SUR’DAYIKIMINİKİYÜZÜ:KENTSELDÖNÜŞÜMVEABLUKADiyarbakır’ınSurİlçesindeKentselDönüşümveAblukaİlişkisi-AnalizRaporu-Hazırlayanlar:SerhatArslan,DeryaAydın,HakanSandal,GüllistanYarkınYayınTarihi:30Mart2016

ZanVakfıYayınlarıCopyright©Mart2016Buraporuntümyayınhaklarısaklıdır.Yayınınbirbölümüveyatamamı,ZanSosyalSiyasalveİktisadi Araştırmalar Enstitüsü’nden izin alınmadan ve kaynak gösterilmeden çoğaltılıpkopyalanamaz,yayınlanamaz.Adres:AliEmiriCaddesi,GüneşApartmanı,No:52/2Yenişehir/DİYARBAKIRWebsitesi:www.zanenstitu.orgTwitter:@zanenstitu@toplumvekuramFacebook:https://www.facebook.com/ToplumveKuramYoutube:http://www.youtube.com/user/zanenstitu

İÇİNDEKİLER

1. GENELÇERÇEVE 3

1.1. AMAÇ 3

1.2. METODOLOJİ 4

2. SUR’DAYIKIM 7

2.1.GİRİŞVEKAVRAMSALÇERÇEVE 7

2.2.KENTSELDÖNÜŞÜMBAĞLAMINDASUR’DANEOLDU? 8

2.2.1.KENTSELDÖNÜŞÜMÜNBAZISONUÇLARI:TOKİKONUTLARIÖRNEĞİ 11

3.DÜNÜVEBUGÜNÜYLESUR 14

3.1.GÜVEN/LİK 14

3.2.EKONOMİ 15

3.2.1.EVVEMAHALLEKÜLTÜRÜBAĞLAMINDAEKONOMİ 16

3.3.KÜLTÜR 18

3.3.1.DİL 18

3.3.2.“KÜLTÜRELDÖNÜŞÜM”VESOYLULAŞTIRMA 19

3.3.3.MEKÂNVEMEKÂNINKÜLTÜRELKULLANIMI 21

3.4.DEVLETİNSUR’DAMEKÂNKULLANIMI 22

4.SONUÇ 24

ÖzetTablo:SonuçlarıİtibariyleKentselDönüşümveAbluka 25

Teşekkür

BaştaAlipaşaveLalebeymahallelerindeyaşayanlarolmaküzerebütünSurhalkına,kapılarınıbizeaçtıklarıvebuçalışmanıntemelinioluşturankişisel/özelhayatlarınıbizimlepaylaştıklarıiçin teşekkürü borç biliriz. Diyarbakır Büyükşehir Belediyesi'ne ve belediye çalışanlarınadesteklerinden dolayı çok teşekkür ederiz. Ayrıca saha çalışması esnasında DiyarbakırBüyükşehir Belediyesi bünyesinde çalışan ve bu raporun bir kısmının dayandığı anketlerinyapılmasında emeği geçen bütün stajyerlere teşekkür ederiz. Maddi ve manevidesteklerindendolayıZanVakfıbünyesindekiherkeseminnettarız.

3

1. GENELÇERÇEVE

1.1. Amaç

Diyarbakır’ın Sur ilçesinde sürmekte olan sokağa çıkma yasaklarından/ablukadan1kaynaklımekânsalyıkımınbirsonucuda“kentseldönüşüm”tartışmalarınıntekrargündemegelmesioldu. Bir yandan abluka devam ederken diğer yandan da her geçen gün Sur’un TOKİ vekentsel dönüşüm ile anılması gittikçe artış gösterdi. Birçok medya organında Çevre veŞehircilik Bakanlığı, İçişleri Bakanlığı ve TOKİ koordinatörlüğünde yürütüldüğü söylenenkentseldönüşümplanınındetaylarıyeralmayabaşladı.Örneğin,25Mart2016tarihliResmiGazete’de, 2016/8659 sayılı Bakanlar Kurulu kararı ile kentsel dönüşümün yasal zeminiduyuruldu. Buna göre sürecin, 21 Mart 2016’da Çevre ve Şehircilik Bakanlığı tarafındanalınan "acele kamulaştırma" kararı çerçevesinde işleyecek olduğu söylenebilir.2Bütün buaçıklamaların ve kentsel dönüşüm tartışmalarının gündeme gelmesinin ardından, hemDiyarbakır Büyükşehir Belediyesi eş başkanı Gültan Kışanak, hem de Diyarbakır MimarlarOdası başkanıMerthanAnık söz konusu kentsel dönüşümprojelerine karşı çıktıklarını dilegetirdiler.3TürkiyeMimarlarOdasıDiyarbakırBölgeBaşkanıŞerefhanAydındakamulaştırmakararınıeleştirdi:

Çatışma olan 6 mahallenin dışındaki, hiç yıkım olmayan 12 mahalle de kamulaştırmayadahiledilmiş.Alelacelebukararalınmış.ÖylekiSur’daSüleymangazidiyebirmahalleyok;orası Süleymannazifmahallesidir. Adını bile yanlış yazmışlar. Sur kararı yaklaşık 100 binkişiyietkiliyor.İptaliiçinhukukimücadelebaşlatacağız.4

FarklıçevrelerdehernekadarSur'dagerçekleşenablukaağırlıklıolarakTOKİileilişkilendirilsede, ablukaların birincil sebebinin ve/veya doğrudan amacının TOKİ'nin kentsel dönüşümpolitikaları olmadığı bilinmektedir. Başka bir deyişle Sur, Cizre, Silopi ve Dargeçit gibiilçelerdeki uygulamaların öncelikli hedefi kent rantı yaratmak değil, tam da devletgörevlilerininbelirttiğiüzereadıgeçenyerlerdealternatifyönetimmodeliolaraközyönetimtalep eden siyasi gücün baskılanması/yok edilmesidir. Ancak, özellikle Diyarbakır Sur’da,TOKİ'ninuygulamayıamaçladığıkentseldönüşümpolitikalarınıntarihinebakıldığında,Çevreve Şehircilik Bakanlığı ile başlayan ve devletin farklı kurumlarından gelen açıklamaların

1Metinboyunca"sokağaçıkmayasağı/abluka"ikilikullanımıyerineokumakolaylığıvekonununaskeriboyutunedeniyle"abluka"kavramıtercihedilecektir.2"KararSayısı:2016/8659",ResmiGazete,25Mart2016,http://www.resmigazete.gov.tr/eskiler/2016/03/20160325-15.pdf.3"Kışanak:GanimetprojeleriSur'dangeridöner",DicleHaberAjansı,5Ocak2016,http://diclenews.link/tr/news/content/view/492584?from=1815887918;“Sur’dadönüşümplanıyayımlandı:Azkonut,çokticaret.”,sendika.org,4Ocak2016,http://sendika8.org/2016/01/surda-donusum-plani-yayimlandi-az-konut-cok-ticaret/;"Kışanak'tan'kamulaştırma'tepkisi:Suriçi'nintamamınaelkoymakararıdır",Evrensel,25Mart2016,http://www.evrensel.net/haber/275905/kisanaktan-kamulastirma-tepkisi-suricinin-tamamina-el-koyma-kararidir.4AyselAlp,“Acelekamulaştırma”,Hürriyet,26Mart2016,http://www.hurriyet.com.tr/acele-kamulastirma-40075876.

4

dikkatealınmasıgerektiğideortayaçıkmaktadır.Nitekimburadakibirçokuygulama,hernekadar birbirinden farklı amaçlara hizmet ediyor gibi görünse de belli bir bütünlük içindegerçekleştirilmektedir. Dolayısıyla HES projelerinin "güvenlik" saiklerinden bağımsızdüşünülememesigibi,Diyarbakır’dagerçekleşenyıkım,yerindenetmevemülksüzleştirmedekentsel dönüşümpolitikalarından azade ele alınmamalıdır. Böylece TOKİ'nin Sur'u yenidenyapılandırmasının,yaniyoksullarıyerindenediporta-üstsınıflarınbubölgeyeyerleştirilmesigirişiminin,biryandankentrantıyaratarakbunusermayegruplarınaaktarmayıhedeflediği,diğer yandan Sur’daki yoksul sınıfların toplumsal dayanışmasını ve siyasal örgütlülüğünüortadan kaldırmayı amaçladığı ileri sürülebilir. Bu bağlamda Sur örneği, çoklu tahakkümpolitikalarınıngözlemlenebileceğiözgünalanlardanbirinioluşturmaktadır.Budurum,ablukasonrası Surlular ile yapılan 20 görüşmenin neredeyse tamamında; Sur’un “hazine” olduğu,oranınmerkez olup zaten devletin buraya “göz diktiği” ve öncesinde “alamadıkları” Sur’uşimdi böyle almaya çalıştıkları şeklinde dile getirilmiştir. Bu raporda ise Sur'da yaşananabluka ile kentsel dönüşüm arasında doğrudan bir sebep sonuç ilişkisi kurulmadan bu ikipolitikailişkisellikiçindetartışılacaktır.

