studija o spoljnim i unutrasnjim migracijama gradjana srbije · skraćenice bu – beogradski...

STUDIJA O SPOLJNIM IUNUTRAŠNJIM MIGRACIJAMA

GRAĐANA SRBIJE

sa posebnimosvrtom

na mlade

International Organization for Migration (IOM)

Organisation internationale pour les migrations (OIM)

Organización Internacional para las Migraciones (OIM)

Swiss Agency for Development

and Cooperation SDC

STUDIJA O SPOLJNIM IUNUTRAŠNJIM MIGRACIJAMA

GRAĐANA SRBIJEsa posebnim osvrtom na mlade

Mirjana Bobić,Milica Vesković Anđelković,

Vlasta Kokotović Kanazir

IzdavačMeđunarodna organizacija za migracijeSkenderbegova 311120 Beograd,Srbija+381 11 2920 183+381 11 2920 186

Recenzen� prof. dr Mirjana Raševićprof. dr Marija Babovićdr Sanja Klempić Bogadi, viša naučna saradnica

ISBN 978-86-85003-17-2

© 2016 Međunarodna organizacija za migracije

Sva prava su zadržana, tako da je umnožavanje, pohranjivanje i distribucija ove publikacije ili bilo kog njenog dela u bilo kom obliku, elektronski, me-hanički, fotokopiranjem, snimanjem i slično, moguć a samo uz prethodnu pi-smenu saglasnost izdavača.

Ova publikacija izrađena je uz pomoć Švajcarske agencije za razvoj i saradnju (SDC), Međunarodne organizacije za migracije (IOM) i Programa za razvoj Ujedinjenih nacija (UNDP), u okviru globalnog zajedničkog projekta „Uključi-vanje migracija u nacionalne razvojne strategije“. Sadržaj ove publikacije ne odražava nužno stavove SDC, IOM, ili UNDP, ni� njihovih država članica.

3

Sadržaj

Skraćenice . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5

1. Rezime. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7

2. Uvod . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13

3. Metodologija . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 183.1. Izvori podataka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19

4. Defi nicije . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24

5. Dinamička analiza migracija u Srbiji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 275.1. Trendovi spoljnih migracija . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27

5.1.1. Državljani Srbije u inostranstvu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 275.1.1.1. Građani Srbije – tražioci azila u Evropi . . . . . . . . 315.1.1.2. Povratnici . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32

5.1.2. Karakteris� ke spoljnih migranata . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 395.1.2.1. Starost i pol . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 395.1.2.2. Obrazovanje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 445.1.2.3. Ekonomska ak� vnost . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 455.1.2.4. Etnicitet. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 475.1.2.5. Spoljni migran� po � pu prebivališta . . . . . . . . . . 485.1.2.6. Spoljni migran� po opš� ni rođenja . . . . . . . . . . . 495.1.2.7. Mo� vi spoljnih migracija – push i pull faktori. . . 52

5.2. Trendovi unutrašnjih migracija . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 565.2.1. Unutrašnji migran� po mestu rođenja . . . . . . . . . . . . . . . 595.2.2. Unutrašnji migran� po vremenu preseljenja . . . . . . . . . . 655.2.3. Starost i pol . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 665.2.4. Etnicitet. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 695.2.5. Obrazovanje i ekonomska ak� vnost. . . . . . . . . . . . . . . . . . 705.2.6. Migracije po opš� nama. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 725.2.7. Dnevne migracije . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 78

5.3. Razlozi/mo� vi unutrašnjih migracija i mobilnos� . . . . . . . . . . . . 81

6. Migracije mladih. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 866.1. Migracioni trendovi mlade populacije . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 86

4

STUDIJA O SPOLJNIM I UNUTRAŠNJIM MIGRACIJAMA GRAĐANA SRBIJE

6.2. Mo� vi migracija mladih Srbije. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 936.3. Demografske i socijalne posledice migracija mladih. . . . . . . . . . 976.4. Potencijalni dobici od migracije mladih . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 98

7. Zaključci i pogled u budućnost . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 102

8. Opšte i prak� čne preporuke u vezi sa migracijama građana Srbije,posebno mladih . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1058.1. Neke od važnijih državnih ins� tucija i akcija u domenu

uključivanja migracija u razvoj. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1058.2. Preporuke . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 111

Bibliografi ja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 117Internet izvori . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 121Prilozi. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 122

5

Skraćenice

BU – Beogradski univerzitet CeSID – Centar za slobodne izbore i demokra� ju CZA/APC – Centar za zaš� tu i pomoć tražiocima azila / Asylum Protec� on Center EFTA – European Free Trade Associa� on (Evropska asocijacija za slobodnu trgovinu) EU – Evropska unija Eurostat – Generalni direktorat Evropske komisije za sta� s� ku FON – Fakultet organizacionih nauka GEM – Global Entrepreneurship Monitor (Globalni monitoring preduzetništva) IOM – Interna� onal Organiza� on for Migra� on (Međunarodna organizacija za migracije) IPA – Instrument for Pre-Accession Assistance (Instrument za pretpristupnu pomoć) IRL – Interno raseljena lica ISI FF UB – Ins� tut za sociološka istraživanja Filozofskog fakulteta Univerziteta u Beogradu IT – Informacione tehnologije JLS – Jedinica lokalne samouprave KIRS – Komesarijat za izbeglice i migracije LAP – Lokalni akcioni plan MUP – Ministarstvo unutrašnjih poslova MOS – Ministarstvo omladine i sporta MPNTR – Ministarstvo prosvete, nauke i tehnološkog razvoja MRZBSP – Ministarstvo za rad, zapošljavanje, boračka i socijalna pitanja MSP – Ministarstvo spoljnih poslova MUP – Ministarstvo unutrašnjih poslova NALED – Na� onal Alliance for Local Economic Development (Nacionalna alijansa za lokalni ekonomski razvoj) NSZ – Nacionalna služba za zapošljavanje NUTS – Nomenclature of Units for Territorial Sta� s� cs (Nomenklatura sta� s� čkih teritorijalnih jedinica) NVO – Nevladine organizacije OEBS – Organizacija za evropsku bezbednost i saradnju

6


OSSI – Organizacija srpskih studenata u inostranstvu OVPBM – „Oslobodilačka vojska Preševa, Bujanovca i Medveđe“ PBILD – Peacebuilding and Inclusive Local Development (Održanje mira i inkluzivni lokalni razvoj) RRPP – Regional Research Promo� on Programme (Regionalni program za promociju istraživanja) RZS – Republički zavod za sta� s� ku SDVU – Serbian Diaspora Virtuel University (Virtuelni univerzitet srpske dijaspore) SFRJ – Socijalis� čka Federa� vna Republika Jugoslavija SSS – Srednja stručna sprema UN – Ujedinjene nacije USAID – U.S. Agency for Interna� onal Development (Američka agencija za međunarodni razvoj) VSS – Visoka stručna sprema WUS – World University Service (Svetski univerzitetski servis)

7

1. Rezime

Studija pod ovim naslovom nastala je kao deo globalnog projekta Me-đunarodne organizacije za migracije (Interna� onal Organiza� on for Migra-� on (IOM)) „Uključivanje migracija u nacionalne razvojne strategije“ (2014–2018), namenjenog podršci nacionalnim vladama i njihovim partnerima u: 1) unapređenju registracije, praćenju i obradi podataka o migracijama; 2) boljem korišćenju humanih potencijala migracija; i 3) usmeravanju upravlja-nja migracijama ka povećanju nacionalnih razvojnih kapaciteta, uz smanjenje rizika za same migrante, njihove porodice i zajednice porekla/des� nacije.

Upravljanje migracijama mlade populacije postavljeno je kao prio-ritetni cilj ove studije. Prilikom izrade studije istraživački � m je, kao prvo, mapirao postojeće izvore podataka o migracijama, za� m ocenio njihov kva-litet sa stanovišta dostupnos� , pouzdanos� , obuhvatnos� i uporedivos� , a u poslednjem delu, u okviru preporuka, predložio mere za unapređenje metodologije redovnog monitoringa migracija, posebno na lokalnom nivou. Kao drugo, na osnovu postojećih baza kvan� ta� vne i kvalita� vne empirijske evidencije (zvanične sta� s� ke, Eurostata (Generalnog direktorata Evropske komisije za sta� s� ku), migracionih profi la, empirijskih istraživanja) sprove-dena je desk analiza, kao i sekundarna analiza drugih, srodnih istraživanja, radi s� canja što potpunijeg uvida u migracione tokove – uključujući i azi-lantska kretanja državljana srpskog porekla u inostranstvu, za� m povratni-ka iz inostranstva, mladih, itd., a sve sa ciljem pos� zanja dubinskog opisa, razumevanja, uočavanja i tumačenja trendova, uzroka i obrazaca migracija – posebno mladih građana Srbije. Treće, prikupljeni su podaci, iskustva i mi-šljenja eksperata, članova Tehničke radne grupe RS za praćenje i upravljanje migracijama, kao i drugih relevantnih aktera, što je, uz opis i analizu situa-cije na terenu, omogućilo formulisanje predloga opš� h i specifi čnih mera i akcija namenjenih povezivanju migracija sa razvojem raznih oblas� održivog razvoja Srbije (društva i stanovništva, ekonomije, obrazovanja, zapošljavanja, ruralnog i lokalnog razvoja, i posebnih privrednih grana – na primer turizma, poljoprivrede, ekologije, itd.) na samom kraju ove složene i sveobuhvatne analize.

1. U pogledu spoljnih migracija Srbija je tradicionalno emigraciono područje, pa i danas kada je reč o njenim državljanima važi za područje pre-težne emigracije, mada su na njenoj teritoriji registrovana i imigraciona i tranzitna kretanja, kao uostalom i na celom Zapadnom Balkanu. Obrazov-ne i ekononomske karakteris� ke spoljnih migranata iz Srbije vremenom se menjaju, uporedo sa zahtevima tržišta rada razvijenih ekonomija i lokalnim transformacionim procesima, koji su posebno podstakli kon� nuirane odla-ske mladih od početka devedese� h godina pa sve do danas. Najčešća zemlja

8


des� nacije danas je Austrija, iza koje sledi, ranije dominantna, Nemačka, a spoljna migracija traje prosečno oko 10 godina. Prema podacima popisa 2011. godine na radu/boravku u inostranstvu registrovano je 313.411 lica, dok je prema podacima Migracionog profi la u zemljama Evropske unije (EU) za 2013. registrovano 233.452 lica. S obzirom na nepouzdanost izvora poda-taka o srpskoj dijaspori, popis stanovništva smatra se validnim izvorom koji nudi ne samo podatke o broju već i o karakteris� kama migrantske popula-cije. U periodu 1971–2011, broj emigranata povećan je za 53%. Na ukupnoj depopulaciji u Srbiji u poslednjem međupopisnom periodu (2002–2011) nega� vni migracioni saldo učestvovao je sa 15,3%. Danas u Srbiji možemo registrova� tri velike emigracione zone, koje čine opš� ne Braničevske, Po-moravske i Borske oblas� . Najveće udele stanovnika na radu/boravku u ino-stranstvu beleže opš� ne: Malo Crniće, Žabari, Nego� n, Kladovo i dr. U uku-pnoj populaciji emigranata najviše učestvuju mladi staros� 30–34 i 30–39 godina, i to pretežno muško stanovništvo. Regionalno posmatrano, prema nivou obrazovanja u ukupnoj emigraciji najviše učestvuje visokoobrazovano stanovništvo (Beogradski i region Vojvodine), dok se sa druge strane sa juga iseljava populacija sa nepotpunim ili osnovnim obrazovanjem. Rezulta� ana-lize podataka empirijskih istraživanja ukazuju na činjenicu da je najveći broj potencijalnih migranata među mlađom populacijom staros� do 40 godina. Uprkos povećanom udelu žena u savremenim migratornim procesima, re-zulta� istraživanja pokazuju da u Srbiji o iseljenju uglavnom više razmišljaju muškarci, što se vidi i iz podataka Republičkog zavoda za sta� s� ku (RZS) o spoljnim migracijama. Pri tome, reč je pretežno o osobama koje još nisu stupile u brak i nemaju decu. Osnovni mo� vi koji ih navode da razmišljaju o napuštanju Srbije jesu nezaposlenost i loši ekonomski uslovi života, a nešto ređe poli� čka nestabilnost, kriminal i korupcija. Nasuprot ovim problemima lokalne zajednice, koje možemo posmatra� kao faktore pri� ska (push fakto-re), potencijalni migran� u novoj sredini očekuju prevashodno veće šanse za zaposlenje, ali i bolji kvalitet života u svakom pogledu. Iako se nalazimo u dobu „borbe za talente“ u kojem razvijene zemlje stvaraju državne poli� ke za privlačenje visokoobrazovanih kadrova iz polurazvijenih i nerazvijenih ze-malja, među potencijalnim migran� ma iz Srbije još preovlađuju pojedinci sa završenom srednjom školom, pa je jasno da od emigracije očekuju isključivo ekonomsku dobit. Zanimljiv je i podatak da je veoma mali broj onih koji su ranije živeli u inostranstvu, a ponovo razmišljaju da napuste zemlju. Kada je reč o imigran� ma, možemo konstatova� da Srbija za sada nije privlačna des� nacija značajnog broja radnih imigranata, poslovnih ljudi i pripadnika dijaspore, i u tom smislu imigracija ne poseduje revitalizujući socioekonom-ski i demografski učinak.

2. U unutrašnjim migracijama izraženo je nekoliko nepovoljnih ten-dencija kao što su prostorna koncentracija stanovništva u velikim urbanim aglomeracijama i dominacija lokalnog preseljavanja unutar iste oblas� ili

9

Rezime

opš� ne, što, uz dugotrajno nizak fer� litet, u� če na starenje stanovništva i depopulaciju, naročito izraženu u regionima juga i istoka zemlje. Analiza je pokazala da je, prema podacima poslednjeg popisa stanovništva, u 26 opš� -na registrovano preko 50% migrantskog stanovništva. U ukupnoj migrantskoj populaciji, posmatrano prema mestu doseljenja, gotovo 80% migranata je sa prostora Srbije i oko 20% iz inostranstva. Najveća preseljavanja registrovana su u regionu Beograda i regionu Vojvodine. Žene više učestvuju u migraci-ji (najčešći razlozi su udadbene migracije i školovanje), a posmatrano pre-ma staros� stanovništvo staro 15–34 godine više učestvuje u unutrašnjim (51,5%) nego u doseljenima iz inostranstva (40,5). U unutrašnoj mobilnos� dominantni su migran� sa stečenim srednjim obrazovanjem, a obrazovaniji građani više učestvuju u migracijama na veće distance. Činjenica je da je Beograd i dalje osnovna željena des� nacija potencijalnih migranata, ali istra-živanja pokazuju da i veliki gradovi koji predstavljaju regionalne centre sve više privlače građane. Osnovni mo� v, tzv. pull faktor, iden� čno kao i kod spoljnih migracija, jesu veće šanse za zaposlenje i očekivanje boljeg životnog standarda, kao i bolji kvalitet života, što bi pored ekonomskih uslova po-drazumevalo i bolji kvalitet životne sredine, komunalnu opremljenost, bolji rad ins� tucija, ali i bolju kulturnu ponudu. Za razliku od spoljnih migracija u kojima među potencijalnim migran� ma najveći udeo imaju muškarci, žene mnogo više razmišljaju o preseljenju koje ne bi podrazumevalo napuštanje zemlje. U pogledu školske spreme, rezulta� su slični kao i kod potencijalnih spoljnih migranata: to su uglavnom osobe sa završenom srednjom školom. Pojedinci koji imaju fakultetsko obrazovanje ili su se snašli u mestu u kojem žive, pa su tako i zadovoljni svojim životnim standardom, ili se nisu ni vraćali u mesto porekla nakon završetka studija. Veoma je mali broj ispitanika na-veo da bi se preselio na selo. Gotovo svi koji su se tako izjasnili su pred kra-jem radnog veka i imaju nameru da se po penzionisanju vrate u selo u ko-jem su rođeni i gde su odrasli. Zanemarljiv je procenat ispitanika koji vođeni potrebom za zdravijim i mirnijim životom nameravaju da napuste gradove i žive na selu. U domenu mobilnos� , daleko više od unutrašnjih preseljavanja registrovane su povećane dnevne migracije, najčešće zbog rada, a znatno manje radi školovanja. Generalno, ovaj � p osobene migracione strategije pojedinaca, porodica i domaćinstava je u porastu u Srbiji, kao i u svetu, sa sve većim učešćem žena i prevalencijom uslužnih poslova. Podaci empirijskih istraživanja pokazuju da su osnovni mo� vi mobilnos� , pored posete rodbini i prijateljima, uglavnom zadovoljavanje potreba koje građani ne mogu da zadovolje u lokalnoj sredini u kojoj žive. Tu je prvenstveno reč o školovanju, kulturnim i sportskim dešavanjima i kupovini. Takođe, značajni broj ispitani-ka više puta godišnje odlazi u neki drugi grad radi lečenja. Dnevne migracije su dosta zastupljene, pri čemu je posao glavni mo� v. Ispitanici ili neko od članova njihove porodice koji ne rade u mestu stanovanja, uglavnom odlaze u drugo mesto u istoj oblas� , a veoma retko u neko udaljenije mesto.

10


3. Mladi, veoma nezadovoljni svojom socijalnom pozicijom, posebno u manje razvijenim regionima, odnosno na jugu i istoku zemlje – imaju izra-žene namere ka emigraciji, a migracioni potencijal je najveći među mladim licima do 30 godina staros� . Realizacija namera preseljenja unutar zemlje i ka inostranstvu je, među� m, najučestalija među licima u dobi 35–39 godi-na, zbog potrebe za prethodnom akumulacijom resursa, s� canja kulturnog kapitala (završetak školovanja, s� canje izvesnog radnog iskustva i akumulira-nje humanog kapitala), ak� viranja socijalnih mreža i migracionih lanaca, ali i konačne separacije od porodice porekla. Osnovni push faktor za mlade jeste nedostatak posla i izvora prihoda, mada ne bi trebalo zanemari� ni stam-benu nestašicu, posebno u urbanim oblas� ma. Pored toga, kao push faktor izdvaja se i nezadovoljstvo poli� čkim akterima, naročito na lokalnom nivou. Takođe, značajni broj je naveo i osećaj nebezbednos� kao problem sa kojim se suočava u lokalnoj sredini. Iznenađuje jedino činjenica da iz južnog dela Srbije (Pčinjski i Jablanički okrug), koji karakterišu konstantni sukobi izmeđi srpskog i albanskog stanovništva, apsolutno niko ne uočava nebezbednost kao problem. Mladi koji svoju budućnost vide u inostranstvu, na prvom me-stu očekuju da će tamo ima� priliku da pronađu bolji posao i da će njihov život dobi� na kvalitetu. Isto je i sa potencijalnim migran� ma unutar granica Srbije: uverenja da drugi gradovi pružaju veće šanse za posao i da je život u njima višeg kvaliteta predstavljaju najčešće navođene pull faktore. Mobil-nost mladog stanovništva izraženija je od mobilnos� celokupne populaci-je. Kao osnovni mo� vi izdvajaju se školovanje, ali i veća ponuda kulturnih i sportskih sadržaja. U pogledu dnevnih migracija, možemo reći da su one do-sta zastupljene kod mladog stanovništva koje zbog škole svakodnevno putu-je na relaciji selo–grad ali, sudeći prema rezulta� ma empirijskih istraživanja, može se doći do zaključka da nije zanemarljiv broj mladih koji svakodnevno putuju zbog posla. Imajući u vidu navedene push i pull faktore, kao strateški pravci delovanja u zaustavljanju/nadzoru njihove emigracije iz lokalnih sredi-na nameću se ekonomsko osnaživanje mladih, odnosno direktne i indirektne mere u vezi sa zapošljavanjem; fl eksibilnija unutrašnja mobilnost; usklađi-vanje obrazovanja sa potrebama budućih inves� tora i lokalnih tržišta rada; veća podrška mladima u vezi sa rešavanjem ključnih problema: stanovanja, obrazovanja i lečenja; ali i usklađivanje porodice i karijere, i uživanje u kva-litetnoj dokolici. Drugi strateški pravac delovanja u ovom pogledu je tešnje povezivanje – partnerstvo sa poslovnim svetom, budućim inves� torima u zemlji, a za� m i sa stranim obrazovnim ins� tucijama. U studiji je posebno istaknuta važnost umrežavanja sa srpskom dijasporom radi pospešivanja jednokratnih boravaka, usavršavanja, cirkulacije znanja, usvajanja novih teh-nologija i veš� na – pa i preko danas sve raširenijih modela virtuelnog povezi-vanja, što je veoma važan razvojni resurs domaćeg rasta, ukupnog i lokalnog održivog razvoja.

4. Studija na kraju nudi i niz konkretnijih preporuka i mera donosio-cima odluka. Pre toga, autorke su nastojale da izlistaju postojeće programe,

11

Rezime

ins� tucionalna rešenja, ak� vnos� i prakse različi� h državnih organa, mini-starstava i tela, čiji su ciljevi smanjenje odliva stanovništva kao i podrška mladim talen� ma da se obrazuju u inostranstvu i da stečena znanja primene u zemlji (cirkularne migracije), odnosno da se migracije povežu sa lokalnim razvojem (u domenu tehničko-tehnoloških inovacija u raznim oblas� ma, od medicine i privrede do kulture, itd.; za� m u domenu preduzetništva, zapo-šljavanja, rada, obrazovanja i unapređenja humanog kapitala; kao i povezi-vanja sa dijasporom i studen� ma srpskog porekla u inostranstvu, odnosno povratnicima).

Preporuke date na kraju proizlaze iz ocene autorki da će se emigracija iz Srbije i dalje nastavi� , posebno kada su u pitanju mlade generacije i nji-hova težnja da unaprede svoje lične ljudske resurse, s� canjem kvalitetnijeg obrazovanja i većih karijernih šansi, odnosno zapošljavanja u inostranstvu. S druge strane zemlja se već sada suočava sa povećanim prilivom stanovništva stranog porekla iz tzv. trećih zemalja, odnosno masovnim talasima azilanata i izbegica sa Bliskog istoka, iz Afrike i Azije, koji bi mada su sada u tranzitu sve više mogli da počnu i da se zadržavaju na našoj teritoriji, ili da se na nju vraćaju ako ne budu svi prihvaćeni u EU. Ovo podrazumeva potrebu da se zemlja adekvatno pripremi i odgovori na povećane migracione izazove raznih pravaca, smerova, izvora i ciljeva/namera. U pogledu emigracije mla-dih, što je tema ove studije, naš je opš� stav da se ona ne može spreči� , ali da je svakako potrebno radi� na ublažavanju push faktora koji deluju na celoj teritoriji Republike, i u Vojvodini i u Beogradu, a posebno u izraženim zonama emigracije, na istoku i jugu zemlje. U tom smislu moguće je uspo-stavi� kontrolu kako nad spoljnim, tako i nad unutrašnjim kretanjima, čemu bi koris� lo da se potreba upravljanja migracijama provuče kroz sva strateška dokumenta, akcije i planove države, u okviru svih društvenih podsistema.

Prvi skup preporuka � če se ins� tucionalizacije i profesionalizacije istra-živanja i upravljanja migracijama u funkciji održivog sveukupnog razvoja. Osnovna pretpostavka za to je unapređenje evidencije (redovnog prikupljanja podataka i praćenja trendova, karakteris� ka i mo� va svih � pova regularnih migracionih kretanja). S druge strane, bilo bi poželjno dalje ojača� Komesa-rijat za izbeglice i migracije (KIRS), kao državno telo odnosno migracioni cen-tar. Preporučeno je formiranje interdisciplinarnih master studija migracija na univerzitetskom nivou, gde bi se problemi migracije tre� rali na sveobuhvatan i intersektoralan način, sa stanovišta demografi je, sociologije, geografi je, pra-va, poli� ka i bezbednos� , antropologije, itd. Unapređenje evidencije o mi-gracijama (sta� s� ke migracija) trebalo bi da bude sprovedeno i na lokalnom i na državnom nivou, a za� m da se zahvaljujući savremenim informacionim i komunikacionim alatkama ovi podaci, kao i ankete i istraživanja o migracija-ma povezuju i objedinjuju. Nužno je formiranje i centralnog registra stanov-ništva, sa uvođenjem adresnog sistema na nivou opš� na Republike.

Konkretnije poli� ke u oblas� migracija, posebno mladih, obuhvataju preporuke kao što su radne poli� ke države, sa pods� canjem preseljenja u

12


manje razvijena područja; snažnije pods� caje malim i srednjim preduzeći-ma; otklanjanje regionalnih razvojnih dispariteta, i sl.; kao i privlačenje do-laska stranaca, posebno povratnika našeg porekla, i njihovo povezivanje sa lokalnim zajednicama.

U oblas� obrazovanja predloženo je osnaživanje studija migracija na univerzite� ma, posebno interdisciplinarnih programa. Istaknuto je da je važno poveća� obuhvat tercijarnim obrazovanjem mladih iz siromašnih porodica, odnosno uklanja� barijere za produženo obrazovanje u okruženju savremenih ekonomija zasnovanih na znanju. Obrazovanje bi takođe treba-lo da bude povezano i sa tržištem rada, odnosno sa potrebama kompanija i potencijalnih poslodavaca, zašta već postoje dobri primeri u praksi koje je potrebno dalje pods� ca� . Država bi trebalo sistematski da radi na sma-njenju nezaposlenos� mladih, posebno u lokalnim zajednicama, a onda da snažnije podrži njihovo preduzetništvo. Set preporuka odnosi se i na uprav-ljanje migracijama na lokalnom nivou. Ovo podrazumeva proširenje nad-ležnos� saveta za migracije na lokalnom nivou, kako bi se ak� vnije bavili mladima, uz podršku kancelarija za mlade, nauke, nevladinog sektora i KIRS, a potom i izradu lokalnih akcionih planova namenjenih mladima, potencijal-nim migran� ma, itd. Naravno, preduslovi svih proak� vnih mera u domenu migracija su ekonomski rast i održivi razvoj odnosno reindustrijalizacija, ra-zvoj poljoprivrede, infrastrukture i usluga, uz maksimalno očuvanje zdrave životne sredine.

13

2. Uvod

Danas u svetu vlada veliko interesovanje medija, poli� čara, država i lokalnog stanovništva za problema� ku migracija. Broj migranata na global-nom nivou stalno raste, stalno nas potresaju scene smr� i bede u vodama Sredozemlja i jugoistočne Azije, slike ljudi koji u potrazi za boljim životom, odnosno bežeći od proganjanja, sukoba i ratova, rizikuju sve što poseduju uključujući i sopstveni život. Migracije defi ni� vno ne mogu bi� zaustavljene, već je migracijama potrebno upravlja� na humani način, sa razumevanjem i saosećanjem (Anan, 2015). Zato je potrebno transformisa� iregularne u regularne migracione tokove, prisilne u radne, suzbijajući pri tome krimi-nalne akte poput krijumčarenja žena i dece, kao i eksploataciju migranata, posebno iz Trećeg sveta. Takođe, pri svemu tome trebalo bi vodi� računa o pojedincima, odnosno o brojnim i raznovrsnim dimenzijama ovih kretanja, o osobinama lica koja u njima učestvuju, i reperkusijama za zemlje/regione prijema, tranzita i porekla.

Migracije, uz prirodni priraštaj stanovništva, direktno u� ču na socijal-ne, ekonomske, demografske, kulturne i ljudske potencijale datog prostora. Srbija je, pre svega, tradicionalno emigraciono područje, sa dugom istorijom i širokom teritorijalnom disperzijom iseljavanja. Grečić (2010) klasifi kuje šest talasa emigracije iz Srbije, od kraja 19. veka do danas, i to: 1) ekonomska emigracija krajem 19. veka do Prvog svetskog rata, pretežno u obe Amerike; 2) emigracija između Prvog i Drugog svetskog rata, ali i sa značajnijim po-vratkom na srpsku teritoriju tridese� h godina; 3) ratna i posleratna poli� čka emigracija četrdese� h i pedese� h godina, pretežno u prekomorske zemlje; 4) ekonomska emigracija u periodu 1960–1980. najviše ka Zapadnoj Evropi, sa dominacijom radničkih slojeva („gastarbajteri“); 5) brain drain tj. poli� čka i ekonomska emigracija mladih, visokoobrazovanih stručnjaka, ka udaljeni-jim des� nacijama (SAD, Australija, Novi Zeland), ali i ka Zapadnoj Evropi; i 6) najnovija emigracija, od prve decenije 21. veka do danas.1

Tokom prve polovine 20. veka došlo je do značajnih prostorno-demo-grafskih promena prouzrokovanih zakasnelim, a potom veoma intenzivnim procesom modernizacije, odnosno industrijalizacije i urbanizacije, što je bilo propraćeno intenzivnim unutrašnjim migracijama na relaciji selo–grad. Devedesete godine prošlog veka, takođe, karakterišu i ratna dešavanja na prostoru bivše Socijalis� čke Federa� vne Republike Jugoslavije (SFRJ), što je uslovilo veliki priliv prisilnih migranata u Srbiju sa prostora Hrvatske, Bosne i Hercegovine (izbeglice), kao i Kosova i Metohije (interno raseljeni). Značajni deo izbegličke populacije učestvovao je u emigraciji prema SAD, Kanadi i zemljama Zapadne Evrope (Kokotović, Filipović, 2013).

1 Sličnu klasifi kaciju spoljnih migracionih talasa daje i Stanković, 2014.

14


U poslednje dve i po decenije, migracije stanovništva Srbije značajno su intenzivirane, što se ogleda u obimu, raznovrsnos� kretanja, pravcima i regionalnim osobenos� ma, kao i njihovim dominantnim mo� vima. Globalno posmatrajući, Srbija je danas u centru veoma dinamičnih migracionih tokova regiona Zapadnog Balkana, koji predstavlja i odredište i polazište i tranzitno područje preko kojeg se ukrštaju intenzivna, regularna i iregularna kretanja, kako domaćih tako i sve više stranih državljana, posebno iz Afrike i Azije. Među regularnim tokovima, dominantni mo� vi su: rad, školovanje i porodič-ne reunifi kacije. Od sva tri � pa (emigracije, imigracije i tranzit), najintenziv-nije su spoljne migracije građana Srbije, kao uostalom i ostalih državljana Za-padnog Balkana, ka Evropskoj uniji, Norveškoj, Švajcarskoj i Islandu. U Srbiji su, danas, u porastu i tzv. iregularne, tranzitne migracije lica iz Avganistana, Pakistana, Sirije, zapadne i severne Afrike, na njihovom putu ka razvijenom Zapadu – iregularni ulasci, boravci, tražioci azila, krijumčarenje ljudi, trgovi-na ljudima, itd. (IOM, 2014).

I nadalje se može očekiva� nastavak emigracije, pa čak i emigracio-na eksplozija ako dođe do pridruživanja Srbije EU. Ova eksplozija bi u tom slučaju, doduše, bila kratkoročna, kao što se dogodilo sa Poljacima, Litvanci-ma, Letoncima i Slovacima posle 2004. Ako prihva� mo ovaj scenario, nakon nekih 10–15 godina predviđa se transformacija zemlje od emigracionog u imigraciono područje, što je „pređeni put“ i drugih zemalja u postsocijali-s� čkoj tranziciji, kao što su na primer Češka i Poljska (Nikitović, 2013, Kupis-zewski, Kupiszewski, Nikitović, 2012, SEEMIG, 2013), ali i nekih tradicionalno emigracionih evropskih zemalja, recimo Mediterana (Italija, Grčka, Španija, itd.). Očekuje se da će u Srbiju masovnije pris� za� stranci iz zemalja Trećega sveta.

U pokušaju da ocenimo trenutno stanje migracija u Srbiji sa stanovi-šta neksusa migracije – razvoj, mogli bismo da zaključimo da su migracioni tokovi veoma nepovoljni, ne samo s obzirom na dominantno nega� vni smer (višak emigranata u odnosu na imigrante) već i s obzirom na osobine emi-granata i njihove pretežne mo� ve (mladi, obrazovani, orijen� sani ka karijeri, muškarci, lica sa porodicom, zbog rada i školovanja). Kada je reč o imigraciji stranaca – oni koji pris� žu u Srbiju najviše su potaknu� da se nasele u njoj iz neekonomskih razloga. Naime u Srbiju s� žu najviše zbog spajanja porodice, a za� m, trebalo bi ima� u vidu da su među imigran� ma visoko zastuplje-ni prisilni migran� – povratnici po readmisiji, odnosno građani Srbije koji su odbijeni kao tražioci azila u Evropi (Bobić, Babović, 2013). Sve u svemu, migracioni trendovi su nepovoljni kako u ekonomskom tako i prevashodno u demografsko-socijalnom smislu, jer je procenjeni godišnji broj emigrana-ta visok (posebno iz kategorije tzv. brain drain), pa se nega� vni migracioni saldo (razlika useljenih i iseljenjih) udružuje sa nega� vnim prirodnim prira-štajem (više umrlih nego rođenih), što dovodi do konstantnog pada broja

15

Uvod

stanovništva, depopulacije, poodmaklog starenja i postepenog nestanka či-tavih naselja, posebno u pograničnim oblas� ma (recimo prema Bugarskoj i Rumuniji). Nepovoljni demografski razvitak Srbije udružen je sa ekonomskim nazadovanjem, tj. višedecenijskom, prolongiranom ekonomskom krizom, zaostajanjem za zemljama centra, devastacijom i osiromašenjem lokalnog stanovništva, a posebno ogromnim regionalnim, teritorijalnim razlikama i socioekonomskim neujednačenos� ma. To se sve refl ektovalo na ekonomsku strukturu stanovništva, koja je značajno izmenjena, najviše usled smanjenja udela ak� vnog, zaposlenog stanovništva i porasta učešća nezaposlenih (Voj-ković, Gligorijević, Kokotović, 2014).

