S. ü. Fen - Ede. Fak.

Edebiyat Dergisi 1992 - 1993, 7 - 8. Sayı

TANZİMAT DEVRıİ TÜRK EDEBİYA.TINıOA GAZE1lEGİLİGİlN ROLÜ

D.r. Mustafa ·cAN C*J

GİRİŞ

Bir ülken1n aydı;qlaırının, s-ahLp bulunduıklaırı sosyal, kültürel v,e siyasi potansiyeli, ıbu konularda meydana 1g,elen değ,i~imleri, yeni gıe­lişmeleri, halka intiıkal ,ettirmeleri, üz.erlerine · düşen miUi ibir görev . . mesabesindedir. Ha>tta ,bu .gör,evi; aydınlara, yazarlara, !halkın du:ygü ve -düşüncelerini, yaşayış ta,rzlarını ıbHm,eık yüıküı.mlülüğünü de . ver­m·ektedir. Çünkü barkın · çeşitli· !könu1artla aydınlatılabılm,esi imlkAnı

anoak ıbu :ş~kilde mümkün ola.Jbilmektedir.

İ'Şte, g·enel hatlan itibariyle ikaıpalı !bir toplum ,özelliği ·arz eden XIX. yüzyıl iımparatorluik Türk,iyesfnde hwlik, sosyal ko:qu~arı ve ak­tüel olayfarı, 1meyd.an'larda söıylenen ıhaJberlerden ve yaıpılan ikonuş­malardan, ku·la'ktan dolma s·özle:rıden iletişim yoluyla taıldb edelbil­meıktedir. Fa;kat bu usul yetersi~dir. Bu /hususta ıgöze 1hitaJbeden ye­gane ha/berleşme aracı olan· .ga~eıte:, lbi-1:incf dereced,e ıönemli roı ·oy­nay~n aJktif 'bir unsur 1olaırak !kendini göstermektedir. Osıınanlı İm­paratorluğu'nda siyasi ıv.e sosyal yapıiaşmanın gidereilt 'bozulması, •matbaanın ıgeç girm,esi vb. amiUerin -tesiriyle ıbalk ve aydın arasın-da;k1 ik.opu!klu:k da artmıştır. ·

Türk 1Edeıbıyatının Batılılaşması y,olundaıki ça:hş,malarm mimarı

·olarak tavsif ,edebHeoeğıirniz Şinasi ıile Türk toplumuna yeni· !bir pen­cer-e açılmış; bö,ylece onun siyasi, sosyal, !kültürel 1Vıe ıikıtisadi vlb. 'ko'" nulaırda aydınlatılma.sına çalrşılmıştır. Şinaısi: diğ·er edeıbi nev'Here par.ale1 olarak "ıg.azeteoiliO{'.'·te de lbü~ ibi-r çığır açmak suretiyJ.e ~'me­deniyet" mefhumu çewesinrle teşekikül etmiş ıolan Tütik toplumun­idaıki '.bütün yeniUkleri gazete sütunlarından halka anlatmayı lbirinoi derecede mühim ıbk gör.ev telaJklki etmiştir. (1) [Bu dtönem gazetele- .

(*) S. Ü. Fen-Edebiyat Fakültesi T. D. E, Bölümü- Öğretim ,Eİemanı. (1) Ahmet Hamdi TANPINAR, XIX. Asır Tüı·k Edebiyatı Tarihi I., 2. Bsm. İs­

tanbul, İ. Ü. Edebiyat Fak., ·1956, s. 210 . .

11.7 - .

:.:.•

ri·nde yer alan yazıların !özµn,de yatan, o gün iıçin Av•ruıpaı'.c;l.a !hakimi­yetini ' sürdür!en ''rasyonalisti·.' _anlayışları ye:rleştirnı,~fjeŞelbqüsleriyle ' 'birliıkte "akıl", '''kanun", ···cu:inhur", "hürriyet" gilbi iydınlanni:a; ıye- . niden_ yapılanma devrl fikdtlerinin tem:eHni ~eşkil eden)kavtamlaıra · sııkça rastlaıınnası k,eyfiyetidtr. ·· . ,··<:: · ·

. . .. ~ . . )

Yeni .girilen Baıtı m·eq.eniyetinin teıkamülünü, bu m:edeniyetten nelerin alınıp, . neler:m··· 'alınam,~i,g:ı,~ğ!nı . diğer bütün edebi n~'ileırl,e hal:ka anlatmak mümıkün •qlm.a:J{la b irlikte . geniş · kitl~lere daha ça.:. . ıbuk v.e· ıkolay ulaşılaıbiren:·bk tür etkili vasıta 'Olması has·el};)iyle gaze- , telercte· halkin· lisanıyla ıona S·esl,e.n)m ,ek, bir düstur telaıkki edilmiştfr. Bu vasıta ile g.elişE:n "m~l{al~" :he~'i, sosyal, . ikültürel v-e siyasi fi1}dr~ 1erin doğırudan doğruya. halka intikal etm-9 iırnıkanuıı da iberaıberinde -g-etfrmiş· .olmaJktaıdır. ıBu su,retle •dilde meydana gelen önemli değ,iışik- .

, l:iklere de temaş eıtmek ıge~eikmekteıdir. . ı.