1.2. Metodoloji

Saha çalışmasının ilk aşamasıMart - Nisan 2015’te (17 kadın, 20 erkek ve 2 çocuk olmaküzere)toplam39kişiileyapılanderinlemesinemülakatlardanveodakgrupgörüşmelerindenoluşmaktadır.BuaşamadakimülakatlarveodakgrupgörüşmeleriDiyarbakır’ınSurilçesininAlipaşa-Lalebey mahallelerinde ve Kayapınar ilçesinin Çölgüzeli mahallesindeki TOKİkonutlarında ikamet edenlerle yapılmıştır. Raporun dayandığı saha çalışmasının ikinciaşaması ise Temmuz-Ağustos 2015’te 287 ev ve 17 işyeri ile yapılan anket çalışmasındanoluşmaktadır. Anketlerin tamamı yine Sur ilçesindeki Alipaşa ve Lalebey mahallelerindeyapılmıştır. Bu anket çalışmasıyla Alipaşa ve Lalebey’de yaşayan 1619 kişinin yaş, cinsiyet,eğitim durumları,medeni hâlleri, sosyal güvenceleri, sahip oldukları özel beceri/ustalık vemeslekleri gibi demografik bilgilere ulaşılmıştır. Başka bir deyişle Alipaşa ve Lalebeymahallelerinin abluka sürecinin başlangıcına kadar olan sosyo-ekonomik ve sosyo-kültürelharitası çıkarılmıştır. Bununla birlikte her iki çalışmaboyunca Sur’da gözlemler yapılmış vefarklımahallelerdolaşılarakburadayaşayanlarladabazıgörüşmeleryapılmıştır.Sur’dakibazıişletme sahipleri (4 kişi) ve Diyarbakır Büyükşehir Belediyesi çalışanlarıyla da (2 kişi)görüşülmüştür. Ayrıca, Sur'daki ablukanın 17 saatliğine geçici olarak kaldırıldığı 10 Aralık2015tarihindeveSur’unbirmahallesi ilebazımahallelerinkimisokaklarındasokağaçıkmayasağının kaldırıldığı 13 Mart 20165tarihinden sonra da çalışma ekibinden bir kişi burayıziyaret etmiş ve ablukanın yol açtığı sonuçları gözlemleme imkânı bulmuştur. Rapor, sahaçalışmasının ikinci aşamasından faydalanmakla birlikte ağırlıklı olarak ilk aşamada ulaşılanverilervesahagözlemlerininablukalar ile ilişkisineodaklanmaktadır.Rapordakonuüzerinehazırlanmış çeşitli akademik çalışmalardan da yararlanılmıştır. Araştırma sırasında çekilen5“Sur’aduvarörüldü”,Evrensel,17Mart2016,http://www.evrensel.net/haber/275161/sura-duvari-oruldu.

5

fotoğraflar, rapor boyunca gerekli görülen yerlerde konunun daha iyi anlaşılması amacıylakullanılmıştır.

Sur'daki2009KentselDönüşümAlanları(sarıalanlar)ve“AceleKamulaştırma”Alanları6

Bu rapor, başta Sur ilçesi olmak üzere farklı il ve ilçelerde yaşanmakta olan ablukalarlakentseldönüşümpolitikalarınınbirliktegündemegetirilmesinintesadüfolmadığını,mekânsalve kentsel uygulamaların bir bütün olarak ele alınmasının gerekliliğini tartışmaya açmakamacındadır.Kentseldönüşümileilgilikonularıverilitoplumsal,siyasi,ekonomikvekültürelsüreçlerdenbağımsızelealmakindirgemecibiryaklaşımolmaklabirliktebaskıpratiklerinidegörünmezkılmariski taşımaktadır.Bukonular rapordaelealınansahaverileri ile ilişkisellikiçerisinde değerlendirildiğinde, kentsel dönüşüm politikalarının nasıl bir motivasyonlagerçekleştirildiği daha açık bir şekilde anlaşılacaktır. Ayrıca yukarıda görülen haritadaneredeyse Sur’un tamamının (kırmızı bölgeler) “acele kamulaştırma” kapsamına alındığı(alınmayan mavi bölgelerin önemli kısmı 2009’daki kentsel dönüşüm sürecindekamulaştırılmıştı) görülmektedir. Buna göre ablukaların sadece belli mahallelerdeuygulandığı ve yıkım ile kamulaştırma arasında pratikte doğrudan bir ilişki olmadığısöylenebilir.Budurum,birinin(ablukaveyıkım)diğerine(kentseldönüşüm)gerekçeolarakgösterilerekanlaşılamayacağı,ancakSur’dakidevletpolitikalarınınbirbütünolarakvefarklıkatmanları hesaba katılarak anlaşılabileceğine işaret etmektedir. Bu rapor da bupolitikalardankentseldönüşümveabluka ilişkisinedeğinerekgüncel tartışmalaramütevazibir katkı sunmayıhedeflemektedir. Sonolarakbir diğerönemli hususda ablukaesnasındaSur'da yaşayan mahallelilerin öznelliklerinin ana akım haberleştirme süreçlerinde ve6DiyarbakırTMMOBBileşenleribasınaçıklamasısunumu,25Mart2016;Mahalleisimleriçalışmaekibitarafındaneklenmiştir.

6

tartışmalarda yok sayılmasıdır. Çatışmaların sürdüğü neredeyse tüm bölgelerdeinsanlar/canlılaryaşamıyormuşgibibiralgınınoluşmasınınkarşısındabahsedilenyerlerdekigündelikkaygılar,gelecekbeklentilerigibiçeşitlianlatılarınvurgulanmasısondereceönemlihâlegelmektedir.

7

2.SUR’DAYIKIM

2.1.GirişveKavramsalÇerçeve

1984yılındakurulanTOKİ,2002yılınakadar43.000konutinşaetmiştir.AdaletveKalkınmaPartisi'nin(AKP)iktidaragelmesiilehukuksalçerçevesiyenidençizilenTOKİ,kamu-özelarasımuğlaklığıelindetutarakdenetimmekanizmalarındanmuaflaştırılmışveşirketvaribiryapıyadönüştürülmüştür. Bunun sonucu olarak da AKP iktidarının ilk 10 yılında 600.000 konutüretmiştir. TOKİ’nin imar alanında bu kadar etkili oluşu ve yüksek sayıda konutüretebilmesininyasalvetoplumsalzeminininise“kentseldönüşüm”(urbantransformation)kavramıileoluşturulduğusöylenebilir.

DavidHarvey,sondönemdekentseldönüşümsüreciiçinkullanılanbirçokkavramınbireyvemülkiyet temelliolduğunu,buşekliyledebukavramlarınne liberalveneoliberalpiyasanınhâkimmantığını, ne de neoliberalmeşruiyet ve devletmüdahalesi biçimlerini sorgulamakiçinelverişliolduğunusöylemektedir.Bununnedeniisemülkiyethakkıvekâroranının“aklagelebilecek diğer bütün hak kavramlarını çiğneyip geçtiği”7kapitalist sistem hakikatindenkaynaklanmaktadır.Bukavramlardanbiridekentseldönüşümdür.

Çizgiseltarihperspektifiilebakıldığındakentseldönüşümsüregelen"doğal"birdurumolarakda ele alınabilir. Diğer yandan bazı iktisadi ve siyasal kararlara bağlı olarak da belirlidönemlerde kentler dönüş(türül)ebilmektedir. Özellikle savaşlar, doğal afetler ve göç gibikrizlersonrasıkentlerinyenidenyapılanmasüreçlerindedönüşümdahahızlıolabilmektedir.Ancak sanayi devriminden itibaren, özellikle Avrupa’da kırdan göçün yoğun olarakyaşanmasıyla,kentseldönüşümdoğrudandevletmüdahalesiylegerçekleşenbirsüreçhâlinegelmiştir.Bubağlamdakentseldönüşüm,bugünengenelanlamıylabirkentintamamıyadabelirli yerleşim alanına yönelik bilinçli, sistemli ve planlı eylemler bütünü olarak ortayaçıkmaktadır.

Özellikle20.yüzyıldakentseldönüşümekonuolanalanlaryaköhneleşmiş,yadabirşekildemevcutplanlamalardışında kalmış/bırakılmış alanlardır. Eskimerkezi iş alanları, kentsel sitalanları, kent içindeki sağlıksız ve “kaçak” yapılar, gecekondu alanları gibi yerler buralarınbaşındagelmektedir.8Dolayısıylakentseldönüşüm,yalnızcabellibiralanyadamahalledekibinaların yenilenmesi olarak düşünülemez. Kentsel dönüşüm, daha geniş bir çerçevedekapitalist/neoliberal kent bağlamında, iktisadi dönüşümü takip eden ya da ona paralelilerleyen;barınmaveçalışmaalanlarına,kamusalalanlara,bütünkentselkullanımlarısınıfsal

7DavidHarvey,AsiŞehirler,MetisYayınları,İstanbul,2013,sf:43.8FatmaNevalGenç,“Türkiye’deKentselDönüşüm:MevzuatveUygulamalarınGenelGörünümü”,YönetimveEkonomi,Sayı:1,Cilt:15,2008.