Država Srbija je do danas uložila znatne napore da uspostavi kontrolu nad migracionim tokovima. Izrađuju se migracioni profi li na godišnjem nivou (KIRS), popisi i demografske sta� s� ke (RZS), kao i brojni izveštaji resornih ministarstava (Ministarstva unutrašnjih poslova (MUP), Ministarstva omladi-ne i sporta (MOS), itd.), raznih državnih službi, i drugo. Fenomenu migracija pristupilo se mul� sektorski, usvojeni su Strategija o upravljanju migracijama, Zakon o upravljanju migracijama i drugi strateški dokumen� koji se � ču kon-trole granica i kretanja ljudi,2 te se može zaključi� da se, norma� vno, pitanju migracija pristupa sa punom svešću o njegovoj kompleksnos� . U upravljanje migracionim tokovima uključen je veliki broj resornih ministarstava, prven-stveno MUP, Ministarstvo spoljnih poslova (MSP), Ministarstvo za rad, za-pošljavanje, boračka i socijalna pitanja (MRZBSP), za� m Uprava za saradnju sa dijasporom i Srbima u regionu, Kancelarija za azil i druge organizacije. U zemlji su lansirani programi namenjeni potencijalnim migran� ma, dijaspori i povratnicima.3 Postoji svest o problemima u vezi sa potpunom registracijom, kao i sa regionalnim, teritorijalnim razvojnim disparite� ma, koji pods� ču ne-povoljne trendove unutrašnjih migracija, odnosno emigracije. Postoji i svest o nužnos� podrške stanovništvu opš� na i regiona sa visokim migracionim potencijalom – u deindustrijalizovanim delovima zemlje (istočna Srbija) i re-gionima zahvaćenim poodmaklim starenjem i siromaštvom (jug i istok drža-ve) – kao i o potrebi ak� viranja mera socijalne inkluzije recimo kroz lokalne akcione planove, što bitno smanjuje siromaštvo (primer Vojvodine).

Ova studija upravo predstavlja pokušaj doprinosa povezivanju migra-cionog potencijala sa lokalnim, teritorijalnim, društvenim, ekonomskim i kulturnim razvojem, i pomoći u tom smislu relevantnim akterima u donoše-nju važnih odluka koje će uključi� ovaj, čini se, nedovoljno iskorišćeni resurs održivog razvoja. Studija je deo šireg projekta IOM „Uključivanje migracija u nacionalne razvojne strategije“, koja teži da podrži države u uključivanju mi-gracionih tokova u njihove nacionalne razvojne dokumente, planove i pro-

2 Up.: Pregled pravnog i ins� tucionalnog okvira Republike Srbije u oblas� upravljanja migracijama, IOM, 2011.

3 Formirana je Tehnička radna grupa za praćenje i upravljanje migracijama 2011, koju čine predstavnici KIRS, sedam resornih ministarstava nadležnih za migracije i RZS.

16


cese, te da im omogući kon� nuirano nadgledanje i prilagođavanje migracija i razvoja.

Osnovni ciljevi ove studije su:

1) opis izvora podataka i njihovog kvaliteta uz predlog metodologije za unapređenje postojećih podataka o unutrašnjim i spoljnim mi-gracijama građana Srbije, posebno mladih;

2) mapiranje unutrašnjih i spoljnih migracija građana Srbije, posebno mladih, na osnovu postojećih izvora podataka (zvanične sta� s� ke, naučnoistraživačkih projekata, izveštaja);

3) utvrđivanje uzroka (push i pull faktora) i individualnih mo� va, od-nosno mogućih posledica migracija na demografske promene i održivi razvoj zemlje;

4) koncipiranje opš� h i prak� čnih preporuka za ustanovljavanje pouz-danog i prak� čnog mehanizma za nadzor nad delovanjem unutraš-njih i spoljnih migracija građana Srbije, posebno mladih, na različi-te oblas� razvoja zemlje.

Osim opš� h, studija ima i sledeće, posebne ciljeve, i to:

• mapiranje ukupnih migracionih trendova građana Srbije, na osno-vu popisa 2011, i sekundarne analize empirijskih istraživanja 2010–2015;

• mapiranje migracionih trendova i ruta mlade populacije (15–30 godina);

• mapiranje unutrašnje mobilnos� unutar regiona sve do nivoa op-š� na Srbije;

• mapiranje kvalita� vnih osobenos� migranata (demografskih i so-cioekonomskih – starost, pol, obrazovanje, radna ak� vnost, mesto porekla, etnicitet);

• mapiranje posledica migracija na demografske trendove Srbije na lokalnom nivou;

• predviđanje budućih trendova unutrašnjih i spoljnih migracija;• prak� čne preporuke zasnovane na prethodno sprovedenoj desk

analizi baziranoj na sveobuhvatnoj empirijskoj evidenciji, kao i polazeći od norma� vnog i ins� tucionalnog okvira u domenu mi-gracija; predlog aplika� vnih mera zasnovanih na analizi trendova i strukture migracija, posebno mladih, pozivajući se i na „dobre prakse“.

U skladu sa postavljenim ciljevima, studija je koncipirana tako da, po-sle uvoda, sledi obrazloženje metodologije, za� m analiza izvora podataka i njihovih ograničenja, defi nisanje osnovnih pojmova, a potom se prelazi na

17

Uvod

tumačenje trendova, osobina i mo� va spoljnih, a potom i unutrašnjih mi-gracija građana Srbije. Poseban segment posve� li smo razmatranju dnevnih migracija. Mlada populacija koja ima migratorno iskustvo ili ima nameru da se preseli zauzima poseban odeljak studije, u skladu sa njenim težištem, iza čega slede zaključci i prak� čne preporuke namenjene opštoj populaciji mi-granata, a posebno mladima.

18

3. Metodologija

Kada je reč o sveobuhvatnom i sistematskom istraživanju migracija, bilo da je reč o sta� s� čkim izvorima poput popisa, ili socioloških anketa, trebalo bi ima� na umu da ga uvek pra� niz problema i ograničenja u vezi sa obuhvatom pojave, kvalitetom i uporedivošću podataka. Rezulta� popisa stanovništva ne pružaju dovoljno informacija o smeru i distanci migracionih kretanja, kao ni o karakteris� kama samih migranata. Prilikom istraživanja migracija u Srbiji, posebno na nižim teritorijalnim nivoima (opš� ne, nase-lja) javljaju se izvesna ograničenja u njihovoj interpretaciji, što je posledica nepouzdane migracione sta� s� ke na lokalnom nivou, odnosno nepotpunog obuhvata – o čemu će bi� više reči u odgovarajućim delovima studije.

Za potrebe analize podataka prikupljenih u okviru popisa stanovništva u ovoj studiji4 korišćeni su sta� s� čko-demografski metod i kompara� vni de-mografski metod, kojima su određeni uloga i intenzitet migracionih tokova. Za� m, primenjena je i studija slučaja u anketnom istraživanju stavova građa-na u šest izabranih gradova Centralne Srbije, kao i reprezenta� vno anketno istraživanje stavova mlade populacije na jugu Srbije. Potrebno je napome-nu� da su, za razliku od sta� s� čkih izvora podataka o migran� ma, empirijska istraživanja obuhva� la i migracioni potencijal, odnosno osim prethodnog mi-grantskog životnog iskustva (unutar ili izvan zemlje), još i planove o migraciji. Ovo poslednje je od posebnog značaja za kreatore poli� ka i, posebno, mera namenjenih suprotstavljanju push faktorima u lokalnim zajednicama.

Kod interpretacije podataka popisa trebalo bi ima� na umu da se spoljne migracije pojavljuju u dva modaliteta: u analizi tzv. emigranata koji se sada nalaze van zemlje, ali i kod podataka o unutrašnjim migracijama, kod analize podataka o mestu doseljenja (jedan od pravaca je i iz inostranstva). Sprovedene sociološke ankete analiziraju, među� m, lica koja su se doselila iz inostranstva (povratnike iz inostranstva), odnosno potencijalne unutrašnje i spoljne migrante. U vezi sa � m, analizu empirijskih istraživanja o stanovniš-tvu sa migracionim iskustvom pretežno ćemo priloži� u delu o povratnicima, a o potencijalnim emigran� ma u delovima studije o spoljnim migran� ma, osim u određenim posebnim slučajevima agregatnih analiza karakteris� ka migrantske populacije. Budući da smo konsultovali i druga novija istraživanja i policy studije civilnog sektora, primenili smo i sekundarnu analizu i anali� č-ko-sinte� čki metod.

4 Aktuelna administra� vno-teritorijalna organizacija deli Srbiju na pet sta� s� čkih regi-ona (nivo NUTS-2), s obzirom da RZS nakon 1998. godine ne raspolaže neophodnim podacima za AP Kosova i Metohije. Takođe poslednji sprovedeni popis (2011) nije obuhva� o region Kosovo i Metohija. Samim � m će se cela studija bazira� na podaci-ma iz Srbije, bez Kosova i Metohije.

19

Metodologija

3.1. Izvori podataka

Osnovni izvori podataka koji su nam u ovoj studiji poslužili za analizu jesu: prvo, zvanični podaci RZS; drugo, baze podataka empirijskih istraživa-nja; treće, podaci resornih ministarstava, i izveštaji i studije o migracijama građana Srbije (IOM, nevladinih organizacija (NVO) i drugih).

Od prvih izvora podataka, zvanične sta� s� ke RZS, koris� li smo: popi-snu sta� s� ku (knjige popisa, posebne obrade popisne građe) i demografsku sta� s� ku. Podaci o spoljnim migran� ma (stanovništvu u inostranstvu) dobi-jaju se i iz drugih izvora, od Eurostata i od zvaničnih sta� s� ka imigracionih zemalja. Među� m, potrebno je naglasi� da je većina sta� s� ka formirana za potrebe zemalja u kojima se vode, zbog čega su informacije o našim držav-ljanima veoma ograničene. Praćenja migracija različito su organizovana od zemlje do zemlje, i to u pogledu pravnog okvira (vrsta popisa), načina spro-vođenja popisa, korišćenja tehnika i sredstava, godina u kojima se sprovode popisi, itd. Upravo ove različitos� otežavaju uporednu analizu među zemlja-ma. Države koje ne koriste registar stanovništva ne mogu u potpunos� da prate sva migraciona kretanja stanovništva (kako unutrašnje, tako i spoljne migracije).

Podaci o broju stanovnika Republike Srbije na radu/boravku u ino-stranstvu (tzv. spoljna migracija) prikupljaju se i publikuju u popisima sta-novništva od 1971. godine (1971, 1981, 1991, 2002. i 2011). Preciznost in-formacija o migran� ma i uporedivost prikupljenih podataka tokom vremena predstavlja akutni problem naše, ali i razvijenijih sta� s� čkih službi. Tako se procenjuje da je u popisima 1981. i 1991. podregistracija emigranata iznosi-la oko 30%, kao i da se povećavala sa narednim popisima (Predojević, 2011). Popisom 2011. godine informacije o našim državljanima u inostranstvu do-bijene su samo na osnovu izjašnjavanja članova porodice koji žive u zemlji, dok je mogućnost popisivanja u inostranstvu izostavljena, što opet direktno u� če kako na obuhvat pomenute populacije, tako i na kvalitet i pouzdanost dobijenih podataka.

Pored popisa stanovništva, praćenje državljana Srbije na radu/boravku u inostranstvu sprovodi se i kroz Migracioni profi l koji izrađuje KIRS. Reč je o dokumentu koji se publikuje jednom godišnje i sadrži podatke o svim ka-tegorijama migranata u zemlji i inostranstvu. Cilj tog dokumenta je da nad-ležnim organima u Republici Srbiji obezbedi uvid u relevantne migracione trendove i omogući predlog poli� ka i usvajanje potrebnih propisa u oblas� upravljanja migracijama. Do sada je objavljeno šest migracionih profi la, od kojih su 2008. i 2009. publikovani i izda� od strane IOM, a od 2010. profi le publikuje KIRS. Migracioni profi l sadrži podatke o stranim državljanima (pri-vremeni boravak i stalno nastanjeni), ilegalnim migran� ma, tražiocima azila, povratnicima po osnovu sporazuma o readmisiji, izbeglicama i interno rase-ljenim licima. Među� m, ograničenje profi la kao izvora podataka sadržano je

20


u nemogućnos� komparacije podataka tokom godina, odnosno nemogućno-s� dobijanja pouzdanih vremenskih serija za pojedine zemlje des� nacije.

Kao što smo napomenuli, dva novija empirijska istraživanja, koja kori-s� mo kao dopunske izvore podataka u ovoj studiji, sagledavaju građane sa migratornim iskustvom (pol, starost, obrazovanje, bračni status, ekonomska ak� vnost i nacionalnost) i profi l potencijalnih migranata, na osnovu teorijski relevantnih parametara (Krieger, 2004).

Reč je o dva veoma kompleksna, višeetapna, odnosno longitudinalna empirijska istraživanja. Prvo, reč je o istraživanju „Teritorijalni kapital u Srbiji: strukturni i delatni potencijal lokalnog razvoja“ koje je tokom 2013. i 2014. godine sproveo ISI FF UB (Ins� tut za sociološka istraživanja Filozofskog fa-kulteta Univerziteta u Beogradu). Prilikom njegovog planiranja i realizacije primenjen je metod studije slučaja, pa se podaci odnose samo na opš� nu na kojoj su prikupljani i ne mogu se generalizova� na šire društveno-teritori-jalne oblas� . Kreirani su reprezenta� vni uzorci u šest gradova u centralnom i severnom delu Srbije: Kragujevcu (N = 376), Novom Pazaru (N = 295), Uži-cu (N = 321), Šapcu (N = 342), Somboru (N = 288) i Zrenjaninu (N = 304). Prikupljanje podataka u gradovima centralnog dela Srbije obavljeno je prvo (2013. godine) i njihov izbor izvršen je na osnovu više kriterijuma, i to: 1) da grad ima status funkcionalnog urbanog područja nacionalnog značaja;5 2) da je dovoljno veliki da bi strategije endogenog razvoja i mul� akterskog i mul-� skalarnog upravljanja mogle bi� primenjene; i 3) da u pogledu nivoa urba-nizacije, infrastrukturnih i ins� tucionalnih kapaciteta po NUTS2 klasifi kaciji (Nomenclature of Units for Territorial Sta� s� cs (Nomenklatura sta� s� čkih teritorijalnih jedinica)), ne pripadaju ni najrazvijenijim regionima (Vojvodi-na – Beograd), ni najmanje razvijenom regionu – južnom i istočnom delu Srbije (Petrović, 2014). U narednom talasu istraživanja, 2014. godine, baza podataka obogaćena je podacima prikupljenim u gradovima Vojvodine, što je pružilo osnov za našu kompara� vnu analizu.

Razmatrajući navedene baze podataka, nameće se jedno ograniče-nje. Naime, iz tzv. „vruće emigracione zone“ obuhvaćen je jedino Novi Pazar (Penev, Predojević Despić, 2012:50), dok nedostaju predstavnici ostale dve zone: centralnoistočne Srbije i njenog južnog dela. Prikupljanje podataka na ovim teritorijama planirano je u narednom periodu, a dovršavanje započetog istraživanja teritorijalnog kapitala pružiće nam uvid u migratorni potencijal građana Srbije u gotovo svim regionima Srbije. Pošto ovo istraživanje neće bi� završeno da kraja izrade ove studije, a s obzirom na cilj da se prikažu migratorni trendovi na teritoriji čitave države, odlučili smo da za uporednu analizu koris� mo podatke prikupljene u okviru drugog empirijskog istraži-

5 U našoj državi samo Beograd ima status evropskog metropolitenskog područja rasta. Samo još Novi Sad i Niš imaju status funkcionalnog urbanog područja međunarodnog značaja, a 16 gradova ima status funkcionalnog urbanog područja nacionalnog znača-ja (Petrović, 2014:87), među kojima su i izabrani gradovi.

21

Metodologija

vanja, sprovedenog u dva navrata – 2010. i 2013.6 od strane Centra za slo-bodne izbore i demokra� ju (CeSID) u okviru udruženog projekta UN PBILD „Jačanje kapaciteta za inkluzivni lokalni razvoj na jugu Srbije“ i „Promocija izgradnje mira na jugu Srbije“. U okviru projekta anke� rani su građani sa teritorije tzv. „druge emigracione zone“ (Penev, Predojević Despić, 2012:50), tj. Jablaničkog (N = 830) i Pčinjskog okruga (N = 848), tačnije sa teritorije pet opš� na: Bujanovac, Preševo, Medveđa, Leskovac i Vranje.7 Svrha ovog istraživanja bila je da se od građana koji žive u ovom regionu prikupe podaci o migracijama, životu i statusu mladih i trajno osetljivih međunacionalnih odnosa u ovom mul� etničkom regionu Srbije. Napominjemo da pri planira-nju ova dva talasa u kojima je istraživanje sprovedeno, a koja su bila usmera-vana specifi čnim potrebama projekta, nije primenjen metod studije slučaja, već je reč o reprezenta� vnom empirijskom istraživanju – tako da su analize dobijenih podataka generalizovane na nivou okruga, a ne gradova.

Prvu grupu značajnu za našu studiju čine ispitanici sa migratornim iskustvom koje prepoznajemo na osnovu direktnih pitanja o njihovom ra-nijem mestu stanovanja, koja su slično postavljena u oba istraživanja – „Od kada živite u ovom gradu?“ i „Gde ste najduže živeli?“ Drugu grupu čine ispi-tanici koji izražavaju migratorne intencije, koje prepoznajemo na osnovu od-

6 Prva faza istraživanja obavljena je 2010. godine sa jedinstvenim ciljem ispi� vanja sta-nja migracija, uslova za život i napredak mladog stanovništva koje živi na ovoj teritori-ji, kao i eventualnih problema u suživotu pripadnika različi� h nacija na jugu Srbije. To-kom 2011, a naročito krajem 2012. i početkom 2013, pored toga što su se ekonomski trendovi dodatno pogoršali u čitavoj Srbiji, a naročito na jugu koji i inače karakteriše nizak ekonomski standard, dogodio se i incident usled podizanja spomenika bivšim pripadnicima albanske OVPBM („Oslobodilačke vojske Preševa, Bujanovca i Medve-đe“) krajem 2012. godine. Usledio je zahtev za njegovo rušenje od strane Vlade Srbije januara 2013. godine, što je izazvalo žestoke reakcije albanskog stanovništva. U isto vreme, vode se pregovori zvaničnog Beograda i Priš� ne uz posredništvo Brisela, koji ukazuju na to da se sva dešavanja na Kosovu i Metohiji reprodukuju na jug Srbije gde postoji veliki udeo albanskog stanovništva. Naime, na ovim pregovorima je zatraženo da Albanci na jugu Srbije dobiju is� status kao i Srbi na severu Kosova i Metohije. Ovi događaji su bitno u� cali na oblikovanje javnog mnjenja u čitavoj državi, a naročito u ovim okruzima, kao i na povećanje međuetničke tenzije čime se dodatno otežava život na ovoj teritoriji. Svi navedeni događaji podstakli su predstavnike UN da ponove istraživanje, kako bi bila utvrđena prethodno pretpostavljena korelacija socioekonom-skih faktora na život mladih, migracije i međuetničkih odnosa. Za tu svrhu neophodna je i dragocena uporedna analiza podataka prikupljenih u obe faze. Među� m, kako detaljna analiza u� caja burnih poli� čkih događaja na migratorni potencijal izlazi iz prethodno zada� h okvira studije, odlučili smo da za analizu aktuelnih migratornih tokova koris� mo samo noviju bazu podataka prikupljenu u okviru druge faze projekta realizovane u martu 2013. godine.

7 U ovoj studiji ćemo, nažalost, osta� uskraćeni za podatke prikupljene u tzv. „prvoj emigracionoj zoni“, istočnom delu naše zemlje, koji ima najviši migracioni potencijal već više od pedeset godina (Penev, Predojević Despić, 2012). Osnovni razlog jeste nepostojanje empirijskog istraživanja obavljenog sa stanovništvom koje živi na ovoj teritoriji, zbog čega ne postoje podaci koji bi nam poslužili u planiranoj uporednoj analizi čiji bi cilj bio sagledavanje opšteg migratornog trenda građana Srbije.

22


govora na pitanja o njihovim planovima za budućnost. U okviru navedenog projekta „Teritorijalni kapital u Srbiji“, utvrđivanje plana iseljenja i njegovog pravca omogućeno je preko pitanja: „Kakvi su vaši planovi u pogledu mesta stanovanja?“ – pri čemu su ispitanici koji imaju takvu nameru odgovarali kuda planiraju da se odsele. Nameru iseljenja i pravac u okviru projekta UN PBILD doznajemo na osnovu dva pitanja: „Da li ste razmišljali da se, zbog posla ili nekih drugih razloga, iselite iz mesta u kojem živite?“ i „Kuda ste planirali da se iselite?“

Budući da su empirijska istraživanja jedini mogući izvor podataka za analizu mo� va migracija, tzv. push i pull faktori postavljeni su kao prioritet u njihovoj obradi. Pri tome smo poseban akcenat stavili na mlado stanov-ništvo (ispod 30 godina), a trendove njihove prostorne pokretljivos� kao i mo� ve prikazaćemo u posebnom delu studije. Naša interpretacija rezultata usmeravana je mikroanali� čkim modelom8 – što je u skladu sa teorijski naj-poželjnijim pristupom migracijama u svetu, odnosno u središtu našeg pristu-pa nalazi se pojedinac.

O migratornom iskustvu i mo� vima zaključujemo na osnovu odgovo-ra na pitanja koja se odnose na prošlost ispitanika, i u tom smislu (ako se ne dovodi u pitanje njihova iskrenost) ne bi trebalo da postoje nedostaci dobijenih zaključaka, odnosno ne bi trebalo dovodi� u pitanje njihovu pouz-danost. Analogno tome, o migracionom potencijalu zaključujemo analizom odgovora na pitanja iz upitnika koja se odnose na planove za budućnost. U tom pogledu nemoguće je govori� o apsolutnoj preciznos� usled nedostat-ka podataka o krajnjem ishodu planova. Naime, istraživanja pokazuju da naj-veći broj pojedinaca odustane od prvobitne namere iseljenja (Pavlov, 2009; Božić, Burić 2005; Fassmann, Hintermann 1998) usled različi� h barijera po-put materijalnih i emo� vnih troškova, pravnih ograničenja i sl. Uz to, naša analiza je dodatno opterećena heterogenošću prikupljenih podataka – oni su nastali u dva odvojena istraživanja, pa ćemo stoga kod upoređenja baza izvlači� samo tenta� vne zaključke. Usled toga ćemo i analizu podataka ovih istraživanja gradova i okruga prikaza� uglavnom odvojeno.

Uprkos mogućih ograničenja metodološkog pristupa, kao i rezervi oko eventualne preciznos� podataka koje ovde obrađujemo, smatramo da je svaka studija migratornih trendova zasnovana na empirijskom istraživanju višestruko korisna: na prvom mestu, putem studije slučaja možemo proveri� usvojene teorije o profi lu potencijalnih migranta, ali i uporedi� ga sa mi-gracionim profi lom zasnovanim na zvaničnim podacima. Dalje, ovo je jedini način za prikupljanje kvalita� vnih podataka o stavovima ispitanika u vezi sa

8 Pored ovog mikroanali� čkog modela koji ćemo koris� � u našoj analizi, u literaturi i drugim objavljenim istraživanjima ovog fenomena koriste se i makro modeli i mezo modeli. U okviru prvog pomenutog modela analiziraju se poli� čke, kulturne i eko-nomske strukture na nivou države, zemlje porekla i des� nacije kao i svetski sistem. U okviru mezo modela u analizu se uključuju struktura, snaga, broj i sadržaj društvenih veza migranata (Bre� ell, Hollifi eld, 2008).

23

Metodologija

društvenim, ekonomskim i kulturnim determinantama njihove lokalne sredi-ne, što pruža uvid u mo� ve potencijalne prostorne pokretljivos� . Rezulta� ovih analiza su u prak� čnom smislu i najvažniji – jer pružaju osnov i smerni-ce za izradu migracionih poli� ka zemlje (na koju ciljnu populaciju je potreb-no u� ca� i koje faktore uze� u obzir za zadržavanje potencijalnih migranata ili pods� canje njihovog cirkularnog kretanja i inves� ranja u zemlju porekla), odnosno uključivanje migracija u lokalni i globalni razvoj.

24

4. Defi nicije

U studiji smo koris� li osnovne koncepte koji se oslanjaju na određe-nja RZS. Migracija stanovništva predstavlja stalnu ili privremenu promenu mesta boravka stanovništva u određenom vremenskom intervalu. Naziva se i prostorna pokretljivost stanovništva (RZS, 2014). Danas je u literaturi u upotrebi i pojam mobilnost koji se povezuje sa savremenom ekonomskom i poli� čkom globalizacijom na prelazu u 21. vek, koja pojačava promet lju-di, kapitala, roba i usluga, odnosno ubrzava i usložnjava socijalnu i prostor-nu dinamiku – odlaske i povratke, tzv. cirkularna, povremena, privremena, ukratko veoma raznovrsna i učestala kretanja (na dnevnom, nedeljnom, me-sečnom i godišnjem nivou), a u vezi sa radom, usavršavanjem, spajanjem porodice, odmorom, putovanjima, itd. (Bobić, 2013).9

Unutrašnja migracija predstavlja promenu mesta prebivališta stanov-ništva unutar jedne zemlje (RZS, 2014). Dnevne migracije su poseban oblik prostorne pokretljivos� ekonomski ak� vnog stanovništva koje obavlja zani-manje, kao i učenika i studenata. Na obim i pravce dnevnih migracija u� če niz demografskih, socioekonomskih, geosaobraćajnih i drugih faktora (RZS, 2014). Imigracija predstavlja proces doseljavanja stanovništva na neki pro-stor, prouzrokovan određenim, za stanovništvo privlačnim faktorima. Emi-gracija je proces odseljavanja stanovništva sa nekog prostora, prouzrokovan privlačnim faktorima nekog drugog prostora u koji se stanovništvo seli.10

Može se oceni� da Srbiju odlikuju tzv. „mešani“ i kompleksni migraci-oni tokovi koje je teško registrova� i njima upravlja� , što je poseban izazov za poli� ke a naročito za individualizovani i humani pristup ovim licima, što je svetski standard. Poseban izazov predstavlja diferenciranje osoba koje pred-stavljaju pretnju nacionalnoj sigurnos� i ugrožavaju državnu granicu, od onih koje su u stanju potrebe – azilan� , izbeglice, apatridi, žrtve krijumčarenja, itd., (IOM, 2014).

U ovoj studiji bavićemo se spoljnim i unutrašnjim migracijama, odno-sno emigracijama i imigracijama, sa fokusom na mladoj populaciji; odnosno regularnim i voljnim kretanjima, sa izuzetkom dve vrste prisilnih (spoljnih)

9 Savremene međunarodne migracije su novi i veoma složeni fenomen, jer ne samo da prelaze granice nacionalnih (suverenih) država, kreirajući tzv. transnacionalne mreže, „imaginarne zajednice“, akcije i ins� tucije poslovnog, poli� čkog i kulturnog karaktera, već proizvode i efekte na više država istovremeno, pa su i kontrolisane od strane brojnih nacionalnih i međunarodnih aktera i ins� tucija (Castles, Miller, 2003, prema: Bobić, Babović, 2013:213).

10 Imigracija je defi nisana u Zakonu o upravljanju migracijama, kao boravak do godinu dana, u skladu sa Uredbom EU 862/2007. Obrnuto, emigracija je odseljavanje koje traje duže od godinu dana. Ove odredbe omogućavaju registraciju u skladu sa zahte-vima Eurostata.

25

Definicije

migracija iz Evrope, tražilaca azila poreklom iz Srbije i povratnika po osnovu sporazuma o readmisiji.

Sledeći relevantan pojam u ovoj studiji su mladi. Ova populacija odre-đena je u skladu sa Nacionalnom strategijom za mlade, preko uzrasta od 15 do 30 godina. Prema našem mišljenju, ovako defi nisana kategorija je neade-kvatna iz više razloga, te bi je trebalo preformulisa� na populaciju uzrasta 19–35. Prvo, u Srbiji su mladi veoma dugo zavisni od porodice porekla i sve se kasnije osamostaljuju. U odnosu na vršnjake sa Zapada, tranzicija mladih u odraslost u Srbiji značajnije kasni, čak za desetak godina u odnosu na, re-cimo, mlade u Danskoj, Holandiji, itd. Drugo, u norma� vnom i vrednosnom pogledu, Srbija pripada tzv. profamilis� čkom kulturnom krugu Mediterana i Južne Evrope, sa jakim porodičnim socijalnim mrežama tokom čitavog života pojedinca odnosno porodičnog životnog ciklusa (Bobić, 2014, Tomanović, et al., 2012). Reprezenta� vno anketno sociološko istraživanje procesa odrasta-nja u Srbiji (Tomanović, et al., 2012) pokazalo je da se tek negde oko 35. go-dine dovršava separacija od roditelja i preuzimanje socijalnih uloga (mereno kroz završetak školovanja, prvo zaposlenje, ulazak u brak, rađanje, stambeno odvajanje), pri čemu su za mlade u Srbiji najvažniji markeri odraslos� – že-nidba/udaja i rađanja dece, a značajno ređe karijera i profesionalno ispu-njenje. Produženo „socijalno de� njstvo“ mladih u Srbiji i tesno oslanjanje na resurse i socijalni kapital roditelja (veze, poznanstva, prijatelje) u razreša-vanju svih strateških životnih pitanja (zapošljavanje, stanovanje, kao i razne oblas� svakodnevice, u zbrinjavanju dece, oko domaćih poslova), novčanih pozajmica, itd., dokumentovano je u brojnim sociološkim istraživanjima ISI FF UB (Milić et al., 2004, 2008, Milić, Tomanović, 2009, Jarić et al., 2015, itd.). Samim � m smatramo da je u MOR donja starosna granica od 15 go-dina suviše nisko postavljena, imajući na umu socijalni kontekst, produženo obrazovanje mladih i socijalne norme o produženom suživotu sa roditeljima. Gornja granica je takođe nisko zacrtana s obzirom na odlaganje osamostalje-nja mladih i standardizovanu socijalnu biografi ju, sa ustaljenim redosledom faza (diploma, pa posao, pa ženidba/udaja). Treće, migran� su, prema lite-raturi, veoma selek� vna grupa, u kojoj je najjača korelacija staros� 20–40 godina i migracije, jer odluci o migraciji, pogotovu danas, prethodi akumula-cija znanja, veš� na, iskustava, novčanih resursa, socijalnih, personalizovanih mreža sa licima u mestu des� nacije, itd. (Bobić, 2007).

26


Karta 1 – Opš� ne u Republici Srbiji

27

5. Dinamička analiza migracija u Srbiji

5.1. Trendovi spoljnih migracija

Period nakon šezdese� h godina 20. veka se na prostoru Srbije oce-njuje kao razdoblje intenzivne industrijalizacije i prateće urbanizacije, koje su inicirale krupne promene u demografskom razvoju stanovništva, a izme-đu ostalog u� cale su i na migracione tokove. Ovi procesi su u svojim prvim fazama delovali s� mula� vno, s obzirom na to da su migracije na relaciji se-lo–grad rešavale akutni problem agrarne prenaseljenos� . Usled pogoršanja društvenoekonomskih uslova šezdese� h godina prošlog veka nastaje stagna-cija procesa deagrarizacije, jer nepoljoprivredne delatnos� nisu posedovale dovoljni kapacitet za apsorpciju veoma obimne radne snage koja se prelivala iz poljoprivrede i sa sela. U takvim uslovima ispoljili su se nega� vni efek� ur-banizacije, koja je pored nezaposlenos� , u prostornom pogledu proizvodila i „superkoncentraciju stanovništva, na jednoj strani, i sistemsko pražnjenje i depopulaciju širokih prostora, na drugoj strani“ (Vojković, 2007:98, 99). Sredinom šezdese� h godina zemlje Zapadne Evrope, usled suočavanja sa nedovoljnom ponudom radne snage, stvaraju mogućnost za intenziviranje migracionih kretanja sa onih prostora koji su se suočavali sa neuspešnom privrednom reformom i viškom radnika, kao što je bio slučaj i sa bivšom Ju-goslavijom i Srbijom u njenom sastavu (Stanković, 2014). Povoljnija poslovna i privredna klima u inostranstvu, u odnosu na Srbiju i bivšu SFRJ, pre če� ri decenije dovela je do značajnog porasta obima lica koja su, zbog egzistenci-jalnih potreba, o� šla na rad u inostranstvo (Grupa autora, 2006, Stanković, 2014).

Prilikom razmatranja spoljnih migracija, potrebno je istaći da se autori u Srbiji suočavaju sa nizom nedostataka u vezi sa raspoloživim podacima,11 što otežava formiranje jedne celovite slike migracionih trendova, njihovih uzroka i implikacija.

5.1.1. Državljani Srbije u inostranstvu

Prilikom razmatranja brojčanog obima državljana na radu/boravku u inostranstvu, rezulta� prethodnih pet popisa (1971–2011) ilustruju prisustvo tendencije porasta broja emigranata u svim popisima do kraja 20. veka (do 1991). U međupopisnom periodu 1991–2002. beleži se kratkoročni pozi� vni migracioni saldo zbog nešto većeg priliva izbeglica, da bi, nadalje, ponovo dominirala emigraciona komponenta. Ukupno uzevši, poređenje u dve tačke

11 Jedan od brojnih nedostataka odnosi se na već pomenutu preciznost podataka, pa samim � m i na njihovu validnost, objek� vnost i sistema� čnost.

28


popisa 1971. i poslednjeg popisa 2011. pokazuje da je udeo spoljnih migra-nata porastao za čitavih 53%.

Prema popisu 1971, najveći broj građana Republike Srbije emigrirao je u Nemačku, Austriju i Francusku. Posmatrajući rela� vno, pomenute zemlje prijema prihva� le su čak 79,2% naših državljana u odnosu na ostale države des� nacije. U narednom popisu 1981. eviden� ran je porast od 65.130 lica, uz nepromenjen redosled tradicionalno najdominantnijih zemalja prijema (Ne-mačka, Austrija i Francuska). Tokom poslednje decenije 21. veka u mnogim zapadnoevropskim zemljama sprovodi se restrik� vna imigraciona poli� ka (Grupa autora, 2006), što je iniciralo pad spoljnih migracija ovog � pa tokom popisnog razdoblja 1981–1991. Stevanović (2006, prema Stanković, 2014) ocenjuje da se navedeni period odlikuje stagnacijom spoljnih migracija, kao i da su, pored restrik� vne poli� ke zapošljavanja, delovale i s� mula� vne fi -nansijske mere „za povratak stranih radnika u ma� čne zemlje“ (ibidem, str 16). Posmatrajući ukupni broj migranata najveći porast (oko 50%) zabeležen je tokom popisnog perioda 1991–2002. godine. Kao specifi čno razdoblje na području Srbije, navodi se period nakon devedese� h godina, usled pozna� h nepovoljnih društvenoekonomskih i poli� čkih uslova koji su se, neosporno, manifestovali i u odnosu na migracione tokove. Imajući u vidu čitav splet nepovoljnih događaja i procesa u zemlji, razumljiva je kulminacija spoljnih migracija u međupopisnom periodu (1991–2002).12

Poslednji međupopisni period (2002–2011) registruje najveći pad broja migranata, od 25%. Podaci o licima na radu/boravku u inostranstvu prema poslednjem popisu (2011) ukazuju na smanjenu privlačnost tradici-onalno imigracionih zemalja (Švedske, Francuske i drugih), dok se povećava interesovanje za neke nove des� nacije (Mađarska, Ruska Federacija, Velika Britanija), a i nadalje je intenzivna migracija ka Kanadi, SAD i Australiji.

