Ośrodek aktywnej edukacjiekologicznej i upowszechniania wiedzy

o krajobrazie rolniczym w Turwi

Ścieżka edukacyjna

Turew 2012

znaczenie w bilansie wodnym krajobrazu, wytwarzają korzystny mikroklimat, mogą służyć jako pułapki dla zanieczyszczeń obsza-rowych pochodzenia rolniczego.Najważniejszym źródłem zanieczyszczenia wód w krajobrazie rolniczym (i nie tylko) jest spływanie do nich nadmiaru substan-cji biogennych (zwłaszcza azotu i fosforu). Pochodzą one przede wszystkim ze zbyt intensywnego i nieracjonalnego nawożenia pól uprawnych. W wodach powierzchniowych wywołują niekorzystne procesy zwane ogólnie eutrofizacją wód. W efekcie zbiornik, lub ciek, wodny ulega zatruciu.Nie zatruwajmy wód powierzchniowych szkodząc tym innym i sa-mym sobie. Ilość wody słodkiej jest ograniczona i bardzo trudna do odzyskania.

Tablica 11. Wody gruntowe – niewidzialny element ekosystemu

Omawia ważny element krajobrazu rolniczego – wodę grunto-wą. Woda gruntowa, która może być też źródłem wody pitnej dla człowieka, jest coraz częściej nieprzydatna do spożycia z powodu zanieczyszczenia przez nieracjonalne nawożenie. Filtrem oczysz-czającym wody gruntowe mogą być lasy, zadrzewienia i łąki. Nazywamy je barierami biogeochemicznymi. Zawartość niebez-piecznych dla środowiska azotanów w wodach gruntowych pod lasem może być nawet kilkanaście razy niższa, niż pod polem uprawnym.Dobrze zaplanowane bariery biogeochemiczne (pasy drzew, krze-wów i łąk) pozwalają chronić wody gruntowe i powierzchniowe przed zanieczyszczeniami, nawozami mineralnymi, organicznymi oraz pestycydami. Zatem nie niszczmy tych skutecznych, natural-nych filtrów oraz twórzmy nowe!

Tablica 12. Gleba – znaczenie, zagrożenia, ochronaPrezentuje glebę jako ważny element ekosystemów lądowych, a z drugiej strony – złożony ekosystem, zawierający zarówno producentów, konsumentów, jak i reducentów. Opisuje procesy

zachodzące w glebie, które decydują o funkcjonowaniu całego ekosystemu. Prezentuje budowę profilu glebowego oraz charak-teryzuje najważniejsze typy gleb występujące na omawianym ob-szarze: gleby płowe i czarne ziemie.Pamiętaj! Upraszczając krajobraz i wycinając zadrzewienia, degra-dujesz również glebę!

Tablica 13. Różnorodność, zagrożenia i ochrona grzybów wielkoowocnikowych

Przedstawia grzyby wielkoowocnikowe – grupę sztucznie wyod-rębnioną z królestwa grzybów, o widocznych gołym okiem owoc-nikach. W Polsce stwierdzono około 4200 gatunków grzybów wielkoowocnikowych, a prawdopodobnie rośnie ich u nas jeszcze około 1000 do tej pory nie znalezionych. Im bardziej uproszczony krajobraz, tym mniej jest miejsca na grzyby. Aby utrzymać wysoką różnorodność gatunkową grzybów w krajobrazie rolniczym trze-ba pamiętać, że każdy skrawek nieużytkowany przez człowieka to „centrum lokalnej różnorodności gatunkowej” grzybów,Pamiętajmy, aby nie niszczyć owocników żadnych grzybów. Owocniki służą do rozmnażania się grzybów, są pokarmem dla zwierząt, a dla niektórych gatunków bezkręgowców stanowią śro-dowisko ich życia. Równie ważne jest nie niszczenie siedlisk grzy-bów i ochrona stanowisk najcenniejszych gatunków. Pamiętajmy też, że wśród grzybów są gatunki śmiertelnie trujące dla człowie-ka. Nauczmy się je rozpoznawać!