8

bir yeniden değerlendirmeye tabi tutarak değişim değeri üzerinden dönüştüren süreçlertoplamıolarakdüşünülebilir.9

David Harvey’in Paris örneğinde gösterdiği üzere kentsel dönüşüm, "kentsel altyapıdakidönüşümlerden başka yepyeni bir şehirli yaşantısının ve yeni bir tür şehirli personasınıninşasını beraberinde getirme"10 amacını da taşımaktadır. Yeniden yapılandırılan kentinkafeler, büyük mağazalar, oteller, moda sektörü, AVM’ler ve fuarlarla büyük bir tüketim,turizm ve keyif merkezi hâline getirilmesi amaçlanmaktadır. Kısaca, kentsel dönüşümdehedeflenen kentmerkezlerinin köhneleş(tiril)mişmekânlarından yoksulları çıkararak ve bumekânlarda orta ve üstü sınıflar için yeni ticaret alanları yaratarak sermayenin kentmerkezindeyenidenüretiminibaşarmaktır.

Günümüzde neredeyse dünyanın her yerinde devasa bir sektör hâline gelen kentseldönüşüm; ekonomik, sosyal ve kültürel açıdan çeşitli sonuçlara yol açmaktadır. Kentseldönüşümün sonuçları ayrıca şehir hakkı üzerinden de düşünülebilir. Şehir hakkı, şehrinbarındırdığıkaynaklarabireyselerişimdenöte“şehrigönlümüzegöredeğiştirmeveyenidenicatetmehakkı”11olarakokunabilir.Harvey,şehriyenidenicatetmeninkentleşmesüreçleriüzerinde kaçınılmaz olarak kolektif bir gücün uygulamasına bağlı olduğu için bu hakkın dabireyseldeğilkolektifolduğunusavunur.

2.2.KentselDönüşümBağlamındaSur’daNeOldu?

2009yılındaDiyarbakırValiliği,TOKİveDiyarbakırBüyükşehirBelediyesiarasındaimzalananprotokolün ardından Sur ilçesindeki dörtmahalle (Cevatpaşa-Fatihpaşa veAlipaşa-Lalebey)kentseldönüşümkapsamınaalınmışvebumahallelerdeikametedenlerinbirkısmıKayapınarilçesinin Çölgüzeli mahallesindeki TOKİ konutlarına taşınmıştır. Cevatpaşa-Fatihpaşamahallelerinden 231 mülk sahibi ve 63 kiracıya, Alipaşa-Lalebey mahallelerinden ise 287mülk sahibi ve 144 kiracıya çekilen 7 kura sonucu Çölgüzeli’ndeki TOKİ konutları tahsisedilmiştir.2012yılındaprojekapsamınagirenmahallelerdeözellikleharabehâlindekiyapılarileÇölgüzeli'negitmeyikabuledenlerinevleriyıkılmıştır.FakatözellikleAlipaşaveLalebey'deikamet edenlerin çoğu TOKİ'nin anlaşma teklifini reddetmiş ve evlerini terk etmemiştir.2012’dekiyıkımakarşıçıkışlarınardındanTOKİ,mahalledekiyıkımsürecinitamamlayamamışve Sur’daki projesini durdurmak zorunda kalmıştır.12 Ancak kentsel dönüşümle yerindençıkmayaninsanlarhemablukanınuzunsüredevamettirildiğimahallelerdenhemdesokağaçıkma yasağının sadece 27 Ocak’ta bir günlüğüne uygulandığı diğer mahallelerden zor9Murat Cemal Yalçıntan,Dönüşümün Ekonomi-Politiği ve YoksulMahallelerde Dönüşüm, 2012; GABB’nin 12Kasım 2012’de Diyarbakır’da düzenlediği Kentsel Dönüşüm ve Alternatif Yaklaşımlar başlıklı sempozyumdasunulmuştur.10Paris1840’takentseldönüşümeuğramış,Harvey’indeyişiylekent“ışıktanmenkulbirşehir”hâlinegelerek,muazzambirtüketim,turizmvekeyifmerkezihâlinegelmiştir.DavidHarvey,2013,sf:48.11DavidHarvey,2013,sf:44.12Bu süreç daha derinlikli bir tartışmayı zorunlu kıldığından ve raporun bağlamının dışında olduğundan kısatutulmuştur.

9

aygıtları aracılığıyla çıkarılmışlardır; “27Ocak’ta bir günlük sokağa çıkma yasağı ilan edildi.Yasakolanyerdenyasakolmayanyeregelenlerveburadakiinsanlardaobirgünlükyasaktansonragittiler.Normaldeyasağınolmadığıbuyerlerdekiinsanların%70’i,%80’ideogündensonragittiler.”13AlipaşaveLalebey'deyapılananketsonuçlarınagöreTOKİ'nin2009senesindebaşlattığıvekısmi yıkımla sonuçlanan kentsel dönüşüm projesi hakkında 282 kişinin %69,86'sı kentseldönüşümden hiç memnun olmadığını, %12,77'si ise memnun olmadığını belirtmiştir.Toplamdaisebukonudagörüşbelirtenlerin%82,63'üTOKİ'nin2009'dagerçekleştirdiğiprojehakkındaolumsuzfikirbeyanetmiştir.

"Mahallenizden memnun musunuz?" sorusuna görüşülenlerin %41,84'ü"memnunum",%25,18'i ise"hiçmemnundeğilim"cevabınıvermiştir.Mahallelerinden"çokmemnun" olanların oranı %15,60 iken %14,18'i mahallelerinden memnun olmadığını dilegetirmişvegeriyekalan%3,19'lukkesimisebusoruya"kararsızım"cevabınıvermiştir.

13AS,Erkek,56,İşsiz,Sur,17Mart2016.

10

Anket çalışması sırasında görüşülenlerin bu soruya cevap verirken tereddüt yaşadıklarıgözlemlenmiştir.Görüşülenlerbusoruyacevapverirken"mahallemiziçokseviyoruzamasonhâlinden memnun değiliz" veya "mahallemizi seviyoruz ve bütün bu kötü hâline rağmenmemnunuz"cevabıvermişlerdir.Soruyaverilen"memnundeğilim"ve"hiçmemnundeğilim"cevaplarınındahaönceyaşanmış"kentseldönüşümsüreci"ilebağlantısıolduğusöylenebilir.Çünkümemnuniyetsizlikbelirtenneredeyseherkesbununnedeniolarak"kentseldönüşüm"kapsamındagerçekleştirilenyıkımvebununsonuçlarınıdilegetirmiştir.Temmuz2015’egelindiğindedevletilePKKarasındakidiyalog/görüşmesürecininbitmesiylesavaşın yeniden başlamasının ardından Sur dâhil olmak üzere Kürdistan’ın birçok ilçesindeözyönetimler ilan edilmiş ve bunlar Demokratik Toplum Kongresi (DTK) tarafındansahiplenilmiştir. 14 Özyönetim ilanlarının ardından başlayan tutuklamalar, tutuklamalarınardındanyükselensilahlıçatışmalar,Sur’unablukaaltınaalınışıveyaşanankentselyıkım,Surve kentsel dönüşüm ilişkiselliğini tekrar gündeme getirmiştir. Devlet yetkililerininaçıklamalarındavedevletebağlımedyanınyer verdiğihaberlerdeyaşananyıkımınTOKİ ileyeniden inşa edileceği duyurulmuştur. Bu duyurunun 2009’da başlatılan ancak direniştendolayıyarımkalankentseldönüşümüntamamlanmaarzusunudagösterdiğisöylenebilir.

14"DTK'den14maddeliközyönetimdeklarasyonu",Evrensel,27Aralık2015,http://www.evrensel.net/haber/268498/dtkden-14-maddelik-oz-yonetim-deklarasyonu.

11

Evlerinyıkılarakdarsokaklarıngenişletilmesi(Fotoğraf:StarGazetesi/22Aralık2015)

Bunoktadakentmekânlarınınözelliklesokakmuhalefetineimkânverendarsokaklı"otantik"yapısının bozuluşu, kentsel dönüşümü farklı bağlamlarda ele almayı gerektirmektedir.Nitekim2009’dabaşlatılanancakyarımkalanSur’unikimahallesindekikentseldönüşümünyol açtığı yıkım, devletin zor aygıtlarının bu mahallelere erişimini/girişini ve buradakullanımını kolaylaştırmıştır. Önceki dönemde sokakların darlığı nedeniyle mahalleleregiremeyen TOMA, panzer ve akrep gibi aygıtlar bugün yaşanan ablukalarda, yıkımlaoluşturulan açık alanlar ve meydanlardan dolayı belli yerlere kadar çok daha kolaygidebilmektedirler. Başka bir deyişle Paris Komünü sonrasında Haussman’ın açtığı ve topatışlarınauygungenişbulvarlarnasılkitoplumsalhareketlerinkentmücadeleleriniolumsuzyönde etkilemişse, TOKİ/kentsel dönüşüm vasıtasıyla Sur’da gerçekleştirilen yıkımın daburadaki sokak muhalefeti üzerinde benzer sonuçları olduğu söylenebilir. AşağıdadetaylandırılacağıüzereSur'dakikentseldönüşümün-tıpkıablukagibi-temelnedenlerindenbirinin de buradaki yoksul halkın toplumsal dayanışma/mekânsal ortaklaşma, buna dairhafızavesiyasalörgütlülüğünüyoketmekolduğusöylenebilir.

