili, bu teoriden kaynak-lanan epistemolojik anlayýþtaki deðiþiklik nasýldýr? Berkeleycitarzda bir idealizmle bu teori iliþkilendirilebilir mi? Kuantumteorisinin indeterminist yorumuna bütün bilim insanlarýkatýlmakta mýdýr? Neden bilimsel teorilere bakýþta, bilimselrealizmin ve araçsalcýlýðýn yerine ‘kritikçi realist’ bir anlayýþýtercih ediyoruz? Kritikçi realist anlayýþýn dinlere uygulanmasýmümkün müdür ve bilim-din iliþkisi açýsýndan bu yaklaþým netip sonuçlar verecektir? Bu teoriyle ortaya çýkan indeter-minizm ontolojik mi, epistemolojik midir? Metafizik tercihlerkuantum teorisinin yorumlanýþýnda ne tip farklar oluþtur-maktadýr? Atom-altý seviyede karþýmýza çýkan 'uzaktanetkileme' olgusunun önemi nedir? Kuantum teorisinde karþý-mýza çýkan bütünsel yapýnýn, sebep olduðu epistemolojik veontolojik anlayýþtaki deðiþiklikler nelerdir?

KUANTUM TEORÝSÝNÝN ORTAYA KONUÞU VE ÇÝFT YARIK DENEYÝ

Max Planck'ýn 1900 yýlýnda, radyasyonun, 'kuanta' dediðipaketler halinde yayýldýðýný veya emildiðini göstermesikuantum teorisine giden yolda ilk adým olarak kabul edilir.1

Nobel Ödülü'nü getiren bu keþfinden baþta Planck'ýn kendiside emin deðildi. Çünkü Maxwell elektromanyetizmayýformüle ettiðinden beri, elektromanyetik radyasyonun bir


1 Stephen Hawking, Ceviz Kabuðundaki Evren, çev: Kemal Çömlekçi, AlfaBasým Yayým Daðýtým, Ýstanbul (2002), s. 24.

dalga olduðu kabul ediliyordu. Ayrýca Hertz de elektroman-yetik dalgalarý bulmuþtu ve bu dalgalarýn aralarýnda birkesiklik yokmuþ gibi gözüküyordu.2 Planck'ýn, radyasyonunun'kuantalar' þeklinde yayýldýðýný göstermesi, yayýlmanýn kesikliolduðu anlamýna geliyordu ve fizikteki hakim görüþe aykýrý buiddia, olgularý mükemmel açýklýyordu.

Kuantum teorisine giden yolda ikinci önemli adýmýEinstein attý. 1905 yýlýnda Einstein, Planck'ýn çalýþmasýndanyola çýkarak ýþýktaki enerjinin 'kuanta' veya 'foton' denilenpaketler halinde taþýndýðýný ileri sürdü.3 1905 yýlý, Einstein'ýnizafiyet teorisi hakkýndaki görüþlerini de ilk açýkladýðý yýldýr.Birçok kiþinin beklentisinden farklý olarak, Einstein'a NobelÖdülü'nü kazandýran, kuantum teorisi açýsýndan önemli olanýþýktaki enerjinin 'kuantalar' þeklinde yayýldýðýný gösterdiði,fotoelektrik etkiyi açýklayan çalýþmalarý oldu. Ýronik olan iseEinstein'ýn, katkýda bulunduðu kuantum teorisiyle ilgili ilerisürülen fikirlerden hiçbir zaman hoþlanmamýþ olmasý ve buteoriye en büyük muhalefeti gerçekleþtirmesidir.4

Einstein'ýn ýþýk hakkýndaki görüþleri baþlangýçta çokciddiye alýnmadý. Aslýnda Einstein'dan önce Newton da ýþýðýnparçacýklardan oluþtuðunu savunmuþtu, fakat ýþýðýn dalgaþeklinde olduðu, Maxwell ve Hertz'in çalýþmalarýyla deney-lerle destekli bir þekilde sunulmuþ ve geniþ kabul görmüþtü.Iþýðýn parçacýk þeklinde olmasýnýn gözlenen birçok olguyudaha iyi açýklayacaðýnýn anlaþýlmasý, bilim dünyasýnda geniþ