Gazs ts dili, •g-~n -31 hatları iti!bariyl-a "faıydalı olanın ,güze,ı 10,Jduğü .. " prensiibinden thar'eketle, 1halikın anlayaJbi1eceği bit tarrzda sadeleşme­ye yöneltilmiştir. Böy_lece ",gazet-aci lisanı_" adı verilen yeni dil anla- . yışı, gaz~eciliğ:in 1baıbası sayılan Şinasi ile birliıkt~ saıdel~me yolun­da mühim bir ıgelişme kaydeder (2). Bu ıg.eliış,made, Vatan v-e ·Hfürri­yat şairi ·Namık K~·mal, Ali Süav-i, po,püler n;ıuharrir Ahmet Midhat g}bi yazarlar, g.a:oetadnin dilinin v-e ifadesinin ,anlaşılması gerektiği­

nin, takib edilecek dil politi'kasinın mahiyeıtin,3 dak s·on der.ece diik-ıkate değer·. hüikümler vermişlerdir. . . '.

, TANıiMAT ·BASINI VE EDEBİYAT

Tanzimat ıbasınının ede,blyata doğrudan doğıruya yapmış olduğu en büyük hizmet, y,eni bir n,3srin doğmas~a yardım etmiış ,ölmaıSl!dır.

Yeni nesrin ilk örnsklerini; g.az-ate dilii1-i, "Taıkvim-i Vekayi"nin ikıs- .

·men mürrşiya;ne nesrinden kurtaran Şinasi'iıiı:ı maJkaJ.e ve fılkralaı:rı te-şkil -eder. Bu hizm0tler - ara-sında maıkale, ::rnusa:habe, hikaye, ırıom·an, ·, tiyatro, frkra, ·deneme .. ıgibi Batılı y.a2iı çeşitlerinin ve ede,bi -tenkıd'in g·etirilnıesi ile gelişrİıes·ine yaıptığı yardım · v·e ikatkı da kayçlıedilmeli­dir (3) . Tane:icrnaıt ıgaz.eteleri, yeni · ede1bi türleri örn-a-kleriyle ·fbirliıkt-e

ele almanın yanı sıra, . ıkalemıe .alıriari ,edeıbi -eserleri de t-efrika sure-­tiyle ok:uyuculara sun.muşlard.ır . Bunun sonucunk:la, gazete nev'inin.

· yeni edebi tın-ler,inin tanıtılııp sevıdi~ilmesinde olduğu kada:.r, ·<lifin s,a-

(ı2) . SAİT Paşa. Gazeteci Lisanı. Dersaadet, Amire Matba~sı, 1327, s. 112. (3) Kenan AKYÜZ, "Modern Türk Edebiyatının Aria. Çizgileri''. Ankara, A. ü. ·

Dil ve Tarih-Coğrafy!:', Fakültesi T:D.E. · · Bölümü Tüı·koloji Dergisi il, l, 0965), s, 70-72. .

118 -

deleştirilmesi ikonusunda da inka; edil~mey-e.cek .· d·3Tecede ibüyük _Ve mühim roller aynadıği ıkayda değ,eır ibir hakikattir. ·

Tanziırnat [)evıri ıgazete.ciliği üzerjne, zam.an içeris1nde naıdi:ren · de ıolsa · inoelemeler yaıpılmafa· ··çalıişıldığ( 'müşahade edilmekle !bera­·{ber, bu peı.ıiyddiılcler:in,' lbilblıi.ıyografiik mahiyette, lbk tetkike. tabi tutuıl­madıklan aınlaşılmrştır. Avrupai düşünce s-siteminin model olarak ele ~lriıdığı. Tıaıınimat devrtn;de verilen ,eserler. v.e süreli yayınlarda Yf/Jr aJan yarzılaır, g,eç:miş'le .geleoeık arasında ıbir k.ö,prü ,va~if~si de gör­d ükJ.3ıri için · milli U{üıtürümüzün, sanatımızın ıve edebiyatımızın, si­yasi 'V:e sıosyaıl .tariihılmizin çeşifili safhalarını s-ergileıınele.ri lbaıkımın­dan ıbüyük .ehemmiyeti haizdirler .

. Günümüzde· "çağdaşla;şma" :terimi. ile ifades1ni bulan "Batılılaş­ma Haırelketleri", çeşitli sahalaırda, en .g.eniş .ş.ekliyle Tamzimat devrin- . d~ fbaışladığma gör·e, ıbu d:ö1:1·eın e,deıbiyatının da '''Ye.ni Tür k Edebiya-

. tı"ne .. ter.a~l te~r~dl ·ed·::c-cği şüphesizdir. Çünkü y,eni insan tiıpin:in si­yasi, sosyal, kültürel V·e güz-el sana/tlar baJkımında;n ibir ta)kım vasif­larla oluştuğu, lbir "geçiş dônemi" diyeibilecegimiz T~nzimatla . bir­likte .edebiyatımızda :gazetenin, dolayısıyle ·ımakale, fıkra, tefrika vıb.­nin de girmesi taıbiidtr. Anca.ık geçiş dönemi edısbiyatlannda, yeni a~ı~ nan türler ha:kkında peık fazla inceleme imkanı ,olmadığı için gazete ve ıbenzeri periyocl.ik}erde yayımlanan yazıların da teıknik ve ımuhte ... :va noksanlıkları -olabileceğini !belirtmemiz ge.rekiır.

·Tanzimat deı.rri ··gazetele~i va derıgile.ri gi;bi süreli yayınlarını, bu f.ikirt:len ha.ree&tle ibiıbliıyografiık tara·maya ta•bi tut8,~k-en, bazı yae;ar­ların imza kullanmadıkları ,görülmüştür. [Bilhassa Şinasi, Ziya Paşa, Namık Kemal, Ebüz-ziya Te.vfi'k giibi Jbk devre damgasını · v:urmuş . , yazarların yazılarının tayin ve tesıbiti hususunda şu m-etodlar iku)la-

. nılmıştıır :

·, . a) Muhtelif es,erlerde, yayımlanmış maıkaleler,

b) M·aıkalenin . içinde yazarın kendisinden veya lbaışından geçen bir v.a'k'~an ıbahs·ebınesi,

c) . O ıdıönemıde · · ma];{,aleı:erı tetkik edenlerin işaretleri,

ç) Üslup v-e fikirler.