2.2.1.KentselDönüşümünBazıSonuçları:TOKİKonutlarıÖrneği

Surörneğinde,yarımbırakılankentseldönüşümünolumsuzsonuçlarısadecekentvesokakmuhalefetiüzerindeetkiliolmamış,hemdönüşümbölgesinde,hemdemahallesakinlerindenbazılarının proje kapsamında yerleşti(rildi)kleri Çölgüzeli'ndeki TOKİ konutlarında farklıbiçimlerde gözlenmiştir. Kentsel dönüşümün olumsuz sonuçlarının TOKİ konutlarında ilkelden ve derinden görüldüğü temel alanlardan biri apartman hayatının sosyal ilişkilenmeçeşitliliğiniazaltmasıylazayıflatılandayanışmaekonomisiolmuştur.

Çölgüzeli’ndeki TOKİ konutlarına yerleş(tiril)en kişilerin ekonomileri neredeyse kentseldönüşüm sonucunda borçlandırılmış olmalarına endekslenmiştir. Sur’da iken ev sahibive/veya kiracı olan, kentsel dönüşümle Çölgüzeli'ne gelen neredeyse herkes TOKİ yoluyladevlete borçlandırılmıştır. Borcun taksitler biçiminde geri ödenme zorunluluğu vebitirilememesiiseburadakiyaşamınmerkezindeyeralmıştır.Ekonomikaçıdandilegetirilenin

12

(evsahibiyapmanın)aksine,mülksüzleştirmeyetekabüledenbudurumunborçlularınsiyasalve kültürel hayatlarını sekteye uğrattığı söylenebilir. Borcun ödenememe ve bitirilememekaygısıiletetiklenenişsizlikkorkusuveistihdamsorunukişilerinhayatlarınıvegündemleriniparaya endeksli bir ekonomiye indirgemekte ve bu, yaşanan sürecin bir baskı türünedönüşmesine sebep olmaktadır. Çölgüzeli’ne yerleşmeyle birlikte karşılaşılan bu durumunsonucunda borçla baş edemeyeceğini düşünen birçok ailenin farklı zamanlarda konutlarınıkirayavermekyadasatmaksuretiylekötükoşullardayaşamayıkabulederekTOKİkonutlarınıterketmelerineyolaçmıştır.

Gelenler burada birkaç ay kaldıktan sonra baktılar borcu ödeyemiyorlar. Sonra neoldu; çarıklılar gitmeye kravatlılar gelmeyebaşladı. Bazıları evlerini kiraya verip, kirataksiti karşılasın diye, tekrar eski yerlerine ama daha uç noktalarına gittiler. Şimdiorada kulübelerde, orada burada kalıyorlar. Ha eğer ölmezlerse ve taksitler bitersegenegelebilirler.15

Çölgüzeli’ndekiTOKİkonutlarınayerleştirilençoğumahallelininSur’dauzunyıllarbiraradayaşamalarından kaynaklı güven ilişkisine dayanan sosyo-kültürel (komşuluk ilişkileri,Kürtçe’ninkullanımı),ekonomik(borç)vepolitik(örgütlülük)birçokmekanizmadanmahrumkaldığı ve bunun gündelik hayat üzerindeki etkileri görüşülenler tarafından aktarılmıştır.Gerek yerleşilen mekâna, gerekse de burada yeni karşılaşılan komşulara yabancı olmak,TOKİ'ye yerleşmeden önce Sur'da kurulan komşuluk ilişkilerinin TOKİ konutlarındakurulmasınıolumsuzyöndeetkilemiştir:

Yani biz yerimizden çıktığımız için pişmanız. Yerim güzeldi; orada doğdum oradabüyüdüm. İstemiyordum çıkmayı yani. Hepsi tanıdıklarımdı, akrabalarımdı...Hastalandığımda, bir şey olduğunda hepsi yanıma geliyordu. Birbirimize gidipgeliyorduk. Şimdi ölsek kimsenin haberi olmayacak, kimse kapıyı açmayacak.Buradakilerinhepsiyabancı.Camlarıma,balkonumademiryaptımneolurolmazdiye.Yalnız olduğum için korkuyorum. Orada [Sur’da] korkmuyordum; hepsi tanıdıktı,akrabalarımdıoyüzdenkorkmuyordum.Bütünkapılaraçıktı.16

TOKİ konutlarına yerleşen ve kendi konutunu/komşusunu seçemeyen birçok Surlu,Çölgüzeli’nde sivil veya resmi polislerle ya daHüda-Par ve IŞİD yanlılarıyla aynı apartmanıpaylaşmak zorunda bırakıldıklarını dile getirmiştir. Bu durum da dayanışmaya dayalıkomşulukilişkilerininoluşmasınıengellemektedir.Evlerinmimariyapıdankaynaklıçokkatlı,dikey ve kapalı (blok hâlinde) apartman dairelerinden oluşmasının da bu sorunuderinleştirdiğisöylenebilir.Birgörüşmecibusorunuşuşekildedilegetirmiştir:“BuradaHüda-Parlılar, Hizbullahçılar çok. Benim üst katımda oturuyorlarmesela. Bazen siyah çarşaflı birsürükadıngeliyor,toplanıyorlar.Korkuyorumbirgünbenikeseceklerdiye.”17

Bütün bunlar ışığında Diyarbakır’da, özellikle de Sur’da 2009 yılında gerçekleştirilmeyeçalışılan ve bugün abluka ile birlikte dillendirilen kentsel dönüşüme bakıldığında TOKİ’nin

15AD,Erkek,73,Emekli,Çölgüzeli,02.04.2015.16İB,Kadın,68,Evemekçisi,Çölgüzeli,31.03.2015.17BA,Kadın,55,Evemekçisi,Çölgüzeli,01.04.20015.

13

burada Türkiye batısından farklı bir şekilde çalıştığı ve/veya pratik etkilerinin oldukçafarklılaştığı ortadadır. Sur'da neoliberal politikaları içerecek şekilde güvenlikleştirme 18stratejisinin devamlılığı sağlanmaya çalışılmakta ve TOKİ’ye birbaskılama/sömürgeleştirmearacı işleviyüklenmektedir.DiyarbakırözelindeTOKİ'nin işleyişiniTürkiyebatısındanayıranenönemlinoktaiseburadavarolandevlet-KürthareketiarasındakiuzunsüreliçatışmahâliveKürthareketinindevletaçısındanpolitikageliştirirkengözardıedilemezbiraktörhâlinegelmesidir. Kentsel dönüşüm gibi devletin merkezi otoritesini güçlendirmeye yönelikpolitikalarınakarşıKürthareketidegeliştirdiğiyereledayalıalternatifyönetimmodeliolaraközyönetimmücadelesivermektedir.DolayısıylaTOKİ'ninburadakipolitikaları ileTürkiye'nindiğer bölgelerindeki politikaları çeşitli farklılıklar barındırmaktadır. Bu farklılıkların uzunvadelialançalışmalarıileortayakonulmasıiseayrıcaönemteşkiletmektedir.

18"Güvenlikleştirme", devlet ve medyanınmilletin ve devletin güvenliğine dönük tehditleri kamusal alandasürekliolarakabartılıveiknaedicisöylemlerlegündemdetuttuğubirsüreciifadeeder.Bunagöredevletinvemilletinegemenliğinevegüvenliğinekarşısürekli olaraktehditlergelişmektedirvedevlet butehditlerekarşıolağanüstü tedbir ve tepkilerle cevap vermelidir. Güvenlikleştirme söylemi bu şekilde kamuyasunulmaktadır.Busöylemdevletinhegemonyasınısağlamaalmakiçinkullandığıbaskıcıyasalarveuygulamalarıda meşrulaştırmaktadır. Devletin güvenliğini tehdit ettiği öne sürülen şeylerin varlığı bunlara karşıhükümetlerin yeni politikalar, yasalar, kurallar ve kurumlar kurmasıyla sonuçlanır. Christopher Murphy,"'Securitizing'CanadianPolicing:ANewPolicingParadigmforthePost9/11SecurityState?"CanadianJournalofSociology/CahiersCanadiensdeSociologie32(4),2007,sf:449-475.

14

3.DÜNÜVEBUGÜNÜYLESUR

3.1.Güven/lik

Abluka öncesinde gerçekleştirilen saha çalışmaları sonucunda 2009’da başlatılan kentseldönüşüm süreci sonrasında Sur'da (özellikle Alipaşa ve Lalebey’de) güvenlik meselesininbirbiriyle ilişkili ve kendi içinde katmanlara ayrılabilecekdört farklı düzlemdeortaya çıktığısöylenebilir. Birincisi, mekânın yapısallığından ve burada ikâmet eden kişilerin uzun sürelikomşulukilişkilerindendoğan,birbirinitanımışolmayadayanangüvenhissidir.İkincisi,dahaçokhırsızlık,kapkaç,uyuşturucusatışıvekullanımınadayanangüvenliksorunudur.Üçüncüsü,2009’da başlatılan kentsel dönüşüm projesi kapsamında 2012’de gerçekleştirilen ve yarımbıraktırılan yıkımın yol açtığı hasarlı/kullanılamaz mekânların oluşturduğu sağlıksız yaşamkoşullarıvehâlihazırdakullanılanmekânlarındayanıksızlaşması,heranyıkılabilirolmasıdır.Dördüncüsüisebellizamanlarda(kentsel/politikhareketlilikdönemleri,eylemler,kutlamalar,anmalar vb.) devletin zor aygıtlarının yol açtığı vemahalle sakinlerini etkileyen güvensizlikdurumudur.