Tablica 14. Warsztat mykologa terenowego – jak i po co badamy grzybyPrezentuje metody terenowe zbierania danych mykologicznych: metodę marszrutową, transektową oraz stałe powierzchnie ba-dawcze. Przybliża także sposoby konserwacji, oznaczania i opraco-

wania zebranego materiału. Badania mykologiczne prowadzone w krajobrazie rolniczym dostarczają cennych danych o grzybach rzadko badanych siedlisk: zadrzewień śródpolnych, miedz, brze-gów drobnych zbiorników wodnych, łąk, parków wiejskich, cmen-tarzy, a także pól uprawnych, sadów i ogrodów.Pamiętaj – nauka to dziedzina, w której każdy może poczuć się odkrywcą. Może i w Tobie, Czytelniku, drzemie nieodkryta jeszcze pasja badacza?

Tablica 15. Dlaczego ptaki krajobrazu rolniczego są zagrożone i jak je chronić?

Opisuje ptaki krajobrazu rolniczego okolic Turwi, gdzie występuje (lub występowało niedawno) ok. 200 gatunków (w tym 120 ga-tunków lęgowych), Są to: ptaki pól uprawnych (kuropatwa, prze-piórka, skowronek, pliszka żółta); ptaki łąk (czajka, świergotek łąkowy); ptaki lasów i zadrzewień (sowy, sikory, dzięcioły, drozdy, pokrzewki); ptaki wód i terenów podmokłych (kaczki, żuraw, gę-gawa, trzcinniczek, kokoszka, łyska); ptaki osiedli ludzkich (jaskół-ki, wróbel, kawka, gawron, bocian biały); ptaki dwuśrodowiskowe, np. skraju lasu (grzywacz, potrzeszcz, gąsiorek i trznadel).Zagrożenia dla ptaków ze strony rolnictwa to m. in.:

likwidacja, fragmentacja lub niszczenie środowisk nie użyt-•kowanych rolniczo, chemizacja środowiska (w tym stosowanie pestycydów),•niewłaściwa gospodarka wodna, a zwłaszcza osuszanie •środowiska,skracanie płodozmianu, a tym samym ujednolicanie krajobrazu.•

Działania na rzecz ochrony ptaków na terenach rolniczych to wła-ściwe kształtowanie krajobrazu, ale także ekstensyfikacja rolnic-twa. Najważniejsze jest zachowanie (lub odtworzenie) urozmaico-nej struktury krajobrazu.Warunkiem zachowania różnorodnej przyrody na terenach rolni-czych jest ich urozmaicona struktura oraz ekstensywne rolnictwo. Dalsza jego intensyfikacja doprowadzi do ubożenia przyrody na-wet w tak urozmaiconym krajobrazie, jak w okolicach Turwi!

Tablica 16. Zadrzewienia śródpolne

Wyjaśnia, dlaczego zadrzewienia śródpolne są tak ważne, a ich znaczenie jest szczególnie duże w krajobrazie o niskiej lesistości.Zadrzewienia:

chronią pola, ludzi, budynki i inwentarz przed wiatrem, •wpływają korzystnie na plony (zapobiegają erozji wietrznej i wodnej gleby oraz chronią ją przed nadmiernym wychło-dzeniem),odgrywają znaczącą rolę w magazynowaniu wody, ogra-•niczają straty wody z gleby, spowolniają spływ powierzch-niowy i gruntowy wód oraz zatrzymują śnieg i spowalniają tempo wiosennych roztopów,wychwytują z wód gruntowych niewykorzystane sub-•stancje nawozowe, przez co wpływają korzystnie na czystość wód,są bardzo ważne dla ochrony różnorodności biologicznej, •stanowią siedliska, miejsca bytowania wielu gatunków roślin, grzybów i zwierząt.

Dbajmy o istniejące drzewa i sadźmy nowe, żeby nasze dzieci i wnuki mogły się nimi cieszyć tak samo jak my!