Btbliy,ografiık taraması yapılan süreli yayınların çoğundaki ma­kalelerin ıbaşlılk:ları !kıonulm~ıştır. '.8ir kısmı da '·'Havadis-i [)ahiliy­.ye", uHavaldis-i Hariciyıye", '·';Bend-i ~aJhsus" giibi tah başlıklar altın­da takdim ·edilmiştir. Bu sebep1e çailışmalarımız :es:Q.-asında, söz :ko­ı-ıusu m.::ık~1 ·3lor, muhteva:larıyla mütenasip olacalk şekilde; "semıbo~ lik fba,şlııkla;r" veriler-ek. ıparaıntez içinde verHmiştir. M·a:kale ıv,e iben-

. - 119 .-

1 •

zeri türdeıki ,bu ·yazıların ibruşlıklaırı, Latin iharfl€rine çev=irilirken or­jinali tesinin muhafazası !bakımından imla ve. noktalamanın ıolduğu ıgilbi :kalmasına d.i[kkat ·edil:ı;niştir. Ayrıca TüTikçeye çevirilirken keli­meler.in v,e eklerin 'değiış.tirilmesi, ifbaır,e, veya cümle haldndeıki yazı başlııklarının ,anlam inoeliklerinin kayibolmasına selbe.biyet 'Vereceği

. I .

fikrinden hareketle bunların, o günün · diline v ,e gramer.ine uyıgun olar~k tes!biti ;gayesi ıgüdülmüıştür. ıBatı menşelri ikelim,eler, kişi ve şe­hir isimleri Türıkçe'de telaıffue; eıdildiği şekilde yazı1dıkıtan s,onra, pa­rante_z· içinde ·orjinal yazılışlarıyla verilmeleri de ıger.eklıi :görülmüştür.

. -TANZİMAT VE FJDEHİYAT HAYATI

Za.ıman içinde toplumiar; teknoloji, sosyal •şartla~. ilmi m,etüdlar, baıkış açıları, :zihniyetler.. ,değişmekte •olduğu için mazi hrukkındaıki yorumlar ve kanaıaUer de farklıla.ışmaiktadır. IBu· itiharla, maziy,e lba­.zı vesilelerle -yeniden baJkılııp yen( yoruımlar ıgetirilm,ez ise tarih de dinanükliğini kay,beder. Tarihin statiklıeşmesi de y;eni nesli taassu­ba, doğmati·zme, darıgıörüşlülüğ,e ve 'düşünce temlbelliğine .s·eıvk ede­oek:ir (4) .

Osmanlı (Devleti'nin -ye toplumunun mukadderatını derinden et­ki1emiş olan ve hala ıaJktüalitesini korumaıkta bulunan "Tanzimat" .giıbi bir •olguyu' veya dönemi, yen.iden d:nceleyiıp ·aıraştırmaJk ,taıhlil et­mek, yorumlamaık v.e nihayet netice çıikaırıınaık zaruri !bir davranış o1maıktaıdır. Bu dönemin çeşitli dhni ve kü1türeı vasıtaları arasında mü1him !bir yer işgal eden .süreld yayınlaırdan :ga2ıeteleri ve dergileriy­le :bunların ilhtiva ettiği fikıri ıve· edelbi yazıları iıtılbariyle değ·erlendi­rHm,esi de lbi~i, ''Taınzimat"ın ,edebiyat hayatı .aıçısınıda:r{ talhliline gir­•meye ·s·evketmiış,tir.

_Tanzimat Nedir? · .

Tanziınat, "tanzim" kelimesinin ,çoğulu ıolub nizam verme, dü­zetılıemeler, tanzim ·etmek demeıktior. Bir ,manida "Islahat" ~~ "Re·­fıorm" tabirleriyle <le eş de·ğ·,er tutulaıbi1ir. Anca;k Tanzimatçılar, mün­hasıran yeni 'bir terim oı.;in "Tanzimaıt" kelimesini ·kullanaraJk kendi y.apaoaJklarını, ,esiki ."ıslahatı.arda'' yapılmıış ıolaın1ardan ayırmak için "ıslaihat" terimini ıkulla.nmaık~an_ imtina. etmi•şlerdir. "Tanzimat", es­ki Osmanlı sistem·ini kentli mantığı i·çinde yeniden, tanzim eden "ıs­laıhat" veya "reform'.' olmadiğı gibi ·eski sistemi yıkan, tamaım,en ıfa~k­

lı ibir sistem ,getiren "inkıla'b" veya '!d-s·vrim" de değildir C5).

(4) Bayram KODAMAN, "Günümüzden Tanzimat'a · Bakış". Türk Yurdu. IX, 28 · (Aralık 1989), s. 5-8. · :

(5) Bayram KODAMAN, A.g,y.,s. 6-7.

120 -

Netice .olara,k 'Ta.nzma t · ·Dönemi'ni, eski sistemi kısmen kenara koyan, kısm,en muhafaza .eden, lnsmen terık eden, Avrupai sistemi kısınen uyıgulayan Tanzimatıçıların, -:günümüz taıbiriıyle:.. y,eniden ya­pl'lanm:a arzusu ola.raık tavsif et•m·ek mü~ün.dür.

. .