Sur’da güven/lik bağlamında görülen sorunların bir kısmının zamanla farklı şekillerdeçözüldüğü, diğer bir kısmının ise arttığı söylenebilir. Öncelikle Diyarbakır BüyükşehirBelediyesi’nin uyuşturucu konusundaki çalışmaları19ve 2014 itibariyle mahalle gençliğininSur’daki kapkaç ve uyuşturucu meselesine “el atması”yla bu sorunların önemli orandaçözüldüğüyapılanmülakatlardabelirtilmiştir:

Gençlik ellerinde sopalarla sokak sokak, küçe küçe dolaşıyordu. Kimseye amanvermediler. Sağ olsun Gültan başkan ve Fırat başkan bu konuda çok uğraştılar.Başkanların, uyuşturucu kullananların rehabilitasyonu için çalışmaları çok iyi oldu,şimdisonuçveriyor.Dezgelerbitti,kimseartıkrahatrahatiçemiyor.20

Belirli toplumsal hareketlilik zamanlarında (eylem, anma, kutlama vb.) devletin zoraygıtlarındankaynaklıgüvensizlikmeselesininiseçokdahauzunbirtarihiolduğusöylenebilir.Osmanlı'dan Cumhuriyet'e Kürt meselesinin hain, eşkıya, terörist, bölücü kavramlarıçerçevesinde "güvenlik" saikleriyle ele alınıp meselenin etno-politik boyutunun görünmezkılınmaya çalışılmasının ve zora dayalı çözüm “önerilerinin” Kürtler ve Kürt hareketleriüzerinde süreklileşen bir şiddete yol açtığı söylenebilir. Bu şiddetin ise hep bir mekânsalkarşılığıolmuştur.Örneğinyerindenetmeninbirşekliolaraksürgün,tehcirvezorunluiskânOsmanlı’danCumhuriyet'ebelkideKürtleredönükençokkullanılanpolitikalarolagelmiştir.1934İskânYasası'nın,1990’lardakiOHALuygulamalarınınve2000’leringüvenlikbölgelerininortaknoktalarındanbirininyerleşimeyasaklıbölgeler,yaylalarvemeralarolduğusöylenebilir.Yakılan ormanlar, boşaltılan/yakılan köyler, kurulan güvenlik barajları,bombalanan/mayınlananaraziler,inşaedilenkarakollar/kalekollar,bubağlamdakitümimar19"Uyuşturucutacirlerine‘ayağınızıdenkalın’uyarısı",DiyarbakırBüyükşehirBelediyesi,http://www.diyarbakir.bel.tr/tr/haberler/1209-hevra.html.20KA,Erkek,40,GüvenlikGörevlisi,Sur,30.03.2015.

15

veşehircilikuygulamalarıgüvenliksaikleriyleşekillenenmekânpolitikalarındanilkandaaklagelenlerdir. Bugün birçok ilçe ve mahallede uygulanan abluka ile gerçekleştirilen vetoplumsal hafızanın taşıyıcısı olan tarihsel mimarinin yıkımı da bu süreklilikte yerini almışbulunmaktadır.Bubağlamda2015sonbaharıylabirlikte"olağan"hâlegelenablukalarınyolaçtığı yıkımla birlikte özellikle Sur için dile getirilen kentsel dönüşümün birçok yönüyle90’lardaki köy yakma/boşaltmalarına benzediği söylenebilir. Ayrıca Sur’da yaşayan birçokkişinin90’lardakiköyyakma/boşaltmalarındansonraburayayerleşmişolmasıoldukçadikkatçekicidir. 90’larda köylerin boşaltılmasının/yakılmasının gerekçesi “bataklığı kurutmak”,"PKK’nin lojistik ve insan gücünü kırmak", "PKK’ye yardım ve yataklık eden suçlularıcezalandırmak"olarakgösteriliyordu.BugünablukalarınKürthareketininhalktabanındaenörgütlüolduğuilçevemahallelereyönelmişolmasıbenzergerekçelerledilegetirilmektevesuçlulaştırılan bu yerlerin “haritadan silineceği” 21 söylenmektedir. Ayrıca 90’lardaboşaltılan/yakılan köy ve arazilerin korucuların kullanımına sunulmasına benzer şekildebugün yıkılan ilçe ve mahallelerin kentsel dönüşümle sermaye sınıflarına açılmasıplanlanmaktadır.

3.2.Ekonomi

Saha araştırmasında Sur’daki nüfusun ekseriyetle hamallık, taşeron işçiliği, işportacılık veküçük esnaflık (bakkal sahibi, kasap, berber vs.) yaptığı gözlenmiştir. Burada ikametedenlerinönemlibirkesimininzorunlugöçmağduruolmasıileDiyarbakır’ınuzunyıllarsürensavaşvezorunlugöçleşekillenenyenidenyapılanmasürecigözönünealındığında,ekonomikdurumunSur’unsuçlulaştırılmışkimliğiyledoğrudanilişkiliolduğusöylenebilir.

Suçlulaştırmanın merkezinde olan “suç”, özel mülkiyet ve eşitsiz sınıf ilişkilerinin hâkimolduğu toplumsal yapılarda hem sosyal olarak kurulu bir ilişki, hemde politik bir problemolarakortayaçıkar.Benzerdurumlardaeşitsizsosyo-ekonomikilişkilervegenellikledevletinzor aygıtları aracılığıyla ortaya çıkan suç; devlet, polis, yasa ve cezaevleri gibi kurumlarlasürekli olarak ilişki içinde yeniden üretilmektedir. Dolayısıyla suç, "suçlular" olarak doğan"asosyal", "anormal" ya da "sapkın" bireylerin gerçekleştirdiği bir eylem değil; karmaşıktarihsel, politik ve ekonomik koşullar içinde ortaya çıkan sosyal bir ilişki biçimidir. Eşitsizmülkiyet, üretimve tüketim ilişkilerininhâkimolduğu toplumsal yapılarda suç, bireysel birsorunolarakdeğil,toplumsal,ekonomikvepolitikbirproblemolarakkarşımızaçıkmaktavedolayısıyladisiplin,kontrol,gözetlemegörevleriniyerinegetirenpolisvecezalandırıcıdevletkurumları ile ilişki içinde suçlulaştırma sürecine dönüşmektedir.22Bu çalışmanın sınırlarını21"İçişleriyetkilisindenHDPmilletvekiline:Üçmahalleyiharitadansileceğiz",Evrensel,9Kasım2014,http://www.evrensel.net/haber/264742/icisleri-yetkilisinden-hdp-milletvekiline-uc-mahalleyi-haritadan-silecegiz.22Suçkavramıhakkındakitartışmalarıngenelbirdeğerlendirmesiiçinbkz.ZeynepGönen,"NeoliberalPoliticsofCrimetheIzmirPublicOrderPoliceandCriminalizationoftheUrbanPoorinTurkeysincetheLate1990s",YayımlanmamışDoktoraTezi,SUNY-Binghamton,2011,http://gradworks.umi.com/34/65/3465910.html.

16

aşacağı içinSur’unhangisüreçlersonucundasuçlulaştırıldığınadeğinilmeyecektir.Ancakbudurumuncidditoplumsalsonuçlarıvardır.ÖrneğinSur’dakibazıişletmelerinsözleşmelerindeSur’da yaşayan kişilerin bu işletmelerde çalıştırılmama koşulunun olması bunun açıkörneklerindenbiridir:

Suriçi'ndeki bir işletme olarak buradaki insanları işe alamıyoruz. Sözleşmemizde bumaddevar.Biz işealamıyorsakkimalacak?Onlardauyuşturucu,kapkaç,hırsızlıkvebenzeriişlereyöneliyorlar.23

Görüldüğüüzerebiryandanbusuçlulaştırmahâlinindevamlılığı sağlanırkenöteyandandasuçlulaştırma, Sur’daki kent politikalarınınmeşrulaştırılmasında kullanılmaktadır. Bugün isebenzer bir suçlulaştırma süreci Sur'daki gençlik ve hendekler/barikatlar üzerindentartışılmaktadır.Bu,aynızamandadevletinTOKİüzerindenbumekânıkentseldönüşüm ile“düzenleyeceği”söylemininzemininideoluşturmaktadır.

3.2.1.EvveMahalleKültürüBağlamındaEkonomi

BaştaAlipaşa ve LalebeyMahalleleriolmaküzereSur’daev içi, gündelik veuzunvadeli evharcamaları olarak adlandırılabilecek ekonominin önemli parçalarından birini de "eskihâl”denyapılanalışverişoluşturmaktaydı.Gerekhâldenalınan tüketimürünlerinindışarıyaoranlaucuzoluşu,gereksedeburayaulaşımınyürümemesafesindeolmasıhâlimahalleliiçinsondereceönemlikılmaktaydı.