Opracowanie graficzne i druk: Gamma Aleksander Urbański

Tekst: Sylwia Sobczyk, Zdzisław Bernacki

Zdjęcia: Zdzisław Bernacki (tablice: 11, 12), Artur Golis (tablice: 2, 3, 4, 16), Hanna Gołdyn (tablica 2), Krzysztof Janku (tablice: 9, 10),

Grzegorz Karg, Jerzy Karg (tablica 5), Małgorzata Kołtowska (tablica 7), Anna Kujawa (tablica 14), Krzysztof Kujawa (tablice: 1, 6, 7, 8, 13, 14, 15),

Maria Oleszczuk (tablica 6), Zygmunt Pniewski (zdjęcie portretu gen. Chłapowskiego), Alfred Stach (tablica12).

WYDRUKOWANO NA PAPIERZE EKOLOGICZNYM

9. Nietoperze10. Roślinność przybrzeżna 11. Ptasi mieszkańcy stawu12. Staw - miejsce rozrodu płazów 13. Ssaki środowisk wodnych 14. Bluszcz pospolity 15. Martwe drzewo 16. Dziupla i jej mieszkańcy

1. Trzmiele 2. Łąka 3. Organizmy glebowe4. Grąd 5. Rośliny runa 6. Śnieżyca wiosenna 7. Gryzonie starych parków 8. Drapieżniki starych parków

Małe tabliczki (opisują pojedyncze, ciekawe obiekty na terenie parku)

Niniejsza publikacja została wydrukowana w ramach projektu: „Ośrodek aktywnej edukacji ekologicznej i upowszechniania wiedzy

o krajobrazie rolniczym w Turwi” realizowanego przez Instytut Środowiska Rolniczego i Leśnego PAN w Poznaniu, a finansowanego ze środków

Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Poznaniu oraz Powiatu Kościańskiego i Gminy Kościan.

Ścieżka edukacyjna

Jak powstał i jak zmienia się krajobraz rolniczy?

Krajobraz rolniczy powstał w wyniku przemian spowodowanych działalnością człowieka. Przed wiekami krajobraz Wielkopolski tworzyły naturalne lasy. W ich miejscu obecnie znajdują się pola uprawne, sady, łąki, pastwiska, drogi, zabudowania wiejskie itp. Zanikają siedliska naturalne i zwiększa się powierzchnia pól uprawnych. Dla uzyskania większych plonów stosuje się nawozy sztuczne oraz środki chemiczne zwalczające szkodniki i chwasty w uprawach. Szkodzą one wszystkim organizmom, także poży-tecznym. W efekcie powstaje całkiem nowy typ krajobrazu cha-rakteryzujący się określonymi cechami. Są to:

mała ilość ekosystemów leśnych (lasów i zadrzewień),•dominacja tzw. terenów otwartych, czyli pól, łąk i pastwisk,•częste zmiany w strukturze pokrywy roślinnej,•fragmentacja środowisk.•

W tak przekształconym krajo-brazie wszystkie fragmenty pokryte trwałą (wieloletnią) roślinnością spełniają ważną rolę jako ostoje różnych gatun-ków roślin, zwierząt i grzybów. Określa się je jako wyspy środo-wiskowe i korytarze ekologicz-ne. Krajobraz okolic Turwi, bo-gaty w tego rodzaju elementy, ukształtował były oficer napo-leoński Dezydery Chłapowski. W 1815 roku przejął z rąk ojca majątek w Turwi i postanowił wprowadzić w nim nowocze-sne zasady gospodarowania.Podczas dwuletniego pobytu