Pratikte yapılan işler, · "Tanzimat"tan •beklenen esas maks,at oJ·aın "Osmanlı •İmparatorlugu'nu muhafaza ,etmek ve ıgü:çlendırm,ek" ye­rine, "Tanzimaıt''çı·ıarın yeniden yBJpılanma heıvesıni tatmin ·etm.eık- · ·

. ten ıöt,eye · ıgi:tmeyen ıd:eğişikldikler olarak kalıp.ıştır. Gerçi lbu maksada ulaşma:k :için yaıpılan yenilik, değiışiikliik, :gösterilen ıgayret, i,y'i niyet, ,bunların müslbet v,e menfi y,önleri, iyı kötü yan ·e1JkHeri inkar edile~ mez. Anıcak neticede, Osmanlı ıi;mıparaıtorluğu, evvela yaıvaş yavaş ıküçülüp parıçalanar.a:k 1'9'18'dıe fiilen, 192~'de is,e hukuken taxihe 'ka­nşmıştJ;r (6·).

Bununla !bera.iber "Tanzimat"ı ·saıdec-e Osmanlı Devleti'nin varlı­ğı ve devamı ,aıçısından ele a:lmaık, değ,erlendirmeık, şüphesiz .:ki · ye­terli değildir. Çünkü "Tanzimat" ·çok yönlüdür. Pek ıçok konuyu, iki-

' ' şiyi, devleti, !kavmi, cemaaıti, miHeti ala;kadaır ,eıtmiıştir. . Bu sebeple "Toozimat"a değişik ~ılardan, lboyutlardaıiı rve f arıklı kıstaslardan . · y.aıklaşma'kta fayda v,aırdır .. M·es~la "Tanzimat"; Türık Milletinin şuur­lanması, Tür.kiye Cumlhuriıyeti g.ilbi mi~li Türk devietinin doğuş süre­cini -başlatan ön~mli bir dönüm noktası olarak mütalea eddlebilir. Teorik yönden, yani fikri v·e idealıojiık ibaılnmdan "Tanzimat", Osman-: lı toplumu ve · fıertleri iıçin aydınlanma ve uyanış devrini açmıştır. Ye-

. ni bir felsefe ile kar,şı karşıya .gelinıirıken; hem yeniyi öğre~me, hem kendi ,geleneksel fikir yaıpısıyla mu:kay;ese ,etme, hem de değerlendir­me inıikanı ,elde ,edilmişıtir. Bu iti'baırla "Tanzimat"ın fiikri geliışm•eyi

hızlandırdığını ibelirtmek yerinde olaoa'ktır. G.erı;i dev1et v ,e toplum için ayn sıikmtrlar y.aıratma'kla lbirlilkte lbu gelişm,eler, fik•ri v.e ikültü­r,el seıv.iyenin ıyülkı.selmesine Zıemtin hazırlamıştır. [Bunda ise o . dône­mtn süreli yayıniaırından ,edebi dergilerle gaızetelerJn rolü ve tesiri

' büyük olmuştur. . . . J . •

Tanzimat aydınlarının iBatı'ya hayran ıolmalan, onların Batı'yı · . '

taklit ,etım,elerine se'heıp ı0lmuştur. Bu yüzden sistemsiz lbiır şekilde ıs-

lahat yapıldı. Mesela Ra'Şit Paışa, lstanbul [)arü''l-Fünlin'unu, .A:vru­pa''Cla ,gördüğü üniversitelerin !bir benzeri ola·raJk i846'da !bir İtalyan mimara inşa ,e1ttirerek 1'86•4'de ıtamaımlatmıştır. Ancak 'buray,a talıehe

y;eti'ştireceik idadiler :henüz açl'lınaıdığından, öğrenci azlığından çoık

ıg,eçmeden kapanmıştır. Maarif -Nazın S·affet Paışa'nı:n hazırlattığı

(6} . H~lil İNALCIK, "Tanzimat Nedir?", Ankara Üniv. D.T.C. Fakültesi Yıllık . Araştırma Deı'gisi I, (1940), s . 237- 263.

121

"Maarif-i Umum-iye Nizamnamesi"nin çıkarılmasını müteaıkiıb lise­lerin; 1868'de "Galatasaraıy Su'ltanisf'nin, :Fransızca ·öğr,etim yaıpan

lbir meslek okulu şeklinde tes~s ··edilerek faaliyete ıgeçtikleri görül- : \

tneıktedir ~-7) .

Medreseler, nRkli ·ilimlerin ezföerctlik yoluyla okutulup öğrenH-·. diği eğitim ıkurumla~·ı olarak devam etmektedir1er. Yani Tanzimat­

çılar, es!ki v.e ıköhnemtş, kuruluşları ·ıslah eıtmek yerine yenilerini iku­r~rlaırken, . müesseselerde y.arattiıkları lbıi ak.iliik, .. haıklı olaraJk -t~nkid edHmektediT.

• ~ 1 •

Tanzimat'a karşı ıbir takım muhalefet <ııaıreketlerinin meydana. ·gelımey.e _ !başladığı da ,görulmeıktedir. · '18.60'da ''Y.eni Osmanlıiar'-' is­miy1e teşkilatlanan Namı'k il\·enial v,e aı.nkaıdaışlan, · ,o sıralarda 1g,elişen basında, Ali ve Fuat P.aışala;rın icraatını tenlkidle· işe ·'başlaıclıiJ.ar; Bu · iür·mühalıefetlerini, 11867'de sür.gün gittikleri AV!rtli[)a'da. CP~ris, Lond­ra, Cenevre) 'de · yayımladıikiarı :g.az:eıt~lerde devam ·e<tt'irm~kle. lbera­-ber bu ıhayaliciaüerinin yanı sıra ''Yeni _ OsmanlılaT' ', !bilhassa Namık. Kemal; "vatan", "siyasi kimlik ", "Osmanlı-.İsla;m" ıkültürü çerçeve­sinde devlete sadakat lk~rvTamlarını - g·e.lişti~mişlerdir (8). .