Kao glavni problem prilikom popisivanja lica na radu/boravku u ino-stranstvu is� če se njihov obuhvat (Penev, Predojević, 2012), što je karakte-ris� čno za sve dosadašnje popise uključujući i poslednji, sproveden 2011. godine. Na to ukazuje poređenje podatka o broju lica na radu/boravku u inostranstvu prema popisu stanovništva Srbije i podacima zemalja u kojima naši građani borave. Najdras� čnije razlike zabeležene su u Nemačkoj gde je prema popisu stanovništva 2011, u Srbiji registrovano 55.999 lica na radu/boravku u inostranstvu, a prema podacima Eurostata u Nemačkoj boravi 193.144 državljana Srbije.

12 O tome detaljnije vide� : Grupa autora, 2006; Stanković, 2014.

29

Dinamička analiza migracija u Srbiji

Tabela 1: Državljani Srbije na radu/boravku u inostranstvuu periodu 1971–2011.

1971. 1981. 1991. 2002. 2011.

UKUPNO 203.882 2.69.012 268.943 41.4839 313.411

Austrija 40.194 62.820 67.060 87.844 70.488

Francuska 27.864 33.559 22.357 27.040 20.231

Nemačka 93.327 99.686 67.229 102.799 55.999

Švajcarska 6.723 24.990 37.441 65.751 41.008

Švedska 8.819 12.351 9.929 14.049 10.925

Zemlje Beneluksa 3.520 4.367 3.591 9.336 6.243

Ostale evropske zemlje 5.025 7.562 11.508 53.745 52.673

SAD 5.279 7.352 7.136 16.240 13.504

Australija 7.025 6.173 5.065 7.490 3.760

Kanada 2.865 3.679 6.268 10.908 6.226

Ostale vanevropske zemlje 1.048 2.860 3.235 5.761 5.073

Nepoznato 2.193 3.613 28.124 13.876 7.657

Republike bivše SFRJ – – – – 19.624

Izvor: Stanković, V.,RZS, 2014.

Posmatrajući spoljne migracije sa aspekta zemalja prijema, u aktu-elnom periodu (2011) u odnosu na prvu registraciju državljana na radu/boravku u inostranstvu (1971) evidentna je promena u redosledu zemalja koje beleže najveću brojnost. Prema podacima sa poslednjeg popisa Austri-ja je načešća des� nacija naših građana. Čak je zabeleženo da oko 70.000 imigranata srpskog porekla živi u ovoj državi. Tome da dodamo da je 2002. godine njihov broj bio još i veći (mada Austrija tada nije bila vodeća zemlja naše emigracije), što je posledica konstantnog povećanja broja od početka sprovođenja redovnog popisa stanovništva koje živi na teritoriji Republike Srbije (1971). Pre če� ri decenije na samom vrhu liste zemalja prijema na-ših migranata nalazila se Nemačka (93.327). Među� m, tokom poslednjeg međupopisnog perioda došlo je do dvostrukog smanjenja u obimu spoljnih migranata ka ovoj zemlji, koja prema poslednjem popisu (2011) zauzima drugu poziciju, posle Austrije. Porast broja državljana poreklom iz Srbije u toku protekle če� ri decenije beleži Švajcarska, s obzirom na to da je došlo do učetvorostručenja posmatrane migrantske populacije. Intenziviranje mi-gracionih tokova ka toj zemlji impliciralo je da se u sadašnjem trenutku ona

30


pozicionira pri samom vrhu zemalja prijema naših migranata. Sagledavanje dinamike spoljnih migracija u periodu 1971–2011. upućuje na zaključak da značajni porast spoljnih migranata iz Srbije registruju i ostale evropske ze-mlje, za� m Kanada i SAD, ali i druge vanevropske zemlje. Bitno je istaći da u svim zemljama, prema podacima poslednjeg popisa 2011, a posmatrano u odnosu na 2002. godinu, registrujemo smanjenje broja naših migranata. Opadanje imigranata našeg porekla najupadljivije je u sledeće če� ri zemlje: Nemačkoj, Švajcarskoj, Australiji i Kanadi.

Analiza dinamike spoljnih migranata poreklom iz Centralne Srbije i Vojvodine u periodu 1971–2011. ukazuje na prisutne disproporcije, kako u smeru kretanja, tako i u tempu migracionih tokova. Evidentna je i diferen-ciranost u populacionoj veličini posmatrane migrantske kategorije u korist Centralne Srbije, i pre če� ri decenije i u aktuelnom periodu. Rezulta� po-slednjeg popisa upućuju na činjenicu da je došlo do porasta brojčane domi-nantnos� spoljnih migranata poreklom iz Centralne Srbije, koja je petostru-ko veća u odnosu na lica na radu/boravku u inostranstvu iz Vojvodine.

Tabela 2: Lica na radu/boravku u inostranstvu prema porekluiz Centralne Srbije i Vojvodine, 1971–2011.

LICA NA RADU/BORAVKU

1971. 1981. 1991. 2002. 2011.

Vojvodina 70.493 65.591 47.522 70.688 50.328

Centralna Srbija 133.389 203.421 221.421 344.151 263.083


Ove tendencije u kretanju brojnos� spoljnomigrantskog skupa inici-rane su divergentnim trendovima migracija stanovništva Centralne Srbije i Vojvodine, pri čemu bi trebalo ima� na umu i međupopisne fl uktuacije, što se može oceni� kao zajednička karakteris� ka oba područja Srbije.

Migrantski kon� ngent poreklom iz Centralne Srbije beleži permanen-tni porast 1971–2002, što je u skladu sa republičkim trendovima (Tabela 2). Tokom razdoblja 1991–2002, eviden� rano je najintenzivnije povećanje bro-ja lica na radu/boravku u inostranstvu (preko 50%). U periodu 2002–2011. po prvi put je u Centralnoj Srbiji registrovano smanjenje spoljnih migracija (23%). Tokom četrdesetogodišnjeg razdoblja (1971–2011) jedini porast mi-grantske populacije Vojvodine registrovan je u periodu 1991–2002. To raz-doblje može se oceni� kao kulminacioni period u pogledu rasta spoljnomi-grantske kategorije oba područja Srbije. U literaturi se navodi da bi uzrok intenzivnog porasta trebalo pripisa� „ekscesivnim“ ratnim i ekonomskim prilikama (Stanković, 2014). U ostalim međupopisnim razdobljima, kon� nui-

31


rano se smanjivao broj lica na radu/boravku u inostranstvu poreklom iz Voj-vodine, najjače u periodu 1981–1991.

Neujednačen smer u kretanju broja lica na radu/boravku u inostran-stvu na ova dva područja Srbije pripisuje se znatno ranijem početku emigra-cije stanovnika Vojvodine, a za� m i tzv. sups� tuciji statusa „privremenog rada i boravka“ u inostranstvu u trajni imigracioni status (Stanković, 2014:22).

5.1.1.1. Građani Srbije – tražioci azila u Evropi

Prema dostupnim podacima Eurostata, od 2009. kada je uvedena vizna liberalizacija broj tražilaca azila iz Srbije u EU i Švajcarskoj naglo je povećan. Od 5.460 zahteva u 2009. broj tražilaca azila porastao je na pre-ko 55.000 u periodu 2010–2012. (CZA/APC, 2013:28). U širem evropskom okruženju, Srbija (bez Kosova i Metohije) je 2012. po broju tražilaca azila dospela na četvrto mesto, iza Avganistana, Sirije i Ruske Federacije, a ispred Somalije, Eritreje, Iraka i Irana, pri čemu je građanima Srbije odobreno samo 1,1% zahteva u EU i Švajcarskoj (260 građana), što znači da ih je najviše odbijeno kao neosnovano. Broj tražilaca azila iz Srbije porastao je 2013. na 15.350 – skoro isto toliko ih je bilo i 2012, ali ih je 2011. bilo 11.740 (IOM, 2014). U periodu januar–oktobar 2013, najveći broj podne� h zahteva bio je u Nemačkoj (12.735), a daleko iza nje je Švedska (januar–septembar 2.670), a za� m Švajcarska (januar–avgust 1.890). Među� m, ove informacije o azilu građana Srbije nisu dovoljno precizne ni� potpune, i to iz više razloga. Prvo, nije jasno diferenciran broj odbijenih tražilaca azila koji su deportovani, od onih koji su odbijeni i dobrovoljno se vra� li u Srbiju. Potom, odbijenih traži-laca azila ima i među brojnim povratnicima po osnovu readmisije. Dalje, nije jasno koliko je među njima lica vraćeno po osnovu odbijenog zahteva za azil, a koliko iz drugih razloga (nevažeća viza, kriminalne radnje, itd.). Za� m, veliki broj lica više puta zatraži azil u istoj ili nekoj drugoj evropskoj državi. Zbog svega toga ne mogu se dobi� precizni podaci o broju, kao ni socijalno-demo-grafskim osobinama ovih lica. Jedini rela� vno pouzdan, iako nepotpun izve-štaj dobijen je od Kancelarije za readmisiju na bazi dobrovoljno popunjenog upitnika prilikom dolaska lica na aerodrom „Nikola Tesla“ (od 2010. do 2012, takvih je bilo samo 4.977 lica od ukupno 16.324 povratnika po readmisiji, registrovanih kod KIRS i MUP). Iz ovih podataka, takođe, vidi se i da je najvi-še vraćenih lica iz Nemačke, Švedske, Danske, Švajcarske i Belgije (CZA/APC, 2013, KIRS, Izveštaj Kancelarije za readmisiju, 2006–2011). Prema izvešta-jima Kancelarije za readmisiju, broj povratnika povećan je dva i po puta za kratko vreme, u periodu 2010–2013, da bi potom zabeležio pad, i to: 2010. – 1.167, 2011. – 1.606, 2012. – 2.107, 2013. – 2.577, 2014. – 1.716 (KIRS, Izveštaj Kancelarije za readmisiju, 2006–2011). Na bazi raspoloživih podata-ka ankete sa aerodroma u Beogradu, povratnike u Srbiji pretežno prihvataju porodica odnosno srodnici (od ukupno 1.716 lica 2014. – 762 vraćeno je

32


u sopstvenu porodicu, 285 kod rođaka, a 444 se vra� lo u sopstveni stan). Većina njih pokušava ponovo da se domogne evropskih država (sekundarna migracija) i krugovi povratka i odlaska se često mul� plikuju.

Što se � če profi la tražilaca azila iz Srbije, dominiraju lica sa dna so-cijalne lestvice – siromašni, marginalizovani, niskog stepena obrazovanja i nezaposleni. Prema nacionalnos� , najviše je Roma, a za� m Srba i Albanaca. Među razlozima emigriranja dominiraju ekonomski (89%), ali i diskriminacija po nacionalnoj osnovi (11%). U 7% slučajeva navodi se lečenje (sebe ili dete-ta) u inostranstvu, čije troškove tražioci azila nisu mogli da podnesu u Srbiji. Većina njih (2/3) imala je važeće putne isprave pre odlaska u inostranstvo, povremeno su koris� li socijalnu pomoć, za� m i novčanu pomoć, što im sve nije bilo dovoljno za preživljavanje. Trećina se pored toga bavila i periodič-nim sezonskim poslovima i sakupljanjem sekundarnih sirovina, a trećina na-vodi da je bila prijavljena u Nacionalnoj službi za zapošljavanje (NSZ), ali nije nikada dobila ponudu za prekvalifi kaciju ili dopunsko školovanje. Deca su im, među� m, pohađala školu pre odlaska u inostranstvo. Čak 18% je više puta pokušavalo da dobije azil, a nastaviće i dalje, sa nadom da će uspe� , dok je manje od 10% zemlju napus� lo ilegalno, posredstvom krijumčara. Dve treći-ne kao prioritetne probleme prilikom povratka u Srbiju navodi zaposlenje, a preko polovine stambeno zbrinjavanje.

5.1.1.2. Povratnici

Prilikom analize migracione dinamike povratnika sa rada/boravka u inostranstvu trebalo bi napomenu� nekoliko činjenica. S obzirom na to da sta� s� čka građa eviden� ra kretanje ove migrantske kategorije samo u tri popisa (1981, 1991. i 2011), to je i sagledavanje tendencija koncentrisano samo na periode koji sadrže njihov obuhvat. Promene u metodološkom pri-stupu, u vezi sa defi nisanjem kategorije povratnika sa rada/boravka u ino-stranstvu, inicirale su izvesne razlike između dva popisa sprovedena pred sam kraj 20. veka (1981. i 1991) i poslednjeg popisa (2011). Naime, rezul-ta� popisa 1981. i 1991. ukazuju na brojčani obim povratnika koji su radi-li u inostranstvu, dok popis 2011, pored napomenute kategorije, obuhvata i članove njihovih porodica (Stanković, 2014). Imajući u vidu da poslednja popisna građa (2011) napomenute različite kategorije (povratnici sa rada i članovi porodica) posmatra kao nedeljivu celinu, Stanković (2014) navodi da je to jedan od razloga enormnog porasta broja posmatranih migranata u aktuelnom periodu u odnosu na popise 1981. i 1991. godine.13 Broj po-vratnika sa rada/boravka u inostranstvu 2011. (234.932) registruje više nego trostruki porast u odnosu na obe ostale posmatrane godine (1981: 63.801; 1991: 62.843). Autor takođe is� če i da ne bi trebalo zanemari� činjenicu da

13 Ne bi trebalo zanemari� ni neujednačeni vremenski interval između posmatranih po-pisnih godina.

33


je značajni obim povratnika (posebno onih koji su o� šli nakon 1965) „priveo kraju svoj radni vek u zemljama prijema“ (Stanković, 2014:23).

Tabela 3: Povratnici sa rada/boravka u inostranstvu,14

1981–2011.

1981. 1991. 2011.

Srbija 63.801 62.843 234.932

Centralna Srbija 54.329 41.136 184.504

Vojvodina 9.472 19.707 50.428


Posmatrano po područjima Srbije povratnici dominiraju u Centralnoj Srbiji u odnosu na Vojvodinu, tokom sve tri popisne godine. Evidentan je di-jametralno različit tempo posmatranog migrantskog kon� ngenta Centralne Srbije i Vojvodine tokom razdoblja 1981–1991, kao i permanentan porast povratnika u Vojvodini. U trodecenijskom razdoblju (1981–2011) u Central-noj Srbiji posmatrana kategorija registruje trostruki porast, dok je u Vojvodi-ni zabeleženo daleko intenzivnije povećanje, više nego petostruko. Prisutan jaz u dinamici povratnika između pojedinih područja Srbije, i u ovom pogle-du može se pripisa� ranijem uključivanju stanovništva Vojvodine u tokove spoljnih migracija u odnosu na stanovnike Centralne Srbije. Najnoviji raspo-loživi podaci (2011) ukazuju na brojčanu prevalenciju povratnika sa prostora Centralne Srbije, gde je popisom zabeleženo 78,5%, dok je u Vojvodini regi-strovano 21,5%.

Nešto veći udeo povratnika u navedenim reprezenta� vnim, empirij-skim istraživanjima gradova i regiona, registrovan je na jugu Srbije, konkret-no u Pčinjskom okrugu. Ovde se našlo 4,8% ispitanika koji su se vra� li iz inostranstva, pri čemu je 3,2% po Sporazumu o readmisiji (više od polovine su Romi, a ostatak pripadnici albanske nacionalnos� ; staros� su između 38 i 46 godina, nešto više muškaraca nego žena i svi su ekonomski neak� vni).

5.1.1.2.1. Povratnici prema školskoj spremi

Ukoliko se posmatra obrazovni profi l povratnika 1981, evidentno je da su dominantne kategorije bez školske spreme i sa nepotpunom osnov-nom školom (41,9%). Potom slede povratnici sa srednjim (28,4%) i osnovnim obrazovanjem (25,8%), dok je najobrazovanijih (viša i visoka škola) zabele-ženo svega 3,3%.

14 U popisima 1981. i 1991. obuhvaćeni su samo povratnici koji su radili u ino-stranstvu, dok su u popisu 2011. obuhvaćeni svi povratnici. Zbog uporedivo-s� podataka isključeni su povratnici iz bivših jugoslovenskih republika.

34


Tabela 4: Povratnici sa rada/boravka u inostranstvu, stari 15 i više godina, prema školskoj spremi (%), 1981–2011.

1981. 1991. 2011.

Ukupno 100,0 100,0 100,0

Bez škole 41,9 33,8 18,6

Osnovna škola 25,8 26,6 22,4

Srednja škola 28,4 31,6 39,8

Viša i visoka 3,3 7,6 18,9

Nepoznato 0,6 0,4 0,3

Izvor: Stanković, V., RZS, 2014.

U toku međupopisnog perioda (1981–1991) značajne promene u obrazovnoj strukturi posmatranog migrantskog kon� ngenta registruju po-vratnici bez školske spreme i sa nepotpunom osnovnom školom, kod kojih je došlo do smanjenja, dok su najobrazovaniji povratnici zabeležili više nego dvostruki porast.

Na osnovu podataka popisa 2011. uočavamo da je tokom trodecenij-skog razdoblja došlo do koreni� h promena u obrazovnoj strukturi povrat-nika. U aktuelnom periodu najzastupljeniji su povratnici sa srednjom škol-skom spremom (39,8%), a za� m sledi kategorija sa osnovnim obrazovanjem (22,4%). Dok udeo visokoobrazovanih povratnika kon� nuirano raste, udeo najmanje obrazovanih opada, tako da ih je 2011. gotovo podjednako, odno-sno 18,6% u prvoj, tj. 18,9%, u drugoj kategoriji. Prikazane tendencije mogu se oceni� kao pozi� vne, i sigurno su povezane sa globalnim potrebama trži-šta rada, što se odrazilo i na profi le migrantske populacije. Dokumentovana je činjenica da su, tokom šezdese� h godina, u procesima spoljnih migracija prema zemljama Zapadne Evrope dominirali migran� sa nižim nivoom obra-zovanja. Moderno društvo, usled brojnih faktora, pods� če prostornu pokret-ljivost mladih, ali i visokoobrazovanih stručnjaka (Bobić, 2007). Među� m, nega� vnim se može okarakterisa� sve veće prisustvo visokoobrazovanih lica među spoljnim migran� ma, što jasno svedoči o rasprostranjenos� „odliva mozgova“. Pozivajući se na aktuelnu metodološku defi niciju povratnika,15 Stanković (2014) ukazuje na činjenicu da je porast brojnos� povratnika sa vi-sokim obrazovanjem iniciran činjenicom da među članovima porodice domi-niraju mlađi ljudi. Štaviše, poređenje obrazovanja povratnika i stanovništva u zemlji pokazuje da je obrazovna struktura ovih spoljnih migranata povolj-nija, u odnosu na Republiku, gde ih je 16,2%.

15 Već je naglašeno da u popisu 2011. ova migrantska kategorija tre� ra povratnike sa rada i članove porodica kao nedeljiv skup.

35


U grupi ispitanika sa prekograničnim migratornim iskustvom u empi-rijskom istraživanju gradova u Srbiji, među� m, dominiraju osobe ženskog pola – osim u Somboru, gde je njihov broj približno jednak: žene 48,1%, a muškarci 51,9%. U istraživanju Jablaničkog okruga učestvovao je podjednak broj muškaraca i žena koji su se doselili iz inostranstva, po 50,0%, dok od svih očekivanja apsolutno odstupaju ispitanici sa područja Pčinjskog okruga gde je anketa obuhva� la 92,3% muškaraca i svega 7,7% žena, koji su se do-selili iz inostranstva.

U pogledu staros� najviše je stanovništva starijeg od 55 godina, koje se iz inostranstva doselilo u Srbiju. Pomalo odstupaju ispitanici iz Šapca, gde blagu prednost imaju lica staros� 30–42 (20%), kao i oni iz Pčinjskog okruga, među kojima apsolutno dominiraju povratnici staros� od 30 do 42 godine – njihovo učešće iznosi 46,2%.

5.1.1.2.2. Povratnici prema ekonomskoj ak� vnos�

U pogledu ekonomske ak� vnos� spoljnih migranata koji su se doselili iz inostranstva, podaci istraživanja ISI FF UB iz gradova i regiona pokazuju da su oni pretežno neak� vni, što smo mogli i da očekujemo s obzirom na to da dominiraju osobe starije od 55 godina života. Tako, najmanji broj zaposlenih povratnika je među ispitanicima iz Šapca. Ujedno, u tom gradu povratnici pretežno (čak 37,5%) pripadaju i najstarijoj grupi ispitanika (preko 55 go-dina staros� ). Suprotno tome, u Pčinjskom okrugu, gde u grupi doseljenog stanovništva dominira stanovništvo staros� 30–42, udeo zaposlenih dos� že čak 76,9%.

U literaturi je danas veoma aktuelan koncept tzv. transnacionalnih mreža i transnacionalnog preduzetništva kao načina premošćavanja resursa i potencijala dijaspore, povratnika i ma� ce, odnosno uključivanja migracio-nog potencijala u razvoj zemlje. U jednom domaćem istraživanju (Pavlov, et al., 2014)16 zasnovanom na ovim teorijskim koncep� ma, korišćeni su: ana-liza dokumenata: strategija i zakonsko-ins� tucionalnog okvira države, kao i manje, pilot, eksplora� vno empirijsko istraživanje na uzorku od 15 transna-cionalnih preduzetnika iz Srbije (metod polustrukturisanih intervjua) i 47 po-slovnih ljudi iz zemlje i inostranstva, anke� ranih elektronskim putem. Ovako mali uzorci ne omogućavaju validne generalizacije, jer nisu reprezenta� vni, ali svakako otvaraju neka značajna pitanja za dalja, produbljenija istraživa-nja uočenih trendova i problema u vezi sa mogućnos� ma transnacionalnog

16 Njoj je srodna studija koja se odnosi na translokalnost, tj. umrežavanje dijaspore u lokalnim sredinama na primeru regiona: Užica, Novog Pazara i Vranja (Pavlov, et al., 2013). Studija je mo� visana praksama udruživanja emigranata u zemljama des� nacije po osnovu porekla – zavičaja, na primer udruženje Prijedorčana u Sent Luisu (SAD), Zvorničana u Beču, itd. U relevantnoj literaturi se is� če da emo� vne i socijalne veze utemeljene na iden� te� ma užim od nacionalnog, kao što su lokalni i teritorijalni (translokalnost), stvaraju snažnije mreže sa ma� com u odnosu na transnacionalizam (Halilović, 2012, prema: Pavlov, et al., 2012).

36


preduzetništva, markiranja prepreka njegovom širenju, itd. Ovo je svakako važno sa stanovišta ak� viranja potencijala ove globalne, mobilne, merito-kratske, svetske elite, koja je u našoj državi nedovoljno uočljiva, nedovoljno podstaknuta i, zapravo, marginalizovana. Transnacionalni preduzetnici su u istraživanju defi nisani kao „građani Srbije, koji su studirali ili radili u inostran-stvu, duže od godinu dana, a potom su se vra� li u zemlju i osnovali kompa-nije ili su proširili biznis započet u inostranstvu, a poslovni uspeh im zavisi od redovne saradnje sa stranim zemljama“ (ibidem:23). U tom smislu, istra-živanje 15 preduzetnika odnosi se na povratnike iz Srbije, dok je među 47 ispitanika anke� ranih elektronskim putem, pored povratnika, bilo i lica koja su još u inostranstvu ali poslovno sarađuju sa Srbijom, kao i lica zaposlenih u transnacionalnim kompanijama.17 Autori studije se osim analize sopstvenog, pozivaju i na sekundarnu analizu drugih istraživanja usmerenih na transnaci-onalne ak� vnos� naučne i profesionalne dijaspore (Pavlov, Polovina, 2011), pri čemu je osnovni zaključak da uprkos izraženoj volji dijaspore, u Srbiji ne postoji otvorenost naučne i stručne zajednice prema dijaspori ni� povratni-cima, za� m da ne postoje odgovarajuće transnacionalne ak� vnos� , kao ni adekvatna državna podrška namenjena cirkulaciji znanja i brain gain-u.

Rezulta� ovoga istraživanja transnacionalnog preduzetništva (Pavlov, et al., 2014), uz sve ograde u vezi sa metodologijom, pokazali su da se radi o veoma heterogenoj grupi. Po staros� , najviše ih je u grupi sredovečnog stanovništva, 31–41 godine (39%) i 42–52 (37%), znatno manje među mla-đima, 20–30 (15%) i najstarijima, 53–63 (9%). Pretežno su muškarci, u bra-ku su, imaju prosečno dvoje dece, a dominantne profesije su: građevinska, ugos� teljska, inženjerska, programerska, ekonomska, menadžerska, umet-nička i zdravstvena (Pavlov, et al., 2014). Odlazili su u inostranstvo pretežno 1989–1999. (43%) i 2000–2010. (37%) Zemlje des� nacije su najčešće Velika Britanija i SAD, a ima ih i u Iraku, Indiji, itd. Najveći broj povratnika došao je u Srbiju posle 2005. (43%), većina ima srpsko državljanstvo (87%), a manjina još i strana državljanstva.

Delatnost njihovih preduzeća takođe je veoma raznovrsna. Najviše ih je u oblas� informacione i komunikacione tehnologije (IT, 25%), trgovi-ne (11%), fi nansija (11%), građevinarstva (8%), obrazovanja (6%), i dr. (up.: Pavlov (ed.), 2014:16). Reč je pretežno o malim preduzećima, od jednog do 25 zaposlenih, a značajan broj ih je i u porodičnom vlasništvu (16%). Najviše ih je osnovano u periodu 2007–2012. (60%), izvori fi nansiranja su bili: pre-težno lične ušteđevine (76%), za� m pozajmica prijatelja i porodice (24%), a značajno manje inves� cioni fondovi (8%). U obrazovnoj strukturi dominira-ju eksper� sa visokim obrazovanjem (68%) i sa doktoratom (32%). Master studije su završili zaposleni u 76% fi rmi. Ova preduzeća poseduju visok nivo radne kulture, zalažu se za kvalitetno poslovanje i izvor su inovacija, fl eksi-

17 Vlasnika fi rmi u Srbiji je bilo 15, 10 vlasnika fi rmi je iz inostranstva, 14 zaposlenih u transnacionalnim kompanijama u Srbiji, a 8 u inostranstvu.

37


bilna su, poseduju snažni socijalni kapital, i povezana su sa preduzetnicima iz inostranstva, što im olakšava plasman proizvoda i usluga na strano tržište (Severne Amerike, Rusije, bivših sovjetskih republika, Azije, Zapadnog Balka-na, itd.) i nastavak započe� h ulaganja u proširenje obima rada i plasmana.

Kao prepreku razvoju transnacionalnog preduzetništva u Srbiji, ispita-nici su naveli strukturne prepreke, opštu poli� čku i ekonomsku nestabilnost, nesigurnost u pravno-poslovnom okruženju, za� m korupciju, brojne admini-stra� vne prepreke, duge i skupe carinske procedure, problem sa dugačkom i skupom procedurom oko nostrifi kacije diploma, itd. Poslovna klima optere-ćena je nepo� zmom, monopolima, Srbiju nazivaju „zemljom dužnika“, jer je teško napla� � dugovanja, a država i velike fi rme su generatori nelikvidnos� (ibidem:27). Ugovori o radu preopterećeni su obavezama i doprinosima na strani poslodavaca, nedostaju stručni, mladi kadrovi, posebno u oblas� mar-ke� nga, niska je platežna moć stanovništva, suženo tržište, a država general-no des� muliše privatni sektor, posebno mala i srednja preduzeća.

Kao pozi� vne strane poslovanja u Srbiji navedene su: rela� vno jedno-stavna procedura otvaranja fi rmi, mala početna ulaganja u odnosu na druge zemlje, povoljan poreski sistem u zemlji, obilje je ine i obrazovane radne snage (posebno u IT sektoru i poljoprivredi), veliki prirodni resursi, niski komunalni troškovi (struje, gasa, fi ksne telefonije, itd.), otvorenost prema dva velika strana tržišta (Rusije, Kine), rela� vno niži troškovi poslovanja u odnosu na razvijene zemlje, veći kvalitet života uključujući više slobodnog vremema za sebe i porodicu, itd. Kao nega� vne strane poslovanja u Srbiji ispitanici navode: malu raspoloživost fi nansijskog kapitala za početak posla i kasnije poslovanje, sporost profesionalnog napredovanja, nizak nivo soci-jalnog priznanja šire zajednice (preduzetnici se iden� fi kuju sa mafi jašima), nedostatak zdrave konkurencije, otežani pristup lokalnim i stranim tržiš� ma, rasprostranjenost sive i crne ekonomije, falsifi kovanje robe, itd.

Posebni doprinos ove studije je u tome što autori daju konkretne preporuke državnim akterima za pods� caj transnacionalnog preduzetništva (Pavlov (ed.), 2014), i to: 1) Nužnost razvoja bezbednijeg društva i poslovnog okruženja u zemlji. Pored navedenih problema u ovom domenu, preduzet-nici su naveli i potrebu automatskog besplatnog priznavanja stranih diploma i smanjenje troškova nabavke dokumenata; 2) Unapređenje informisanja i saradnje sa migran� ma i povratnicima, između ostalog, preko kontakata sa našim ambasadama i konzularnim predstavništvima u zemljama u kojima oni žive. Takođe i bolje organizovanje preduzetnika, i jačanje esnafskih, pro-fesionalnih udruženja i organizacija, posebno onih koji bi pomogli mlade. Predlaže se otvaranje Kancelarije za privlačenje migranata u Srbiji. Tu se is� -če i bolja povezanost sa donosiocima odluka koji bi trebalo da „otvore vrata“ prema povratnicima i dijaspori, da ih postave za konsultante u javnoj upravi, da više uvaže njihova poslovna iskustva, ideje, biznis planove; 3) Potrebno je da se unapređuje poslovna kultura, da se radi na izgradnji pozi� vnog imidža o preduzetnicima u Srbiji, za� m da se usvoji vrednost dugotrajnog i prega-lačkog rada kao puta ka uspehu, itd.

38


U zaključku studije ukazuje se na potrebu podrške transnacionalnom preduzetništvu i povratnicima kroz migracione i razvojne strategije, i njihovo punije socijalno uključivanje u formulisanje i sprovođenje razvojnih ciljeva u zemlji. Kao primer navodi se njihov potencijalni doprinos razvoju za zemlju prioritetnog IT sektora. Dalje, u studiji se više puta naglašava da Srbija pose-duje razvijen strateški okvir u oblas� migracija i koordinacione mehanizme u domenu praćenja i prikupljanja globalnih podataka na nivou zemlje. Nedosta-je, među� m, snažnija implementacija razvojnih programa i planova, i operaci-onalizacija mera i akcija usmerenih na migrante, pri čemu bi trebalo uključi� i same migrante, akademsku zajednicu i nevladin sektor. To se naravno odnosi na svaku od profesionalnih i privrednih grana pojedinačno. Zemlja bi trebalo da se uključi u Globalni monitoring preduzetništva (Global Entrepreneurship Monitor (GEM)), kao i druge izvore prikupljanja podataka o transnacionalnom preduzetništvu, kako bi bili postavljeni dobri razvojni ciljevi i operacionalizo-vani adekvatni programi i mere. Postojeći mehanizmi za saradnju sa dijaspo-rom, prenos znanja i iskustava, ne podržavaju u dovoljnoj meri transnacional-no preduzetništvo, te ih je u tom smislu potrebno ojača� (up.: Pavlov, et al., 2013). To se posebno odnosi na informisanje potencijalnih povratnika preko ambasada i predstavništava o poslovnoj klimi i mogućnos� ma ulaganja u Srbi-ju. Najzad, potrebno je podrža� razvoj malih i srednjih preduzeća, uključujući i transnacionalne preduzetnike i povratnike, koji bi opet mogli da povećaju njihovu konkuretnost na izvoznim tržiš� ma (Pavlov, et al., 2014).

5.1.1.2.3. Povratnici prema mestu odseljenja

U Grafi konu 1. sumarno su prikazani podaci empirijskih istraživanja ISI FF UB i PBILD koji ukazuju na udeo starosedelaca među ispi� vanim stanov-ništvom u odnosu na doseljene iz inostranstva i iz ostalih krajeva Srbije.

Grafi kon 1. Autohtono i doseljeno stanovništvo (%)

39


Primećujemo da je u svim gradovima i u oba okruga najveći udeo is-pitanika bez migratornog iskustva. Kada je reč o doseljenicima, opš� je za-ključak da su se ispitanici većinom doseljavali iz drugih opš� na Srbije i da je broj doseljenih iz inostranstva rela� vno mali. Najveći broj ispitanika koji su se doselili iz inostranstva beleži se u Somboru – 10,0%, a za� m slede Novi Pazar i Užice, sa oko 7,0%. Najmanji broj doseljenih iz inostranstva beleži se u Jablaničkom okrugu – svega 3,0%, dok ostali gradovi beleže za nijansu više doseljenika iz inostranstva (Kragujevac – 3,2%, Šabac – 3,7%, Zrenjanin – 3,5%).