w Anglii i Szkocji zwrócił uwagę na powszechne w tych krajach za-drzewienia śródpolne. Doceniając ich właściwości przeciwerozyj-ne, wprowadził w Turwi, wzorowany na angielskim, system zadrze-wień. Półtora wieku później dzieło gen. Chłapowskiego omal nie zostało zaprzepaszczone. W znacjonalizowanym majątku wpro-wadzano socjalistyczne zasady gospodarowania, nie tolerujące żadnych „przeszkód” na polach. Szczęśliwie, dr Adam Czartoryski opisał system zadrzewień stworzony przez gen. Chłapowskiego, co wzbudziło zainteresowanie prof. Zdzisława Wilusza z Instytutu Dendrologii i Pomologii PAN, w Kórniku. Rezultatem tego było zorganizowanie w 1953 roku, w dawnym pałacu Chłapowskich w Turwi, Stacji Badania Zadrzewień Instytutu Dendrologii i Pomo-logii PAN (dziś Stacja Badawcza Instytutu Środowiska Rolniczego i Leśnego PAN). Korzystając z dokonań gen. Chłapowskiego, pra-cownicy Instytutu określili zasady funkcjonowania krajobrazu rolniczego, a także wypracowali szereg rozwiązań praktycznych popularyzowanych wśród rolników, uczniów, studentów i w sze-rokich kręgach społeczności lokalnej. Popularyzacji tych dokonań służy też ścieżka edukacyjna.

Kilka słów o ścieżce

Ścieżka edukacyjna jest w całości zlokalizowana w parku pałaco-wym w Turwi (patrz mapka). Tworzy ją 16 dużych tablic, które po-święcone są różnym zagadnieniom związanym z kształtowaniem krajobrazu rolniczego oraz 16 małych tabliczek o interesujących obiektach napotkanych na ścieżce (rzadkie gatunki roślin, charak-terystyczne ekosystemy i ich elementy).

Duże tablice

Tablica 1. Wpływ struktury krajobrazu rolniczego na różnorodność i liczebność zwierząt

Prezentuje gatunki zwierząt występujące na terenach rolniczych oraz sygnalizuje zależność ich występowania od ukształtowa-nia krajobrazu. Są to zwierzęta: wszędobylskie, o małych wyma-ganiach życiowych (rusałka pawik); wyspecjalizowane w życiu w ekosystemach trawiastych (sarna, skowronek, czajka); lub zwie-rzęta dwuśrodowiskowe (trznadel i dzik),Urozmaicenie struktury krajobrazu rolniczego jest kluczem do utrzymania dużej różnorodności zwierząt. Dbajmy o zachowanie urozmaiconej struktury krajobrazu! Chrońmy miedze, małe staw-ki, mokradła, i zadrzewienia.

Tablica 2. Różnorodność roślin w krajobrazie rolniczym

Prezentuje florę krajobrazu rolniczego. Tworzą ją: chwasty towa-rzyszące uprawom i gatunki roślin występujące poza polami. Róż-norodność jest tym większa, im bardziej urozmaicony jest krajo-braz. Bardzo uboga, gdy krajobraz tworzą prawie wyłącznie pola uprawne. W krajobrazie zróżnicowanym większość gatunków nie występuje na polach, ale na wyspach środowiskowych i obszarach zajętych przez korytarze ekologiczne. Na opisywanym terenie, w takich wyspach i korytarzach zajmujących zaledwie ok. 15% po-wierzchni stwierdzono 70% gatunków roślin.Pamiętajmy! W krajobrazie rolniczym dominują przekształcone siedliska z roślinnością antropogeniczną. Spośród różnych ele-mentów krajobrazu to środowiska wodne i podmokłe mają uni-

katową florę o naturalnym charakterze. Dlatego dbając o małe stawki i ich otoczenie chronimy bioróżnorodność na obszarach rolniczych.

Tablica 3. Dlaczego rośliny obce mogą być groźne?

Opisuje zagrożenia ze strony roślin inwazyjnych oraz cechy, któ-re umożliwiają tym roślinom wypieranie rodzimej flory: szybki wzrost, duże rozmiary, zdolność do zacieniania i wydzielania sub-stancji szkodzących innym gatunkom. Wyjaśnia różnice między zadomowionymi gatunkami obcymi z grupy tzw. archeofitów (większość z nich to chwasty związane z roślinami uprawnymi) a inwazyjnymi z grupy kenofitów. Archeofity nie stanowią zagro-żenia dla naszej flory, natomiast gatunki inwazyjne mogą zupeł-nie zmieniać ekosystemy i doprowadzać do całkowitej eliminacji gatunków rodzimych. Prowadzi to do ujednolicenia biocenoz.Obce gatunki inwazyjne zagrażają bioróżnorodności. Zajmują siedliska naturalnej roślinności rodzimej i wypierają ją z naszej szaty roślinnej. Nie wprowadzajmy obcych gatunków roślin i zwalczajmy je w przypadku zawleczenia do naturalnych eko-systemów.