BASIMEVLıERİN!İN ÇECİKMESİ KAŞISiıNDA TÜRK GAZETECİl.1İGİ

Tanzimat'tan fbe:ı;-J "ga;zete" sıözünü 'bi1meyen ·ibir Türk aydinı dü­şünülemez. İ.talıyanca · "Gazetta" kelim,esinden gelen ,ve bizi~· için o döJl!eım;ie Av:ruıpa'nın kaıpısı sayılan Fransaı'da ilk defa 1631'de yayım­lanan ·"La Gazetta'' seıbebiyle de ·yay,gınlıık kaz·anan ",gazete" çağdaş toplunüarın iki tle ha!berleşİne a:r,açlarından ibirisi,, ~elki de· ,en 'önem- . lis.idir (9). ·csu önemi' v.e ıdeğ,er( onun ıbasılı yazı ve resimleri kolayca y:aydığı ıkadar', srukhınaJbilir ıolm.a,sından da Heri g.elmeıktediı;."

Öte_ yanda n :kamuoyu yaraıtmak ve ' kamuoyunu dHe ıgetipmelk görevleri, ıgünümüzd,e ibasını, ıciemokrasilıer!n day,aınıdığı 11kuvv,et"ler­den bi:ri haline ikoymuş, aıynı C6amanda \bi-r sanayi dalı olmıasına ve

· iktisa t kurallarına ,gör,e yönetilmesine rağm.en ·basıni,' kamu. hizm;­ti yaJpma özelliği 1kaızandı~İnı:ştır (10).

-------(7) Ah m et Cevat EREN, "Tanzimat": İslim Ansiklopedisi. ıll. C. İstanbul, Milli

Eğitim ·BasımevL 1970, s. 709-765. · {8) Halil İNALCIK, "Tanzimat'm Uygulanması ve Sosyal Tepkileri". T.T.K.

Beiletcn. XXVIII, 112, (1964), s. 623-690. . (9) . Selim Nüzhet GERÇEK, "Gazete". Aylık Ansiklopedi. ı. · C. İstanbul, İsktt

Yayınevi, 1945, s·: 15-ı16. · °(10) Cavit Orhan TUTENGİL, Yeni Osmanlılard.an Buya.1:1a İngiltere'de Türk

Gazeteciliği, 1867-.1967. İstanbul, İst. Matb. 1968, VIII + 184 s .

. - · 122 ---.

. .

Tanzim.at'tan ber'i TüTkiye ölçüsünde dağıtıhp ·okunan "Milli .Ba­sın" . ile n. ilçe v.b. igibi lbiriml~·rcte yayımlanma i1pkanı bulunan 11Ma­ha.lli Bas::.n" Tünkiye'nin sfya.:si sınırları dışında; rürrk topluluklarının otur,cluıkları . yerler.de, Tfuık lehçelerinin ikıOnuışulduğu ültkelerde ya:.. yımlanmaikta ıolan Türkçe ·ga~et~ler ·· şek'linde, ·bizim-Ügim'izi çekmesi g,ereken . ıbir -basn1 faaiiyeti sürüp gıtmektediır .

. Be-lü"ıtmey.e lüzum yoktur ki ;konuyu daıraltmanın · görünüşteıki i~olayhğ~ı. 1eriniemesine inöeleınenin .güçlu!kleri ta'kiıb eder. Özellik­le fba:ş ta gazeteler ve dergiler olmak üzer,e, ikültüır değer} eriıp.izin la.­yılkı v,echile derlenip · saJklanarm·adığı ül!kemi0de parç_ala~ırnış halde ıbulunan ikroleksiyonlairın düzen:lenmesi . •V:e inoelen1nesi mecburiyeti varıdır, 1M,e'kan içinde olduğu !kadaır, zaman içinde de geniş ibir saha­ya uzanan süreli yayınlar ve onlara !bi,çim !kazandıran içtimai, s,'i.ya- , si, tarihi, edelbi . ve kültürel faJktJörler de _soz ıkonusµdur. Gazete ve onun ayrılmaz ıbir parıçası olan lbasımevi açl'sından yaıpılacak ıbir mu­kayese, ;bizi daha da düşündürücü sop.uçlara .götür,ebtlecektir. 'Tür­kiy,e'dıe i'lk Türkçe g·azete:Qin yayımlandığı -yıl ıolcın 1831, !kültür çev~ r,~mize giren · Fransa'daın iikiyüz yı'l daJha sonradır. Mukaıy.eseyi, gü­n ümüz.deık'i ,geUşmeye vaıran ibaısikı telkniği ibaıkıımından ele alırsa.ık," Gutenıheng'in 1440 yılında !kurtluğu (11) ile İ!brahi!J!l Müteferrika'nın ı 727 yılında !kurduğu has-ımevi arasınida iikiyüz seıksen yedi yıllık bir zaman parçası bulunmaktadır. Ali Süavi Efendi'nin · "telafisi 'kabil oln1ay9,n m.;ızi: .. ", de<ligi fakıtö'r 1b'u -olsa ~er-ektir.

İmparatorluk sathında yer alan · azınlıklardan kültür, sanat ve . edeıbiyat hayat1m1z, ıöz.~U:ikle :gazeteciliğimiz rçinde -gôrev yüiklenen­lerin lstanıbul'ıda ikur.dukları 1basıme:Vleri · de Türklerden çoık ıönoedir. Yaihu.di1eriİı l49-2'de, Ermenilerin. 1567'de, Rumların da 1627'de ba­sım.evlerini kurup i-şletm,eye başladı1darı te-slbit edümiıştir <12r.