5.1.2. Karakteris� ke spoljnih migranata

5.1.2.1. Starost i pol

Kad je reč o navedenim empirijskim istraživanjima, u analizi socio-demografskih karakteris� ka potencijalnih migranata pošli smo od hipoteze koja se oslanja na, u teoriji, ustaljenu pretpostavku slobodnog kretanja sta-novništva između područja porekla i odredišta migracija. Na osnovu brojnih empirijskih istraživanja autori su zapazili da postoji određena autoselekcija migranatske populacije, odnosno veća inklinacija ka emigraciji prema slede-ćim obeležjima: pol, starost, bračno stanje, obrazovanje, materijalni položaj itd. (Wertheimer-Bale� ć, 1999). Pri tome se najjača sta� s� čka veza pokazuje između staros� i odluke o iseljavanju (Bobić, 2007:108). Starost između 20 i 40 godina najčešće je vreme donošenja ovakvih odluka usled najveće spo-sobnos� adaptacije na nove uslove života i rada i najjačeg u� caja povoljnih prilika u zemlji des� nacije. Što se � če u� caja pola, ranije su u ekonomskim migracijama pretežno učestvovali muškarci, dok u savremenom pos� ndu-strijskom društvu sve više mladih visokoobrazovanih žena par� cipira u ovim kretanjima, pa se u literaturi često govori o feminizaciji migracija (Pešić, 2013). Takođe, posledica tranzicije migracija (Bobić, 2007:111) jeste i pro-mena u pogledu obrazovanja migranata. Tokom šezdese� h godina prošlog veka, u ekonomskim migracijama pretežno su učestvovala lica nižeg obrazo-vanja i kvalifi kacija (radnička zanimanja), dok migracije u savremenom druš-tvu pods� ču na mobilnost mlade, visokoobrazovane stručnjake. Ono što je ostalo nepromenjeno jeste pripadnost srednjem sloju kao glavno obeležje migranata – s jedne strane, i dalje je mobilnost gotovo nedostupna najsiro-mašnijem stanovništvu usled materijalnih troškova ovog procesa, a najpri-vlačnija pripadnicima srednje klase koji imaju sredstava za ovaj poduhvat, a sa druge strane, osećaju da ne mogu da zadovolje svoje potrebe u zemlji porekla. Dakle, na osnovu skoro jednoglasno usvojenih zaključaka među na-učnicima, očekivali smo da će prosečni profi l (potencijalnog) migranta bi� – mlađa osoba, najviše do 40 godina staros� , sa srednjim i visokim obrazova-njem, češće muškog nego ženskog pola (pri čemu se ne pokazuje dras� čna razlika), koja češće ne živi u braku i nema decu. Takođe, usled neophodnih

40


materijalnih troškova migracija pretpostavljamo da među potencijalnim mi-gran� ma najveći udeo imaju pripadnici srednjeg materijalnog položaja.

Prilikom analize ispitanika sa migratornim iskustvom, imajući na umu da tu spadaju i ispitanici koji su se krajem prošlog veka doselili sa teritorija zahvaćenih ratom, pretpostavili smo da je reč o starijem stanovništvu, pre-težno ženskog pola, srednjeg obrazovanja, koje sada većinom živi u bračnoj zajednici i ima decu (možda i stariju od 15 godina).

Sagledavanje promena starosno-polne strukture određene populacije od nesumnjivog je značaja, s obzirom na to da se tu najadekvatnije odslika-vaju demografski procesi i pojave. Zato je proučavanje strukturnih promena u analizi migracionih tokova, nezaobilazan segment.

U ukupnoj populaciji spoljnih migranata (lica na radu/boravku u ino-stranstvu, 2011) dominira muško stanovništvo (167.322 ili 53,4%), dok je žena manje za nešto više od 20.000 (146.089 ili 46,6%). U tom pogledu, migrantska populacija se bitno razlikuje od ukupnog stanovništva, u kojem dominiraju žene (51,3%) naspram 48,7% muškaraca. Objašnjenje ove ma-skuline dominacije može se potraži� u činjenici da su u svim migracionim etapama muškarci bili dominantniji od žena.

41


Tabela 5: Starosno-polna struktura spoljnih migranata u Republici Srbiji, prema popisu 2011.

UKUPNO Muškarci Žene UKUPNOMuškarci

(%)Žene (%)

Stopamaskuliniteta18

Ukupno 313.411 167.322 146.089 100 53,4 46,6 114,5

0–4 16.323 8.489 7.834 100 52,0 48,0 108,4

5–9 17.256 8.979 8.277 100 52,0 48,0 108,5

10–14 17.342 9.029 8.313 100 52,1 47,9 108,6

15–19 19.917 10.400 9.517 100 52,2 47,8 109,3

20–24 24.492 12.689 11.803 100 51,8 48,2 107,5

25–29 28.982 15.183 13.799 100 52,4 47,6 110,0

30–34 32.191 17.080 15.111 100 53,1 46,9 113,0

35–39 34.428 18.397 16.031 100 53,4 46,6 114,8

40–44 30.773 16.982 13.791 100 55,2 44,8 123,1

45–49 24.155 13.785 10.370 100 57,1 42,9 132,9

50–54 20.644 11.562 9.082 100 56,0 44,0 127,3

55–59 20.899 10.717 10.182 100 51,3 48,7 105,3

60–64 15.696 8.767 6.929 100 55,9 44,1 126,5

65 i više 10.313 5.263 5.050 100 51,0 49,0 104,2

Izvor: Stanković,V., RZS, 2014.

Posmatrajući starosno-polnu strukturu spoljnih migranata po peto-godišnjim starosnim grupama, uočava se još jedna neuobičajenа pojava, odnosno brojčana nadmoćnost muškog stanovništva u odnosu na žensko u okviru svih starosnih kategorija. Brojčana dominacija muških migranata naji-zraženija je u starosnoj grupi 45–49 godina (stopa maskuliniteta: 132,9), dok je najmanja razlika u brojčanoj zastupljenos� muškaraca u odnosu na žene, prisutna u grupi 20–24 godina (107,5 muškaraca na 100 žena).

18 Stopa maskuliniteta predstavlja odnos između muškog i ženskog pola (broj muškaraca / 100 žena).

42


Grafi kon 2: Starosno-polna piramida Grafi kon 3: Starosno-polna piramida ukupnog stanovništva, 2011. migrantskog stanovništva, 2011.

U pogledu zastupljenos� velikih starosnih grupa u ukupnoj popula-ciji spoljnih migranata na nivou regiona prisutne su disproporcije. Razlike su najuočljivije u učešću kon� ngenta omladine (0–19) koje, u izvesnoj meri, formiraju dve zone. Prvoj pripadaju regioni Srbija – sever, analogno najnižim i približnim udelima ovog starosnog kon� ngenta, s � m što region Beograda (19,2%) registruje veći udeo nego region Vojvodine (16,9%). U drugoj zoni par� cipiraju region Šumadije i Zapadne Srbije i region Južne i Istočne Srbije (Srbija – jug), shodno višim udelima starosne grupe 0–19 godina (25,6%, odnosno 23,8%).

Tabela 6:Velike starosne grupe migranata, prema regionima, popis 2011.

SRBIJA SRBIJA – SEVER SRBIJA – JUG

Star

ost

Uku

pno

Uku

pno

Regi

onBe

ogra

da

Regi

on V

ojvo

dine

Uku

pno

Regi

on Š

umad

ije i

Zapa

dne

Srbi

je

Regi

on J

užne

i Ist

očne

Srb

ije

Ukupno 100 100 100 100 100 100 100

0–19 22,6 18,0 19,2 16,9 24,7 25,6 23,8

20–39 38,3 42,3 41,8 42,9 36,5 37,7 35,4

40–59 30,8 30,8 31,2 30,4 30,8 29,6 31,8

60+ 8,3 8,9 7,8 9,9 8,0 7,0 9,0

Izvor: Stanković,V., RZS, 2014.

43


Stanković (2014:66–67) ukazuje na to da se u osnovi veće zastuplje-nos� najmlađe grupe (0–19) u regionima na jugu Srbije, nalazi činjenica da su migran� sa ovih prostora „masovnije učestvovali u prvom migracionom talasu prema inostranstvu“, i da zapravo viši udeli omladine predstavljaju njihove potomke. U narednoj starosnoj kategoriji 20–39 prisutna je obrnuta situacija između severa i juga Srbije. Brojčanu dominaciju preuzimaju regi-on Beograda (41,8%) i region Vojvodine (42,9%), u odnosu na regione Sr-bija – jug (37,7% i 35,4%). Izraženija prisutnost izbeglica iz zemalja bivše SFRJ, i intenzivniji „odliv visokoobrazovnog kadra i studenata“ iz gradskih aglomeracija, u� cali su na pojačani tempo migriranja mlađeg sredovečnog kon� ngenta (20–39) na ovim prostorima (Stanković, 2014). Starosna grupa 40–59 godina beleži približno iste udele kod prikazanih regiona – najniža vrednost je u regionu Šumadije i Zapadne Srbije, a najviša u regionu Beo-grada (31,2%). Učešće najstarije grupe spoljnih migranata (60 i više godina) ne prelazi 10% ni u jednom od prikazanih regiona, a najviši udeo registruje region Vojvodine (9,9%).

Kada je reč o potencijalnim spoljnim migran� ma u skoro svim grado-vima iz navedenog empirijskog istraživanja ISI FF UB pokazalo se da ih je, shodno našim očekivanjima, najviše među najmlađim stanovništvom, do 30 godina. Izdvaja se Kragujevac u kojem ih je nešto više iz starosnog kon� n-genta 30–42 godine. Nešto je drugačija situacija na jugu Srbije: na osnovu uzorka anke� ranih iz Jablaničkog okruga, možemo zaključi� da migracionu nameru najviše pokazuju ispitanici staros� 30–42 godine dok, iznenađujuće, u Pčinjskom okrugu je najviše izražavaju ispitanici preko 55 godina (35,7%). U pogledu pola bez izuzetka dominiraju muškarci: u Novom Pazaru, čak 90,5% muškaraca, a u Pčinjskom okrugu 85,0% muškaraca ima migratorne intencije. Najmanja razlika pokazala se u Užicu gde je ovoj grupi ispitanika pripadalo 57,1% muškaraca i 42,9% žena.19

19 Podatke o potencijalnim migran� ma donosi i registar korisnika usluga Migracionog servisnog centra NSZ za grad Beograd za 2014. godinu. U njemu je zabeleženo ukupno 611 lica (607 emigranata i 4 imigranta), dok je u prvoj polovinu 2015. registrovan 461 potencijalni migrant. Dominiraju muškarci (59,7%), većina je nezaposlenih (84,4%). Najbrojnije starosne kategorije su 25–29 godina (21,9%), za� m 30–34 (20,9%), i 35–39 (17,8%). U pogledu obrazovanja i u glavnom gradu dominiraju lica sa završenim srednjim obrazovanjem (52,9%), ali je, slično kao i u popisu, i u ovom dokumentu za grad Beograd registrovan značajno veći udeo lica sa završenim osnovnim (18,6%) od-nosno poslediplomskim studijama (17,6%). Većina je neoženjenih/neuda� h (53,7%), iza kojih slede lica u braku (41,4%), a najmanje razvedenih (4,9%). Zemlja prvog iz-bora je kod ovog skupa Nemačka, za� m slede druge države EU (Austrija, i druge), ali i zemlje van EU kao Norveška, Švajcarska i Kanada. U pogledu profesija potencijal-nih migranata iz Beograda, prevaliraju tehničari raznih specijalnos� , iza kojih slede medicinske sestre, za� m vozači, lekari, ekonomis� i fi zioterapeu� – 64,2% svih (NSZ, 2015).

44


5.1.2.2. Obrazovanje

Obrazovna struktura migranata nešto je nepovoljnija u odnosu na stalno stanovništvo zemlje. Ovakva slika uslovljena je starosnom strukturom emigranata, ali i vremenom emigriranja. Posmatrajući obrazovnu strukturu spoljnih migranata, najzastupljenija su lica sa srednjom školskom spremom (38,8%), a za� m sledi kategorija sa osnovnim obrazovanjem (27,5%). Udeo migranata sa visokom školskom spremom iznosi 12%.

Grafi kon 4: Lica na radu/boravku u inostranstvu prema školskoj spremi,po regionima, 2011.

Na nivou regiona (Grafi kon 4), prvo, evidentna je dominacija spoljnih migranata sa srednjim obrazovanjem, sa najvišim učešćem u regionu Vojvo-dine (48,2%). Izuzetak predstavlja region Južne i Istočne Srbije, s obzirom na to da u obrazovnom sastavu spoljnih migranata preovlađuju lica sa osnov-nom školom (37,6%). Region Beograda je specifi čan u odnosu na ostale re-gione, usled najniže registrovanih udela migranata koji su bez ili sa nepot-punom školskom spremom (0,5% i 1,1%), a istovremeno on beleži ubedljivo najviši udeo sa visokom školom (35,8%). Stanković (2014) je sproveo klasi-fi kaciju regiona prema nivou školovanos� spoljnih migranata: 1. Beogradski region, 2. region Vojvodine, 3. region Šumadije i Zapadne Srbije, i 4. region Južne i Istočne Srbije.

Shodno očekivanjima zasnovanim na usvojenom teorijskom okviru, prikupljeni podaci iz empirijskih istraživanja migranata u gradovima i regi-onima Srbije takođe potvrđuju popisne rezultate, ukazujući na činjenicu da najveći broj ispitanika koji imaju nameru da se sele van granica Srbije, kao i onih koji su se u jednom periodu svog života doselili na njenu teritoriju iz

45


inostranstva, ima završenu srednju školu. U grupi ispitanika sa migratornim iskustvom u svim ispi� vanim gradovima i okruzima dominiraju srednje obra-zovani pojedinci sa preko 60,0%. Jedino odstupanje zabeleženo je kod ispita-nika iz Jablaničkog okruga, gde je podjednak udeo pojedinaca sa završenom srednjom školom i onih sa stečenim visokim obrazovanjem – po 36,4%.

Kao što vidimo u obrazovnom profi lu se ne odvajaju ni potencijalni migran� – gotovo u svim gradovima i okruzima dominiraju ispitanici sa zavr-šenom srednjom školom, osim u Somboru gde je podjednak broj ispitanika sa srednjim i visokim obrazovanjem, po 46,5%.

Dominaciju ispitanika sa srednjim stepenom obrazovanja u grupi is-pitanika sa migratornim iskustvom ili u grupi potencijalnih migranata objaš-njavamo preko dve činjenice. Prvo, ovaj rezultat je očekivan s obzirom na najveći udeo radno sposobnog stanovništva sa završenom srednjom školom u ukupnoj populaciji radno sposobnog stanovništva. Drugo, kada je reč o pojedincima sa visokim obrazovanjem oni su se uglavnom snašli u mestu bo-ravka i nemaju potrebe da ga menjaju. Ili su se, s druge strane, već i odselili, ako nisu mogli da zadovolje svoje potrebe u mestu svoga rođenja. Ostaje, dakle, samo onaj sloj visokoobrazovanih koji nisu imali mogućnos� , uglav-nom materijalnih, da se isele iako su možda nezadovoljni životom u gradu u kojem žive. Što se � če pojedinaca sa osnovnim obrazovanjem, danas je mala potražnja za nekvalifi kovanim radnicima, a uz to, mala je verovatnoća da ovi ispitanici mogu zadovolji� materijalne troškove koje iziskuje migracija.

5.1.2.3. Ekonomska ak� vnost

Podaci o osnovnim podskupovima lica (na radu ili boravku) u inostran-stvu poreklom iz Srbije ilustruju da je, rela� vno, najdominantnija kategori-ja lica na radu (53,1%). Prema � pu naselja, spoljni migran� na radu nešto su brojniji u tzv. ostalim naseljima20 (54,2%) u odnosu na gradska (51,6%). Članovi porodice iz Srbije čine 36,4% svih spoljnih migranata, dok studen� par� cipiraju sa 3,9%.

20 Od popisa stanovništva 1981. godine primenjuje se administra� vno-pravni kriterijum podele naselja, pri čemu se naselja dele na gradska i ostala. Kategorija mešovi� h naselja (Macura, 1954) je ukinuta.

46


Tabela 7: Osnovni podskupovi lica na radu/boravku u inostranstvu,po regionima, popis 2011.

Lica na radu (%) Članovi porodice (%) Studen� (%)

Republika Srbija Ukupno 53,1 36,4 3,9

Gradsko 51,6 33,5 7,1

Ostalo 54,2 38,5 1,5

Beogradski region Ukupno 52,9 30,6 8,0

Gradsko 53,3 28,7 9,7

Ostalo 51,3 37,6 1,9

Region Vojvodine Ukupno 56,0 27,1 7,4

Gradsko 55,7 24,5 9,8

Ostalo 56,4 30,3 4,5

Region Šumadije i Zapadne Srbije

Ukupno 50,9 41,2 2,6

Gradsko 48,0 40,9 4,8

Ostalo 52,6 41,3 1,3

Region Južne iJugoistočne Srbije

Ukupno 53,9 38,6 1,7

Gradsko 50,3 38,6 4,5

Ostalo 55,2 38,6 0,7


Posmatrano po regionima, migran� na radu su najzastupljeniji pore-klom iz regiona Vojvodine (56,0%), dok, sa druge strane, najmanje učešće beleži region Šumadije i Zapadne Srbije (50,9%). Po � pu naselja, jedino se izdvaja Beogradski region, s obzirom na to da ga karakteriše prevalencija spoljnih migranata iz gradskih naselja (53,3%) u odnosu na ostala (51,3%).

Najviše udele članova porodice registruje region Šumadije i Zapad-ne Srbije (41,2%), dok je najniža zastupljenost u regionu Vojvodine (27,1%). Kada se posmatra pomenuta kategorija prema � pu naselja, nešto je druga-čija situacija u odnosu na prethodni migrantski kon� ngent. U tom pogledu region Beograda ne čini zasebnu celinu, već kao i ostali regioni, beleži naj-više udele članova porodica među neurbanim naseljima. U vezi sa trećim podskupom spoljnih migranata (studen� ), najviši rela� vni udeo registruje Beogradski region, sa jasno izraženom disproporcijom prema � pu naselja, u korist urbanih i to 9,7% naspram 1,9% ostalih naselja. Najviši udeo stude-

47


nata u regionu Vojvodine, takođe registruju gradska naselja (9,8%). Pome-nu� regioni imaju natprosečne udele studenata u odnosu na nivo Republike (3,9%). Preostala dva regiona imaju znatno niže učešće studenata, ispod re-publičkog proseka.

U grupi potencijalnih migranata u svim istraživanim gradovima i okru-zima dominiraju nezaposleni, sa izuzetkom ponovo Pčinjskog okruga gde je 46,3% samozaposlenih.

Poslednjih godina realizovano je više istraživanja različi� h aspekata radnih migracija (IOM, 2015, IOM, 2014, Pavlov, et al., 2014, SEEMIG, 2013, IOM, 2010a), čime je proširen dijapazon analize ekonomskih aspekata mi-gracija, koji je ranije bio pretežno usmeren na doznake. Što se, pak, samih doznaka � če, istraživanja pokazuju da je Srbija na visokom 15. mestu u svetu po prijemu doznaka, da one pris� žu pretežno neformalnim kanalima, da se koriste za ličnu potrošnju, smanjenje siromaštva domaćinstava i porodica, a da nedostaju pods� caji za njihovo produk� vno inves� ranje (Pavlov, et al., 2014). Prema podacima Narodne banke Srbije u zemlju je u periodu 2000–2010. pris� glo 27,6 mlrd. evra, dok je u istom periodu po oceni Svetske ban-ke pris� glo čak 42,96 mlrd. evra.21 Po oceni nekadašnjeg Ministarstva vera i dijaspore, dijaspora je u periodu 2000–2012. inves� rala 550 miliona dolara u srpsku ekonomiju, zaposlivši oko 25.000 ljudi u malim i srednjim preduze-ćima (Pavlov, et al., 2014, 2012).

5.1.2.4. Etnicitet

Prilikom analize udela spoljnih migranata prema nacionalnoj pripad-nos� evidentno je da su najzastupljeniji migran� srpske nacionalnos� (61%), kao i da se is� če udeo Bošnjaka (6,3%) i Mađara (2,4%). Etnička homogeni-zacija, nešto manjeg stepena, prisutna je i kod drugih nacionalnos� (Hrva� , Makedonci i Crnogorci). Austrija (Grafi kon 5) se može izdvoji� kao najpri-vlačnija des� nacija većine migranata iz nacionalnog korpusa: Srba, Vlaha, Goranaca i Roma. Privlačna des� nacija za rad/boravak Bošnjacima, Musli-manima, Bunjevcima i Jugoslovenima je Nemačka. Pored navedenih zema-lja, spoljni migran� raznih nacionalnos� iz Srbije za rad i boravak usmeravaju se i ka Švajcarskoj, Kanadi i SAD.

21 Procenjuje se da su fi nansijske pošiljke migranata ka zemljama u razvoju u 2014. izno-sile 436 milijardi dolara. Nažalost, fi nansijski posrednici uzimaju oko 9% ovih zarada koje migran� šalju svojim zemljacima, budući da se usmeravaju ličnim, nelegalnim kanalima, pa se proporučuje da se u svetu stvore bolji uslovi za njihov bezbedniji transfer, čime će se poveća� prihod porodica emigranata kod kuće, smanji� siromaš-tvo i poveća� globalna stabilnost, smanjenjem socijalnih nejednakos� (Anan, 2015).

48


Grafi kon 5: Državljani Srbije na radu/boravku u inostranstvu (%)

Slično popisnim podacima, i u skoro svim istraživanim gradovima (osim Novog Pazara), za� m i u Jablaničkom okrugu u obe grupe (stvarnih i potencijalnih migranata) apsolutno, iznad 95,0% dominiraju Srbi. U Pčinjskim okrugu je bitno drugačije, jer ispitanici koji su se na ovu teritoriju doselili iz inostranstva, uglavnom su albanske nacionalnos� , 74,5%. Takođe, najveći je udeo Albanaca u grupi potencijalnih migranata iz ovog okruga – 45,6%, a za� m slede Srbi sa udelom od 37,4%, Romi 12,2% i Bugari sa udelom 4,8% ispitanika. U Novom Pazaru u grupi potencijalnih migranata dominiraju Boš-njaci sa 90,5%.

5.1.2.5. Spoljni migran� po � pu prebivališta

Prosečna dužina boravka u inostranstvu (Tabela 8) na nivou Republike iznosi nešto više od 10 godina. Regioni uglavnom beleže slično prosečno vreme emigracije, dok region Južne i Istočne Srbije beleži duže periode bo-ravaka (11,82). Posmatrano po regionima, prema � pu naselja, kao i u pret-hodnom slučaju, dominira region Južne i Istočne Srbije, s obzirom na to da iurbana i ostala naselja registruju najduže periode emigracije (10,01 i 12,44).

49


Tabela 8: Prosečna dužina boravka u inostranstvu,po regionima / � pu naselja, popis 2011.

Ukupno Gradska naselja Ostala naselja

Srbija 10,82 9,41 11,84

Beogradski region 9,76 9,12 12,15

Region Vojvodine 9,92 9,28 10,68

Region Šumadije i Zapadne Srbije 10,67 9,34 11,46

Region Južne i Jugoistočne Srbije 11,82 10,01 12,44


Spoljni migran� iz kategorije ostalih naselja izdvajaju se po dužini bo-ravka, u proseku oko 11 godina, pri čemu se izdvajaju Beogradski i region Južne i Jugoistočne Srbije.

5.1.2.6. Spoljni migran� po opš� ni rođenja

Prostorni aspekt analize spoljnih migranata prema opš� ni rođenja ukazuje na postojanje tzv. emigracionih zona, odnosno prostora na kojima se udeo emigranata konstantno povećavao. Posmatrajući udeo lica u ino-stranstvu prema opš� ni porekla (karta 1) izdvajaju se tri emigracione zone: 1) u Braničevskoj, Borskoj i Pomoravskoj oblas� ; 2) pojedine opš� ne Zla� -borske i Raške oblas� ; i 3) delovi Pčinjske oblas� (naročito opš� ne Bujano-vac i Preševo za koje su, doduše, podaci nepotpuni).

50


Karta 1: Migrantsko stanovništvo prema opš� ni porekla, 2011.

51


Prosečni udeo migranata na nivou svih posmatranih opš� na iznosi 4,9%. Republički prosek u pogledu udela spoljnih migranata pra� 17 opš� na, s obzirom ne to da registruju vrednos� blizu 4,9%. Popisna evidencija (2011) na opš� nskom nivou u pogledu udela spoljnomigrantskog kon� ngenta u ukupnom stanovništvu, upućuje na izraženu polarizaciju. Raspon udela lica u inostranstvu u ukupnom stanovništvu kreće se od najniže registrovanih u opš� ni Trgovište, svega 0,50%, do najviših – 33% u opš� ni Malo Crniće. Najniži udeli (ispod 1%) zabeleženi su i u opš� nama Arilje, Žitorađa, Ivanji-ca, Trgovište, Čaje� na i Bela Palanka, dok preko 30% spoljnih migranata u ukupnoj populaciji registruju i opš� ne Žabari (31%) i Kučevo (30%). Među emigracione opš� ne (iznad 10 i 20%) svrstavaju se i: Velika Plana, Prijepolje, Požarevac, Varvarin, Tu� n, Ćuprija, Žagubica, Golubac, kao i Nego� n, Petro-vac na Mlavi, Veliko Gradište, Kladovo, Svilajnac i Despotovac.

Kada je reč o potencijalnim migran� ma, rezulta� empirijskih istraživa-nja prikazani su na Grafi konu 6.

Grafi kon 6: Potencijalni migran� (u %)

Prema navedenom grafi konu, vidi se da je u svim gradovima i oba okruga najveći udeo ispitanika koji nemaju nameru da se sele, što generalno potvrđuje zaključke o niskoj mobilnos� lokalnog stanovništva (IOM, 2015). Njihov broj se kreće od oko 90% (Kragujevac 90,8%, Šabac 91,8% i Novi Pa-zar 90,4%) do najnižih 58,9% u Pčinjskom okrugu, a i to je iznenađujuće s obzirom na poli� čku nestabilnost i zaoštrene međuetničke odnose na jugu Srbije.

Među� m, najveći broj ispitanika koji svoju budućnost vidi u inostran-stvu, ipak, živi na teritoriji Pčinjskog okruga – 17,7%, a odmah za� m sledi Zrenjanin 15,1% i Jablanički okrug – 14,5%. Najmanji broj potencijalnih pre-kograničnih migranata je u Šapcu, svega 3,5%. Ovo možemo razume� kao posledicu ekonomske i teritorijalne prednos� ovog grada u odnosu na ostale

52


gradove, odnosno okruge – Šabac beleži rela� vno uspešnu priva� zaciju i na-lazi se vrlo blizu Beograda, glavne tačke privlačenja stanovništva iz ostatka Srbije (Pole� , 2013). Kada govorimo o ekonomskoj razvijenos� , primećuje-mo i da je mali broj ispitanika iz Kragujevca izrazio nameru da se preseli u inostranstvo, dok sa druge strane veliki broj potencijalnih migranata sa juga Srbije možemo objasni� niskim životnim standardom kao posledicom neu-spele priva� zacije. Građani koji žive na ovoj teritoriji dodatno su mo� visani da je napuste usled međuetničke tenzije koja postoji već decenijama.

5.1.2.7. Mo� vi spoljnih migracija – push i pull faktori

Analiza migratornih trendova čiji je cilj i kreiranje državnih poli� ka za upravljanje migracijama i njihovo uključivanje u razvoj ma� čne države, posebnu pažnju usmerava na mo� ve (potencijalnih) migranata. Rešavanje problema koji navode građane da razmišljaju o životu van granica u velikoj meri može u� ca� na njihovo odustajanje od � h namera ili, što može bi� još i značajnije, promena nega� vnog, demo� višućeg okruženja u mestu porekla može pokrenu� dijasporu na saradnju i uključivanje u njegov razvoj. Dalje, promena životnih uslova postepeno postaje privlačeći faktor za povratak emigranata. U literaturi koja se bavi mo� vima migracija, oni su podeljeni u dve grupe: prvu čine odbijajući (push) a drugu privlačeći (pull) faktori, pri čemu se prvi odnose na uslove u mestu porekla, mahom one sa nega� vnim predznakom, koji navode pojedince da razmišljaju o tome da napuste mesto boravka kako bi zadovoljili svoje potrebe. Privlačeći faktori su uslovi u mestu des� nacije koji se pokazuju kao „obećavajući“ za ispunjenje ciljeva i potreba pojedinaca koji imaju nameru da se tu dosele (Zimmermann, 1996). Među-narodna organizacija za migracije (IOM, 1999) razlikuje pet pull faktora: bolji uslovi života i zarada, iskustvo drugih ljudi sa migriranjem, dobra perspek-� va zapošljavanja i više individualne slobode; i dva push faktora: e� čki pro-blemi (nejednak pristup osnovnim ljudskim pravima, zdravstvu, obrazovanju i socijalnoj zaš� � ) i ekonomski problemi u zemlji porekla.

U okviru istraživanja „Teritorijalni kapital“ mo� ve doseljavanja ispita-nika saznali smo iz njihovih odgovora na pitanje: „Šta je bio mo� v vašeg doseljavanja u ovaj grad?“. Odgovori su prikazani na Grafi konu 7.

53


Grafi kon 7: Mo� vi doseljavanja iz inostranstva (%)

U svim gradovima se kao mo� v za preseljenje u aktuelno mesto bo-ravka izdvaja posao – od 28,5% u Zrenjaninu do najmanje 7,8% u Somboru. S obzirom na to da je u oba vojvođanska grada razvijena industrija (pretežno prehrambena) i da se ovi gradovi ne razlikuju bitnije u pogledu razvijenos� , ova razlika među ispitanicima koji su se doselili u njih radi posla, zaista jeste iznenađujuća. Takođe, imajući u vidu blizinu granice, kad je reč o Somboru očekivali smo da će bi� privlačniji za doseljavanje našim građanima koji žive van zemlje. Pretpostavljamo da na ovakav rezultat u� če različita poslovna poli� ka preduzeća u ova dva grada, kao i eventualna veća ponuda posla u Zrenjaninu u periodu kada su se ispitanici doseljavali. Na Grafi konu 7. od privlačećih faktora izdvaja se školovanje i to najviše u Užicu 29,4%, što je razumljivo s obzirom na činjenicu da u ovom gradu pored toga što postoje sve srednje škole, postoje i državni i privatni fakulte� . U tom pogledu izne-nađuje što je manje od 20,0% doseljenika iz Kragujevca navelo školovanje kao mo� v dolaska u ovaj grad. S obzirom na to da većina ispitanika koji su se doselili iz inostranstva po� če sa teritorije bivših država SFRJ koje su tokom devedese� h godina prošlog veka bile zahvaćene ratom, ne iznenađuje što je izbeglištvo najzastupljeniji, ali i jedini push faktor. Tu se izdvajaju Zrenjanin i Šabac sa preko 40,0% ispitanika koji su se u ove gradove doselili upravo zbog ratova u okruženju. Pri tome su se u Šabac doseljavali pretežno ispitanici iz Bosne i Hercegovine, a u Zrenjanin pretežno iz Hrvatske.

U okviru anketnog istraživanja sprovedenog na jugu Srbije, nije bilo pitanja o mo� vima doseljavanja iz inostranstva. Jedino su povratnici ispi� va-ni u vezi sa razlogom povratka (Tabela 9).

54


Tabela 9: Mo� vi povratka iz inostranstva u Pčinjski i Jablanički okrug (%)

Okr

ug

Nije

dob

io

dozv

olu

za

rad/

bora

vak

Nije

se

snaš

ao

Nije

mog

ao

dovo

ljno

da

zara

di

Nos

talg

ija

Dob

rovo

ljan

povr

atak

Read

mis

ija

Zbog

bri

ge o

st

arim

a

Jablanički 21,2 9,6 1,9 26,9 19,2 1,9 19,2

Pčinjski 56,7 5,6 3,3 11,1 3,3 6,7 13,3

Izvor: Obrada istraživanja

Kao što vidimo, u Pčinjskom okrugu dominiraju prepreke u vezi sa le-galizovanjem statusa u inostranstvu (56,7%), odnosno nemogućnošću dobi-janja radne ili boravišne dozvole, dok je u Jablaničkom na prvom mestu no-stalgija, a potom porodični i lični razlozi (dobrovoljni povratak), kod svakog petog ispitanika.

Za kreiranje poli� ka usmerenih na smanjenje emigracije, značajnije od uvida u mo� ve doseljenog stanovništva jeste mapiranje tzv. push fak-tora potencijalnih migranata, naročito ka inostranstvu. U oba istraživanja push faktore smo iden� fi kovali preko pitanja otvorenog � pa: „Koji značajni problemi vaše lokalne zajednice/grada vas najviše zabrinjavaju?“ Pošto su u pitanju različi� gradovi (uključujući i gradove okruga obuhvaćenih istra-živanjem PBILD) nejednake razvijenos� i prihoda, očekivane su i razlike u konkretnim problemima. Takođe, očekivali smo da će se u Jablaničkom i Pčinjskom okrugu po značaju izdvoji� osećaj smanjene bezbednos� i nea-dekvatna poli� čka i društvena situacija. Ovakva očekivanja posledica su de-šavanja u vreme sprovođenja istraživanja, na koje smo već ukazali, a koja su samo rezultat višedecenijske napetos� među pripadnicima različi� h etničkih grupa, koje su još dodatno podgrejane nakon jednostranog proglašenja Re-publike Kosovo 2008. godine. Među� m, suprotno polaznim pretpostavka-ma, u svih šest gradova i oba okruga javili su se is� problemi, što se može vide� na Grafi konu 8.

55


Grafi kon 8: Značajni problemi zajedice (%)

Primećujemo da su nezaposlenost i ekonomski problemi u smislu po-većanja siromaštva najzastupljeniji problemi u svim mes� ma. U centralnom i severnom delu Srbije nezaposlenost najviše muči ispitanike – potencijalne prekogranične migrante (Kragujevac 65,0%, Šabac 58,3%, Užice 59,1%, Novi Pazar 68,2%, Zrenjanin 22%, Sombor 41,9%), što se pokazuje i kod ispita-nika iz Pčinjskog okruga – 51,0%. Sudeći prema odgovorima ispitanika, loši ekonomski uslovi su najizraženiji u Jablaničkom okrugu, gde je 52,3% ispita-nika to navelo kao gorući problem svoje lokalne zajednice. Suprotno našim očekivanjima, osećaj nebezbednos� i lošu poli� čku i društvenu situaciju kao problem lokalne zajednice više navode ispitanici iz navedenih gradova Cen-tralne Srbije i Vojvodine nego iz Jablaničkog i Pčinjskog okruga (!).