Tablica 4. Sady tradycyjne i parki przypałacowe jako ważne elementy krajobrazu

Prezentuje tradycyjne sady, parki podworskie i przypałacowe jako elementy stanowiące o swoistym charakterze krajobrazu kulturo-wego.Sady tradycyjne to nasadzenia drzew owocowych kilku gatunków, a w ich obrębie kilku odmian oraz liniowe zadrzewienia z drzew owocowych na miedzach i wzdłuż dróg. Sady i aleje dostarczają owoców, pożytku dla pszczół i użytków zielarskich. Wraz z ich li-kwidacją giną stare odmiany drzew owocowych. Zmniejszanie się liczby odmian określane jest jako erozja genetyczna.Parki posiadają walory estetyczne, a oprócz tego są cennymi

obiektami przyrodniczymi. Stanowią wyspy leśne w krajobrazie rolniczym, będące siedliskiem dla wielu cennych przedstawicieli zwierząt, roślin i grzybów. Parki przypałacowe i podworskie ob-razują rozwój sztuki ogrodowej. Często, tak jak tutejszy park, są pamiątkami po wybitnych postaciach.Nie pozwólmy likwidować tradycyjnych sadów, alei oraz innych elementów charakterystycznych dla krajobrazu rolniczego Wiel-kopolski. Postarajmy się, żeby nasz krajobraz zachował swoją spe-cyfikę i niepowtarzalność.

Tablica 5. Owady – różnorodność mierzona tysiącami gatunków

Przybliża faunę owadów i ich znaczenie w krajobrazie. Owady są zwierzętami występującymi powszechnie we wszystkich środowi-skach. Na ziemi żyje ok. 1,4 miliona gatunków, a szacuje się, że licz-ba ta jest wielokrotnie większa. W Polsce do najliczniej reprezen-towanych rzędów owadów należą motyle, chrząszcze, błonkówki i muchówki. Znaczenie owadów w krajobrazie rolniczym polega na: zapylaniu roślin kwiatowych (błonkówki, motyle, muchówki, chrząszcze); uczestniczeniu w łańcuchach pokarmowych; udziale w przyspieszaniu obiegu materii w środowisku (larwy muchówek i chrząszcze z rodzaju żukowatych); regulacji liczebności innych owadów, w tym także szkodników (biegacze lub owady pasożyt-nicze, np. owadziarki). Wiele gatunków motyli i ważek uważa się za grupy wskaźnikowe stanu środowiska.Pamiętajmy, że zachowanie maksymalnej różnorodności gatunko-wej owadów jest podstawą prawidłowego funkcjonowania eko-systemu.

Tablica 6. Pająki – zręczni łowcy i myśliwi

Przedstawia pająki występujące w różnorodnych środowiskach. Wyjaśnia, że pająki pól uprawnych to w większości gatunki przy-stosowane do środowisk zaburzonych oraz gatunki nie mające ściśle określonych wymagań. Na polach uprawnych występuje w związku z tym mniej gatunków, niż na obszarach nieużytkowa-nych rolniczo.Ponadto tablica opisuje sieci pajęcze. Ich kształt jest charaktery-

styczny dla danej jednostki systematycznej. Można więc po wy-glądzie sieci określić, jaki pająk ją zbudował. Istnieje też duża gru-pa pająków polujących aktywnie lub czatujących na zdobycz.Znaczenie pająków w krajobrazie rolniczym:

stanowią ważne ogniwo łańcucha pokarmowego,•regulują liczebność owadów żerujących na roślinach upraw-•nych.

Pająki są to zwierzęta niezwykle pożyteczne, więc chrońmy je oraz ich siedliska!