· Bu durumlar ·kaı-ışısmda iki 'husus diıkıkatimizi çekmekted!i:r. Bi- . ırisi; Basım,evi v·e ·ona ıbağlı ıolarak ortaya çıkan kita'.P 'V·e sür-eli ya­yınlar (periodiques) fikri .geliışmerün .olduğu kadar, mi~-u bilinci \kit-

. lelere- :~laştırmanin ıda aracı olmuşlardır. Diğeri de gerek ıbasımevi­nin,. gerekse gazetenin Tü:rıkiy-e'y,e old:uJkça ıgeç gelmesine :r:-aığmen : S€­

;vind.irici , bir yayılma - ve ;gelişm,e seyri ·takilb ettiğini sôylemeık müm­kündür. BeJıki de bunda, ıgeç kalrmış1ığıımızı giderici çaıbalar s,ar.f,3di1-mesin:in ·(bilinç altı bi-r davranışla) rolü olmuştur, Türk ıgaz·et·sciliği, gene de hala fiıktr tarthiınizin üzerinde yeterince durulmamış saJha- . larJ..lldan 'biri ıolmaya devam etmektedir.

Cll) Kimi kaynaklara · göre bu _ tarih · 1450'dir. (12) Selim Nüzhet GERÇEK, Tüı·k Matbaacılığı 1. İstanbul, Devlet Matbaası,

1939, s. 26-29.

123 -

İLK GAZETELER .

Türk ıbasın tarihi, ül'kemizc:1eki devlet rejiminin gelişm-esine uy­gull. bir seyir ta.kib ctımiştir. Bu >bakımdan basının iaırihçesini, Tür­kiye'de il'k Tülikçe gaz.ete .olan "TaJkıvim-i Velkayi"nin yayımlanmaya iba•şladığı 18311 yılından ,günümüze kadar :beş ana fbölümde ele almruk mümkündür (13). ·

ı - İl'k ıyıHar ,ve Tanzimat döne-mi, ' .

2- İs_tiıbdat yılları, '.

3 - M·eşrutiyet dönemi ve. mütareke devri,

4 - T.iB.!M.M. 'Hükümet ve Cumhuriyet dönemi,

5 - 'Demokrasi dönemi.

. · Araştınirıamı:zJn ıkonusu Tanzimat devTi i'le ilgili olduğu için Oiıs­~ıen ve özetleneıpek ilik yıllamdakti. duruma _temas -edilm·~kle \birlikte, istibdat yıllan ve müteakip dönemler inceleme ,ve değerlendirm dı­şında 1bıralkılmıştıır· (1ı4). Edeıbiyat ve kültür sahasında Av:ruıpaı'dan aldığımız ,en önemli iki yenilik unsuru "gazete,cilik" ·ve "mecmuacı­lıık" olmuştur. Türkiye'deki H'k gazetelerin Osmanlı İmparatorluğu azınlrkları tarafından kendi dillerinde XVII. yüzyıldan iti!baren ç~a­rı:lmaya lbaşlaJdığını lbelirtmiştilk. (Bizde ilk ıga~ete o1an ıve Tanzimat'ın

ilanından selkiz sene evvel (18-31) devlet tarafından yayımlanmaya ,

lja-şlayan "Taıkvim-i . Vekaıyt ve onu taıkilb e'den diğ,er ıgazeıteler bazı özellikl,er aırz ,etmektedir.

TaJkvi,m-i Vekayi :

İJk resmi gazete olan ıhµ süreli yayın, 1831l'de Sahhaflar Şe,yhi'­nin oğlu Esaıd Efendi idaresinde çıkarılmııştır. · Yazılış tarzı esiki uship­laıdır. O .ta·ri'hleroe ıbröyle . ibir ,gawtenin yayı,mlanmasına şu seibepleT­-den ötürü zaf(ıret hasıl =olduğu anlaşılmaktadır. [)evletin r ,esmi ta­rihini yazmaya memur ıolan "Vaık'anüvis"lerin vazifesi, her günün ıresmi vak,alarını v;e mühiım lhaıdiselerini ıhusü-si bir deftere geçirmek­tir. İşte, yıetkilHer ıhı;ınun höyl.3 yaıPılması yerine, matbu ve sürekli ıbir yayın çıkarılarak .oraya yazılmasını ·~/e sonra tarihin oradan ya­zılmasını düşündüler. Bu em,el ile 1 'Taıkvi·m-i Vekayi" çıkarıldı. Yal-

(13) Müjgan CUNBUR, "Basın-Yayın ve Kitap" . . Erdem, Atatür~ Kültür, Dil ve Tarih Yiill:selt Kurumu Atatürk Kültür Merkezi Dergisi. IV, 11 (Mayıs

1988), s. 405. (14) Osman ERGİN, Türkiye Maal'if Tarihı. 2. C. İstanbul, Eser Matbaası, t1977,

411 -MN, s.

124 -

nız resmi - !havaıdisi derceden, ,günümüzde ,olduğu -gi!bi ajansların ver­diği .. umumi havadisten ,eset bulunmayan, makale ve ~enzeri yazıla­rın da yer almaıdığı ıbu· gazete, sırf resmi ve kuru . hir yayın organı ôz,elliğiı taşıımaktaıdır.