Privlačeće ili pull faktore (potencijalnih) migranata prepoznajemo iz odgovora na pitanje o razlozima eventualnog preseljenja. Iz Grafi kona 9. vi-dimo da je glavni mo� v preseljenja u stranu državu kod potencijalnih mi-granata iz svih gradova i opš� na – bolji posao u smislu mogućnos� bolje zarade, uslova rada i napretka na poslu (Kragujevac 57,1%, Šabac 49,4%, Užice 82,3%, Novi Pazar 62,5%, Sombor 65%, Zrenjanin 48%, Jablanički okrug 66,4% i Pčinjski okrug 42,3%), što je logičan odgovor na nezaposlenost i lošu ekonomsku situaciju, koji su se pokazali kao glavni odbijajući faktori u mestu u kojem ispitanici sada žive. Dalje, značajan broj ispitanika iz ove gru-pacije smatra da druga društva pružaju kvalitetniji život u smislu je inijeg i zdravijeg života (Kragujevac 30,0%, Šabac 37,5%, Užice 13,3%, Novi Pazar 22,0, Sombor 36,5, Zrenjanin 40,1%, Jablanički okrug 30,0%, Pčinjski okrug 42,0%). Na kraju, najmanji je broj onih koji su mo� v videli u reunifi kaciji porodice, iako je ovaj fenomen jedna od bitnih karakteris� ka i mo� vacija savremenih migracija (Levi� , 2001).

56


Grafi kon 9: Osnovni razlozi preseljenja – pull faktori (%)

U inostranstvu, dakle, naši ispitanici vide bolju perspek� vu u smislu životnog i profesionalnog napredovanja, ali i udobniji i zdraviji život. Ovi fak-tori koji su navedeni kao privlačeći u odgovorima naših ispitanika odgovara-ju rezulta� ma drugih empirijskih istraživanja ovog fenomena (Grečić, 1996. i 1998, Fassmann, Hintermann, 1998, IOM, 1995, 1997, 1999, Božić, Burić, 2005, Hooghe, Trappers, Meuleman, Reeskens, 2008). Nezadovoljstvo život-nim standardom koje je posledica nezaposlenos� kao i konstantna poli� čka previranja koja od rušenja socijalizma traju već više od dve decenije, u� ču na mlade ljude da planiraju svoju budućnost van mesta porekla. Ipak, na realizaciju planova iseljenja u� ču mnogi faktori poput neizvesnos� punog ispoljavanja pull faktora, veliki materijalni troškovi koji prate prostornu po-kretljivost ljudi, za� m isključenost iz već uspostavljenih socijalnih veza kao i emo� vna vezanost za teritoriju na kojoj ispitanici žive, što se pojavljuje kao značajna prepreka mobilnos� i u drugim istraživanjima u Srbiji (IOM, 2015). Usled toga, pretpostavljamo da se iako problemi koje su ispitanici navodili realno postoje, neće svako na kraju odluči� na emigraciju, što svakako ne bi trebalo da bude izgovor odgovornim akterima da ne rade na poboljšanju uslova života u Srbiji.

5.2. Trendovi unutrašnjih migracija

Unutrašnje migracije u proteklom periodu u� cale su na prostornu dis-tribuciju stanovništva Srbije. U periodu ubrzane posleratne modernizacije i ekonomskog razvoja najintenzivnije su bile migracije na relaciji selo–grad, potom iz manjih u veća gradska naselja, a najzad i migracija stanovništva ka velikim regionalnim centrima (Beograd, Novi Sad, Niš, Kragujevac). Ovakvi migracioni tokovi u Republici Srbiji doveli su do toga da se stanovništvo sa

57


jedne strane grupiše na rela� vno malom prostoru (u urbane aglomeracije i metropolu), a da se, sa druge strane, ruralni delovi zemlje prazne. Uz to, iseljavanje stanovništva iz zemlje izazvano prolongiranom ekonomskom kri-zom u društvenopoli� čkom kontekstu socijalne transformacije, u� calo je i dalje u� če na konstantni nega� vni migracioni saldo tokom čitavog višedece-nijskog posleratnog perioda. Na osnovu podataka popisa s� če se u� sak da je imigracija stanovništva u međupopisnom razdoblju 1991–2002. u Srbiji imala pozi� vno dejstvo i da je usporila trend smanjenja broja stanovnika u mnogim teritorijalnim zajednicama. No, u stvari, reč je o metodološkoj pro-meni u konceptu popisivanja stanovništva, pa se pozi� vni migracioni saldo objašnjava promenom metodologije popisa kada je u pitanju koncept stal-nog stanovništva, uključivanjem interno raseljenih lica (IRL) u stalno stanov-ništvo zemlje (Vojković, Gligorijević, Kokotović, 2014).22

Analogno analizi trenda spoljnih migracija i kod unutrašnjih migracija u navedenim empirijskim istraživanjima koris� li smo odgovore prvenstveno dve grupe ispitanika. Prvo, onih koji su se u jednom periodu svog života doselili u mesto u kojem sada žive; i drugo, onih ispitanika koji iz različi� h razloga imaju nameru da napuste sadašnje mesto stanovanja i presele se u neko drugo mesto u Srbiji (potencijalni unutrašnji migran� ). Za razliku od grupa ispitanika zanimljivih za analizu spoljnih migracija, ovde imamo još dve grupe ispitanika koje su nam neophodne kako bismo imali potpuni uvid u fenomen unutrašnjih migracija. Reč je prvenstveno o ispitanicima koji iz različi� h razloga često putuju u neko drugo mesto u Srbiji; i drugo, o onim ispitanicima koji zbog škole ili posla svakodnevno putuju van mesta boravka. U prvom slučaju reč je o mobilnos� , a u drugom o dnevnim migracijama. U daljem tekstu te grupe ispitanika, zajedno sa sociodemografskim obeležjima i mo� vima, biće jasno odvojene.

Okvirnu sliku o broju ispitanika koji su se doselili u neki od gradova istraživanih u okviru projekta „Teritorijalni kapital“ ili neki od okruga uzor-kovanih od strane UN PBILD projekta i CeSID, mogli smo da steknemo još ranije na osnovu Grafi kona 1. u ovoj studiji. Prvo što možemo prime� � jeste da je ovih ispitanika daleko više nego ispitanika koji su pris� gli iz inostran-stva. Njihov broj je najveći u Šapcu – 33,8%, a za� m u Kragujevcu – 29,5%, što je razumljivo, s obzirom na razvijenu industriju u ovim gradovima. Broj doseljenog stanovništva ne zaostaje mnogo ni u drugim gradovima (Užice 23,7%, Novi Pazar 24,6%, Sombor 20,4% i Zrenjanin 27,6%), ali ni na jugu Sr-bije, uprkos teškoj društvenoj i ekonomskoj situaciji (Jablanički okrug 26,5%, Pčinjski okrug 22,0%).

22 Prema usvojenoj metodologiji za sprovođenje popisa stanovništva 2002. u pogledu iskazivanja ukupnog stanovništva prihvaćene su međunarodne preporuke. Ovo znači da se u stalno stanovništvo uključuju lica na radu/boravku u inostranstvu do godinu dana. U ranijim popisima u stalno stanovništvo bila su uključena sva lica na radu/boravku u inostranstvu bez obzira na dužinu boravka (detaljnije pogleda� u: (Penev, 2002).

58


Kada je reč o potencijalnim unutrašnjim migran� ma, situacija se me-nja. Najmanji broj ispitanika iz ove grupe nalazi se u gradovima centralnog dela Srbije (Kragujevac, Šabac, Novi Pazar), sa izuzetkom Užica gde je 13,5% ispitanika izrazilo nameru da se preseli u neko drugo mesto u Srbiji. Slično je i sa gradovima Vojvodine: u Somboru 12,9% ispitanika planira da živi u ne-kom drugom mestu u Srbiji, a u Zrenjaninu je takvih ispitanika nešto manje – 7,4%. Od ovakvih rezultata ne odstupaju mnogo ni ispitanici sa teritorije Jablaničkog okruga, gde je njihov udeo u ukupnom uzorku 9,9%. Potencijalni migran� unutar granica Srbije najviše se is� ču u Pčinjskom okrugu (24,1%). S obzirom na dešavanja u ovom okrugu, ovaj rezultat ne iznenađuje.

U okviru istraživanja „Teritorijalni kapital“ mobilnost je operacionali-zovana preko pitanja: „Da li postoji neka potreba zbog koje često odlazite u neki drugi grad?“ Rezulta� su prikazani na Grafi konu 10.

Grafi kon 10: „Da li postoji neka potreba zbog koje često odlazite u neki drugi grad?“ (%)

Najveća mobilnost registrovana je među ispitanicima iz Zrenjanina, a za njima slede ispitanici iz Sombora. Ovo objašnjavamo � me što se Zrenja-nin nalazi blizu dva regionalna centra – Beograda i Novog Sada, što građani-ma čini dostupnijim sadržaje koje oni nude. U slučaju Sombora, on se nalazi blizu Novog Sada, što umanjuje troškove puta u ovaj regionalni centar. S jedne strane, prema zvaničnoj klasifi kaciji regiona NUTS2 reč je o najrazvije-nijem regionu, što implicira da stanovništvo Vojvodine, pa i ova dva grada, ima mogućnos� da putuje u druge gradove zbog kulturnih sadržaja, kupovi-ne, posete ili drugih razloga o kojima ćemo govori� u okviru dela o mo� vi-ma unutrašnjih migracija. S druge strane, primećujemo da je najmanji broj mobilnih građana među ispitanicima iz Kragujevca i Novog Pazara. Razlog pronalazimo u tome što oba grada imaju bogatu ponudu roba i usluga i što

59


oba grada predstavljaju univerzitetske centre, tako da su verovatno brojne potrebe njihovih stanovnika potpunije zadovoljene.

U upitniku za građane Jablaničkog i Pčinjskog okruga nije bilo ovog pitanja, tako da o njihovoj mobilnos� ne možemo da govorimo na is� način. Kod njih je ispi� vana jedino radna mobilnost, dok su ostali mo� vi bili zane-mareni. Ipak, iznećemo podatak da je rela� vno veliki broj ispitanika iz ovih okruga koji odlaze u neko drugo mesto u Srbiji zbog posla (uglavnom je reč o sezonskim poslovima) – u Jablaničkom okrugu 22,1%, a još više u Pčinjskom okrugu – 38,1%.

5.2.1. Unutrašnji migran� po mestu rođenja

Jedna od najvažnijih i potvrđenih teza pri analizi migracionih kretanja jeste da se dinamika i stepen ekonomske razvijenos� refl ektuju na prostornu mobilnost stanovništva. Ekonomski faktor percepira se kao jedan od najdo-minantnijih pokretača preseljavanja, među� m, potrebno je istaći da postoji i niz drugih činilaca raznovrsne prirode (demografski, socioprofesionalni, et-nički, itd.) koji takođe iniciraju tok, tempo i � pove prostorne pokretljivos� (Grupa autora, 1995).

Tabela 10: Autohtono i doseljeno stanovništvo, po regionima, popis 2011.

Uku

pno

Od

rođe

nja

stan

uje

uis

tom

mes

tu

% Dos

elje

no

% Nep

ozna

to

%

REPUBLIKA SRBIJA 7.186.862 3.949.797 55,0 3.237.065 45,0 1.440 0,04

SRBIJA – SEVER 3.591.249 1.839.602 51,2 1.751.647 48,8 793 0,04

Beogradski region 1.659.440 799.649 48,2 859.791 51,8 532 0,06

Region Vojvodine 1.931.809 1.039.953 53,8 891.856 46,2 261 0,02

SRBIJA – JUG 3.595.613 2.110.195 58,7 1.485.418 41,3 647 0,04

Region Šumadije iZapadne Srbije

2.031.697 1.191.520 58,6 840.177 41,4 392 0,04

Region Južne iIstočne Srbije

1.563.916 918.675 58,7 645.241 41,3 255 0,03

Region Kosovo iMetohija

... ... ... ... ... ...

Izvor: Republički zavod za sta� s� ku, 2015.

60


Rezulta� poslednjeg popisa (2011) u Srbiji pokazuju da 55% stanovniš-tva od rođenja stanuje u istom mestu, dok je 45% populacije učestvovalo u migracionim kretanjima. U poređenju sa podacima prethodno sprovedenog popisa na području Srbije (2002), u aktuelnom trenutku udeo autohtonog stanovništva registruje tendenciju porasta (54,2%, Popis 2002), dok je sa dru-ge strane doseljeno stanovništvo smanjilo svoje učešće u ukupnoj migrant-skoj populaciji (45,8%, Popis 2002), što je zapravo povezano sa promenom metodologije popisa, tj. uključivanjem raseljenih lica u stalno stanovništvo.23 Posmatrano po regionima, zastupljenost autohtonog i migrantskog stanovniš-tva pokazuje disproporcije. Veći udeo migrantskog u ukupnom stanovništvu registrovan je jedino u Beogradskom regionu (51,8%), dok ostali regioni ima-ju više autohtonog stanovništva. Odnosi autohtonih stanovnika i migranata u ostalim regionima veoma su ujednačeni kod Šumadije i Zapadne Srbije (58,6% i 41,4%) i Južne i Istočne Srbije (58,7% i 41,3%). U odnosu na ova dva regiona, Vojvodina ima veći udeo migrantskog stanovništva, što se može pripisa� orga-nizovanim migracionim strujama u toku druge polovine 20. veka i masovnom prilivu izbegličkog korpusa nakon devedese� h godina. Na drugoj strani, od druge polovine 20. veka Beograd, kao ekonomski najvitalnija regija Republike, postaje des� nacija migranata iz ostalih područja (Grupa autora, 2006).

Prema tome, polaznu osnovu istraživanja migracionih tokova pred-stavlja sagledavanje odnosa autohtonog i migrantskog stanovništva u uku-pnoj populaciji.

Tabela 11: Migran� u Srbiji, prema popisima stanovništva, 1948–2011.

Godina UkupnoAutohtono Doseljeno

ukupno % ukupno %

1948. 6.527.966 5.092.383 78,0 1.435.583 22,0

1953. 6.979.154 4.529.879 64,9 2.449.275 35,1

1961. 7.642.138 4.705.513 61,6 2.936.625 38,4

1971. 8.446.591 4.894.211 57,9 3.552.380 42,1

1981. 9.313.676 5.387.635 57,8 3.926.041 42,2

1991. 8.118.917 4.488.155 55,3 3.630.762 44,7

2002. 7.498.001 4.065.776 54,2 3.432.225 45,8

2011. 7.186.862 3.949.271 55,0 3.237.591 45,0

Izvor: RZS, 2015.

23 Popisom 2011. u ukupno stanovništvo (bez podataka za AP Kosovo i Metohija) uključe-na su i interno raseljena lica sa Kosova i Metohije, što nije bio slučaj sa prethodnim popisom 2002.

61


Analiza promena apsolutnih vrednos� i udela domicilnog i selidbenog stanovništva tokom prethodnih šest decenija (1948–2011) upućuje na inten-ziviranje migracionih kretanja. Na nivou Republike, udeo selidbenog stanov-ništva u ukupnom je udvostručen, sa 22% (1948) na 45% (2011), odnosno, obrnuto, udeo autohtonog je smanjen (sa 78% na 55%). Posmatrajući za-sebno udele autohtonog i migrantskog stanovništva sve do popisa 2002, uo-čavaju se iden� čne tendencije. Udeo autohtonog stanovništva kon� nuirano je opadao, dok je udeo migrantskog stanovništva imao tendenciju porasta. Poslednji međupopisni period (2002–2011) registruje divergentna kretanja u udelima migrantskog stanovništva, neznatno smanjenje doseljenog i po-rast autohtonog. Sagledavanje promena apsolutnih vrednos� migrantskog stanovništva ukazuje na oscilacije, jer su se tokom popisnih godina smenji-vali porast, odnosno pad ukupnog broja autohtonog i migrantskog stanov-ništva.

62


Karta 2: Udeo migrantskog u ukupnom stanovništvu, 2011.

63


Tokom druge polovine 20. veka na teritoriji Srbije odigrale su se zna-čajne promene u razvoju stanovništva. U pogledu migracionih kretanja, po-trebno je napomenu� da su se unutrašnje migracije u značajnijoj meri odra-zile na „sasvim novu distribuciju stanovništva u prostoru“ (Grupa autora, 1995:93). Prostorna mobilnost stanovništva, koncentrisana ka vodećim ma-kroregionalnim i regionalnim centrima, inicirala je izrazitu diferenciranost u demografskoj veličini pojedinih teritorijalnih celina na prostoru Srbije. Osim formiranja jednoga pola veoma visoke teritorijalne koncentracije stanovniš-tva, formirana je na drugoj strani i velika naseobinska dezintegracija (Grupa autora, 1995, Vojković, 2007).

Posmatrajući ukupnu strukturu doseljenog stanovništva prema � pu migracionih kretanja na osnovu popisa 2011, zaključujemo da se 76,2% lica doselilo sa područja Srbije, dok doseljeni iz inostranstva čine 23,8% migra-nata u Republici (Tabele 12. i 13).

Tabela 12: Migrantsko stanovništvo u Srbiji prema područjusa kojeg se doselilo, popis 2011.

MIGRANTI IZ REPUBLIKE SRBIJE

UKU

PNO

sveg

a

% Iz d

rugo

g na

selja

iste

op

š� n

e

% Iz d

ruge

op

š� n

e is

te

obla

s�

% Iz d

ruge

ob

las�

%

REPUBLIKA SRBIJA

3.237.065 2.465.097 76,2 697.442 21,5 536.161 16,6 1.231.494 38,0

SRBIJA – SEVER 1.751.647 1.147.103 65,5 193.706 11,1 244.491 14,0 708.906 40,5

Beogradski region 859.791 585.491 68,1 40.071 4,7 105.385 12,3 440.035 51,2

Region Vojvodine 891.856 561.612 63,0 153.635 17,2 139.106 15,6 268.871 30,1

SRBIJA – JUG 1.485.418 1.317.994 88,7 503.736 33,9 291.670 19,6 522.588 35,2


840.177 731.276 87,0 297.605 35,4 157.940 18,8 275.731 32,8

Region Južne iIstočne Srbije

645.241 586.718 90,9 206.131 31,9 133.730 20,7 246.857 38,3

Region Kosovo i Metohija

– – – – – – – – –

Izvor: Republički zavod za sta� tku, 2015.

64


Prema poslednjem sprovedenom popisu u Srbiji, nešto više od 1,2 mi-liona migranata učestvovalo je u preseljavanju iz druge oblas� (38%). Ostali � povi migracionih kretanja takođe su zastupljeni, ali u manjem obimu, s � m što prostorna pokretljivost lokalnih migranata – iz drugog naselja iste opš� -ne (21,5%), beleži veći udeo u odnosu na preseljavanja iz druge opš� ne iste oblas� (16,6%). Zajedno ova dva � pa kretanja unutar iste oblas� (38,1%) dos� žu nivoe dominantne prostorne pokretljivos� – iz druge oblas� (38%).

Diferenciranost prema prostornoj distanci migracionih kretanja takođe je prisutna i na nivou regiona. Posmatrano pojedinačno, najveće preseljava-nje iz druge oblas� registruje Beogradski region, a odmah iza njega region Vojvodine (51,2%, odnosno 30,1%), dok su ostali � povi u okviru regiona ta-kođe uočljivi, ali manjeg udela. Zastupljenost lokalnih migracija i preseljava-nja iz druge oblas� u ostala dva regiona, približnih je udela, ali sa različitom dominacijom migracionih � pova. Naime, u regionu Šumadije i Zapadne Srbi-je migran� više par� cipiraju u lokalnim preseljavanjima (35,4%), dok region Južne i Istočne Srbije registruje veći obim prostorne pokretljivos� iz druge oblas� (38,3%).

Aktuelna popisna evidencija Srbije (2011) ukazuje na to da u strukturi migrantskog stanovništva u većem obimu par� cipiraju doseljeni iz bivših re-publika SFRJ (23,8%) dok migran� iz drugih zemalja predstavljaju svega 2,6% ukupne migrantske populacije, što je u razvojnom smislu svakako nepovolj-no, jer ukazuje na dominaciju doseljavanja prisilnih migranata iz prethodnog perioda.

Tabela 13: Migrantsko stanovništvo u Srbiji, prema područjusa kojeg se doselilo, popis 2011.

Svega %Iz bivših

republika SFRJ%

Iz drugih zemalja

%

REPUBLIKA SRBIJA 770.528 23,8 687.948 21,3 82.580 2,6

SRBIJA – SEVER 603.751 34,5 551.926 31,5 51.825 3,0

Beogradski region 273.768 31,8 248.262 28,9 25.506 3,0

Region Vojvodine 329.983 37,0 303.664 34,0 26.319 3,0

SRBIJA – JUG 166.777 11,2 136.022 9,2 30.755 2,1


108.509 12,9 90.981 10,8 17.528 2,1

Region Južne i Istočne Srbije 58.268 9,0 45.041 7,0 13.227 2,0

Region Kosovo i Metohija – – – – – –


65


Beogradski region i region Vojvodine, posmatrano u apsolutnom i re-la� vnom iznosu, beleže više doseljenog stanovništva iz bivših republika SFRJ u odnosu na druge regione. Među� m, veće, kako apsolutno, tako i rela� vno učešće ukupnog migrantskog stanovništva registrovano je u regionu Vojvodi-ne (303.664 ili 34%) u odnosu na Beogradski region (248.262 ili 28,9%). Na drugoj strani, navedene regione odlikuje iden� čan udeo doseljenih iz drugih zemalja (3%). Približno iden� čne udele doseljenih iz drugih zemalja bele-že region Šumadije i Zapadne Srbije (2,1%) i region Južne i Istočne Srbije (2%). Razlike su prisutne u udelu migranata iz bivših republika SFRJ, jer više doseljenih registruje region Šumadije i Zapadne Srbije (10,8%) nego region Južne i Istočne Srbije (7%), što je svakako povezano sa razlikama u nivoima ekonomske razvijenos� i mogućnos� socijalne inkluzije.

5.2.2. Unutrašnji migran� po vremenu preseljenja

Popisi sprovedeni u Srbiji nakon druge polovine 20. veka pružaju mo-gućnost analize selek� vnos� migranata prema napred navedenim sociode-mografskim kriterijumima (pol, starost, bračnost, obrazovanje, zanimanje, itd.). U demografskim istraživanjima sagledavanje starosne i polne struktu-re migrantskog stanovništva predstavlja najvažniji segment (Grupa autora, 2006).

Tabela 14: Migran� u Srbiji, prema vremenu doseljenja, popis 2011.

UKUPNO

UKUPNODOSELJENO

DOSELJENO SAPROSTORA BIVŠE

SFRJINOSTRANSTVO

Muškarci Žene Muškarci Žene Muškarci Žene

Republika Srbija 3.237.065 39,7 60,3 29,0 47,1 10,6 13,2

1980. i ranije 1.381.857 38,6 61,4 29,4 48,9 9,2 12,4

1981–1985. 208.071 37,9 62,1 30,3 50,9 7,6 11,2

1986–1990. 197.571 37,4 62,6 29,1 51,4 8,3 11,3

1991–1995. 353.786 42,4 57,6 13,5 25,0 28,9 32,5

1996–2000. 316.104 42,9 57,1 33,5 46,8 9,4 10,3

2001–2005. 235.515 39,7 60,3 31,7 51,1 8,0 9,2

2006. i kasnije 310.579 39,7 60,3 33,1 52,6 6,6 7,6

Nepoznata godina 233.582 41,0 59,0 35,2 52,2 5,8 6,8

Izvor: RZS, 2015.

66


Podaci o polnoj strukturi migrantske populacije, prema vremenu do-seljenja, ilustruju prevalenciju ženskog stanovništva. Posmatrajući učešće muškog i ženskog migrantskog stanovništva do perioda 1991–1995, može se vide� da je bila prisutna tendencija porasta migrantskog stanovništva žen-skog pola, a s druge strane, udeo migranata muškog pola se smanjivao. U aktuelnom trenutku (2006. i kasnije) takođe preovladava žensko migrantsko stanovništvo (60,3%) u odnosu na muško (39,7%). Analizirane tendencije mogu se u najvećoj meri pripisa� opštepoznatoj činjenici da su žene prostor-no pokretljivije, pogotovu na kraćim distancama, usled socioprofesionalnih, ali i udadbenih razloga.

Značajnija prostorna pokretljivost ženskog stanovništva na prostoru Srbije registrovana je tokom različi� h razdoblja, sa najvećim učešćem u peri-odu 2006. i kasnije (52,6%). Analiza vremenskog aspekta migracionih kreta-nja stanovništva muškog pola upućuje na činjenicu da su znatna preseljava-nja zabeležena u periodu 1996–2000. (33,5%), kao i u novije vreme (33,1% u 2006. i kasnije).

Dinamika preseljavanja iz inostranstva24 za oba pola bila je najintenziv-nija tokom 1991–1995, sa nešto većim udelom ženskog stanovništva (32,5%) u odnosu na muško (28,9%). Ove tendencije dovode se u vezu sa specifi č-nim, istorijskim i poli� čkim previranjima, ne samo na prostoru Srbije već i u širem regionu krajem 20. veka.

5.2.3. Starost i pol

Oslanjajući se na podatke popisa 2011, analiza strukture migrantskog stanovništva prema staros� na opš� nskom nivou ukazuje na nekoliko karak-teris� ka. U demografskim istraživanjima dokumentovana je činjenica da lica staros� 15–34 godina više učestvuju u prostornoj pokretljivos� nego ostale starosne grupe (Grupa autora, 1995, Grupa autora, 2006). U ovom odeljku biće sagledan udeo migrantskog stanovništva dve starosne grupe u ukupnoj strukturi doseljenih, odnosno udeo dece (0–14) i starih (65 i više).

Tokom poslednjeg međupopisnog perioda udeo migrantskog stanov-ništva lica staros� ispod 15 godina značajno je smanjen (sa 20,4% u 2002. na 13,8% u 2011). Popisna građa poslednjeg popisa u vezi sa starosnom strukturom migrantskog stanovništva na nivou opš� na, pokazuje da su pri-sutne izrazite razlike. Najniži udeo doseljenog stanovništva dece mlađe od 15 godina na teritoriji Srbije registruje Crna Trava (3,9%), što je značajno niže u odnosu na prosek Srbije (13,8%). Pomenuta depopulaciona opš� na ujedno beleži i najviši udeo migrantskog stanovništva starog 65 i više godi-na (29,9%), koji je trostruko veći od republičkog proseka (8,6%). Sa druge strane, udeo dece u ukupnom doseljenom stanovništvu od 23% izdvaja Belu

24 U ovom delu analize baziranom na zvaničnim sta� s� čkim podacima preklapaju se spoljne i unutrašnje migracije.

67


Crkvu, s obzirom na to da je ovo najveće učešće date starosne kategorije u Republici. Po značajnijoj dominaciji udela dece u ukupnom migrantskom stanovništvu (više od 20%) izdvajaju se i opš� ne Nova Crnja (22,6%) i Mali Iđoš (20,6%).

Distribucija opš� na prema učešću dece u ukupnoj strukturi migrantske populacije pokazuje da je u 33 opš� ne Srbije njihov udeo gotovo iden� čan republičkom proseku (13,8%), u 45 opš� na registrovan je niži udeo, a čak 86 opš� na ima udeo mladih iznad 13,8%. Ukoliko se kompariraju učešća starih u ukupnom doseljenom stanovništvu opš� na u odnosu na prosek Srbije, 31 opš� na sledi republički tok (8,6%), 57 opš� na ima niži udeo, dok 76 opš� na beleži udeo starih koji imaju 65 i više godina iznad proseka.

Značajno je napomenu� da je u 17 opš� na Srbije udeo doseljenog stanovništva starog 65 i više godina veći u odnosu na udeo dece (0–14).25 To-kom proteklih šest decenija na području Srbije promene starosne strukture stanovništva odvijale su se u smeru smanjenja udela mladih, uz istovremeno i intenzivnije povećanje udela starih, što je i iniciralo proces demografskog starenja. Navedeni akutni demografski problem evidentno je prisutan i u okviru starosne strukture migrantske populacije. Najveća razlika u pogledu visine ovih starosnih kategorija registrovana je, kao što je već naglašeno, u opš� ni Crna Trava (29,2% prema 3,9%). Demografsko starenje migrantskog stanovništva pokazuje se u šest opš� na Republike,26 s obzirom na to da ih karakterišu gotovo ujednačeni udeli prikazanih starosnih grupa.

U analizi rezultata anketa, kod tumačenja podataka, pošli smo od ra-zliči� h pretpostavki o licima koja su menjala mesto boravka unutar zemlje i onima koji izražavaju nameru da to učine. Što se prve grupe � če, imali smo u vidu da je među njima veliki broj lica koja po� ču sa Kosova i Metohije. Slično kao što je to slučaj i sa licima izbeglim iz bivših jugoslovenskih repu-blika na teritoriju Srbije, a naročito u slabije razvijenim regionima, određene kategorije stanovnika nisu imale mnogo izbora: teže su se zapošljavale bilo u gradovima bilo u inostranstvu, što zbog staros� , što zbog pola, nižih kva-lifi kacija, i sl. Posebno je ženama migrantkinjama, jedino što je preostajalo jeste briga o starima i deci, pri čemu su odrasla deca kasnije najčešće i sama odlazila. Tome da dodamo i da su istraživani gradovi ranije, sedamdese� h i osamdese� h godina prošlog veka, kao industrijska mesta, bili privlačni za naseljavanje stanovništva iz drugih krajeva i Srbije i SFRJ. Među� m, stva-ri se menjaju početkom devedese� h godina kada srpska privreda zapada u krizu i otpočinje priva� zacija. Naime, neuspela priva� zacija u nekim od ovih područja ne samo da je zaustavila priliv stanovništva iz drugih krajeva

25 Navedena tendencija prisutna je u sledećim opš� nama: Sopot, Ada, Brus, Vrnjačka Banja, Bela Palanka, Kučevo, Zaječar, Knjaževac, Sokobanja, Crna Trava, Gadžin Han, Svrljig, Babušnica, Dimitrovgrad, Pirot, Bosilegrad, Blace.

26 Misli se na opš� ne: Novi Kneževac, Rekovac, Aranđelovac, Kladovo, Surdulica i Proku-plje.

68


Srbije, već je podstakla i emigraciju mlađeg stanovništva. Ovo je i potvrdilo naša očekivanja o većem udelu starijeg stanovništva u poduzorku doseljenih ispitanika. Pretpostavili smo da će dominira� stariji od 55 godina, ženskog pola, sa veoma malim udelom visokoobrazovanih (sa izuzetkom Kragujevca), pretežno srpske nacionalnos� , sa mogućom razlikom na jugu zemlje.

U svim gradovima žene su zaista činile više od polovine doseljenika – Kragujevac 55,0%, Šabac 60,0%, Užice 55,6%, Novi Pazar 63,2%, Sombor 48,1%, Zrenjanin 69,2%. Isto se pokazalo i u Jablaničkom okrugu, gde je u grupi doseljenih ispitanika bilo 61,2% žena. U Pčinjskom okrugu većinu su činili muškarci sa udelom od 58,6%. Bez izuzetka, u svim gradovima i oba okruga većinu čine ispitanici iznad 55 godina staros� – Kragujevac 40,2%, Ša-bac 53,0%, Užice 46,0%, Novi Pazar 41,8%, Sombor 51,7%, Zrenjanin 42,3%, Jablanički okrug 63,7%, Pčinjski okrug 49,7%.

Zanimljivo je i da je udeo žena u grupi potencijalnih migranata u ne-kim gradovima veći, ili bar podjednak udelu muškaraca, npr. u Kragujevcu, što nije bio slučaj kada su bile u pitanju spoljne migracije. Jedino u uzorku iz Novog Pazara ponovo preovlađuju muškarci sa udelom od 66,7%. Na jugu i dalje muškarci u većoj meri imaju nameru da se presele kako bi poboljšali kvalitet života. Za razliku od grupe doseljenog stanovništva, među potenci-jalnim migran� ma u drugo mesto u Srbiji, skoro u svim gradovima većinu čini najmlađe stanovništvo do 30 godina, u Kragujevcu čak 75,0%. Pored Šapca, gde je najbrojnije stanovništvo staros� između 42–55 godina (37,5%), izuze-tak čine i ispitanici sa juga od kojih većinu čine najstariji, preko 55 godina – u Jablaničkom okrugu 40,6%, a u Pčinjskom nešto manje, 35,9%.

Grafi kon 11: Starosna struktura potencijalnih migranata (%)

Pri analizi mobilnos� koja u našem slučaju podrazumeva odlazak is-pitanika u neko drugo mesto više puta godišnje, primećujemo da ponovo

69


prednost imaju osobe muškog pola, i to na jugu, sa dras� čnom razlikom – Jablanički okrug 68,3%, a Pčinjski čak 89,3%. Većinu žena među mobilnim stanovništvom primećujemo u uzorku iz vojvođanskih gradova – Sombor 52,1% i Zrenjanin 52,4%. U pogledu staros� , blagu prednost u svim gradovi-ma i oba okruga ima mlado stanovništvo do 30 godina. Takođe, ovaj staro-sni kon� ngent pokazuje najveću spremnost da se zbog posla preseli u neki drugi grad, dok je veoma mali broj onih iz ove starosne grupe koji učestvuju u dnevnim migracijama mo� visanim poslom (najviše je ispitanika preko 55 godina). Nešto ih je više među ispitanicima na jugu pošto je kao mo� v dnev-nih migracija uključeno i školovanje, ali i ovde većinu čini najstarije stanov-ništvo, preko 50,0%.

5.2.4. Etnicitet

Na aktuelnu etničku strukuru Srbije u� cali su brojni faktori raznovrsne prirode, među kojima se izdvajaju neujednačene tendencije u demograf-skom razvoju različi� h nacionalnih zajednica (divergentni trendovi prirodnog kretanja) kao i migracije, posebno one tokom poslednje decenije 20. veka (Knežević, 2005).

Analiza doseljenog stanovništva prema nacionalnoj pripadnos� i ve-likim starosnim grupama, upućuje na činjenicu da među etničkim zajedni-cama na teritoriji Srbije postoje disproporcije. Udeo dece (0–14 godina) u ukupnoj strukturi migrantske populacije najniži je kod Jugoslovena (3,4%), što je ujedno i značajno niže učešće u odnosu na republički prosek (16,2%). Romi sa učešćem od 25,8% predstavljaju najdominantniju etničku grupu među decom u ukupnom doseljenom stanovništvu. Raspon vrednos� rad-no sposobnog stanovništva (15–64) kretao se od visoke, ali ipak najniže re-gistrovane vrednos� kod nacionalne zajednice Goranci (72,1%) do najvišeg udela kod Bugara (94,9%). Udeo migrantske populacije starih (65 i više go-dina) kod gotovo svih etničkih zajednica, beleži daleko niže učešće u odnosu na prikazane dve starosne grupe. Jedini izuzetak zabeležen je kod Hrvata, s obzirom na to da u ukupnom doseljenom stanovništvu udeo starih (5,6%) premašuje udeo mladih (4,8%). Posmatrajući etničku strukturu migrantskog stanovništva, najniži udeo starih registruju Bošnjaci (1,1%), a najviši udeo Makedonci i Rumuni (5,1%).