Bütünyiyeceklerimizihâldenalıyoruz,Urfakapı'dakihâlden.BuradapatlıcanbirliraiseTOKİ'deveyabaşkabiryerdeiki liradır.Ofis ileAlipaşanasılaynıdeğilse,burası[Sur]ileTOKİ'deaynıdeğildir.24

Çölgüzeli’ne gidenlerin yaşadıkları sorunların benzerini, hatta daha ağırını, ablukadankaynaklıyerindenedilenlerdeyaşamışvebunusosyo-ekonomiknedenlerleifadeetmişlerdir.Ayrıca kentsel dönüşümden sonra yerinden çıkarılanlara benzer bir şekilde abluka sonrasıyerindenedilenlerdegeriyedönmearzularınıbelirtmişlerdir.

Sur’dabahçelervardı,sebzemionlardanalıyordum,çokucuzdu.Paramızolmadığındadameselayoğurdumuveresiyealıpüçaylıkengelliyardımıaldığımdaödüyordum.Heryere yürüyerek gidebiliyordum. Yoğurtçular pazarından peynirimi ucuza alıyordum.Her şeye yakındım yani…Orası [Sur] Lice’den geldikten sonra geldiğimiz ilk yerdi veevimizorada.Yasakkalksınbenevimegitmekistiyorumtabii.25

Mahallede var olan güven odaklı borç ilişkileri, paylaşım ve hem birbirini hem demekânı/mahalleyisahiplenmegibidurumlarınsosyo-kültürelolduğukadarekonomikolarakda yaşamı kolaylaştırmıştır. Bu anlamıyla güven odaklı borç ve dayanışma, mahallelinin

23DV,Erkek,31,İşletmeci,Sur,02.04.2015.24FA,Kadın,44,Evemekçisi,Sur,29.03.2015.25MS,Kadın,45,EvKadını,Seyrantepe,24Mart2016.

17

ekonomik yaşamının kaçınılmazlarındandır. Bu güvenin kurulması şüphesiz uzun süreli birortaklaşmanın/paylaşımınsonucudur.

Bizbirbirimizi tanıyoruz.Birekmeğimizsoğanımızolsagerekirsepaylaşırız.Parasızlık,borç isteme komşular, akrabalar, arkadaşlar olduğu müddetçe mesele değil. Birşekildegeçiniyoruz.26

Ayrıca çocukların ve gençlerin okulları, Büyükşehir ve Sur belediyeleri; sağlık ocakları vehastanelergibiçeşitlihizmetnoktalarınınyürümemesafesindeolmasıhemulaşımmasraflarıhemdeistenildiğindebuyerleregidilebilmesiaçısındansondereceönemteşkiletmekteydi.Aynıevdebirdenfazlaakrabaaileninyaşamasıeviçiekonominindiğerönemlibirboyutunuoluşturmaktaydı. Her ne kadar bazı durumlarda aile içi gerilimlere ("kayınbaba vekaynanaların gelinlerebaskısı", "eltiler arası çekişme" ve "kardeşler arası ekonomik sorun"vs.) yol açsa da bu durum genel giderlerin aile içi dayanışmaya bağlanmasını sağlayarakyoksulluklamücadeleetmebiçiminialansosyo-kültürelbirmekanizmadır.

Buradaneredeyseherevdeenazikiüçaile,sekizonkişikalıyor.Haevlerimizbelkiokadar güzel değil ama en azından birlik içinde yaşıyoruz, en azından borcumuzharcımızyok.Kapımızıçalanyokborçluyuzdiye,huzurumuzvaryani.27

BugünSur’dayaşananablukanınyıkımlabirliktedilegetirilenve2009’dayarımkalankentseldönüşümün de yukarıda ekonomi odaklı ele alınan yaşam biçimini yok etme ortakpaydasında buluştuğu söylenebilir. Çünkü bu yaşam biçiminde birbirini tanıma, birbirinegüvenmevesiyasalörgütlülükaynızamandayoksulluklabaşetmestratejilerinindetemelinioluşturmaktadır. Dolayısıyla devletin kentsel dönüşümmotivasyonunun ekonomik karşılığıkadarkültürel vepolitik karşılıklarıdagörünürolmaktadır.NitekimdahaönceParisörneğiüzerinden ele alınan ve kentsel dönüşümün yeni bir tür persona yaratmadaki işlevidüşünüldüğünde,gerçekleştirilmekistenenin,özcülüğedüşmeksizin,kültürüntaşıyıcılığınıdayapan bir sosyo-kültürel, ekonomik ve politik var olma biçiminin yok edilmesi olduğusöylenebilir. Girişlerine yerleştirilen beton duvarlar, kamyonların çektikleri hafriyat veçıkarılan kamulaştırma kararı göz önüne alındığında ise 2009’da sadece dört mahallesikentsel dönüşüm için kamulaştırılan Sur’un bu kez, Diyarbakır Büyükşehir Belediyesi eşbaşkanıGültanKışanak’ınifadesiyle,tamamınaelkonulmayaçalışıldığısöylenebilir.28

26FA,Kadın,44,Evemekçisi,Sur,29.03.2015.27MU,Erkek,65,İşsiz,Sur,02.04.2015.28"Kışanak'tan'kamulaştırma'tepkisi:Suriçi'nintamamınaelkoymakararıdır",Evrensel,25Mart2016,http://www.evrensel.net/haber/275905/kisanaktan-kamulastirma-tepkisi-suricinin-tamamina-el-koyma-kararidir.

18

3.3.Kültür

3.3.1.Dil

Sur’unbaştaAlipaşaveLalebeyolmaküzereneredeysebütünmahallelerinegirildiğinde ilkgözlemlenenolguhayatıntamamenKürtçeakıyorolmasıydı.HemMart-Nisan2015'te,hemdeTemmuz-Ağutos2015’teyapılansahaçalışmasındamahallelininaraştırmacılarilekurduğuilkiletişimdilideKürtçeolmuştu.NitekimyapılananketegöreAlipaşaveLalebey'deyaşayannüfusun %48,04'ünün [761 kişi] ev içinde konuştuğu dil Kürtçe'nin Kurmancî lehçesiydi.Anket sonuçlarınagöreburadakinüfusun%35,42'si [561kişi]evdeöncelikleveyoğunluklaKürtçe’nin Kurmancî lehçesini konuşmakla birlikte Türkçe de kullanmaktaydı. Kurmancîlehçesitoplamda%83,46[1322kişi]oranıilebirincidilolarakkonuşulmaktaydı.Mahallelerdeyaşayanların%13,51'i [214 kişi] evde yoğunlukla Türkçe konuşurken,%2,9'u [46 kişi] evdeZazakî/Kirmanckî lehçesini konuşmakta ve geriye kalan %0,13'lük kesim ise [2 kişi] evdeağırlıklıolarakArapçakonuşmaktaydı.

KamusalalandaKürtçekullanımınoktasında işyerleri ileyapılananketin sonuçlarıaçıklayıcıolmaktadır. Anket yapılan 17 işyeri sahibinden/yetkilisinden 14'ü işyerinde genellikleKürtçe'nin Kurmancî lehçesi, 3'ü ise Kürtçe ile Türkçe konuştuğunu belirtmiştir.MahalledeolduğugibiişyerlerindedeKurmancîlehçesininkullanımıbaskındı.

19

Ayrıca politik açıdan kendini Kürt hareketinin içinde ve/veya yakınında konumlandıran vedilsel/kültürel aidiyetlere önem atfeden mahalleliler, kentsel dönüşüm projesini politikbirliğinparçalanmasıveasimilasyon ile ilişkilendirdiler.Nitekim2009’dakikentseldönüşümkapsamındaÇölgüzeli’neyerleşenlerinKürtçekullanımlarınıneviçiylesınırlandığıveazaldığıyapılanmülakatlardabelirtilmiştir.Alipaşalı birmahalle sakininin sözleri bunoktadadikkatçekicidir;“Bu,kentseldönüşümprojesideğil,bizibölme,yoketmeprojesidir!”29Bugüniseabluka ilegerçekleştirilenlerinbusöylemigüçlendirdiğisöylenebilir.Dolayısıyladevletinzoraygıtlarınıbumahalleleri"haritadansilme”ilegörevlendirmesigibi,kimiyayınorganlarının,asker ve polislerin de görüldüğü, tank ve toplarla yıkılan Sur’un fotoğrafını paylaşıp “TOKİGöreve”30manşetini atması/haberini yapması da tesadüf değildir. Sur’da2009’daki kentseldönüşümsürecibaşlamadanönceDiyarbakırValiliği veTOKİyönetimininbunadair yaptığıbirtoplantıyakatılmışkentplancısıgörüşmecimizbukonuyuözelliklebelirtmiştir:

Valilik ve TOKİ’ninbize yolladığımektupların (toplantı davetiyesi) herbiri kişiyeözelmektuplardı. Ben merak ettim mektuplar aynı mı diye; toplantıda yanımda oturanbirininmektubunabaktım.DevletinyolladığıbelgedeTOKİ’ninamaçlarıarasındaaçıkbirşekilde'GecekondulardabirarayagelenKürtleridağıtmak,doğrubireğitimleonlarıdeğiştirmek' maddesi vardı. Bana yollanmış mektupta böyle bir madde yoktumesela.31

3.3.2.“KültürelDönüşüm”veSoylulaştırma

Genelde Sur, özelde ise Alipaşa ve Lalebey’deki dönüşümün diğer bir boyutu olansoylulaştırma(gentrification),mekânsalbirneoliberalkentpolitikasıolduğukadarkültüreldirde. Örneğin görüşülen bir işyeri sahibi soylulaştırmanın meşruiyetini "kadınların artıkrahatlıklaminietekgiymesi"üzerinden“kültüreldönüşüm”iletemellendirmekteydi.32Ancak“kültüreldönüşüm”üntemeldeikişekildegerçekleşti(rildi)ğinedikkatetmekgerekir.Birincisi,belirlibiryaşamalanındakikişiler,gruplarvemekânlarıneşzamanlıolarakkültürelbağlamdadeğişimidir. Bu değişim, dönemingerekliliklerine göre şekillenmektedir.Örneğin neoliberalbir anlayış ile gerçekleştirilen dönüşüm sermaye üzerinden ve sermaye odaklı olacakken,radikal demokrasi anlayışı üzerinden şekillenecek bir kültürel dönüşüm, merkezine kendianlayışının temellerini koyar. Bu anlamda kültürel dönüşümden bahsederken belirli birideoloji ve zaman çerçevesinde değerlendirme yapmak gerekir. Kültürel dönüşümün diğerboyutunun ise çoğu zaman küresel soylulaştırma politikalarının yerele yansıması şeklindetezahüredenvedahaçokturizmin/turistlerintüketimkalıplarınadönük(takı,hediyelikeşyavb.şeylerinsatıldığıdükkânlar,kafeler,restoranlar,oteller,barlarvb.)olduğusöylenebilir.Buhâliyle de sadece işletme ve restore edilenmekânların sahiplerinin çıkarlarına hitap eden

29ST,Erkek,52,BakkalSahibi,Sur,29.03.2015.30StarGazetesi,22Aralık2015.31PN,Erkek,45,BelediyeÇalışanı,03.04.2015.32DD,Erkek,39,KafeSahibi,Sur,30.03.2015.

20

“kültüreldönüşüm”yerelhalkıyerindenetmekteve/veyaburadakiyaşamınıolumsuzyöndeetkilemektedir.

Kültürel dönüşümle doğrudan ilişkili olan ve Türkçe’ye soylulaştırma olarak çevrilen“gentrification” kavramı 1964 yılında ilk defa Britanyalı sosyolog Ruth Glass tarafındanLondra'nınyenidenyapılanmasürecindeemlakfiyatlarınınvekiralarınartışınedeniylekentinbazı bölgelerinden işçi sınıfının çıkarılması ve yerlerine orta sınıfların yerleşmesi süreciniifade etmek için kullanılmıştır. Bu kavramın kentsel alandaki dönüşüme dair altını çizmekistediğienönemlinoktakentmerkezlerindeyaşayanyoksullaraleyhinegerçekleşensınıfsaldönüşümdür.Sözkonususınıfsaldönüşümünkoşullarınıyaratanisekapitalistarsaveinşaatpiyasasıdır. Kapitalist piyasanın ihtiyaçları devlet kurumları ve yasa yapıcılar tarafından işçisınıfı veyoksul sınıflarınaleyhinedüzenlenirvebusüreçteyoksul sınıflarınbarınmahaklarıellerinden alınır ve evsizleştirilirler.33Nitekim Sur’da başlatılan dönüşüm ve yıkımla birlikteburadaki sakinlerin bir kısmı Çölgüzeli’ne yerleş(tiril)miştir. Sur’da kalanlar ise buranınsoylulaştırılmasını yıkım ile ilişkilendirmiş ve bu durum ciddi kaygılara yol açmıştı. "Burayıyıkacaklar, turistik alan yapacaklar.Hepimizi atacaklarburadan"34gibi söylemlerbu kaygıyıaçıkçagöstermekteydi.AblukaileyaşananyıkımhenüzyaşanıyorkenyapılanaçıklamalarveSur’un tamamının acele kamulaştırma kapsamına alınması, kentsel dönüşüm sürecindeyaşanankaygınınetekemiğebüründüğüneişaretetmektedir.

Sur’unkentseldönüşümyıkımalanından(Cevatpaşa,29Mart2015,Fotoğraf:ÇalışmaEkibi)

2009’daki kentsel dönüşüm sonrası başlatılan ancak mahallenin direnişiyle durdurulanpolitikaların ve yıkımın yol açtığı kaygıların yersiz olmadığı bugünkü tartışmalar ile bir kezdahagörülmüştür.

33Tom Slater, "Gentrification of the City" içinde Gary Bridge and Sophie Watson (eds), The New BlackwellCompaniontotheCity,Wiley-Blackwell,2011,sf:571-585.34KA,Erkek,40,GüvenlikGörevlisi,Alipaşa,30.03.2015.

21

3.3.3.MekânveMekânınKültürelKullanımı

Mekânda yaşayan ile yaşatan mekân arasındaki döngüsel belirleyicilik olarak “mimari”,kültürün cisimleşmesi olarak tanımlanabilir. Hem iç mimari hem de genel üslup vedüzenleme bakımından işlev ve ihtiyaçlar, formu tayin edip devamlı ve karşılıklı olarakdeğiştirir, dönüştürür. Dolayısıyla gerek evlerin iç mekân kurulumu, gerekse de kullanımı(tuvaletin yeri ve türü,mutfağın dizaynı ve buna bağlı olarak kullanılma biçimi) doğrudankültürileilişkilidir.BuanlamıylaSur’daevmekânınınalgılanışıvekullanımıihtiyaçodaklıolup,ihtiyaçlar değiştikçe evin yapısı ve mimarisinin de değiştirildiği gözlenmiştir. Evdeki çocuksayısıarttığındaodaeklemeyadagörecebüyükbirodayıduvarlaayırma, ısınmailealâkalıolarak pencerelerin küçültülmesi, geç ısınmaya yol açtığı için yüksek tavanların kışınalçaltılmasıveyazıntekraryükseltilmesigibidurumlarörnekgösterilebilir.

Avlulu evlerden dar sokaklara, sokakları ve evleri birleştiren küçük meydanlardan yasevlerine kadar, Sur’un mekânsal yapısı mahalleli için müşterek bir hayatı mümkün ve“zorunlu”kılmaktaydı.Erkekleringündüzçalışıyorolması,çalışmadıklarında iseçoğuzamankahvehaneye gitmelerinden kaynaklı olarak evleri vemahalleyi yoğun olarak kullananlarınkadınveçocuklarolduğusöylenebilir.Çocuklarınmahalledevarolmalarıdahaçokmeydanvesokakaralarındakioyunlarlamümkünolurken,kadınlarmekânınheryerinimüşterekbirşekildekullanmaktaydı.Ayrıcamekânınyapısıylamümkünhâlegelenveözellikleortakavluluevlerle kendini dayatan bu müştereklik, geliştirilen güvenle birlikte sosyo-ekonomik vekültürel ortaklığa dönüşmekteydi. Damlarda imece usulü yıkanan halılar, ortak avlulardabirlikte yapılanmutfak işleri, mevsimsel hazırlıklar, evlerin önünde ve küçükmeydanlardatoplu hâlde oturmaları ve burada yaşadıkları sevinç ve sorunları paylaşmaları bu durumaörnekgösterilebilir;“Yazıngelinburaya,herkeslerkapınınönündeoturur,konuşur.”35

Mahallede mekânın ortak kullanımı ve yeniden üretim biçimlerine bakıldığında kolektifkültürel etkinliklerin önemli bir yer tuttuğu söylenebilir. Yas ve düğünlerin açık alandayapılması, sokakların aynı zamandapolitik eylemlerinmekânı olması, tandır gibi ekonomikdeğeri/anlamı olanmüşterek alanların sokaklarda inşa edilmiş olması yinemekânın zeminolduğusosyo-ekonomikvekültüreletkinliklerdi.

2012’degerçekleştirilenkısmiyıkımınyolaçtığıtahribatortakavluvemeydanlarınkullanımı,damda yatmak ve/veya halı yıkamak, çocukların oyun alanlarına erişimleri, meyve sebzekurutmayerleri/imkânlarıgibigündelikyaşamadairsosyo-ekonomikvekültürelbirçokişveişleyişinönünükesmişti.Ayrıcagerçekleşentahribatmahalleliyihembirey,hemdetoplulukdüzeyinde psikolojik açıdan olumsuz etkilemişti. Bugün abluka esnasında ve sonrasındagerçekleştirilen yerinden etme ise bütün bu sayılanları tekrar yok etmekte ve bir bütünolarak 90’larda köylerde yaşananlara benzer bir şekilde demografik, kültürel, ekonomik vesiyasalyapıyıbozmakta,dönüştürmektedir.