KUANTUM TEORÝSÝNÝN TANITIMI ve FELSEFÝ ANALÝZÝ 43

2 Barry Parker, Kuvantumu Anlamak, s. 42-46.3 Alastair I. M. Rae, Kuvantum Fiziði: Yanýlsama Mý, Gerçek Mi?, çev:Yurdahan Güler, Evrim Yayýnevi, Ýstanbul (1999), s. 15.4 Murray Gell-Mann, The Quark and the Jaguar, W. H. Freeman andCompany, New York (1995), s. 168-169.

bir þaþkýnlýk yarattý. Iþýk tanecik miydi, yoksa dalga mýydý?Tanecik ve dalga kavramlarý birbirleriyle uzlaþtýrýlamazþekilde zýt gözükür. Diðer yandan birbirlerine ters bu ikiiddiayý da destekleyen deneysel sonuçlar vardýr. Bu durumunsonucunda bilim insanlarý artýk pazartesi, çarþamba ve cumadalga teorisini; salý, perþembe, cumartesi de tanecik teorisinikullanacaklar diye þakalar dahi yapýlmaya baþlandý.5

Kuantum teorisi ile ýþýðýn olduðu gibi diðer mikroparçacýklarýn da, hem parçacýk hem de dalga gibi davran-dýklarý ortaya konulmuþtur. Bu durumu ortaya koyan en ünlüdeneylerden biri 'çift yarýk deneyi'dir. Bu deneyde, bir par-çacýk-dalga demeti (foton, elektron veya diðer mikroparçacýklar), bir çift dar yarýktan geçirilerek arkadaki ekranadüþürülür. Bu deneyi ýþýkla yaparsak (elektron veya diðerparçacýklarla da yapýlabilir), ýþýðýn parçacýklardan oluþtuðu,ekrandaki nokta nokta izlerden anlaþýlýr. Aydýnlanmadakibizim gözlediðimiz düzgün -nokta nokta olmayan- durum, ýþýkkaynaklarýnýn fotonlarýnýn çok yüksek sayýda olmasýndankaynaklanýr. Örneðin altmýþ mumluk bir ampulden saniyede100 milyon x 1 trilyon adet foton çýkar.6 Fakat düzenek, çevre-den gelen ýþýktan korunur ve az sayýda fotonla deney gerçek-leþtirilirse, ýþýðýn parçacýk yapýsýný belli eden nokta nokta izle-ri gözleyebiliriz.7


5 Barry Parker, a.g.e., s. 51.6 Roger Penrose, Fiziðin Gizemi: Kralýn Yeni Usu, çev: Tekin Dereli,TÜBÝTAK Popüler Bilim Kitaplarý, Ankara (2000), s. 103-104.7 Alastair I. M. Rae, a.g.e., s. 16-17.


Soldaki resimde, tek yarýk açýk olduðunda tane tane küçük noktalarþeklinde ýþýk parçacýklarýnýn ekrandaki görüntüsü gözükmektedir. Saðdakiresimde ise çift yarýk açýk olunca ýþýk parçacýklarýnýn kesikli noktalarþeklindeki daðýlýmý gözükmektedir. Çift yarýk açýkken parlak noktalardaaydýnlanma genliði dört kat artarken, daha önce ýþýk parçacýklarýnýn geldiðibazý yerlerin boþ olduðu ve kesikli çizigilerin oluþtuðu gözlemlenmektedir.Bu sayfadaki resimlerin alýndýðý yer: Roger Penrose, Fiziðin Gizemi: KralýnYeni Usu, s. 103, 105.