Kad je reč o reprezenta� vnim istraživanjima, s obzirom na to da su svi gradovi i okruzi sa većinskim srpskim stanovništvom, očekivali smo da će Srbi čini� i većinu među doseljenim stanovništvom, a to se i pokazalo u analizi dobijenih podataka. Jedino smo kada je u pitanju Pčinjski okrug, s ob-zirom na činjenicu da tamo živi veliki broj pripadnika albanske nacionalnos� , očekivali da će i u uzorku doseljenih njihov broj bi� značajan. Među� m, u ovaj okrug se, prema nalazima empirijskog istraživanja, doselilo čak 70,7% Srba, dok je prebivalište tu pronašlo svega 17,7% Albanaca.

70


Slično je i sa potencijalnim migran� ma: najveći udeo imaju Srbi, a naj-veća raznolikost se primećuje u gradovima Vojvodine: Sombor – 5,0% Bu-njavaca, 5,0% Jugoslovena, 5,0% Mađara, 5,0% Nemaca, 71,2% Srba, 3,8% Crnogoraca; i Zrenjanin – 5,4% Jugoslovena, 2,7% Rumuna, 81,1% Srba. Ta-kođe, nacionalna raznolikost preslikana je i na ispitanike Novog Pazara gde 57,1% Srba i 42,9% Bošnjaka želi da živi u nekom drugom mestu u Srbiji, i u Pčinjskom okrugu gde ovu nameru ima 90,6% Srba, 8,8% Albanaca i 7,4% Roma.

Na osnovu analize možemo zaključi� da su Srbi mobilniji od pripad-nika drugih nacionalnos� , kao i da su spremniji da promene mesto boravka zarad boljeg posla. Takođe, s obzirom na to da čine većinu u ispi� vanim me-s� ma, ne iznenađuje i njihov najveći udeo u grupi ispitanika koji učestvuju u dnevnim migracijama.

5.2.5. Obrazovanje i ekonomska ak� vnost

Analiza podataka o migrantskom stanovništvu, prema ekonomskoj ak-� vnos� i obrazovanju, može u određenoj meri predstavlja� odraz postojećih socioekonomskih uslova u zemlji.

Tabela 15: Migran� prema školskoj spremi i ekonomskoj ak� vnos� , ak� vno stanovništvo, popis 2011.

Ukupno

AKTIVNO STANOVNIŠTVO/MIGRANTI

Svega* Zaposleni

Nezaposleni

SvegaNekada

radiliTraže prvi

posao

Republika Srbija 100 100 100 100 100 100

Deca do 15 godina 13,7 / / / / /

Bez škole 2,0 0,3 0,2 0,7 0,2 1,4

Nepotpuno osnovno

4,8 1,4 1,0 2,7 1,5 4,6

Osnovna škola 15,0 10,5 8,5 16,4 14,0 20,3

Srednja škola 46,0 58,4 57,2 62,0 66,2 55,5

Viša škola 5,3 7,5 8,1 5,7 6,4 4,6

Visoka škola 12,3 21,1 24,1 12,0 11,4 13,0

Nepoznato 0,5 0,5 0,6 0,1 0,1 0,2


*Svega uključuje zaposleno i nezaposleno stanovništvo.

71


U strukturi migrantskog stanovništva u pogledu obrazovne strukture, dominiraju lica sa srednjim obrazovanjem (46%). Za� m slede migran� sa osnovnim (15%) i najvišim obrazovanjem (12,3%), sa značajnije nižim udeli-ma u odnosu na dominantnu obrazovnu kategoriju.

Posmatrajući strukturu ekonomski ak� vnog stanovništva, najzastuplje-niji su doseljenici sa srednjim obrazovanjem (58,4%), a u gotovo trostruko manjem obimu, lica sa visokom školskom spremom (21,1%). Doseljenici sa navedenim obrazovnim profi lima ujedno imaju i najveće udele među zapo-slenim migran� ma, dakle sa srednjim obrazovanjem je 57,2% lica, dok je sa visokim više nego dvostruko manje (24,1%). Ukoliko posmatramo struktu-ru nezaposlenog migrantskog stanovništva, dominantna su lica sa srednjim obrazovanjem, i to kako na opštem nivou (62%), tako i među licima koja su nekada radila (66,2%), ili pak onima koji traže prvi posao (55,5%).

Slično nalazima sta� s� čkih istraživanja, a shodno početnoj pretpo-stavci među ispitanicima koji imaju migratorno iskustvo unutar granica Sr-bije, više od polovine je sa završenom srednjom školom (Kragujevac, 50,8%, Šabac, 55,7%, Užice, 81,0%, Sombor, 51,7%, Zrenjanin, 61,0%, Jablanički okrug, 66,8%, Pčinjski okrug, 58,7%), sa izuzetkom Novog Pazara gde najve-ći udeo u ovoj grupi ispitanika imaju oni sa završenom osnovnom školom, 48,0%. Takođe, veliku većinu čine ekonomski neak� vni građani i to uglav-nom penzioneri, što je i logično s obzirom na starosnu strukturu.

U pogledu obrazovanja slično je i sa potencijalnim migran� ma – najve-ći udeo imaju ispitanici sa srednjom školskom spremom. Među� m, moramo da prime� mo da se u ovoj grupi ispitanika u Šapcu i Zrenjaninu ispitanicima sa završenom srednjom školom približavaju ispitanici sa stečenim visokim obrazovanjem – Šabac: 46,7% SSS, isto toliko 46,7% sa VSS; Zrenjanin: 51,4 SSS, a 48,6% sa VSS. Nažalost, iako je u ovoj grupi ispitanika rela� vno visok udeo onih koji su stekli visoko obrazovanje, većina ih je nezaposlena, a svega mali broj njih u svim gradovima i oba okruga ima posao, a želi da se preseli (svugde manje od 5,0%).

Prema našem istraživanju zbog posla bi se selili najviše oni koji su eko-nomski neak� vni i imaju završenu srednju školu. Svega pe� na ispitanika koji su izrazili spremnost ove vrste završila je višu školu ili fakultet.

Solidno, obuhvatno istraživanje unutrašnjih i spoljnih radnih migracija Srbije pod pokroviteljstvom IOM iz 2015, sprovedeno je sa ciljem pružanja podrške i preporuka kreatorima izmene Nacionalne strategije zapošljavanja 2011–2020, pri Ministarstvu za rad, zapošljavanje, boračka i socijalna pita-nja. Zasnovano je na podacima Ankete o radnoj snazi RZS, koja se redovno sprovodi, kao i na podacima NSZ, a delimično i popisa. Posebni doprinos ovoga istraživanja predstavljaju primeri dobrih međunarodnih praksi u vezi sa upravljanjem radnim migracijama, posebno internim kretanjima stanov-ništva. Konceptualno, ovo istraživanje polazi od veze radne mobilnos� i demografskih varijabli, kao i unutrašnjih radnih migracija i tržišta rada. Sa-

72


gledavaju se razlozi unutrašnjih kretanja koja proizvode depopulaciju, regio-nalne neujednačnos� u socioekonomskom razvoju, pa i siromaštvo opš� na i delova teritorije Republike (jug i jugoistok), koji s jedne strane dovode do egzodusa, posebno ruralnog, ali i stanovništva manjih gradova – a sa druge, do urbane koncentracije i rasta aglomeracija. Predlaže se da mere i poli� -ke države i lokalnih samouprava budu targe� rane tako da se mladi privuku u manje razvijena područja, odnosno da se eventualno podstakne njihov povratak, kao i da se privuku strani imigran� pomoću državnih pods� caja. Empirijski rezulta� ovoga istraživanja u vezi sa sta� s� kom radnih migracija i mo� vima migranata, posebno mlađih generacija, komparirani su sa nalazi-ma naše studije, a ona je korišćena delimično i kod koncipiranja prak� čno-poli� čkih mera i akcija koje bi mogle bi� namenjene mladima.

5.2.6. Migracije po opš� nama

U cilju rasvetljavanja faktora demografskog razvoja određene popula-cije neophodno je, između ostalog, sagleda� i tendencije migracionih toko-va na godišnjem nivou, kroz razliku u broju doseljenog i odseljenog stanov-ništva (tzv. migracioni saldo). Pomenu� pokazatelj sublimira karakteris� ke stanovništva, ak� vnos� i naselja, refl ektujući sta� čni i dinamični segment migracionih trendova.

73


Karta 3: Apsolutni migracioni saldo27 u Srbiji, godišnji prosek, 2002–2010.

27 Apsolutni migracioni saldo predstavlja razliku između broja doseljenog i odseljenog stanovništva.

74


Karta 4: Apsolutni migracioni saldo u opš� nama u Srbiji, 2013.

75


Analiza migracione dinamike stanovništva, tokom razdoblja 2002–2010, na opš� nskom nivou, ukazuje na činjenicu da svega 43 opš� ne u Srbiji (od ukupno 164) registruju pozi� vni migracioni saldo. Gotovo trostruko više opš� na (121) beleži brojčanu dominaciju emigrantske u odnosu na imigrant-sku populaciju.

Posmatrajući opš� ne sa pozi� vnim migracionim saldom, gotovo po-lovina (17) je koncentrisana u Beogradskom regionu, gde najniže vrednos� beleži Sopot (948), a najviše imigranata registruje Zvezdara (16.715). Naj-veća rela� vna zastupljenost opš� na sa pozi� vnim migracionim saldom na teritoriji Beogradskog regiona razumljiva je, s obzirom na činjenicu da Beo-grad decenijama predstavlja najdominantniji centar teritorijalne koncentra-cije stanovništva u Republici. Iza njega, zajedničku poziciju zauzimaju region Vojvodine i Južne i Istočne Srbije, s obzirom na to da iden� čni broj njihovih opš� na registruje pozi� vni migracioni saldo (po 9), dok region Šumadije i Zapadne Srbije par� cipira sa svega 7 opš� na.

Najniži nega� vni migracioni saldo u periodu 2002–2010. zabeležen je u opš� ni Veliko Gradište (–1) dok, sa migracionog aspekta, najviše stanovniš-tva gubi opš� na Bor (–3.520). Najviše emigracionih opš� na pripada regionu Šumadije i Zapadne Srbije i regionu Južne i Istočne Srbije, u kojima se nega-� vna vrednost migracionog salda kreće od 1.000 stanovnika i više.

Posmatrajući migracioni saldo 2013. godine, na godišnjem nivou (Kar-ta 4) po opš� nama eviden� ra se sledeće: pozi� vni migracioni saldo beleži 34 opš� na, od kojih 12 iz Beogradskog regiona. Upravo jedna od opš� na ovog regiona beleži i najveći broj doseljenih u odnosu na odseljene – opš� na Vož-dovac (3.485). Kao imigracione opš� ne (migracioni bilans iznad 1.000) mogu se izdvoji� i ostale beogradske opš� ne: Zemun, Zvezdara, Palilula, kao i jed-na u Vojvodini – Novi Sad. Zanimljivo je da u sklopu opš� na sa nega� vnim migracionim saldom (135), najvišu vredost registruje beogradska opš� na Savski Venac (–375), kao i da listom dominiraju opš� ne koje u ekonomskom pogledu ne pripadaju najnerazvijenijim oblas� ma Srbije, kao što su: Stari grad, Kruševac, Kikinda, Užice. Ovo se uklapa u pomenute odlike savremenih migranata, u kojima učestvuju lica koja poseduju resurse (obrazovne, hu-mane, ekonomske i druge) potrebne za emigraciju na osnovu kojih se lakše uklapaju u društva des� nacije.

Činjenica je da je u svim gradovima koje smo istraživali, kao i u gra-dovima Jablaničkog i Pčinjskog okruga, nakon Drugog svetskog rata cvetala industrija. U posleratnom periodu Srbija prelazi iz agrarnog u industrijsko društvo sa ciljem praćenja opš� h trendova prvenstveno Zapadne Evrope. Veliki broj stanovnika koji su generacijama živeli u selima i bavili se poljo-privredom i stočarstvom, napušta porodična imanja i prelazi da živi u obli-žnje gradove. Brz razvoj industrije naročito u prvim godinama posle Drugog svetskog rata pa sve do osamdese� h godina prošlog veka, ali i socijalis� čko uređenje sa svojim vrednosnim sistemom i normama, ne samo da su otvorili

76


mnogo radnih mesta, već i na razne načine stvorili uslove za pristojan život u gradovima. Zbog takvih uslova i ulaganja u razvoj gradova, mnogi stanovnici poreklom sa sela, nakon što pronađu posao u gradu, u njemu su i ostajali. Ovaj masovni dolazak ljudi sa sela u gradove pokazao se i u našem uzorku, što možemo vide� na Grafi konu 12.

Grafi kon 12: Mesto odakle su se doselili ispitanicisa migratornim iskustvom (%)

Pored toga što se zapaža značajni broj doseljenog stanovništva iz sela, na prethodnom grafi konu primećujemo i prilični broj doseljenika iz drugih gradova Srbije. Prvi od razloga koji nam ovo zapažanje može objasni� jeste nejednak razvoj industrije u svim gradovima bivše SFRJ, što je impliciralo pri-liv stanovništva u one gradove u kojima je industrija bila razvijenija. Druga, s � m povezana činjenica jeste da je ranije, za vreme socijalizma, mobilnost radne snage bila daleko veća. Građani se nisu ograničavali na traženje posla u svojim opš� nama i bilo je sasvim uobičajeno zaposli� se u nekom drugom gradu. Prema prilivu stanovništva iz drugih gradova Srbije naročito se izdvaja Novi Pazar, u koji je više od 70,0% ispitanika sa migratornim iskustvom došlo iz nekog drugog grada. Ovaj podatak postaje potpuno razumljiv kada uključi-mo rezultate dublje analize, prema kojoj je dve trećine migranata poreklom iz okolnih opš� na – Sjenice i Tu� na. Ove opš� ne se ni u vreme socijalizma nisu naročito izdvajale po razvijenos� , a stanje je dodatno pogoršano nakon početka procesa priva� zacije i urušavanja privrede. Drugo, obrazovni sistem u ova dva mesta slabo je razvijen, nema raznovrsnos� u pogledu srednjih stručnih škola, tako da je i školovanje u najbližem razvijenom gradu bila ra-zumna strategija. Na kraju, u oba mesta kao i u Novom Pazaru ima mnogo stanovnika muslimanske veroispoves� , a ova etnička bliskost je velikim de-lom u� cala na smer teritorijalnog kretanja migranata.

77


Danas se situacija u pogledu poslovnih, kulturnih i obrazovnih ponu-da, ali i potreba stanovništva znatno menja, što verujemo, u� če i na pravac savremenih migratornih kretanja. Pravac kretanja unutargraničnih migrana-ta danas je određen, pretpostavljamo, razvijenošću regiona i gradova unutar zemlje, što ih čini privlačnim des� nacijama. Uz to, aktuelna „beogradizaci-ja“ odnosno „proces koncentracije novca i moći u glavnom gradu“ (Vujović, 2014:127), doprinosi povećanom obimu ponude poslova i bolje plaćenih pozicija u glavnom gradu, u odnosu na ostatak Srbije, te nema sumnje da se može očekiva� da će pravac kretanja naših ispitanika bi� pretežno usmeren ka njemu. U Tabeli 16. biće prikazan pravac kretanja ispitanika koji imaju nameru da se sele, a koji su anke� rani u okviru projekta „Teritorijalni kapital u Srbiji“.28

Tabela 16: Mesto u koje žele da se presele (%)

Grad Beograd Veći grad Neki drugi grad u Srbiji Selo

Kragujevac 62,5 / 36,3 1,2

Šabac 37,4 25,0 18,8 18,8

Užice 50,0 5,6 22,2 22,2

Novi Pazar 60,0 20,0 20,0 /

Sombor 28,6 52,4 9,5 9,5

Zrenjanin 39,5 44,7 / 15,8

Izvor: Obrada baze podataka istraživanja

Primećujemo da građani Centralne Srbije glavni grad vide kao najpo-željniju des� naciju. Osim u Šapcu gde je 37,4% ispitanika reklo da planira da u budućnos� živi u Beogradu, u svim drugim gradovima više je od po-lovine ispitanika koji su izabrali ovu des� naciju, što je zaista značajno ako se uporedi sa brojem mogućih gradova koji imaju potencijal da ih privuku. Čak i regionalni centri, svi zajedno, ne dos� žu stepen privlačnos� koji ima Beograd za stanovnike Šumadije i Zapadne Srbije, kao i Novog Pazara. Po-menutoj „beogradizaciji“ odoleli su građani Vojvodine koji mahom odlaze u svoj regionalni centar, Novi Sad. Sudeći po odgovorima ispitanika sa severa zemlje, ovaj grad je dovoljno veliki da pruža uslove za pristojan život u smi-slu mogućnos� za solidnu zaradu, kvalitetno obrazovanje i adekvatnu kul-turnu ponudu. Potrebno je takođe istaći i da nije zanemarljiv broj ispitanika koji imaju nameru da se presele u selo (okolno ili neko drugo selo u Srbiji).

28 Što se � če željenog pravca kretanja ispitanika sa juga Srbije, nažalost o tome nemamo podataka, pošto se ovo pitanje nije našlo u upitniku.

78


Među� m, kao što možemo i da pretpostavimo, reč je uglavnom o starijim stanovnicima, preko 55 godina, koji smatraju da je u selu ne samo zdravije već i je inije žive� , pa nameravaju da se nakon penzionisanja vrate tamo gde su odrasli oni ili njihov/a partner/ka.

S obzirom na to da smo videli kako nije mali broj građana koji su se iz sela preselili u grad, i seoska područja u kojima je ostao da živi neko od porodice i rodbine ostaju des� nacija mobilnog stanovništva, kao što vidimo u Tabeli 17. Nažalost, ova kretanja nisu toliko učestala, a negde se i ne po-minju. Slično kao i u slučaju preseljenja, građani, ako nemaju drugih potreba (kao što je dobijanje raznih izvoda iz ma� čnih knjiga, što se u Srbiji u većini opš� na još obavlja u mestu rođenja), pretežno posećuju mesta koja im pru-žaju dobru zabavu i široku ponudu proizvoda za potrošnju.

Tabela 17: Mesto u koje često putuju (%)

Grad Beograd Veći grad Neki drugi grad u Srbiji Selo

Kragujevac 54,8 / 43,5 1,7

Šabac 63,7 13,3 23,0 /

Užice 53,0 24,0 23,0 /

Novi Pazar 63,6 18,2 18,2 /

Sombor 21,0 54,3 23,2 1,5

Zrenjanin 37,0 42,3 20,0 0,8

Izvor: Obrada baze podataka istraživanja

Slično kao i kod unutrašnjih migracija, rezulta� pravca kretanja mo-bilnog stanovništva ukazuju na to da centar Srbije teži Beogradu, a gradovi Vojvodine svom regionalnom centru – Novom Sadu. Ono što možemo da prime� mo u obe tabele jeste da građani Kragujevca ne odlaze ni u jedan veći grad, a da više od polovine ispitanih Kragujevčana odlazi u Beograd. Ovakvi podaci ukazuju na činjenicu da ovaj univerzitetski i industrijski grad u ponudi (poslovnoj, ekonomskoj i kulturnoj) zaostaje za Beogradom, ali da njegovi građani ne vide ništa privlačno u drugim gradovima iste veličine.

5.2.7. Dnevne migracije

Dnevnim migrantom smatra se svako lice koje radi ili se školuje van mesta svog uobičajenog stanovanja (RZS, 2013). Obim dnevnih migranata može se pra� � preko dva kon� ngenta: radnika, sa jedne, i đaka i studena-ta, sa druge strane. Procesi industrijalizacije i urbanizacije imali su najviše u� caja na jačanje intenziteta i povećanje obima dnevnih migracija u Srbiji. Globalno posmatrano, i u Srbiji i u svetu, kretanje dnevnih migranata je u

79


porastu i obrnuto je proporcionalno trendovima unutrašnjih migracija. Dru-gim rečima, što manje unutrašnjih preseljavanja, to više dnevnih, odnosno nedeljnih kretanja.29 U dnevnim migracijama ponovo više učestvuju muškar-ci nego žene, mada se učešće žena u dnevnim migracijama stalno povećava, uporedo sa porastom njihovog obrazovanja i širenjem uslužnih delatnos� (Lukić, 2013). Sa porastom broja porodica sa dva prihoda, posebno kod parova koji žive u prigradskim i seoskim naseljima, u razvijenim zemljama, povećava se udeo dnevnih migranata, što se smatra socijalnom strategijom opstanka domaćinstva, tesno povezanom ne samo sa ekonomskim osobeno-s� ma lokalne zajednice, već i ličnim osobinama, vrednos� ma, socijalnim ka-pitalom osobe, emocionalnom vezanošću za susedstvo, srodnike, prijatelje, za� m odlikama naseobina, itd.

Najčešća zanimanja dnevnih migranata u Srbiji su: prodavci, demon-stratori, rukovaoci spravama za kopanje i operateri mašina alatljika, pomoć-ni radnici, spremači, medicinske sestre, negovateljice, knjigovođe, i radnici na prodaji, merenju i e� ke� ranju u fabrikama (Lukić, 2013).

Tabela 18: Dnevne migracije radno ak� vnog stanovništva,učenika i studenata, popis 2011.

AKTIVNI / koji obavljaju zanimanje UČENICI/STUDENTI

UkupnoGradska

(%)Ostala

(%)Ukupno

Gradska (%)

Ostala(%)

Republika Srbija

615.990 32,5 67,5 285.309 24,3 75,7

Beogradski region

132.970 42,7 57,3 41.837 33,3 66,7

RegionVojvodine

173.917 38,5 61,5 78.666 39,4 60,6

RegionŠumadije iZapadne Srbije

183.034 22,6 77,4 99.821 12,2 87,8

Region Južnei Istočne Srbije

126.069 27,7 72,3 64.985 18,8 81,2

Izvor: Popis stanovništva, knjiga br. 11, RZS, 2013.

29 Najočigledniji primer je iz Velike Britanije: 5,15 miliona ljudi preselilo se unutar zemlje 2001, a 26,2 miliona građana svakodnevno je putovalo u drugo mesto radi posla (Lu-kić, 2013:284).

80


Prema podacima popisa 2011. godine broj dnevnih migranata u Srbiji iznosi 901.299 lica ili 12,5% ukupne populacije (7.186.862). Ovo znači da je svaki osmi stanovnik dnevno mobilan, a u odnosu na prethodni popis (2002) broj dnevnih migranata se i u Srbiji povećao, za oko 13%. Popis je za sada jedini izvor podataka o ovoj rastućoj populaciji u Srbiji, što je svakako nepo-voljno jer su popisi periodični, a ankete o ovoj populaciji veoma retke – a kod nas u potpunos� nedostajuće.

Podaci popisa ukazuju na to da se najveći broj radnika – dnevnih mi-granata kreće u okviru iste opš� ne (55,5%), dok udeo onih koji rade u dru-goj opš� ni iznosi 44,1%. Na nivou Republike, u strukturi dnevnih migrana-ta preovlađuju zaposlena lica (68,3%), dok učenici/studen� par� cipiraju sa 31,7%.

Posmatrano regionalno, najveći broj dnevnih migranata registruje Šu-madija i Zapadna Srbija (282.855), dok Beogradski region beleži najmanji (174.807). Kao zajednička odlika prikazanih regiona može se okarakterisa� dominacija dnevnih migranata iz tzv. ostalih30 u odnosu na gradska naselja. Među� m, prisutne su disproporcije u razlici dnevnih migranata koji obav-ljaju zanimanje prema � pu naselja. Najmanja diferenciranost zabeležena je u Beogradskom regionu (57,3% naspram 42,7%), a daleko veća u regionu Šumadije i Zapadne Srbije, s obzirom na to da je značajno više dnevnih mi-granata koji obavljaju zanimanje iz kategorije ostalih naselja (77,4%) nego iz gradskih (22,6%). Ukoliko se posmatraju udeli učenika/studenata po � pu naselja, najveće učešče registruje region Šumadije i Zapadne Srbije, odno-sno 87,8% je iz ostalih naselja, dok sa druge strane region Vojvodine beleži najmanji udeo iz kategorije ostalih naselja (60,7%). U regionu Vojvodine, u odnosu na ostale regione, najzastupljeniji su učenici/studen� iz gradskih na-selja (39,4%), dok svega 12,2% iz gradskih naselja registruje region Šumadije i Zapadne Srbije.

Najzad, nekoliko napomena o dnevnim migracijama na osnovu poda-taka istraživanja „Teritorijalni kapital“. Tu smo imali samo približan broj ispi-tanika koje karakterišu dnevna kretanja zato što u upitniku nije bilo pitanja o putovanju u obližnje mesto zbog škole, već samo zbog posla. Prema empi-rijskim podacima, dnevna kretanja najviše karakterišu ispitanike Zrenjanina, čak 12,5%, dok je najmanji udeo ispitanika iz Novog Pazara (2,2%). Rezulta� za druge gradove su približno jednaki: Kragujevac, 9,3%, Šabac, 8,9%, Užice, 8,6%, Sombor, 7,0% ispitanika, koji zbog posla svakodnevno putuju u drugo mesto. Kao što vidimo, u dnevnim migracijama mo� visanim poslom uče-stvuje najviše ispitanika sa završenom srednjom školom.

U upitnik namenjen jugu Srbije uključene su i dnevne migracije zbog škole, tako da je brojnost ukupne populacije dnevnih migranata daleko veća

30 Od popisa stanovništva 1981. godine primenjuje se administra� vno-pravni kriterijum podele naselja, pri čemu se naselja dele na gradska i ostala. Kategorija mešovi� h naselja (Macura, 1954) je ukinuta.

81


u odnosu na navedene gradove Republike: u Jablaničkom okrugu 16,4%, a u Pčinjskom okrugu, čak 42,6%. Ovako visokom udelu dnevnih migranata doprinosi i činjenica da su u uzorak ušli i ispitanici čije je mesto stanovanja izvan grada, što evidentno povećava svakodnevnu mobilnost stanovnika radi posla i škole.

5.3. Razlozi/mo� vi unutrašnjih migracija i mobilnos�

Kao i u slučaju analize mo� va spoljnih migracija, i ovom prilikom se držimo tradicionalne podele na push i pull faktore u mestu porekla odnosno des� nacije. Uz to, naš prikaz će bi� usmeravan i pitanjima iz anketa koja su nam poslužila kao instrument za otkrivanje ovih faktora. Isto kao što smo to uradili u prikazu mo� va spoljnih migracija i ovde ćemo prvo prikaza� podat-ke za ispitanike sa migratornim iskustvom, da bismo za� m usmerili pažnju na mo� ve potencijalnih unutrašnjih migracija. Na kraju, prikazaćemo mo� ve mobilnos� građana Srbije, dok mo� ve dnevnih migracija nećemo posebno razmatra� jer se uniformno svode na rad i školovanje izvan mesta boravka. Pri tome, da napomenemo da istraživanjem PBILD nisu uvek bili obuhvaćeni podaci o faktorima koji u� ču na migratorna kretanja.

Prikupljanje podataka o uzrocima doseljavanja ispitanika u sadašnje mesto boravka u okviru istraživanja „Teritorijalni kapital“ vršeno je preko pi-tanja: „Šta je bio mo� v vašeg doseljavanja u ovaj grad?“ Na Grafi konu 13. prikazani su odgovori.

Grafi kon 13: Mo� vi za doseljavanje u sadašnje mesto boravka iz nekog drugog mesta u Srbiji (%)

82


Usled razvoja privrede sredinom prošlog veka, kao i velikog broja do-seljenika sa sela, očekivano se kao osnovni mo� vi javljaju – posao i škola. Ono što na osnovu uvida u prethodni grafi kon još upada u oči jesu i porodič-ni razlozi, konkretno sklapanje braka, koji su u� cali na dolazak stanovništva u ove gradove. Ukrštanjem podataka uvideli smo da su ispitanici u jednakoj meri dolazili i iz sela i iz drugih srpskih gradova. I izbeglištvo je navedeno kao razlog doseljenja, doduše ne u tako velikom broju. S obzirom na dešava-nja u južnoj srpskoj pokrajini na samom kraju prošlog stoleća, na decenijske međuetničke tenzije koje su kulminirale ratom i bombardovanjem Srbije od strane NATO 1999, očekivali smo da će ovaj mo� v bi� više zastupljen. Ipak, prema podacima ovaj je mo� v najzastupljeniji u Kragujevcu i Novom Pazaru, što negde i odgovara brojnos� interno raseljenih u ovim gradovima.

Premda su se doseljeni ispitanici u jednom periodu svog života već odlučili na promenu mesta boravka, to ih u velikom broju slučajeva (pre-ko 60,0% u svakom gradu) ne sprečava da ovu odluku razmatraju ponovo, kao strategiju poboljšanja uslova života. Njihovi mo� vi eventualne selidbe i mo� vi potencijalnih migranata bez migratornog iskustva se, kao i u slučaju spoljnih migracija, mogu odvoji� na odbijajuće faktore u mestu stanovanja i privlačeće u mestu koje se priželjkuje kao mesto des� nacije. Slično kao i kod potencijalnih spoljnih migranata, osnovni problem u zajednici kojoj sada pripadaju jeste nezaposlenost (Kragujevac 47,5%, Šabac 38,9%, Užice 49,3%, Novi Pazar 48,9%, Sombor 47,1%, Zrenjanin 41,6%, Jablanički okrug 72,5%, Pčinjski okrug 78,0%) i loša ekonomska situacija, a za� m, u manjem bro-ju zastupljeni su i drugi faktori poput nezadovoljstva radom lokalne uprave (najviše Novi Pazar 35,2%) i zagađenja životne sredine (Užice 12,4% i Zre-njanin 11,5%). Osećaj nebezbednos� kao push faktor se očekivano javio u etnički mešovitom gradu – Novom Pazaru 16,7%, dok, na naše iznenađenje, nijedan ispitanik iz Jablaničkog i Pčinjskog okruga nije osećaj nebezbednos� uočio kao problem lokalne sredine u kojoj živi, a koji bi ga naveo da razmišlja o eventualnom preseljenju.

Što se � če privlačećih faktora u željenom mestu des� nacije, ni ovde podaci ne odstupaju mnogo od mo� va potencijalnih spoljnih migranata, što možemo vide� i u narednom Grafi konu 14.

83


Grafi kon 14: Osnovni razlozi preseljenja u drugo mesto, pull faktor (%)

Posao je, dakle, ponovo najučestaliji mo� v razmišljanja o preseljenju u drugo mesto. Pri tome, ne misli se samo na pronalaženje posla već i na bolje plaćeni posao i lakše napredovanje u karijeri. Ovo je objašnjenje zašto veliki broj zaposlenih ispitanika planira da se preseli u drugo mesto, ali i zašto se Beograd javlja kao najučestalija željena des� nacija naših ispitanika. Iznenađujući podatak koji možemo vide� na Grafi konu 14. jeste da je najveći broj potencijalnih migranata iz Kragujevca mo� visan poslom, iako važi da je u ovom gradu izvršena delimično uspešna priva� zacija, naročito u obla-s� automobilske i drvnoprerađivačke industrije – koje zapošljavaju značajni broj radnika. S druge strane u Užicu, gradu sa daleko lošijim rezulta� ma pro-cesa priva� zacije i transformacijom u periferiju nakon raspada zajednice sa Crnom Gorom (ovde više ne prolazi glavna trasa kretanja stanovništva), naj-manji broj ispitanika je naveo posao kao mo� v preseljenja u drugo mesto. Pri tome nije reč samo o odlasku u veći grad, već i u okolna mesta i opš� ne, pa nas je dodatno iznenadilo što ovi ispitanici nisu naveli da bi zbog posla o� šli da žive na primer na Zla� bor, tj. na teritoriju opš� ne Čaje� na za koju važi da je nakon postsocijalis� čke transformacije najboga� ja opš� na usled razvoja turizma i stranih i domaćih ulaganja (RZS, 2004).

Pored posla, među mo� vima se izdvaja i bolji život u smislu zdravijeg i je inijeg života, što su najviše uočili ispitanici iz Šapca koji imaju nameru da se sele u druge gradove Srbije, a ne u Beograd ili neki od regionalnih cen-tara. Sklapanje braka kao mo� v slabo je uočeno. Sta� s� čki značajnim poka-zalo se samo u Užicu, gde je 4,9% potencijalnih migranata udaju ili ženidbu navelo kao najvažniji mo� v preseljenja.

84


U upitniku namenjenom građanima centralnog i severnog dela Srbije, bilo je mesta za raznolikost odgovora ispitanika o razlozima pokretljivos� , što je prikazano u Tabeli 19.31

Tabela 19: Mo� vi mobilnos� (%)

Gra

d

Posa

o

Škol

a

Kupo

vina

Adm

in.

Leče

nje

Zaba

va

Pose

te

Odm

or

Neš

to d

rugo

Kragujevac 28,0 11,0 12,2 1,2 3,7 11,0 30,5 2,4

Šabac 29,6 9,6 8,9 0,7 12,6 9,6 25,9 1,5 1,5

Užice 21,2 11,1 20,0 1,0 2,0 10,1 25,3 1 8,1

Novi Pazar 31,0 14,3 4,8 / 26,2 4,8 16,7 2,4 /

Sombor 14,0 10,5 30,8 / 13,3 7,0 15,4 7,7 1,4

Zrenjanin 16,1 19,3 18,8 1,0 2,6 14,1 12,0 7,3 8,9

Izvor: Obrada podataka istraživanja

Primećujemo da je posao ponovo među najzastupljenijim razlozima mobilnos� , a navode ga ispitanici koji kao smer kretanja navode obližnja mesta, gradove, ali i sela, pa pretpostavljamo da je u pitanju sezonski rad. Ovaj razlog navode najviše ispitanici staros� 31–42, ali i najstariji ispitanici preko 55 godina. Takođe, prime� li smo da je ovaj razlog dat i od strane za-poslenih ispitanika, pa pretpostavljamo da je sezonski rad njihova strategi-ja za povećanje ličnih prihoda ili prihoda domaćinstva. Kupovina je takođe jedan od neretko navođenih razloga mobilnos� , pri čemu je ovaj odgovor bio najzastupljeniji kod mladih osoba ženskog pola. Osim što je, očekivano, pokretljivost mladih ispitanica najčešće vođena boljom ponudom robe, ova opcija se u velikoj meri javlja i kod samozaposlenih ispitanika. Pretpostav-ljamo (pošto se to iz prikupljenih podataka ne može vide� ) da su u pitanju sitni preduzetnici (zanatlije, trgovci, ugos� telji) koji za svoj biznis kupuju ne-ophodni materijal nedostupan u njihovom mestu.