35ZT,Kadın,78,Evemekçisi,Alipaşa,01.04.2015.

22

3.4.DevletinSur’daMekânKullanımı

Genel olarak Sur'a bakıldığında devletin mekânı kullanma biçimi ve/veya anlatısıaktarılmadanburayadairoluşturulacakbirmekânanalizieksikkalacaktır.Sahipsizleş(tiril)mişkiliselerin"kadın-çocukdestekmerkezi"olarakkullanılmasıveişleyişinedairnetbilgiakışınınsağlanamıyor oluşu hem mahallede güvensizlik yaratmakta, hem de devletçi örgütlenmebiçimlerinesebebiyetvermekteydi.

Kaymakamlık aracılığıyla bu kiliselerde bir sürü kurslar açılıyor kız çocuklarına vekadınlara yönelik. Burada ne yapıyorlar? Önce çocukları ve kadınları örgütlüyorlarTürkçekonuşmalarıiçin,sonradapolitikbirsürüolay...Kimsedebilmiyoryadasesiniçıkarmıyorburadaolanlara.36

Nitekimsahaçalışmasıesnasındaziyaretedilenve"pilateskursu" içinkullanıldığı söylenenkilisede kursun sorumluları mekânın herhangi bir yerinin fotoğrafının çekilmesine izinvermemiş ve kurs ile ilgili bilgi vermekten kaçınmıştı. Çocuk ve kadınların bu destekevlerinde Türkçe okuma yazma, dikiş-nakış, pilates vb. kurslara alınması ve bütün buetkinliklerin devletin yerel birimleri tarafından organize edilerek Türkçe yapılmasının uzunvadedepolitikvekültürelasimilasyonuberaberindegetireceğisöylenebilir.

Kaymakamlığın“KadınEğitimMerkezi”olarakkullandığıkilise(Sur,31Mart2015,Fotoğraf:ÇalışmaEkibi)

36KA,Erkek,40,GüvenlikGörevlisi,Alipaşa,30.03.2015.

23

DevletinSur’dakimekânkullanımınaablukalarlabirlikteduvaryazıları,okulvehastanelerinaskeriüs/karargâholarakkullanılmasıdaeklenmiştir.

Bu rapora konu olan ve 2009 sonrasında gerçekleştirilmeye çalışılan kentsel dönüşüm ilebirlikte tarihi dokuya zarar verildiği ve Diyarbakır’ın kültür tarihinin yansıdığı mekânsalçeşitliliğin ortadan kaldırılmaya başlandığı görülmüştür. Abluka ile birlikte ise kentseldönüşümün yarıda kalmasından dolayı "kurtulan" tarihsel yapı (mimari eserler, inançmerkezleri, çeşmeler vb.)da son süreçte ya tamamenyıkılmış yadaağırhasar görmüştür.Dört Ayaklı Minare37, Surp Giragos Ermeni Kilisesi, Kurşunlu Camii, Mar Petyun KeldaniKatolikKilisesi,SüryaniKadimMeryemAnaKilisesigibitarihiinançmerkezleriablukanınyolaçtığıyıkımdanetkilenenmekânlardansadecebirkaçıdır.

37Sur’un önemli tarihi eserlerinden olan Dört Ayaklı Minare’nin tahrip edilmesine karşı düzenlenen basınaçıklamasındaDiyarbakırBarobaşkanıTahirElçivurularaköldürüldüğünüburadahatırlamakgerekir.

24

4.SONUÇ

Bu rapor ağırlıklı olarak 15 Ağustos'ta Sur ilçesinde yapılan özyönetim ilanı sonrasındauygulanan abluka politikalarıyla birlikte Çevre ve Şehircilik Bakanlığı'nın TOKİ aracılığıylaSur'unyeniden inşaedileceğiniaçıklamasınınvebuçerçevedegerçekleşentartışmalarınneifade ettiği sorusuna odaklandı. Abluka ile birlikte yaşanan yıkım, TOKİ'nin 2009’da Sur'unAlipaşa ve Lalebeymahallelerinde başlattığı fakat direnişler nedeniyle devam ettiremediğikentseldönüşümpolitikalarıylailişkilendirildi.Yapılansahaçalışmalarındaeldeedilenveriler,TOKİ'nin Sur'da sadece kent rantı yaratmayı amaçlayan neoliberal politikaları hayatageçirmeyi hedeflemediğini, aynı zamanda bu politikaları engelleyen ve statü talebindebulunan siyasal muhalefet ile nispeten dengeli mahalle yaşantısını ortadan kaldırmayıhedeflediğinivetarihselmimariyedezararverdiğinigösterdi.

2009 yılında Sur'da hayata geçirilmeye başlanan kentsel dönüşüm politikaları kapsamındaSurluların bir kısmı Kayapınar'ın Çölgüzeli mahallesindeki TOKİ konutlarına yerleşti(rildi).Sur’dan çıkmayı reddeden Alipaşa ve Lalebey mahalle sakinlerinin direnmesiyle kentseldönüşüm projesi ve bu mahallelerdeki yıkım durmuştu. Direnişin ardından TOKİ Sur'dan"çekilmiş" veAralık2015'e kadarhedeflenenkentseldönüşümpolitikaları tekrar gündemegetirilmemişti. Bu rapor TOKİ'nin Çölgüzeli'ndeki konutlarına yerleşenlerin çeşitli siyasi,ekonomik ve kültürel sorunlarla karşılaştıklarını, Suriçi'ndeki siyasal örgütlülüğün TOKİkonutlarında devam ettirilemediğini ve borçlandırma politikası nedeniyle TOKİ konutlarınayerleşenSuriçililerinağırbiryükümlülükilekarşıkarşıyakaldıklarınıgösterdi.

DevletinPKK ileyürüttüğüdiyalogvegörüşmesürecininsonaermesininardındanbaşlayansavaş, arkasından gelen özyönetim ilanları ve tutuklamalarla başlayan abluka süreciyleberaberTOKİvekentseldönüşümprojeleritekrargündemegeldi.Bugünitibariyledevletin,2009’daTOKİaracılığıylabaşlattığıveistediğibiçimdegerçekleştiremediğidönüşümübuzoraygıtları aracılığıyla başarmayı hedeflediği de düşünülebilir. 25 Mart’ta Resmi Gazete’deyayınlanan Sur’un “acele kamulaştırılması kararı” da gelinen son noktayı göstermektedir.Böylece Sur'un abluka altına alınmasıyla devletin sadece Sur'daki örgütlülüğü ortadankaldırmayıdeğil,aynızamandaSur'uinsansızlaştırarak,yaniyoksulKürtlerden"temizleyerek"sermayesınıflarınaaçmayıhedeflediğideilerisürülebilir.BunoktadaTOKİ/kentseldönüşümveablukaörneğindeolduğugibiçokyönlüpolitikalarınyeniçalışmalariledetaylıbirşekildetartışılmasıvegörünürkılınmasıönemteşkiletmektedir.

25

ÖzetTablo:SonuçlarıİtibariyleKentselDönüşümveAbluka

ÖzetTablo KentselDönüşüm Abluka

Ekonomik

*Kentsel-mekânsal rant üzerinden devlet vesermayedarlarınzenginleşmesi*Örgütlü yoksulKürtlerinmekânsaldeğişimdenkaynaklıdahadayoksullaşması

*Savaş ekonomisi üzerinden devlet vesermayedarlarınzenginleşmesi*Örgütlü yoksul Kürtlerin mekânsal yıkımdankaynaklıdahadayoksullaşması

Sosyal

*Toplumsal-mekânsalmühendisliktenkaynaklıstandartlaşma,tektipleşme*Devletodaklıyenibirsosyallikinşası

*Evehapsetmevegöçezorlama*Sosyal yaşamı bitirme / yeni ve zorunlu birsosyalliğeyöneltme

Siyasal

*Siyasalörgütlülüğüdağıtma*Kentdışınaitme,mekânsaltasfiye*"Rızaya"dayalıegemenliktesisivekontrol

*Alternatif yönetim modeli tartışmalarınısusturma*Siyasalörgütlülüğüdağıtma*Zoradayalıegemenliktesisivekontrol

Kültürel

*Yoksulluklamücadelestratejileriniyoketme*Soylulaştırma çerçevesinde mekânsal vekültürel asimilasyon yoluyla yeni bir öznellikinşası*Yabancılaşma ve Kürtçenin özel alanahapsedilmesi

*Toplumsalmuhalefetiyoketme*Tarih ve kültürelmirasın tahrip ve/veya yokedilmesiyoluylayenibiröznellikinşası*Yalnızlaştırma ve mekânın ortak kullanımınıyoketme

Mekânsal

*Yenibirmekânsaldüzenlemeileturizmeaçma*Restorasyon ve dönüşümle değişim değerininkullanımdeğerininyerinialması*Soylulaştırma

*Mekânıkullanılmazhalegetirme,yıkım*Mekânsalhâkimiyetkurma,egemenliktesisi

*Mekâna ve mimariye içkin çoklu hafızanınsilinmesi

Güvenlik

*Suçlulaştırma

*Suçlulaştırma