Tek renkli ýþýkla yapýlan çift yarýk deneyi

Iþýðýn parçacýk nitelikleriyle ilgili sorun her iki yarýðýnaçýlmasýyla ortaya çýkar. Ekranda fotonlarýn oluþturduðu enparlak noktalarda, tek yarýðýn açýk olduðu duruma göreaydýnlanma genliði dört kat artmýþtýr. Asýl problem ise sýfýrgenlikli noktalardadýr, çünkü buralara tek yarýk açýkkenfotonlar ulaþmaktaydý. Burada karþýmýza "Fotona izleyeceðiyol için ikinci bir seçenek sunarak, nasýl oluyor da ilk izlediðiyolu kullanmasýný önlüyoruz" sorusu çýkmaktadýr.8 Bundananlaþýlan, ýþýðýn yarýklardan geçerken parçacýk gibi deðil dalgagibi davrandýðýdýr. Çünkü dalgalarýn 'yýkýcý giriþim' denilenözelliðiyle bu durum açýklanabilir; dalganýn yayýlmasý için ikiyol varsa, iki ayrý yoldan gelen dalgalarýn birbirini söndürmüþolmasý olasýdýr.9

Burada garip olan, fotonlar veya elektronlar veya bütünhalinde atomlarýn tek tek bile gönderildiklerinde ayný þekildegiriþim çizgilerinin çýkýyor olmasýdýr; bu ise fotonlarýn her ikiyarýktan da ayný anda geçiyor olmasý demektir.10 RogerPenrose, burada ayný varlýk türünün hem parçacýk hemdalgalar gibi davranmasýndan daha olaðanüstü olanýn; her birparçacýðýn, tamamen tek baþýna, bir dalga gibi davranmasý vebir parçacýkla ilgili deðiþik olasýlýklarýn birbirini yok etmeleriolduðunu söyler.11 Burada felsefi açýdan önemli olan nokta;kuantum teorisindeki bu tip deneylerin sonuçlarýnýn,mantýðýn 'üçüncü halin imkansýzlýðý' ilkesinin deðiþtirilmesigerektiðine dair iddialara sebep olmasýdýr.12 Bir insanýn ayný


8 Roger Penrose, a.g.e., s. 105.9 Roger Penrose, a.g.e., s. 104.10 Stephen Hawking, Zamanýn Kýsa Tarihi, çev: Sabit Say-Murat Uraz,Doðan Kitapçýlýk, Ýstanbul (1988), s. 70.11 Roger Penrose, a.g.e., s. 107.12 Kuantum teorisinin 'kuantum mantýðý' denen yeni bir mantýklaanlaþýlmasý gerektiði, kuantum teorisine baðlý felsefi sorunlar içerisinde

BOHR'UN ATOM MODELÝ VE TAMAMLAYICILIK ÝLKESÝ

Niels Bohr kuantum teorisinin geliþtirilmesine en çokkatkýsý olan kiþilerden birisidir. Heisenberg, Schrödinger veDirac 1920'li yýllarda kuantum mekaniðinin detaylýca

KUANTUM TEORÝSÝNÝN TANITIMI ve FELSEFÝ ANALÝZÝ 47anda iki yerde olduðu iddiasý, bilim dünyasýnda bir hurafe, týpdünyasýnda ise psikiyatrik bir hastalýðýn belirtisi sayýlýr; fakatatom-altý dünyada, 'ayný anda iki yerde olma' olgusu bilimin takendisidir. Bir parçacýðýn ayný anda iki ayrý yerde olmasý veyahem dalga hem de parçacýk özelliði göstermesi gibi kuantumteorisinde karþýmýza çýkan olgular, kuantum teorisinin ortayakonmasýnda önemli katkýsý olan Werner Heisenberg'e göre,klasik mantýðýn 'üçüncü halin imkânsýzlýðý' ilkesinindeðiþtirilmesini gerektirir. Heisenberg, kuantum mantýðýnýnklasik mantýðý kapsayacaðý bir yeniden yapýlanmayla sorunundüzeltilmesini teklif etmektedir.13 Bu ise epistemoloji ile ilgilitemellerin sorgulanmasýný gerektirecek kadar önemli biriddiadýr. Bu iddianýn ciddiyetini arttýran ise Heisenberg gibimodern fiziðin en ünlü isimlerinden birinin bu iddiayý dilegetirmesi ve bu görüþü savunanlarýn deney alanýndakiolgularla kendilerini desteklemeye çalýþmalarýdýr.