Tablica 7. Płazy i gady w krajobrazie rolniczym i ich zagrożenia

Opisuje dwie interesujące grupy zwierząt odgrywające ważną rolę w krajobrazie rolniczym.Płazy to organizmy amfibiotyczne (dwuśrodowiskowe). Doro-słe osobniki żyją na lądzie lub w wodzie, natomiast do rozrodu i rozwoju larw niezbędna jest woda. Zwierzęta te są szczególnie narażone na negatywne skutki zmian w środowisku. Zniszczenie zbiornika wodnego, w którym odbywają się gody tych zwierząt, oznacza wyginięcie płazów na danym obszarze. W Polsce wystę-puje 18 gatunków tych zwierząt (w okolicach Turwi – 12) – wszyst-kie są chronione.Gady uniezależniły się od wody. Jaja składają w nasłonecznionych miejscach o lekkim podłożu. Młode po wykluciu są miniaturowy-mi kopiami dorosłych osobników. W Polsce spotkać można 10 ga-tunków gadów – wszystkie są chronione.W krajobrazie rolniczym występuje powszechnie kilka gatunków płazów (ropucha szara, ropucha zielona, rzekotka drzewna, żaba trawna, żaba wodna i traszka zwyczajna) oraz gadów (jaszczurka zwinka, jaszczurka żyworodna, padalec i zaskroniec).Na intensywnie zagospodarowanych terenach rolniczych, bez miedz, zadrzewień i śródpolnych zbiorników wodnych, płazy i gady nie mają szans na przeżycie. Chrońmy te środowiska i nie niszczmy ich!

Tablica 8. Ssaki w krajobrazie rolniczym i ich zagrożenia

Omawia ssaki krajobrazu rolniczego. Zwierzęta te zasiedlają nie-mal wszystkie środowiska lądowe. Istnieją wśród nich także ga-

tunki wodne i latające, a pod względem diety – zwierzęta rośli-nożerne, drapieżniki, padlinożercy oraz gatunki wszystkożerne. Ssaki mają ogromne znaczenie w krajobrazie. Drapieżniki regulują liczebność populacji swych ofiar, a inne ssaki stanowią pokarm dla różnych drapieżników. Biorą też udział w rozprzestrzenianiu się roślin: zjadają owoce, a niestrawione nasiona kiełkują tam, gdzie zwierzę pozostawi swoje odchody. Wiele gatunków ssaków prze-nosi także owoce lub nasiona na sierści.Aby zachować różnorodność ssaków na terenach rolniczych, za-chowajmy różnorodność siedlisk! W tak “urządzonym” krajobrazie większość ssaków przetrwa nawet przy silnej presji rolnictwa!

Tablica 9 Powietrze: zagrożenia i ochrona.

Opisuje zagrożenia dla jakości powietrza w krajobrazie rolniczym. Zanieczyszczenia powietrza to wszystkie substancje, znajdujące się w nim w ilościach większych niż ich średnia zawartość. Można je podzielić na pyłowe i gazowe. Oddziałują niekorzystnie na stan zdrowia człowieka, rozwój roślin i zwierząt oraz na inne elementy środowiska. W krajobrazie rolniczym zanieczyszczenia powietrza pochodzą głównie z niewłaściwego ogrzewania mieszkań, szklar-ni i pomieszczeń gospodarczych, a także zwiewania nawozów z pól oraz wyziewów z chlewni, obór i stert obornika.Powinniśmy racjonalne korzystać z paliw i nawozów, a np. w okre-sie grzewczym nie spalać tzw. “śmieci”, ogrzewając mieszkania. Realną alternatywę mogą tu stanowić m. in. odnawialne źródła energii.

Tablica 10. Wody powierzchnioweOpisuje wody powierzchniowe, które w krajobrazie rolniczym występują zwykle w postaci niewielkich cieków (kanały, rowy me-lioracyjne) lub drobnych zbiorników (oczka polodowcowe, mo-kradła, torfianki, stawy). Małe cieki i zbiorniki wodne pełnią wiele ważnych funkcji. Są siedliskiem zwierząt i roślin wodnych, mają