Dünya ıolaylanndan bilgi veren, makalelerin de yer aldığı asıl ;gazete ise ıbu ili!,{ resmi gazeteyi taıkilb ~den ve Tanzima.t'ın ilanından biT yıl sonra, 1840 daı çı!kaırılan "Ceride-i H~vadis",ti:r. Bu gazete de ,günlük de.ğil, "mevkut" yani sür,esi belirsi2ıcfür. Genellikle haftalık sürelerle ıçJJktığı anla-şılmaktaıdır. Yayım\ayaru, ise · tarihi.mizde de ,men'hus ibir rol ,oynamı:ş bir zat :olan William Öhurchill iısmindeki İn- · ,gihroir. SıTf ticaret yapma·k: ve ıpara ıkazanmaık ıgayesiyle yayımlan­mıştıır.

186üida Agah Efendi 'tarafından "Tıercümail-ı Ahval" isımiyle. ibir Türk tarafından Hık üzel ·gazetenin yayımlanm~ya /başlaıdığ.ı görülür. Buna ıkarşılık Ceride-i Havadis'ın, ;rekabet için bir de günl'iik kısım

. ilave ecliıp ·"Rüznam,e-i Ceride-i Haıvaıdis" 'ismiyle ,elk yayın _vermeye haşladığını lb&Urtmek _,gerekir. Bizde ilık defa "ıgunlük g-azete"nin böy­lece başlamı1ş olduğunu sıöylemek mümkündür (15).

Tercüman-i khval'de ibir süre yazıları yayımlanan ·· Şinasi'nin, daha sıonra 1'862'de "Tasvk-i Efkar"ı .çıkararak;_ Türik ba$ınında mut­laık bir ,gelişmeyi !başlattığı g,örülür. lıık Tüıık dergisi "Meomu'a-i Fü"' nün" da bu rtarihte (1862) yayımlanmıştır (16) .·

.İşte Tanzim-at döneminin edelbiyat ve kültür hayatını temsil eden, .asıl Türkler. tarafından ıg.erçek gazetelerin V."8 dergilerjn kurulmasın­dan önoe !bizde ilk gazeteler !bunlardan fbarettir. Bu arada '1864'de "Matbu'at Nizamnamesi". yayımlananııştır. Nizamnam-e hüıkümlerin­

de öngörülen cezai müeyy\ideler .g,ereğ.ince, ·ibu dönemde ilik k~patıl­ma cezasını, 'ıo:nföeş ıgünlük ıbk süır,e iç-in cıTercüıman-ı Ahval'; almış­far. Hükümete, g,ereıktigin!dıe ıg,az,eteLe'.r'i lkapaıtina yetkisini v·er.en meıv­zu'at lhülküml,~ri de 0.862'de yüriirlü.ığ,e girmiş olan "Kaırarn~me-i AH"­de y.er almaktadır. Bu. deneti.m lkaranıaımesinin ismi, hazı,rlayıcrni. ,ola~ı Sadrazam Ali . Paşa'nın ism.inden mülh~mdtr.

. . . 1876 M-eşrutiyet Anayasası, Türk ,basınına, kanunlar daiıresinde

s-erbes•tli.k tanıyınca, niteliikleri iübariyle ıde çeşitlilik ıgosteren süreli . yayınlardan ,gazete ve -dergi sayılarında _ artışlar m,eydana gelmeye ·

(15) İsmail Habib SEVÜK, Tanzimat'tan Beri Edebiyat Tarihi, I. İstanbul, Rem-zi Kitabevi, 1942, 16, 24-25, ss. · ·

(16) Önder GÖÇGÜN, "Tanzimat .Devri Türk Edebiyatı". Türk Dünyası El ;Ki­tabı, 3. C. 2. Bas. Ankara, T.K.A. Enst. ,19~2, s. 379~388.

125 -/

. ı

başla1n:.ıştır. Bu. artışlarda devrin siyasi, ik1thsadi, sosyal v.e ,edeibi akımlarının etkiisi oldukça ibüyük ıolmuştuT. ,

İstibdat yılları -o1ara:k isimlendirilen ve -otuzüç yil süren dönem­de ,ise siyasi ,g·az.gte'CÜiğimizde h~ç_ bir g,elişme ·olmamıştır. 1876'da .r,esmeİı uygulam;:l,ya /konulan sansürün, ibu dura:klamadaJki .büyüik r·olünü belirtmek 1ger-el~mektedir. Bununla /beraber ibasik;ı tekniikleri, iti:bariyle "Servest-i Fünün" giıbi ıbrr çok fikir, sanat ve edeıbiıyat der-

. gilerinde bi'r d~rec.eye ıkadar ıb~zı ilerle~eler :l'-aydedildiği görülm:e-k-1tedir. "Malumat", ".Meıkteıb", "İkdaım", "Musavver T~rakki", "As,ır", ''Resimli Gaz,eıte', "Musavv,er· !Muhit'' ,gtbi -sür.eli yayınlar ibu. ilerleme­lerin· c,onucu ,c}i'ta.ya ıçıkan, devrin i1k akla ıgelen ibelli !başlı :ga2ıete ·ve mecmıl'aları:dır (17).

Yine lbu ıdevirde yurt dışında bir ·talnm süreli yayınlar~ çı1karıl­dığı gıörülmeıktedir. 'Bunlar ·arasında· "Hürriyet", i,Muhbk", "Mizan", ·''Meşvere-f', "Ulum", "Şura-yi Ümmet", "Osmanlı'' sayılaıbilir. Tan­ızimat'ın önemli ve yararlı ıbir ti.craati 'de 1861'de Münif Paışa tarafın-

• 1

·dan "Cemiyet-i İlmiyıye-i Osmaniyye"nin kur:ulması ;(Ylmuştur. Bu ce-: miyetın ıçıikardığı "Mecmıl'a-i Fünün", isa2'de · yayınına son ,ve,rtince­ye ikada.r Türk aydınlarına Batı'da ıg,elişen müsbet ilimleri tanıtımı1ştır.