Zanimljiv je podatak da je skoro trećina ispitanika iz Novog Pazara na-vela lečenje kao razlog mobilnos� . Ranije, dok ovaj grad nije imao razvije-ni zdravstveni centar i dok su bolesnici po automa� zmu bili usmeravani na hospitalizaciju u Kraljevo, ovolika zastupljenost lečenja kao mo� va bila je

31 Odgovori ispitanika sa juga Srbije biće isključeni i iz analize faktora koji u� ču na mo-bilnost stanovništva pošto je u anke� , videli smo, postojalo samo pitanje o radnoj mobilnos� , zanemarujući pri tome ostale mo� ve.

85


razumljiva. Među� m, ovaj grad danas ima novu bolnicu sa svim specijalis� č-kim odeljenjima, pa nije jasno zašto građani odlaze u druge gradove. Jedino ostaje mogućnost da promene nisu izbrisale nepoverenje prema lokalnim stručnjacima i naviku građana da bolje zdravstvene uslove traže van svog mesta.

86

6. Migracije mladih

6.1. Migracioni trendovi mlade populacije

Posmatrajući migracije mladog stanovništva tokom 20. veka, pa sve do danas, uviđamo da su unutrašnje migracije i mobilnost neuporedivo za-stupljeniji u odnosu na prostornu pokretljivost ove populacije preko granica Srbije. Iako se srpsko društvo menjalo u svakom pogledu (i po poli� čkom uređenju, i po dominantnom ekonomskom poretku, društvenom standar-du, sistemu vrednos� , itd.), uglavnom je održana vezanost mladih za mesta porekla. Naime, pre rata dok su deca predstavljala ekonomsku dobit doma-ćinstva i postojao je veliki udeo nepismenog stanovništva koje se pretežno bavilo poljoprivredom, mladi su pretežno ostajali u mestu rođenja radeći na svom imanju ili za nadnicu (Antonić, 2004:21). U to vreme, najviše se pre-seljavalo žensko stanovništvo, zbog udaje, dok je u preovlađujućem sistemu patrijarhalne porodice, sin naslednik ostajao sa roditeljima na imanju. Samo mali broj koji se odlučio (ili bolje, čija je porodica odlučila) da se školuje (i tu je bilo dosta žena čije je više obrazovanje bilo zamena za miraz), odlazio je u drugo mesto. Migracije su se pretežno usmeravale ka glavnom gradu, kako bi se steklo akademsko zvanje. U čitavom posleratnom periodu, bio je mali broj onih koji su se iz Srbije iseljavali u inostranstvo zbog školovanja.

Za razliku od perioda pre Drugog svetskog rata, nakon njega povećan je broj pojedinaca koji odlazi iz sela u gradove zbog posla, a tada se pojača-vaju i migracije gradske omladine takođe u potrazi za poslom. Ako izuzmemo poli� čku emigraciju mladog stanovništva Srbije nakon Drugog svetskog rata, možemo reći da se ovaj trend radnih migracija nastavlja sve do danas. Spolj-ne migracije mlade populacije dobile su na intenzitetu šezdese� h godina prošlog veka, kada su naši građani odlazili na rad u inostranstvo. Uglavnom sami, ređe sa porodicom, odmah posle završene škole (i to u većem broju radničkog usmerenja) mladi su odlazili da rade van Srbije. Premda je Srbija, tj. SFRJ u to doba, bila ekonomski naprednija od ostalih država socijalizma (zbog saradnje tadašnjeg državnog vrha i sa Istokom i sa Zapadom), ipak je standard bio ispod onoga u državama Evropske zajednice. Tako, odluka o iseljenju bila je strategija poboljšanja materijalnog položaja čitavog doma-ćinstva, ali i društvenog položaja pojedinca pošto je rad u inostranstvu tada imao ulogu i šireg statusnog simbola.

Tokom osamdese� h godina prošloga veka, emigracija mladih koji zbog rada odlaze u inostranstvo se smanjuje, a polako raste broj onih koji odla-ze zbog školovanja. Srbiju tog doba karakteriše opadanje broja nepismenih stanovnika, i porast broja visokoobrazovanih, što je i u� calo na porast bro-ja mladih na školovanju, odnosno usavršavanju u inostranstvu. Među� m sa

87

Migracije mladih

nastupanjem devedese� h godina, broj i udeo visokoobrazovanih emigranata dras� čno raste.32 Za razliku od prethodnika koji su Srbiju napus� li pre raspa-da SFRJ, i u srcu poneli lepu sliku ma� čne države što ih je verovatno i navelo na plan povratka, odlazak mladog stanovništva tokom devedese� h može se opisa� kao one way � cket – odlazili su da se nikada ne vrate (u rat i siromaš-tvo koji su obeležili kraj prošlog milenijuma).

Početkom prve decenije 21. veka ratovi na našim prostorima prestaju, siromaštvo (posmatrano po kupovnoj moći po glavi stanovnika) polako se ublažava, ali emigracija mladih stručnjaka ipak ne jenjava. Među� m, njihov odlazak se umnogome razlikuje od mo� va i toka emigracije mladog stanov-ništva tokom devedese� h godina. Prvo, oni više ne odlaze da se ne vrate i često na usavršavanje odlaze u više zemalja, a ne samo u jednu, pa se stoga i njihova postorna pokretljivost pre može nazva� mobilnošću nego migra-cijama (kako je to defi nisano u uvodu studije). Drugo, dok je ranije osnov-ni mo� v bio bežanje od teških uslova života u ma� čnoj zemlji, danas je to pretežno potreba za s� canjem novih znanja, primenom postojećeg znanja u drugim uslovima, upoznavanjem sa vodećim stručnjacima iz oblas� kojom se bave i sl. Na kraju, trebalo bi ima� u vidu da danas postoji veliki broj pro-grama koji s� pendijama i podrškom u smislu informacionih servisa ohrabru-ju mobilnost mladih stručnjaka (poput programa ERASMUS, pri Evropskoj komisiji, nemačkog DAAD, itd.), tako da odlazak postaje mnogo dostupniji nego što je to ranije bio slučaj kada su od presudnog značaja bile već posto-jeće migratorne mreže i materijalna podrška porodice.

Kada se kompariraju udeli stanovništva staros� 15–30 godina među spoljnim migran� ma i stalnim stanovnicima Srbije, jasno se uočavaju izrazite disproporcije. Jedna od evidentnih diferencijacija odnosi se na dominaciju mladog stanovništva među spoljnim migran� ma (23,4%) u odnosu na Repu-bliku (18,4%). Posmatrano sa tog aspekta, demografski profi l lica na radu/boravku u inostranstvu može se oceni� kao povoljniji, s obzirom na starost kao biološki, demografski i socioekonomski razvojni resurs.

32 Na bazi reprezenta� vnog istraživanja domaćinstava iz 1994, Silvano Bolčić je procenio da je iz Srbije u periodu 1990–1994. emigriralo oko 30.000 visokoobrazovanih lica, odnosno ukupno oko 220.000 mladih svih obrazovnih profi la, staros� 15–34 godine (Bolčić, 2002).

88


Grafi kon 15: Uporedni pregled mladog (15–30) migrantskog i domicilnog stanovništva (%)

Posmatrano po polu, muškarci spoljnomigrantske subpopulacije broj-niji su u odnosu na istu starosnu kategoriju stalnog stanovništva Srbije, i to 22,9% naspram 19,4%. Najizraženija razlika evidentna je poređenjem učešća žena staros� 15–30 godina i to u korist, kao što je već naglašeno, spoljnih migranta – 24,0% naspram 17,5%.

89

Migracije mladih

Karta 5: Apsolutni migracioni saldo stanovništva staros� 15–34, 2013.

90


Ukoliko posmatramo distribuciju opš� na prema visini udela starosne grupe 15–30 godina u ukupnoj strukturi migrantske populacije, evidentno je da 9 opš� na registruje udeo mladih u ukupnom migrantskom stanovništvu, gotovo iden� čan republičkom proseku (32,6%); 84 opš� na beleži niži udeo; dok u 71 opš� ni udeo pomenute migrantske kategorije prelazi 32,6%. Op-š� ne Crna Trava (16,5%), Plandište (19,2%) i Dimitrovgrad (21,4%) izdvajaju se s obzirom na to da na teritoriji Srbije registruju najniže udele doseljenog stanovništva staros� 15–30 godina. Potrebno je naglasi� da se pomenute opš� ne decenijama suočavaju sa nepovoljnim demografskim trendovima (nedovoljno rađanje, emigracija) koji su se refl ektovali, između ostalog, i na smanjenje učešća mlađih starosnih kategorija u ukupnoj populaciji. Od 71 opš� ne koja beleži viši udeo prikazanog migrantskog kon� ngenta u odnosu na prosek Republike, nešto manje od trećine (21) registruje da preko 40% mladog stanovništva staros� 15–30 godina učestvuje u ukupnoj migrantskoj populaciji. Ukoliko izuzmemo Bujanovac (49,8%) i Preševo (50%), s obzirom na to da se podaci ocenjuju kao neprecizni, najveći udeo mladih registruje opš� na Doljevac (49,5%). Kao opš� ne sa značajnijim učešćem ove migrant-ske kategorije mogu se izdvoji� : Krupanj (47,2%), Malo Crniće (46,5%), Ža-bari (45,7%) i Tu� n (45,5%).

U istraživanjima unutrašnjih migracija na godišnjem nivou (Karta 3) uočljivo je da lica staros� 15–3433 godina više učestvuju u prostornoj po-kretljivos� nego ostale starosne grupe (Grupa autora, 1995, Grupa autora, 2006).

6.1. Migracioni trendovi mlade populacije

Evidentno je da, iako raste broj mladih prekograničnih migranata, nji-hov broj daleko zaostaje za brojem mladog stanovništva koje uopšte ne raz-mišlja da se preseli iz mesta boravka i pored toga što uviđa probleme u svojoj lokalnoj zajednici. Razlog tome pronalazimo prvo u selek� vnos� migranata u odnosu na ekonomski kapital odnosno materijalni položaj, kao bitnoj odred-nici savremenih migracija (Bobić, Babović, 2013). Naime, da bi se ostvarila namera promene mesta boravka, neophodno je posedovanje početnog ma-terijalnog kapitala, neophodnog za osnovne troškove (put, stan, hrana, itd.), zašta s� pendije često nisu dovoljne. Drugo, pojedinci su umreženi u lokalno društvo zemlje porekla, što kao posledicu ima emo� vnu vezanost za zemlju i osećaj nesigurnos� u pogledu života u novoj sredini. Tako, iako nezadovoljni životom u lokalnoj zajednici mladi ljudi teško se odlučuju da promene me-sto boravka, što pokazuju i naša istraživanja. Na Grafi konu 16. dat je prikaz potencijalnih migranata u populaciji od 15 do 30 godina, na bazi podataka „Teritorijalnog kapitala“ i UN PBILD.

33 Unutrašnje migracije, na godišnjem nivou (2013), date su u starosnim granicama: 15–24 i 25–34.

91

Migracije mladih

Grafi kon 16: Planovi za budućnost u pogledu mesta stanovanja (%)

Više od polovine ispitanog mladog stanovništva ne izražava nameru da napus� mesto boravka. Na osnovu grafi kona, primećujemo da je skoro u svim gradovima veći udeo mladih koji žele da napuste državu, nego unu-trašnjih migranata. Jedini izuzetak jeste Užice, gde je situacija obrnuta. U pogledu smera nameravanog kretanja preovladavaju zemlje Evropske uni-je, mada se javljaju i Australija (Užice, 2,4% i Zrenjanin 1,6%), Rusija (Užice 2,4%, Kragujevac 1,8% i Sombor 1,6%) i Turska (očekivano Novi Pazar – 4,8% ispitanika).

U pogledu odredišta unutrašnjih migracija slični su nalazi za čitavu is-pi� vanu populaciju. Glavno odredište za mlado stanovništvo iz centra i sa juga Srbije jeste Beograd (u Kragujevcu su to naveli svi mladi potencijalni migran� , a u ostalim gradovima više od 50,0% ispitanika), dok mladi iz voj-vođanskih gradova pretežno svoje odredište lociraju u Novom Sadu. Isto je i sa smerom mobilnos� mladih. Inače, trebalo bi istaći da su među mobilnim ispitanicima najzastupljeniji mladi do 30 godina.

Za kreiranje poli� ka za upravljanje migracijama možda je najvažniji nalaz broj mladih koji su spremni da zbog posla promene mesto stanovanja. Rezulta� naših istraživanja prikazani su na Grafi konu 11.34

34 Bez rezultata za jug Srbije, jer u upitniku projekta PBILD nije bilo odgovarajućeg pitan-ja.

92


Grafi kon 17: Spremnost mladih da se zbog poslapresele u neki drugi grad (%)

Primećujemo da je ogromna većina mladih ispitanika spremna da se preseli zbog posla, što se kosi sa usvojenim stanovištem o slaboj spremno-s� na pokretljivost našeg stanovništva (IOM, 2015). Dakle, odgovori naših ispitanika idu u prilog mogućoj državnoj strategiji koja bi usmerila pažnju na eventualnu saradnju srpskih gradova i opš� na u cilju zadovoljenja trži-šta rada u pogledu profi lisanja radne snage određenih kvalifi kacija, i shodno tome, smanjenju stope nezaposlenos� radno ak� vnog stanovništva. Ovi po-daci nam pomažu da razumemo i mlade koji imaju nameru da se presele, a što vidimo i sa Grafi kona 17. Naime, nesigurnost u novoj sredini u pogledu pronalaska posla i stana, u� če na to da manji broj mladog stanovništva ima u vidu promenu mesta boravka kao trajnu strategiju rešavanja problema ne-zaposlenos� odnosno loših životnih uslova.

Na kraju, da napomenemo da su dnevne migracije zastupljene među mladom populacijom kod onih koji putuju u drugi grad zbog školovanja, pri čemu se odlučuju da zadrže mesto stalnog boravka (uglavnom, zato što im je tako ispla� vije). Dnevne radne migracije su veoma slabo zastupljene (u na-šem upitniku manje od 10% ispitanika, među ionako malim brojem zaposle-nih iz ove populacije). Razlog pronalazimo u činjenici evidentne visoke stope nezaposlenos� stanovništva ispod 30 godina (u našem upitniku oko trećina ispitanika u svakom gradu) koja je posledica s jedne strane generalno loše ekonomske situacije, slabo razvijene privrede i velike opšte nezaposlenos� , a sa druge, dugog perioda školovanja i kasnog osamostaljivanja mladog sta-novništva u Srbiji.

93

Migracije mladih

6.2. Mo� vi migracija mladih Srbije

U analizi mo� va mladih ispitanika sa migratornim iskustvom i poten-cijalnih unutrašnjih i spoljnih migranata ne očekujemo velika odstupanja od rezultata za sve ostale starosne grupe. Izbeglištvo kao posledica burnog zavr-šetka prošlog milenijuma na ovim prostorima, dugotrajna ekonomska kriza, rela� vno loša priva� zacija društvenih preduzeća nakon 2000. godine, kao i velike regionalne razlike u pogledu razvijenos� – predstavljaju glavne mo� ve i ranijih i budućih migracija. Faktori koji su pokrenuli nekadašnje migrante iz populacije mladih uglavnom se svode na izbeglištvo (Kragujevac, Sombor i Zrenjanin po 100%), školovanje (Užice 35,4%) i rad (Šabac 26,4% i Užice 31,6%). Ekonomski razlozi i nezaposlenost još više dolaze do izražaja kod po-tencijalnih migranata. Push faktori ispitanika koji imaju nameru da napuste granice Srbije prikazani su na Grafi konu 18.

Grafi kon 18: Mo� vi mladog stanovništva da napus� zemlju:push faktori (%)

Nezaposlenost, vidimo, prednjači u mo� vima mladih ispitanika u svim gradovima i u Pčinjskom okrugu. Ovaj problem je po rangu izjednačen sa ekonomskim problemima iz ugla ispitanika Jablaničkog okruga – 47,4%. Ono što pada u oči, ako imamo u vidu dešavanja na jugu Srbije, jeste da mladi iz centralnog dela Srbije i Vojvodine u manjem ili većem broju uočavaju ugro-ženu bezbednost kao problem zajednice i to ih navodi na razmišljanje da se isele, dok kod ispitanika sa juga tog odgovora nema. Čini se da je opšte siro-maštvo u ovom delu zemlje potpuno neutralisalo ostale probleme, pa i one nastale iz već duže vreme nape� h međusobnih odnosa etničkih zajednica koje tamo žive.

94


Analogno problemima koje su mladi potencijalni prekogranični mi-gran� prepoznali u svojoj sredini, izdvajaju se i uslovi u mestu, odnosno ze-mlji des� nacije. Njihove odgovore grafi čki smo predstavili na Grafi konu 19.

Grafi kon 19: Mo� vi mladog stanovništva da napus� zemlju:pull faktori (%)

Bolji posao u smislu bolje plaćenog posla i uslova za poslovno napre-dovanje, kao i bolji kvalitet života koji podrazumeva zdraviji i mirniji život, prednjače u odgovorima ispitanika. Brak kao mo� v navelo je 16,6% mladih ispitanika iz Kragujevca i 4,6% mladih iz Sombora. Zanimljivo je da nijedan ispitanik ove starosne dobi nije naveo školovanje kao razlog emigracije iako se iseljavanje ove populacije gotovo uvek povezuje sa ovim faktorom.

Svi ovi mo� vi javljaju se i u odgovorima mladih potencijalnih unutar-graničnih migranata, s � m da se kao mo� v ovoga puta javlja školovanje. Pri-kaz udela njihovih odgovora dat je na Grafi konu 20.

95

Migracije mladih

Grafi kon 20: Mo� vi mladog stanovništva da se preseliu neko drugo mesto u Srbiji

Možemo reći da se bolja ponuda posla i uslovi na radnom mestu po-novo javljaju kao vodeći mo� vi preseljavanja mladih u neko drugo mesto – u Novom Pazaru je ovaj mo� v navelo čitavih 100,0% potencijalnih unutargra-ničnih migranata do 30 godina.

Posao je i jedan od važnijih razloga koji su naveli mladi „mobilni“ ispi-tanici (Tabela 19). Premda udeo zaposlenih ispitanika u ovoj starosnoj grupi nije veliki, pretpostavljamo da su u pitanju pretežno sezonski poslovi. Kao razlog mobilnos� izdvaja se školovanje, što smo i očekivali s obzirom na to da je u ovoj populaciji više od pola đaka i studenata. Još jedan, za kreatore poli� ka bitan razlog koji mladi ispitanici navode, jeste zabava, što ukazuje na slabu kulturnu ponudu u njihovim gradovima.

96


Tabela 20: Mo� vi mobilnos� mladih (%)

Gra

d

Posa

o

Škol

a

Kupo

vina

Adm

in.

Leče

nje

Zaba

va

Pose

te

Odm

or

Neš

to d

rugo

Kragujevac 16,3 18,6 14,0 / 2,3 16,3 32,6 / /

Šabac 25,0 27,3 6,8 2,3 / 15,9 20,5 2,3 /

Užice 15,0 22,5 10,0 / / 12,5 20,0 2,5 17,5

Novi Pazar 12,5 31,2 / 18,8 12,5 25,0 / /

Sombor 17,8 24,4 28,9 / 4,4 8,9 13,3 2,5 /

Zrenjanin 14,9 45,9 8,1 / / 14,9 2,7 2,7 8,1

Izvor: Obrada baze podataka istraživanja ISI FF UB

Na kraju, možemo reći da je prema našim istraživanjima opšta druš-tvena situacija u našoj zemlji u potpunos� odredila i probleme i potrebe naših mladih građana. Ovo potvrđuju i rezulta� drugog istraživanja ISI FF UB sprovedenog tokom 2010. i 2011. godine, realizovanog na ovoj populaciji u okviru projekta koji je podržan od strane RRPP (Regional Research Promo-� on Programme (Regionalni program za promociju istraživanja) Univerzite-ta u Frajburgu (Friebourg), Švajcarska). Nepoverenje u stabilnost i održivost društvenog poretka u Srbiji jeste osnovni razlog razmišljanja mladih o ise-ljenju, koji im uliva veću sigurnost u pogledu budućnos� (Jarić, Živadinović, 2012, Mojić, Petrović, 2013). Rezulta� ovog istraživanja idu u korak sa našim ovde izne� m rezulta� ma i u pogledu zaključka da nezaposlenost i loš životni standard predstavljaju vodeće mo� ve za eventualno iseljenje (ibidem). Ove činjenice kao i rezulta� koji ukazuju na to da su mladi spremni da prome-ne svoje živote u smislu selidbe u drugo mesto unutar Srbije zbog posla, predstavljaju značajni input za kreatore državnih poli� ka. Istovremeno, za donosioce odluka trebalo bi da bude urgentno kreiranje novih poslova, ali i pozivnog obrazovanja usklađenog sa potrebama (budućeg) tržišta rada, ako se razmišlja o zadržavanju mladih i revitalizaciji lokalnih zajednica – demo-grafskoj, ekonomskoj, socijalnoj, kulturnoj i ekološkoj.

97

Migracije mladih

6.3. Demografske i socijalne posledice migracija mladih

Već smo pomenuli koliko je nepovoljan demografski razvoj Srbije, a po-sebno manje razvijenih opš� na i regiona u kojima se udružuju višedecenijski nega� vni prirodni priraštaj stanovništva i izražene emigracione tendencije, pre svih mladih, odnosno mlađeg sredovečnog stanovništva, na jugu i istoku zemlje (ka drugim oblas� ma i opš� nama Republike i ka inostranstvu). Po-sledice su, dakako, veoma složene i dalekosežne, budući da su demografski procesi po svojoj prirodi inertni, dugotrajni, i da jednom ustanovljeni teško menjaju svoj pravac, a posledice se dugo održavaju. Migracije mladih izaziva-ju brojne, veoma kompleksne efekte sa nega� vnim predznakom: polazeći od biološkog nestajanja stanovništva usled niskog i nedovoljnog rađanja, preko intenziviranja starenja, pa do socijalnih i kulturnih posledica: ekonomskog nazadovanja lokalnih zajednica, obrazovnog zaostajanja njihovih stanovnika, slabih šansi na tržiš� ma rada onih koji nemaju opciju emigracije kao strate-gije popravljanja životnog standarda, do socijalne i kulturne isključenos� , siromaštva i produbljivanja regionalnih dispariteta na relaciji sever i centar (metropola) i periferija zemlje.

Kada je reč o posebnim kategorijama mladih građana Srbije u regionu – iz kategorije emigranata i njihovih potomaka, na primer srpskih studenata u Hrvatskoj – njihova svedočanstva govore o ozbiljnoj ugroženos� u procesima obrazovanja, na tržiš� ma rada, te o, s � m povezanoj, pojačanoj emigraciji ka inostranstvu. Otuda je na ove socijalne grupe država Srbija dužna da obra� više pažnje i postoji potreba da se ciljano istražuju njihovi problemi.35

Istraživanje raznih aspekata spoljne i unutrašnje migracije u okviru evropskog projekta SEEMIG, u kojem je učestvovala i Srbija (RZS i Centar za demografska istraživanja Ins� tuta društvenih nauka), pokazalo je da su mla-di ljudi u Srbiji (u projektu defi nisani preko uzrasta 15–24) posebno vulnera-bilna populacija, sa stopom nezaposlenos� od oko 50% u 2011, s � m što je obim nezaposlenos� u periodu 2004–2011. smanjen za oko 30%, u proseku – najmanje na jugu i istoku, a najviše u regionu Beograda. Ovo se duguje, pre svega, produženom obrazovanju mladih, a manje efek� vnim poli� kama socijalne inkluzije u sferi rada i zapošljavanja (SEEMIG, 2013). Istovremeno, stopa nezaposlenos� mladih u zemljama najveće des� nacije (Nemačkoj, Austriji, Sloveniji) 2011. bila je i do 6 puta niža nego u Srbiji (ibidem). Kad je reč o obrazovnim profi lima emigranata, na primer, medicinske profesije najtraženije su u Nemačkoj, što je značajni pull faktor za naše mlade struč-njake, kojih je čak 14.000 registrovano kod NSZ u zemlji. Da će se emigracija ka Nemačkoj nastavi� i dalje, svedoči Ins� tut za ekonomska istraživanja iz Minhena, prema kojem će do 2035. država mora� da „uveze“ čak 32 miliona

35 O njihovim svedočenjima može se sazna� iz video snimaka desetog zasedan-ja Skupš� nskog odbora za dijasporu i Srbe u regionu, Internet, h� p://www.dijaspora.gov.rs/lat/deseta-sednica-odbora-za-dijasporu-i-srbe-u-regionu-2/.

98


imigranata, da bi oni svojim tekućim radom izdržavali sve starije stanovništvo (Anan, 2015). Ovo je, među� m, slučaj i sa drugim razvijenim evropskim ze-mljama sa niskim nivoima rađanja i poodmaklim starenjem, odnosno produ-žavanjem prosečnog životnog veka, u kojima je, sledstveno, imigracija jedan od osnovnih činilaca populacionih scenarija za budući održivi demografski i socioekonomski razvoj (Avramov, 2013).

6.4. Potencijalni dobici od migracije mladih

Emigracija mladog obrazovanog stanovništva, uobičajeno u javnos� i akademskim krugovima tre� rana kao brain drain i gubitak za zemlju porekla, osim u slučaju doznaka i direktnih stranih inves� cija, može se posmatra� i kroz tzv. win-win prizmu. Odnosno, ona ima kapacitet socijalnog resur-sa, ako se kao takva prihva� i integriše u državne programe i planove. U tom pogledu, IOM je u saradnji sa MRZBSP kreirao jedan važan dokument – „Belu knjigu“ (IOM, 2010a), namenjenu srpskoj vladi da, po prvi put, us-postavi poli� ku regulisanja radne migracije u vezi sa procesima približavanja EU i uključivanjem u evropske integracije. Ekonomska migracija se u ovom dokumentu defi niše kao migracija mo� visana naseljavanjem van zemlje po-rekla radi popravljanja kvaliteta života. Smatra se da ona „poseduje značajan razvojni potencijal i da može da dopuni druge akcije države u ekonomskoj i socijalnoj sferi, korigujuću disbalanse na tržiš� ma rada, kao i otvaranjem novih šansi za zapošljavanje pojedinaca“ (IOM, 2010a:5). Obrnuto, ako se ne reguliše, radna migracija može da proizvede nepoželjne posledice, ek-sploataciju, ugrožavanje ljudskih prava i lične tragedije (ibidem). Poli� ka re-gulisanja radne migracije u Srbiji uklapa se sa Strategijom upravljanja mi-gracijama (2009), Nacionalnom strategijom zapošljavanja 2011–2020, kao i „inkluzivnim razvojem“ i „socijalnom kohezijom“ iz agende Evrope 2020. Ciljevi ove agende su: olakšavanje legalne migracije, efi kasno suprotstavlja-nje ilegalnim migracijama i promocija dijaloga sa tzv. trećim zemljama kako bi bio povećan efekat radne migracije kako za zemlje des� nacije, tako i za zemlje porekla. U tom pogledu preporučuje se pods� canje kraćih, privre-menih, cirkularnih i jednokratnih boravaka, pored ostalog i preko evropske „plave karte“ koja od 2011. omogućava angažovanje sezonskih radnika, pla-ćenih trenera, transfer radnika unutar korporacija, itd. Upravljanje radnom migracijom tesno je povezano sa ekonomskim oporavkom, a kao osnovni izazovi/prepreke ekonomskom rastu Srbije i njegovom transformisanju u nova radna mesta navode se: nepovoljna starosna struktura i nepovoljna kvalifi kaciona struktura nezaposlenih; visoka stopa nezaposlenos� mladih, kao i žena; neujednačenos� regionalnih tržišta rada, siva ekonomija, niska mobilnost radne snage; i visoka nezaposlenost lica iz marginalnih slojeva. Kao ak� vne mere na tržištu rada istaknute su: ak� vno traženje posla, sajmo-vi zapošljavanja, dodatno obrazovanje, obuka, naknada za nezaposlenost,

99

Migracije mladih

samozapošljavanje, kreiranje novih poslova i javni radovi. Osnovne oblas� poli� ke radne migracije su: zapošljavanje, povratak migranata, reintegracija, veze sa dijasporom i mladi. Državna poli� ka radne migracije trebalo bi da se razvija u sinergiji sa drugim poli� kama: održivog i ekonomskog razvoja, demografskog razvoja, zapošljavanja, socijalne zaš� te, obrazovanja i uprav-ljanja migracijama (IOM, 2010a). Kao bitni izazovi poli� ke radne migracije u Srbiji (unutrašnje i spoljne) navode se: 1) disproporcija znanja i kvalifi kacija srpskih državljana i država EU; 2) neizbalansiran unutrašnji regionalni razvoj, što pods� če neravnomerne unutrašnje migracije i neadekvatnu prostornu redistribuciju humanog kapitala; i 3) neadekvatna inkluzija na tržištu rada osoba sa poteškoćama u razvoju. Kao najranjivije grupe označeni su: Romi, izbeglice i raseljena lica, mladi, potencijalni migran� .

Kad je reč o win-win opciji emigracije, navodimo jedan ilustra� vni primer povezivanja i korišćenja resursa dijaspore u razvoju zemlje. Naime, povratnik iz SAD, nekada i sam član srpske dijaspore,36 profesor Beograd-skog univerziteta sa Fakulteta organizacionih nauka (FON) dr Jovan Filipović, već više decenija kreira sopstvenu bazu podataka o srpskoj dijaspori, koja se proteže na više generacija iseljenika i njihovih potomaka, a do danas je porasla na preko 9.000 članova.37 On polazi od savremenog konteksta najra-zvijenijih država Zapada, Evrope i Amerike, u kojima je u toku surova „bitka za talente“, odnosno oštra međunarodna kompe� cija za privlačenje migra-nata visokih intelektualnih performansi, pre svih mladih. Ona, među� m, po Filipoviću, može da bude pretvorena u nacionalnu snagu zemalja porekla, konkretno i Srbije.

Istražujući tzv. srpsku intelektualnu dijasporu (akademsku, tehničko-tehnološku, istraživačku, društvenohumanis� čku, preduzetničku, umetničku i drugu) autor zastupa stav da je to ogromni, a marginalizovani resurs, koji je do danas nedovoljno iskorišćen potencijal zemlje. Ne postoje adekvatne dr-

36 Filipović je dijasporu defi nisao preko emocionalne iden� fi kacije sa ma� com, nezavisno od aktuelnog državljanstva pojedinca, odnosno mesta rođenja, školovanja, sadašnjeg prebivališta i migracione trajektorije. Njegova opera-cionalna defi nicija je krajnje prak� čna i svodi se na odgovor ispitanika za koji � m bi navijao u međunarodnoj utakmici u kojoj nastupa srpski � m pro� v zemlje u kojoj on trenutno živi. Slično, široko određenje dijaspore, zasnovano na iden� tetu koji obuhvata pripadanje i zemlji des� nacije i porekla (rodite-lja ili drugih predaka) prisutno je i kod T. Pavlov, et al. (2013). Najvažnija je potreba pripadnika da se poveže i da doprinese razvoju zemlje porekla (ibidem:5).

37 Zakon o dijaspori i Srbima u regionu (2009) defi niše, takođe, dijasporu veoma fl ek-sibilno kao: „državljane Republike Srbije koji žive u inostranstvu, pripadnike srpskog naroda, iseljenike sa teritorije Republike Srbije i iz regiona i njihove potomke“. Imajući na umu pobrojanih šest talasa emigracije i potomstvo emigranata, koje se sada već proteže na više generacija iseljenika, obim dijaspore procenjuje se na 2.774.500, pre-ma Migracionom profi lu iz 2010, dok se u stručnim krugovima, državnoj administraciji i javnom diskursu, taj broj procenjuje na preko 4 miliona.

100


žavne poli� ke koje polazeći od savremene ekonomije zasnovane na znanju, kao i novih vidova meritokratskog liderstva, projektuju nacionalni preporod Srbije. Fundirajući svoju studiju na najsavremenijim koncep� ma i teorijama migracija (virtuelnost, mrežni pristup, socijalni kapital, transnacionalizam, „imaginarne zajednice“, kvalitet znanja, kontrola kvaliteta, itd.), autor je sproveo empirijsko istraživanje među 102 pripadnika dijaspore sa željom da ispita/evaluira svoj originalni model srpskog virtuelnog univerziteta dijaspo-re (Serbian Diaspora Virtuel University (SDVU)). SDVU je zamišljen kao cyber i fi zički prostor okupljanja, razmene i ak� viranja potencijalnih znanja ekspe-rata iz dijaspore i ma� ce radi kreiranja novih rešenja i preispi� vanja starih, na bazi transnacionalnih iskustava članova (mreža) sa jedinstvenim ciljevi-ma, koji su usmereni ka prosperitetu ma� ce. Time nastaje novi, zajednički transnacionalni iden� tet koji spaja migrante i njihove kolege/prijatelje/poro-dicu/vršnjake/sunarodnike u ma� ci. Tu spadaju: programi učenja na daljinu, korpora� vni univerzite� , univerzite� sa franšizom, elektronske biblioteke, muzeji i dr. Podrška se obezbeđuje putem IT, so vera, izdavača, časopisa, i dr., čime se podržava tercijarno obrazovanje bez granica (Filipović, 2012). Osnovni rezulta� SDVU bili bi: unapređenje humanog kapitala (doživotno usavršavanje, itd.); proširivanje opsega znanja bez zanemarivanja lokalnog, adaptacija globalnog znanja na lokalne kontekste; prihvatanje demokratskih vrednos� , pozi� vnih stavova i kulturnih normi; i socijalna kohezija sa nego-vanjem bogatstva nacionalnih vrednos� i kultura (ibidem).