tartýþýlmakta olan önemli bir husustur. Bu konuyla ilgili bakýnýz: Andrej A.Grib, "Quantum Cosmology, Observer, Logic", (ed: Robert John Russell,Nancey Murphy ve C. J. Isham, Quantum Cosmology and the Laws of Natureiçinde), The Center for Theology and the Natural Sciences, Berkeley(1999), s. 175-183; Chris Clarke, "Quantum Histories and Human/DivineAction", (ed: Robert John Russell ve diðerleri, Quantum Mechanics içinde),The Center for Theology and the Natural Sceinces, Berkeley (2001),s. 169-170.13 Werner Heisenberg, Fizik ve Felsefe, çev: M. Yýlmaz Öner, Ýstanbul (2000),s. 171.

geliþtirilmiþ bir þeklini sunmadan önce, 1913 yýlýnda, Bohr,Rutherford'un Güneþ sistemine benzeyen atom modeli yerinekendi atom modelini teklif etti. Bu atom modeli, yeni'kuantum' kavramýyla Kepler-Newton'un eliptik yörüngele-rinin bir buluþmasýydý.14 Rutherford'un Güneþ sisteminebenzeyen atom modelinde, neden elektronlarýn çekirdeðinüzerine düþmediði gibi sorular cevapsýzdý. Bohr, zannedildiðigibi elektronlarýn sürekli olarak radyasyon yaymadýklarý içinçekirdeðe düþmediklerini söyledi. Radyasyon yaydýklarýndaise 'kuantalar' þeklinde yayýyorlardý. Bohr, atomlarda farklýyörüngeler -enerji düzeyleri- olduðunu, elektronlarýn buyörüngeler arasýnda 'sýçradýðýný', bu sýçramalar sonucundaradyasyonun 'kuantalar' þeklinde verildiðini söyledi. Bohr'unbu atom modeli en basit atom olan hidrojeni çok baþarýlý birþekilde açýklýyordu, fakat karmaþýk atomlara nasýluygulanacaðý pek açýk deðildi.15 Bohr'un modeli -sýnýrlýlýklarý-na raðmen- kimyada atomlarýn nasýl etkileþime girdiklerini vemolekülleri oluþturduklarýný gösterebildiði için baþarýlýydý.Kimyasal reaksiyonlar atomlar arasýnda elektron paylaþýmýveya takasý olarak açýklanýyordu.16

Bohr kendi modelinin eksikliklerinin giderilmesi ile ilgilisüreçte de önemli bir rol üstlendi. Kuantum teorisininbilimsel yönünün geliþtirilmesi kadar felsefi deðerlendirme-sinde de o hep baþroldeydi. Bilim insanlarý arasýnda geniþkabul gören kuantum teorisinin 'Kopenhag yorumu'nunbabasý da Bohr'dur. Bu yoruma Kopenhag ismininverilmesinin sebebi, Bohr'un bu þehirde bulunmasý ve onun


14 Roger Penrose, The Road to Reality, Jonathan Cape, London (2004),s. 572-573.15 Stephen Havvking, a.g.e., s. 71. 16 Barry Parker, a.g.e., s. 66.

bu konuyla ilgili çalýþmalarýnýn önemli bir bölümünü, tekbaþýna veya Heisenberg gibi ünlü isimlerle burada yapmýþolmasýdýr. Kopenhag yorumunu farklý kýlan en önemliözellikler; indeterminizmin ve yerel olmayan nedenselliðin-ilerleyen sayfalarda göreceðiz- doðaya içkin özellikler olarakgörülmesidir, yani onlara göre indeterminizm ve yerelolmayan nedensellik ontolojik bir durumdur.17

Bohr'un 'Tamamlayýcýlýk Ýlkesi'nin (The Principle ofComplementarity) kuantum teorisi ve bu teorinin felsefiirdelemesinde önemli bir yeri vardýr. Çift yarýk deneyindegördüðümüz dalga-parçacýk ikilemi; elektron, foton gibimikro varlýklarla yapýlan deneylerde karþýmýza çýkan izahý güçbir fenomendir. Bohr, buradaki ve ýþýðýn doðasýyla ilgilisorundaki çeliþkili gibi gözüken durumlarý TamamlayýcýlýkÝlkesi ile açýklamaya çalýþtý.18 Bohr'un bu ilkeyi açýklarkengözlemciye verdiði rol, klasik fiziðin gözlemciyi, olgulara etkietmeyen, olgulardan baðýmsýz bir þekilde vazifesini yürütenkiþi olarak tarifinden çok farklýdýr. John Hedley Brooke,Bohr'un gençliðinde Kierkegaard'ýn etkisinde olduðuna veKierkegaard'ýn bireye vurgu yapan felsefesinin paralel birizahýný kuantum teorisinde oluþturduðuna dikkat çeker.19