Bu dö:nernin ibir /başka g,elişmesi ıo-lara:k da Türkçülük oereyanı­nın doğuşu ıbelıirtileı'biliır. 1873'de Y,eni Osıman1ılarda~ Ali Süavi, : Rus­ların Hive Hanhğı'na ıkaırşı sefer !hazırlaması ü~er;ine, Os1l:l.anlı Türik­letıinin ilgisini .Orta Asya'd,a yaşayan soydaşlarımıza yıönelt:inek ga­yesiyLe Pa:ris'te "Hive fi Mu'harr( m 12,90,t isiımh ıbir kitap ıy,ayımla­mıştır. Meım.leketimi~de "Ort~ Asya Tü:rık Tariıhd." haıkık_ında ilk yayı- . nı, Tanzimatçı d~~let ~damlarımı7.ıdan .t\!hm·et Vefiı~ Paşa yaıpmıştıT. · Paışa'nın Çağatay Lehçesind~n Osnianh 1Le'hçesine çevirdiği Eıbu'l..,Ga­zi Bahadır Han'ın "Ş.ecere-i Türki'İsi, 1863-:-1864'de ' 'Tasviır-i Efikar" ,ga­zetesinde yay1mlandı~tan sonra ıkitaıp IJ:ıalindra ibasılmıştır. Günümüz­de ise aynı -eserin, "Türklerin· Soy.kütügü"

1 ismiyle - ~eşitli ibasım·ları

mevcuttur. 1869'da Ali Süarvi, Faris' de ıçıkardığı "Uluım~ ' ,gazetesinde "Türk" ıbaşlI'klı bir .maılrıale yayrını.amaık sur,eti•yle, ·Türklerin s.adece asker 'bir .kavim ,olmay~p medeni vasıflara da · sahip lbulundu'klarını dal~· geti'rmiştir. · . ·

Tünk ,çağdaşlaşma tarihinde, teslı'leri zamanımıza kadar gelen· lbir gelişme dıaıra/k tavsif ,edebile.oegimiz ''.Tanz_i;mat", demokrasinin

: lkwrulmasmd:a, insan halklarının yarleşm.esinde, etkili olmuıştur. Tan­zima·tçı ,~:evlet ve fikir aıdaıml•arının önemli hi.zm,etleri g,eçmiştir. Hatta·

'

17) Bkz. Ö. GÖÇGÜN, A.g.y., s. 382-385.

-·126 - ·

Türkiye Cumi.hurJ.yeti'nin ,temelinde 'İ'anzimat'ın -_ getirdiği )renili!kler · vardır .

Bununla lb<?r~ber ıgünümü2ideki !kültür ibunalıımının kaynağında, ... Ta.nzimat"m !bulunduğu, · Jüırik~)hareketine rağmen milli değerler-. den lro.p:ma!J:ann bu çağtl,a ;f6~adiğİna dak çeşi tJi .ğörüşler Ve hü'küm­ler ortaya ıaıtrlımışwr C'H3). 1Bu \giörüşierin ;ve. yorumlaırın çoğunun dal}.a detaylı ve daJhai tutaırlı lbir ·şekilde N arnık Kemal tarafından · ya,pıldı­.ğ-ı;ni görüyıoruz. O, Taınzimaıt'ı; dini dünya işlerinden aıyırmaJkla . suç­lrur. Hrlaf~t Kanununun -sadece rulhani ibir güç olmadığını, siyasi gü­cü de elind.e tuıtpuğunu s:illt sık /belirterek ıbuna dayal~ yDr-un1la:r ge­ıtinir. · H·atta 1676 Ka.nun-d Esasi'..sine, "!Hilafet Kurumunun "Hukuik-ı Mulkaddese''sinli koyduraın !bizzat !Namılk ıKemal'dir. '1s1am Mil'let" :mıeeslesinde de en fazla !kalem OYillatan, Osmanlı Devleti'nin ·ırka de-

. ğil, İslamiy,ete dayalı mütecanis ıbirr mil1et · -olduğunu afade · -eı~en ilim·· ve fikir aıda.m1arımı:zm başında Naniık Kemal gelmektedir.

Tanzi.mat · [)'Öriemfncie ;fiıkiT 'hayatının, türlü yönleri ile temsil edildiği gaz·etelerde ve der,gilerde y,er alan ıyaızHarın edebiyat ihay'a­tına yansıması .son derecşde enteresandır. Bunda aynı devrelerdelki matbuat idar.elerinin ve rejimlerinin ıde büyü'k tesfrleri ,olmuştur.

' . . Türlciye'de şüreli y·ayınlar, · mlhassa gazeteler, siyasi ve iktisadi

hadiseler karşısında, ,efkar-ı umümiyeyi aydınlatmaık, ıona isttkamet v.ermeik hususunda toplumda duyulan fbir ihıtiya:cın sevık-i tabiisi ola­rak dıoğm,~mı'Ştır. Daha z'iyade_ hükümetlerin icraatlarını vasıta~ız ola~ . rak ·halika ulaştırn1ak gayesiyle yayımlanmışlarıdır (19).

~~~~~~~~.- I

(18) Kemal KARPAT, "The Transformation of The Ottoman State, 1789-1908". International Jouı·mı-1 of Middle East Studics. III, (1972), s. 278-280.

(19) Martin HARTMANN, "Matbü'at". İslam A.nsiklopedisi. 7, d. İstanbul, Milli· Eğitim Basımevi, 1988, s. 368-369.

- . 121 · - .