Kuantum teorisiyle ilgili yapýlan deneylerde, gözlem süreciningözleneni etkilediði anlaþýlmýþtýr.20 Bohr'un TamamlayýcýlýkÝlkesi’ni Barbour, þu þekilde özetlemektedir:


17 James Cushing, "Determinism versus Indeterminism in QuantumMechanics", (ed: Robert John Russell ve diðerleri, Quantum Mechanicsiçinde), The Center for Theology and the Natural Sceinces, Berkeley(2001), s. 10118 Niels Bohr, Atomic Theory and the Description of Nature, CambridgeUniversity Press, Cambridge (1961), s. 56.19 John Hedley Brooke, Science and Religion, s. 333.20 Arlen J. Hansen, "The Dice of God: Einstein, Heisenberg, and RobertCoover", A Forum on Fiction, vol: 10, no: 1 (Güz-1976), s. 50.

1. Bir deneyde, araçlarýn ve gözlemin rol aldýðý süreci,geleneksel kavramlara baþvurarak açýklamaktan kaçamayýz.

2. Gözlem süreciyle gözlenen arasýna kesin bir çizgi çe-kilemez; hatta gözlem süreci gözleneni etkilemektedir. Buyüzden 'kendinde atom'u olduðu gibi resmetmemiz müm-kün deðildir. Obje ile subje arasýna kesin bir çizgi çizilemez,ancak analiz için belli çizgiler oluþturulabilir. Bunlar yapýlýr-ken, geleneksel kavramlarý kullanmaktan kaçamayýz. Bizler,seyirci deðil aktörüz, özgür irademizle deneyin düzeneðinioluþtururuz.

3. Dalga ve parçacýk gibi kavramlar atomun dünyasýnýtarifte kaçýnýlmazdýr ve yararlýdýr, fakat biz deðiþik deneydurumlarý için deðiþik modeller kullanmalýyýz. Bualternatifleri 'çeliþkili' deðil, fakat 'tamamlayýcý' olarakgörmeliyiz, çünkü bunlar ayný deneysel durumda karþýmýzaçýkmazlar. (Örneðin, bir deneysel durumda elektronparçacýktýr, diðerinde ise dalgadýr.)

4. Geleneksel kavramlarla atomun dünyasýný bütüncül birþekilde anlayamayýz; çünkü kavramlarýmýzýn sýnýrlarý bunuengeller.21

Iþýðýn yapýsýný anlamaya kalktýðýmýzda, bazý deneylerleýþýðý parçacýk olarak belirleriz, bazýlarýylaysa ýþýðý dalga olarakbelirleriz. Ayný durum diðer atom seviyesindeki parçacýklariçin de geçerlidir. Fakat bunlarýn, ayný anda hem parçacýkhem de dalga olduðunu tespit edemeyiz. Bu durumda, Bohr'agöre, yaptýðýmýz deney türü ve kavramsal yaklaþýmlarýmýzla,atom seviyesindeki varlýklarýn özelliklerini 'biz' belirleriz.


21 lan Barbour, Issues in Science and Religion, s. 282-283.

Ayrýca atom seviyesinde yaptýðýmýz gözlemin, gözlenen varlýðýetkilememesi mümkün deðildir. Örneðin bir elektronumikroskopla gözlediðimizi düþünelim; elektronun görülebil-mesi için mutlaka bir ýþýk fotonunun elektrona çarpýpmikroskoba geri gelmesi gerekecektir. Elektronun aldýðý budarbe ise elektronun konumunu bozacaktýr. Bohr, bizimseçtiðimiz gözlem tipinin, kullandýðýmýz kavramlarýnsýnýrlýlýðýnýn ve gözlemle gerçekleþtirdiðimiz etkinin 'kendin-de atom' hakkýnda edindiðimiz bilgiyi tayin ettiðini söyler.22

Sonuçta, Bohr, 'kendinde þey'e ulaþamayacaðýmýzý söyleyenKant'la23 benzer sonuca ulaþmýþtýr. Fakat Bohr, epistemolojiaçýsýndan önemli bu görüþünü, salt felsefi spekülasyonladeðil, atom seviyesindeki gözlem sürecini irdeleyerektemellendirmeye çalýþmýþtýr.

TAMAMLAYICILIK ÝLKESÝ'NDEN HAREKETLEFELSEFÝ VE TEOLOJÝK YORUMLAR

Tamamlayýcýlýk Ýlkesi, ortaya konmadan yüzlerce hattabinlerce yýl önce var olan felsefi ve teolojik tezlerindesteklenmesi için kullanýlmaya çalýþýlmýþtýr. Örneðin, bu ilkeve kuantum teorisinde ortaya çýkan 'dalga fonksiyonununsöndürülmesi' ve 'yerel olmama' gibi özellikler kullanýlarak;bunlarda gözlemcinin rolüne yapýlan vurgudan hareketle,zihnin maddeye göre önceliði ifade edilerek, Berkeleycitarzda bir idealizm desteklenmeye çalýþýlmýþtýr.24 George


22 Niels Bohr, a.g.e., s. 10-12.23 Immanuel Kant, The Critique of Pure Reason, s. 129-159.24 Kuantum teorisindeki 'gözlemcinin etkisi' ve 'yerel olmayan nedensellik' gibiözelliklerden yola çýkarak Yeni-Berkeleyci (Neo-Berkeleyan) bir görüþünsavunulabileceðini iddia edenlere örnek olarak bakýnýz: Raymond Y. Chiao,"Quantum Nonlocalities: Experimential Evidence", (ed: Robert John Russell vediðerleri, Quantum Mechanics içinde), Center for Theology and the NaturalSciences, Berkeley (2001), s. 36-39. Ayrýca bu konuyla ilgili bakýlabilecek birmakale: Andrej A. Grib, a.g.m., s. 168-174.

Berkeley, algýlayan zihinlerden baðýmsýz olarak maddicevherin var olduðunu inkar etmiþtir.25 Berkeley'den önce vesonra zihin dýþýnda maddi cevherin olmadýðýný savunanfelsefeciler ve sufiler olduysa da felsefe tarihinde bu görüþünen çok onunla özdeþleþtirildiðini söylemek mümkündür.26

Tamamlayýcýlýk Ýlkesi'ndeki, Berkeleyci idealizme götürme'tehlikesi' olduðu düþünülen fikirleri, bu fikirleri kendigörüþlerine en zýt düþünceler olarak gören materyalistler vede özellikle kuantum teorisinin geliþtirildiði dönemde gittikçeyayýlan bir siyasi ideoloji olan Marksizm'in ideologlarý soðukkarþýlamýþtýr.27 Fakat bu yaklaþým, bütün Marksist biliminsanlarý ve felsefecilerin ortak tavrý da olmamýþtýr. M. A.Markov gibi, materyalist bilim anlayýþýný benimseyenMarksist-Sovyetler'in bir bilim adamý, kuantum teorisiniBohrcu yaklaþýmýyla kabul ederek, Tamamlayýcýlýk Ýlkesi'niçekinmeden kullanmakta bir sorun görmemiþtir.28

Tamamlayýcýlýk Ýlkesi'nin immateryalizme veya Berkeleycibir idealizme götürdüðünü söylemek doðru olmaz. Her nekadar böylesi felsefi çýkarýmlar yapýldýysa da, bu teoriden yolaçýkýlarak böylesi bir geçiþin yapýlmasý için bir sebepgözükmemektedir. 'Kendinde atom'a gözlem sürecindeki


25 George Berkeley, Ýnsan Bilgisinin Ýlkele

kuantum teorÝsÝ felsefe ve tanri - caner taslaman · kuantum teorÝsÝ, felsefe ve tanri sayfa...

Documents