Uzorak ispitanika (doktora nauka ili studenata doktorskih studija) formiran je preko migrantskih mreža, metodom snow ball, vodeći računa o bitnim osobinama baze intelektualne dijaspore (oko 6.400 članova u go-dini istraživanja – 2011),38 tj. teritorijalnom razmeštaju ispitanika, mestu doktoriranja, rodu, profesionalnoj specijalizaciji. Primenjen je kombinovani kvan� ta� vni i kvalita� vni metod (ankete, intervjui, posmatranje, razgovori, analize sadržaja elektronske prepiske, itd.). Na osnovu prikupljene evidenci-je, autor zaključuje da pripadnici srpske dijaspore (90%) prihvataju koncept SDVU, pod pretpostavkom adekvatnog rukovođenja i sa jasno postavljenim ciljevima. Time bi SDVU postao nukleus i mesto okupljanja transnacionalnih eksperata, kao agenata promena i slobodnog duha. Među� m, značajan je nalaz da gotovo svi članovi dijaspore (90%) ujedno smatraju da država ne bi trebalo da preuzme inicija� vu u upravljanju ovim virtuelnim trustovima znanja i veš� na, već samo da promoviše javne poli� ke koje će omogući� jačanje veza na relaciji dijaspora–ma� ca, odnosno koje će stvara� povoljnu atmosferu i obezbedi� resurse za razvoj ovog partnerstva. Štaviše, čak 85%

38 Filipović je izvršio nekoliko klasifi kacija baze od oko 6.400 članova srpske intelektual-ne dijaspore, između ostalog podelivši je u če� ri oblas� znanja: nauka (preko 2.500 ili 40%), biznis (oko 2.100, 33%), istraživanja (900, 14%) i druge oblas� (oko 900, 13%). Prema prebivalištu, najviše ih je u SAD (39%), Kanadi (15%), Velikoj Britaniji (10%), Nemačkoj (7%), itd. (up.: Filipović, 2012:144–149).

101

Migracije mladih

ispitanika ispoljilo je spremnost da budu mostovi partnerstva SDVU i rele-vantnih ljudi i organizacija u svojim profesionalnim oblas� ma.

Autorke na kraju daju smernice i preporuke, pored ostalog, i dono-siocima odluka. Polazeći od velikih resursa (humanih, socijalnih, ekonom-skih), dijaspora je društvena avangarda, „modernizacijski kvasac“, transfor-maciona snaga Srbije u socioekonomskom i tehničko-tehnološkom pogledu. Istovremeno, ove inače heterogene zajednice su poli� čki marginalizovane. Brain drain se može pretvori� u brain gain, posredstvom brain chain. SDVU je takav jedan medijator, kompleksni model čiji menadžment podrazumeva sistem, krea� vnost, inven� vnost, ali i naučnu disciplinu, profesionalno vo-đstvo, horizontalno i ver� kalno umrežavanje, i poštovanje procedura i po-retka (chaordic principle).

102

7. Zaključci i pogled u budućnost

Pridruživanje Evropskoj uniji je u Srbiji izabrano kao strateško poli� čko opredeljenje, što podrazumeva usvajanje evropskih vrednos� i standarda, pored ostalog i u oblas� migracija i mobilnos� . U samoj EU postoji strah od proširenja granica na istok, a neretko i ksenofobični odnos prema imigran-� ma, što je neopravdano iz nekoliko razloga. Prvo, tržišta rada evropskih država su dualna, segmen� rana, sa potražnjom za radnom snagom iz naj-nižih i najviših društvenih slojeva. S jedne strane poslodavcima su potrebni komunalni radnici, vozači, uslužni radnici, radna snaga u poslovima nege i u domaćinstvu (care work, najčešće u sivoj ekonomiji), ali i najviši obrazov-ni profi li (menadžeri, inženjeri, lekari, farmaceu� , dizajneri, informa� čari, naučnoistraživački kadrovi, itd.), pa migran� s� žu u društva i ekonomije u kojima su, zapravo, preko potrebni (up.: Anan, 2015). Drugo, povlačenje iz radne snage daleko najbrojnijih generacija posleratnih baby boomer, sve do 2020, delovaće kao pull faktor imigracije, kako bi bilo izdržavano rastu-će staro stanovništvo Zapada, u uslovima neodrživos� postojećih penzionih fondova i prethodnih modela socijalne države. Među� m, u slučaju Srbije, iako se prognozira emigraciona eksplozija sa momentom pridruživanja EU, ona neće dugo traja� , jer će i u samoj zemlji doći do masovnijeg povlačenja baby boomer, uz očekivani privredni oporavak i reindustrijalizaciju, što će stvori� više poslova i na domaćem tržištu (up.: Nikitović, 2013, Kupiszewski, Kupiszewski, Nikitović, 2012). U vezi sa � m, pretpostavlja se blagi pad neto emigracionog gubitka (danas procenjenog na oko –15.000 godišnje) za oko 10% na svakih pet godina do ulaska u EU (IOM, 2015, SEEMIG, 2013).

Emigracija mladih visokoobrazovanih lica biće nastavljena, mo� visana privlačnijim šansama na tržištu rada, boljim prihodima i adekvatnijim kvali-tetom svakodnevnog života za porodice, kao i boljom ponudom obrazovanja usklađenog sa potrebama rada odnosno istraživanja na Zapadu (naročito na tercijarnom nivou, odnosno na najvišim nivoima diplomskih i doktorskih stu-dija, raznih specijalizacija, itd.). Među� m, očekuje se i izvestan stabilni trend dobrovoljnog povratka lica koja su završila radne karijere u inostranstvu. U tom smislu, autorke ove studije smatraju da se emigracija sprskih državljana, posebno mladih, ne može zaustavi� , ni� spreči� . Ovom emigracijom potreb-no je upravlja� , nastojeći da ostanu regularna, radna, stručna usavršavanja, i cirkularna mobilnost. Sa onima koji pak ne žele da se vrate, trebalo bi na-stoja� da se što više personalno i ins� tucionalno umrežavamo i razvijamo ins� tucionalizovane modele državne saradnje (kroz tzv. home town associ-a� ons, itd.).

Među� m, odnos prema migraciji u Srbiji danas je ambivalentan ili pak ispunjen moralnom panikom, ne samo u medijima već i u akademskim i in-telektualnim krugovima. Javni diskurs neretko je nega� vno obojen – „odliv

103

Zaključci i pogled u budućnost

mozgova“, priliv „nepoželjnih“ imigranata iz Trećeg sveta, azilantske krize u pojedinim lokalnim zajednicama, itd. (up.: Bobić, 2013). U državi, sledstveno, ne postoji jedinstveni opera� vni sistem za registraciju, obradu, diseminaciju i komunikaciju podataka u svim fazama migracionog ciklusa, od momenta ulaska lica u zemlju, preko njegovog/njenog kretanja kroz nju, pa sve do napuštanja. Veliki razvojni potencijali imigracije nisu jasno uočeni ni� sagle-dani ni u ekonomskom, ni u socijalnom, ni u demografskom smislu.39

Osnovni elemen� sistema upravljanja migracijama su: poli� ka viza, integrisano upravljanje granicom, regulisani boravak stranaca, mehanizmi za integraciju migranata u društvo, zaš� ta sopstvenih državljana koji se nalaze na radu i boravku u inostranstvu, ostvarenje prava migranata posebno azila-nata i izbeglica, kao i ak� vna poli� ka zapošljavanja (IOM, 2011:4). U Srbiji su, do danas, usvojene odgovarajuće strategije i zakoni i ustanovljeni relevantni mehanizmi, te se može zaključi� da je norma� vno-instutucionani okvir za praćenje i upravljanje migracijama dovršen, odnosno razvijen prema važe-ćim evropskim i svetskim standardima. Među� m, čini se da Srbiji još nedo-staje poli� ka integrisanog pristupa migracijama (IOM, 2011), odnosno nema celovitog, uređenog sistema, sastavljenog od migracione poli� ke i planskog, organizovanog upravljanja migratornim tokovima. Pod integrisanim pristu-pom podrazumeva se ne samo kontrola ulaska i boravka stranaca unutar granica države, već i adekvatno sta� s� čko i empirijsko praćenje spoljnih i unutrašnjih kretanja, posebno iz ugla lokalnih zajednica i užih regionalnih celina, kao i sprovođenje ak� vnos� koje će podstaći regularne i doprine� suzbijanju iregularnih migracija.

Odsustvo jasno određenog poli� čkog stava i odnosa društva prema migracijama i migran� ma u Srbiji ogleda se i u neadekvatnom razvojnom ko-rišćenju migracija i humanog kapitala migranata. Nedostaje odlučnije uklju-čivanje migracija u održivi razvoj (ekonomski, socijalni, ekološki) i smanjenje siromaštva, a posebno u modernizaciju ruralnih područja, manjih i srednjih gradova. Značaj migracione komponenta nije sagledan sa stanovišta global-ne demografske revitalizacije, a posebno revitalizacije lokalnih populacija. U domenu unutrašnjih kretanja, recimo, nedovoljno se uočava važnost pods� -canja unutrašnje radne mobilnos� , s obzirom na to da je mobilna, fl eksibilna i kvalifi kovana radna snaga uslov efi kasnog tržišta rada, ekonomskog progre-sa i porasta socijalne kohezije.

U uslovima velikih regionalnih dispariteta u Srbiji, posebno socijal-ne isključenos� čitavih delova zemlje, pre svega juga i jugoistoka, a za� m i velikog egzodusa ruralnog stanovništva, od izuzetne je važnos� upravljanje ili kontrola mobilnos� (mladih) ljudi kao osnovnog humanog resursa. Pre-

39 Za sada se imigracijom smatra boravak do godinu dana (u skladu sa evropskom di-rek� vom 862/2007), ali smatramo da bi trebalo napravi� još preciznije diferencijacije i registracije: na boravke ispod tri meseca, i na period 3–12 meseci. Dalje, trebalo bi razdvoji� turis� čke boravke od drugih imigranata, za� m razloge imigracije, dužinu boravka (dugoročne vs kratkoročne imigracije), itd. (IOM, 2010).

104


ko kontrole i usmeravanja migracija moglo bi se u� ca� na: 1) harmonizaci-ju migracija i socioekonomskog i kulturnog razvoja, smanjenje siromaštva, otvaranje novih radnih mesta; 2) privlačenje onih koji su se odselili, pa i stranaca, ne samo kroz defi ni� vni povratak ni� imigraciju (koji svakako jesu op� malni ciljevi), već i kroz razne oblike povezivanja i umrežavanja, posebno virtuelnog. Harmonizacija migracija i lokalnog društvenog konteksta od po-sebnog je značaja za mladu populaciju, koja je i ključni akter razvoja ili tzv. „modernizacijski kvasac“ i nosilac demografske revitalizacije. Širenje tržišta rada i kreiranje novih poslova, otvaranje malih i srednjih preduzeća, osna-živanje kroz delovanje nevladinog sektora, ali i dolazak stranih inves� tora i donatora, a za� m i izgradnja mreže komunikacija i infrastrukture i društvenih servisa (zdravstva, obrazovanja, socijalne zaš� te, kulture, razvoj rekrea� vnih centara, itd.) – sve su to važni elemen� u projek� ma socioekonomskog i demografskog preporoda, revitalizacije perifernih delova države i izgradnje društva zasnovanog na zakonu i ekonomije zasnovane na znanju, tržišnim principima i demokratskim poli� čkim vrednos� ma. Za tzv. „vruće“ emigra-cione zone važno je inves� ranje u humani kapital, posebno mladih, kao i u obrazovanje i profesionalno usavršavanje, čime će bi� povećana njihova konkurentnost i ne samo smanjen odlazak iz mesta porekla, već i sprečeno porodično iskorenjivanje ili prekid tradicionalnih porodičnih veza i socijalnih mreža, koje su važna potpora mladima i njihovim porodicama – i obrnuto (brigom o deci, ali i o starima).

105

8. Opšte i prak� čne preporuke u vezi samigracijama građana Srbije, posebno mladih

8.1. Neke od važnijih državnih ins� tucija i akcijau domenu uključivanja migracija u razvoj

Pre nego što se posve� mo preporukama, kako opš� m, tako i speci-fi čno povezanim sa mladima, daćemo nekoliko napomena o dosadašnjim, odnosno prethodnim i aktuelnim inicija� vama države na planu uključivanja migracija u razvojne projekte.40

Skupš� na dijaspore i Srba u regionu osnovana je 2010. godine, sa predstavnicima sa svih kon� nenata i iz regiona, i čine je ukupno 44 delega-ta. Ona je najviše predstavničko telo dijaspore i Srba u regionu, koje iden-� fi kuje njihove probleme u zemljama des� nacije, predlaže mere za njihovo prevazilaženje, bira savete dijaspore i Srba u regionu, nadgleda njihov rad, radi na očuvanju i jačanju veza ma� čne države i dijaspore, odnosno Srba u regionu, itd. U radu Skupš� ne učestvuju predsednik Vlade, šef Kancelarije (sada Uprave) za dijasporu, i ministri nadležni za spoljne poslove, unutrašnje poslove, fi nansije, obrazovanje, kulturu, rad, socijalnu poli� ku, omladinu i sport; kao i po jedan predstavnik Srpske pravoslavne crkve, Srpske akade-mije nauka i umetnos� i Privredne komore Srbije. Delega� su lica uvažena u sredini u kojoj žive i biraju se, na predlog delegata, za države ili delove država u kojima boravi značajni broj pripadnika dijaspore i Srba u regionu, a mogu bi� i eksper� iz odgovarajućih oblas� . Skupš� na redovno zaseda na Dan dijaspore – 28. juna. Skupš� na bira savete dijaspore, kao stalna radna tela u oblas� ma od značaja za povezivanje ma� ce i dijaspore: Ekonomski savet dijaspore; Savet za statusna pitanja dijaspore; i Savet za kulturnu, pro-svetnu, naučnu i sportsku saradnju.

Savet za odnose sa Srbima u regionu državno je telo, koje obavlja određene poslove i zadatke iz oblas� saradnje, zaš� te interesa i unapređe-nja odnosa Republike Srbije sa Srbima u regionu.

Bivše Ministarstvo vera i dijaspore (osnovano 2004–2012, od 2012. Uprava za saradnju sa dijasporom i Srbima u regionu, pri MSP) sačinilo je Katalog sa ponudom oko 200 inves� cionih projekata u 68 gradova i opš� na Srbije. Reč je o mul� medijalnom katalogu „Mogućnost ulaganja u opš� ne Srbije“, nastalom kao rezultat saradnje tadašnjeg Ministarstva, lokalne sa-mouprave, Privredne komore Srbije i centara za dijasporu pri regionalnim

40 Ovde se nećemo detaljno bavi� ins� tucionalnim okvirom koji je, kao i strateški i za-konski veoma razvijen i zaokružen, već ćemo samo istaći neka od važnijih tela za po-vezivanje sa emigran� ma.

106


privrednim komorama.41 Najveći deo projekata odnosi se na postojeće ili nove kapacitete u turizmu. Pe� na projekata je iz oblas� industrije i isto toli-ko u vezi sa infrastrukturom. Slede projek� iz domena ekologije, poljoprivre-de i proizvodnje zdrave hrane, a opš� ne koje su obuhvaćene su: Zrenjanin, Temerin, Loznica, Nego� n, Kučevo, Zaječar, Čačak, Kragujevac, Ivanjica, Vr-njačka Banja, Niš, Sokobanja, Prokuplje i Babušnica. Ministarstvo je i nosilac projekta „Ulaganja u Srbiju“ kojim su predstavljeni pojedinačni strani inve-s� tori iz dijaspore (Švedska, Kanada, Velika Britanija). Po oceni tadašnjeg Ministarstva vera i dijaspore, kod nas su ulaganja još mala, sporadična i ne-dovoljna (IOM, 2012). Nedovoljno su iskorišćeni potencijali za umrežavanje, zastupanje interesa i popravljanje položaja dijaspore/migranata u zemljama prijema/des� nacije, a slaba je i uključenost migranata u ekonomski i poli� č-ki život ma� ce.

Organizacije Srba u dijaspori su fragmen� sane, rascepkane, udaljene i međusobno nepovezane. One često ne odgovaraju novom duhu vremena, a posebno potrebama mlade generacije, koja je zato i nezainteresovana da se u njih uključi. Sve u svemu, saradnja sa ma� com nije dovoljno razvijena i ispod je nivoa razvojnih potreba zemlje u procesima transformacije.

U državi ne postoji dovoljno konkretnih programa u vezi sa jednim od ključnih izazova – zaustavljanjem „odliva mozgova“, kao ni specifi čnih projekata i akcija za pods� caj cirkularnih migracija (recimo gostovanja, pre-davanja renomiranih univerzitetskih profesora i poslovnih ljudi iz dijaspore, povremeni boravak i radno angažovanje pod ugovorom sa našim stručnjaci-ma, naučnicima i pronalazačima iz inostranstva). Za sada je reč o individu-alnim akcijama univerziteta, pojedinaca, kao i stranih fondacija i donatora (na primer World University Service – WUS Austria (Svetski univerzitetski servis) i IOM, u okviru Beogradskog univerziteta 2001–2011), usmerenim na predavanja, stručne seminare i prakse u akademskoj zajednici, fi rmama i kompanijama.

Među� m, postoji jedan dobar primer ak� vnos� države odnosno Mi-nistarstva omladine i sporta – Fond za mlade talente „Dositeja“, koji indirek-tno promoviše cirkularne migracije mladih. Osnovan je 2008. sa idejom da

41 Pri Privrednoj komori Srbije osnovan je Centar za dijasporu, a na nivou lokalnih pri-vrednih komora – 16 centara za dijasporu, kao i 12 kancelarija za dijasporu na nivou lokalne samouprave (Pavlov, et al., 2014). U Privrednoj komori Srbije postoji Poslovni savet za dijasporu, sastavljen od članova dijaspore i predstavnika resornih ministar-stava i drugih organizacija iz zemlje. Postoji i virtuelni Dijaspora klub koji je namenjen razmeni iskustava i znanja ma� ce i dijaspore, a izdaje se i informa� vni list namenjen dijaspori – Dijaspora info. Bivše Ministarstvo vera i dijaspore organizovalo je i prakse za studente iz dijaspore u kompanijama i državnoj upravi u zemlji, sa idejom njihovog eventualnog privlačenja i povratka. Ministarstvo prosvete, nauke i tehnološkog razvo-ja kreiralo je bazu od 586 naučnika. Pods� če se njihovo učešće u naučnoistraživačkim projek� ma u zemlji, bilo kao saradnika, bilo kao recenzenata domaćih projekata. No, opšta je ocena da nedostaju jasni i konkretni pods� caji transnacionalnom predu-zetništvu u Srbiji (ibidem).

107

Opšte i praktične preporuke u vezi sa migracijama građana Srbije, posebno mladih

podrži i nagradi mlade talente u Srbiji, i da im omogući stručno usavršavanje u zemlji i inostranstvu. Zadatak Fonda koncipiran je kao fi nansijska podrška mladim talen� ma da se dalje teorijski i prak� čno usavršavaju i s� ču profesi-onalna iskustva u različi� m oblas� ma znanja.

Fond za mlade talente Republike Srbije „Dositeja“, od svoga osnivanja do januara 2015. s� pendirao je i nagradio preko 14.200 studenata i sred-njoškolaca. S� pendije je primilo više od 6.100 studenata na osnovnim, di-plomskim (master) ili integrisanim studijama u Srbiji. Podržano je oko 2.300 studenata koji su nastavili studije u EU ili državama EFTE (European Free Tra-de Associa� on (Evropska asocijacija za slobodnu trgovinu)), kao i na vodećim svetskim univerzite� ma. Preko 5.700 učenika srednjih škola u Srbiji dobilo je nagradu Fonda zbog uspeha na takmičenjima u zemlji i inostranstvu.42 Go-dišnje Fond podržava oko 500 najboljih studenata (sa prosekom iznad 8,5) za odlazak u inostranstvo (u EU i zemlje EFTA) i oko 1.200 na studije u zemlji (800 na osnovnim i 400 na masteru).

Na ovaj način je do sada sedam generacija mladih podržano da se usavrše/studiraju u zemlji i inostranstvu, kako na osnovnim, tako i na po-slediplomskim studijama. U školskoj 2013/2014. godini, među dobitnicima s� pendije za studije u zemlji (ukupno 998) dominirale su žene (799 ili 68%), a među oblas� ma – društvenohumanis� čke nauke (37%), za� m tehničko-tehnološke (29%), umetnost (14%), prirodnomatema� čke (11%), medicina (8%) i sport (1%). Ukupna prosečna ocena s� pendista je 9,72. Među fakulte-� ma Beogradskog univerziteta (BU) dominiraju s� pendis� sa FON i Pravnog fakulteta (68 i 62 respek� vno).

Među s� pendis� ma drugog i trećeg stepena u inostranstvu najviše ih je na masteru (307) i na doktorskim studijama (191). Među njima domi-niraju ponovo žene (56%), a prema oblas� ma: tehničko-tehnološke (35%), društvenohumanis� čke (32%), prirodnomatema� čke (17%), umetnost (11%) i medicina (5%). Prosečna ocena s� pendista u inostranstvu je 9,34. Najviše s� pendista je sa BU, odnosno Elektrotehničkog i Arhitektonskog fakulteta. Najčešće des� nacije su Italija i Nemačka (po 78), iza kojih slede Švajcarska (55) i Austrija (46).

Osim što ih podržava tokom školovanja, Fond pra� mlade talente i nakon završetka s� pendije, nastojeći da im omogući razne pogodnos� u vo-dećim ins� tucijama, kompanijama u zemlji, kao i preko Centra za karijerno vođenje i savetovanje. S� pendis� imaju obavezu da se nakon završetka stu-dija u inostranstvu vrate u Srbiju i provedu najmanje pet godina u zemlji, od-nosno tri godine prijavljeni u NSZ. Istraživanje koje je 2014. sprovela Radna grupa Fonda o aktuelnom statusu prve dve generacije s� pendista pokazalo

42 Fond je do januara 2015. inves� rao preko 4 mlrd. dinara u mlade talente, što ga čini najvećim državnim fondom za s� pendiranje u regionu (Izveštaj MOS (Ministarstva omladine i sporta) za 2014. godinu).

108


je da je do danas 66% zaposleno u Srbiji; 30% je posao dobilo u prvih šest meseci; 17% je nastavilo svoje akademske studije; 13% ih je prijavljeno u NSZ; a ukupno 20 zaposleno u inostranstvu – 1% (MOR, 2014).

U saradnji sa oko 25 domaćih i stranih kompanija, Fond mladima omo-gućava stručno usavršavanje, prak� čne obuke, radionice, savetovanja i semi-nare, u cilju s� canja potrebnih veš� na i dopunskih znanja. Godišnje, više od 350 mladih prođe kroz ove programe prak� čne obuke u kompanijama, pre-ko 100 kroz razne vidove stručnog usavršavanja, a oko 70 mladih se na go-dišnjem nivou zapošljava posredstvom Fonda.43 Većina s� pendista pronašla je posao u struci (88%), 44% u privatnom i 56% u javnom sektoru. Što se pri-vatnog sektora � če, većina je zaposlena u domaćim i stranim kompanijama (so verski, elektrotehnički, građevinski, računarski i industrijski inženjering, telekomunikacije, grafi čki dizajn, marke� ng, bankarstvo i ekonomija).

Kao problema� čna oblast navodi se ak� vnija saradnja sa lokalnim samoupravama u vezi sa povratkom i zapošljavanjem mladih s� pendista. Danas oni ne mogu da se zaposle u javnom sektoru (pre svega državnoj ad-ministraciji) što bi, među� m, bilo veoma korisno, s obzirom na visoki nivo njihovih specifi čnih znanja i veš� na, posebno na lokalnom nivou.

U kancelarijama za mlade na lokalnom nivou, kojih u Srbiji ima 136, nedovoljno se radi na integraciji povratnika – s� pendista. U okvirima svojih nadležnos� , kancelarije ne sprovode sta� s� čko i empirijsko praćenje unu-trašnje i spoljne migracije mladih u lokalnim zajednicama. Potrebno je da se na lokalu pojača saradnja sa NSZ i NALED (Nacionalnom alijansom za lokalni ekonomski razvoj), a posebno da se ponuda rada povratnika na poseban način eviden� ra u lokalnim ispostavama NSZ, odnosno da se bolje iskori-ste njihov potencijal i kulturni kapital. Kancelarije za mlade organizuju razne obuke, kao i projekte ekonomskog osnaživanja mladih (na primer, uz po-dršku USAID (U.S. Agency for Interna� onal Development (Američka agencija za međunarodni razvoj)), kroz izradu biznis planova, brendiranje proizvoda, savremenu prodaju poljoprivrednih proizvoda (u oblas� pčelarstva, mlekar-stva, itd.).

Karijerno vođenje i savetovanje takođe je nedovoljno prak� kovana oblast kada je reč o mladima, posebno na lokalnom nivou.

U Ministarstvu omladine i sporta predlaže se nekoliko prak� čnih pro-jekata namenjenih mladima, kao što je izrada promo� vnog fi lma o povratku mladih u Srbiju, ili drugi predlog da se uz pomoć Uprave za saradnju sa di-jasporom MOR više poveže sa mladima iz dijaspore.

43 U ove ak� vnos� uključene su kompanije poput „Telekoma“, „Air Serbia“, „Telenora“, „Kon Tikija“, „Huwei“ (u Kini), „NIS Gasprom Ne “ (gde je zaposlen čak 21 s� pendi-sta), „Carnex“, „Zepter Interna� onal“, „MK Group“, „Hemofarma“, itd., a za� m i Ame-rička privredna komora, Britansko-srpska privredna komora, banka „Societe General“, „Erste Bank“, itd.

109


Generalno uzevši, u Srbiji ne postoje specifi čni ekonomski pods� caji namenjeni povratnicima i transnacionalnim preduzetnicima. Oni, u principu, mogu da koriste direktnu i indirektnu podršku MRZBSP i NALED za razvoj biznisa namenjenu kako lokalnim preduzetnicima, tako i strancima, posebno za lansiranje malih i srednjih preduzeća. Ovo obuhvata od pomoći oko kon-cepcije biznis planova, pa sve do fi nansijske podrške. Ministarstvo prosve-te, nauke i tehnološkog razvoja (MPNTR) zajedno sa Privrednom komorom Srbije, uz podršku dijaspore organizuje takmičenje i dodeljuje nagrade za najbolje tehnološke inovacije. Agencija za strana ulaganja i promociju izvoza Republike Srbije (SIEPA, inače sada u procesu ukidanja)44 do sada je omogu-ćavala srpskim fi rmama da se plasiraju na strana tržišta, ali i stranim inves� -torima da pris� gnu na srpsko tržište. Programom „Prve šanse“, Ministarstvo ekonomije i regionalnog razvoja je u periodu 2009–2011. omogućilo stručnu praksu mladima do 30 godina koji su prijavljeni u NSZ, sa završenim srednjim i višim nivoima obrazovanja (43.105 lica), s � m da troškove njihovog rada poslodavcu plaća NSZ. Veliki broj mladih je na ovaj način produžio radne ugovore. Počev od 2011. realizuje se program „Stručna praksa“ preko NSZ i Ministarstva za rad, zapošljavanje, boračka i socijalna pitanja, sa ciljem ospo-sobljavanja mladih za samostalni rad u struci.

Počevši od 2006, svake godine organizuju se javni radovi u jedinicama lokalne samouprave preko NSZ, a fi nansiraju se kako iz budžeta RS, tako i iz jedinica lokalne samouprave. Javni radovi se realizuju u sledećim oblas� ma: socijalnim i humanitarnim delatnos� ma, održavanju i obnavljanju javne in-frastrukture i održavanju i zaš� � životne sredine i prirode. Jedinica lokalne samouprave shodno Zakonu o zapošljavanju i osiguranju za slučaj nezapo-slenos� može da formira lokalni savet za zapošljavanje, koji može da izradi lokalni akcioni plan (LAP) zapošljavanja u kojem može predvide� realizaciju programa i mera ak� vne poli� ke zapošljavanja u skladu sa nacionalnim ak-cionim planom zapošljavanja i situacijom na lokalnom tržištu rada, pa tako jedinica lokalne samouprave (JLS) može organizova� javne radove i u drugim oblas� ma osim navedenih.

U Srbiji je osnovan i Fond za inovacione delatnos� , koji podržava i fi -nansira projekte u prioritetnim oblas� ma nauke i tehnologije kroz dva svoja programa: Program ranog razvoja i Program sufi nansiranja inovacija, name-njen privatnom sektoru, malim i srednjim preduzećima. Prvi program podr-žava start up i spin off kompanije sa grantom do 80.000 evra do 12 meseci,

44 U momentu dovršavanja rada na ovoj studiji započet je proces usvajanja Zakona o ulaganjima u Republici Srbiji, kojim se ukidaju SIEPA i Nacionalna agencija za regi-onalni razvoj i umesto njih formira Razvojna agencija Srbije. Njena uloga je, pored ostalog, i da pods� če direktna ulaganja, promoviše i pods� če izvoz, razvoj i poveća-nje konkurentnos� srpske privrede, kao i da pods� če regionalni razvoj. Ona, između ostalog, učestvuje i u pripremi programa i projekata privrednog i regionalnog razvoja, učestvuje u privlačenju direktnih stranih inves� cija, pra� njihovu realizaciju, itd.

110


a drugi – komercijalizaciju istraživanja i razvoja, kao i međunarodnu saradnju sa kompanijama, sa grantom do 300.000 evra na period od 24 meseca, uz obavezu deljenja prihoda od prodaje45 (Pavlov, et al., 2014:18).

Dobru podršku malim i srednjim preduzećima u Srbiji pružaju i tzv. poslovni inkubatori, koji pokrivaju deo troškova poslovanja (iznajmljivanje kancelarijskog i istraživačkog prostora, telekomunikacione i tehnološke infra-strukture) i pružaju logis� čku podršku – savetovanje u vezi sa biznis planom, marke� ngom, pravnom regula� vom, knjigovodstvom, i sl. (ibidem, 2014). Primer takve prakse je poslovno-tehnološki inkubator tehničkih fakulteta u Beogradu, nastao kroz partnerstvo če� ri fakulteta (Građevinskog, Mašin-skog, Elektrotehničkog i Tehničko-tehnološkog), za� m opš� ne Palilula i Ini-cija� ve za demokratsku tranziciju, a podržan od strane OEBS (Organizacije za evropsku bezbednost i saradnju). Inkubator je okupio fakultete sa kojih fak� čki najviše mladih ljudi teži da po završetku studija emigrira. U okviru in-kubatora ak� virali su se i članovi naše dijaspore, a njih 15 vra� lo se u zemlju. Primer uspešnog povratnika je naučnik Sava Marinković, koji je završio Elek-trotehnički fakultet i magistrirao biznis na Harvardu, a uz pomoć inkubatora 2007. osnovao fi rmu TeleSkin (proizvodi uređaje i so ver za rano otkrivanje melanoma). Reč je o izvoznoj kompaniji, koja zapošljava 20 ljudi (ibidem).

Drugi � p konkretne podrške malim i srednjim preduzećima u zemlji i inostranstvu preko raznih usluga i infrastrukture pružaju i tzv. naučno-tehno-loški parkovi, koji su kreirani sa ciljem pods� canja biznis inovacija u dome-nu visoke tehnologije (Beograd – „Mihajlo Pupin“, Novi Sad, Niš, Leskovac i Kragujevac).

Što se � če samih inicija� va dijaspore, trebalo bi pomenu� nekoliko primera umrežavanja sa ciljem protoka informacija i znanja: pozna� Srpski City Club sa sedištem u Londonu, sa 1.500 članova, okuplja poslovne lju-de poreklom iz Srbije koji žive u Velikoj Britaniji, u cilju razmene znanja i informacija, pomoći oko integracije emigranata, popravljanja imidža zemlje u inostranstvu, itd. U samoj zemlji imamo nekoliko primera: neformalno udruženje povratnika Repats (629 članova), mrežu namenjenu reintegraciji u Srbiju, kao i pokret iSrbija nastao kao inicija� va mladih visokoobrazovanih povratnika da pomognu mladima u Srbiji da se adap� raju na uslove savre-menog tržišta, a u tom smislu posebno je značajna njihova ak� vnost obez-beđenja virtuelne mentorske podrške iz inostranstva. Organizacija Back2Ser-bia poznata je po sajmovima zapošljavanja za naše građane u inostranstvu i povratnike iz inostranstva (Pavlov, et al., 2014:19).

Uprava za saradnju sa dijasporom i Srbima u regionu, organ u sastavu MSP, kao glavni mehanizam podrške mladim pripadnicima dijaspore spro-vodi konkurse za sufi nansiranje projekata koji svojim kvalitetom doprinose

45 Budžet za 2011. iznosio je 8,4 miliona evra, obezbeđen iz IPA fondova EU (Instrument for Pre-Accession Assistance (Instrument za pretpristupnu pomoć)) i uz podršku Svet-ske banke.

111


očuvanju i jačanju veza ma� čne države i dijaspore. Prethodno Ministarstvo za dijasporu sprovodilo je projekat „Upoznaj državu Srbiju“, koji je bio name-njen mladima iz dijaspore koji žele da s� ču praksu u ma� ci. Nakon ukidanja ministarstva taj projekat samostalno sprovodi NALED.

Drugi program „Srbija za Srbe iz regiona“ namenjen je s� pendiranju mladih srpskog porekla, iz regiona, koji žele da studiraju u Srbiji. Sprovodi ga MPNTR, u skladu sa Strategijom očuvanja i jačanja odnosa ma� čne države i dijaspore kao i ma� čne države i Srba u regionu. Projekat odobrava Vlada Republike Srbije.46

U Odboru Skupš� ne Srbije za dijasporu i Srbe u regionu, na posled-njoj 10. sednici (maja ove godine) zaključeno je da je neophodno radi� na kreiranju i ažuriranju baze podataka o srpskoj dijaspori u regionu i u svetu. Istaknuta je potreba za izradom informaciono-komunikacionih alata za pove-zivanja baza podataka o srpskoj dijaspori u svetu, poslovnoj pre svega, odno-sno potreba da se saradnja dijaspore i ma� ce profesionalizuje. Tom prilikom se diskutovalo i o problemima mladih u Hrvatskoj, pri čemu je istaknuta i potreba da se oni podrže, budući da nailaze na diskriminaciju u zapošljava-nju i obrazovanju, te da masovno emigriraju iz Hrvatske.

Širom sveta deluje i OSSI (Organizacija srpskih studenata u inostran-stvu). OSSI je 2014. godine otvorio svoju kancelariju u Beogradu. Trenutno je OSSI partnerski nosilac projekta „Partnerstvo ka mladima u Velikoj Britaniji“ (zajedno sa fondacijom Pexim) koji je sufi nansirala Uprava za saradnju sa dijasporom i Srbima u regionu. Uprava je do sada raspisala i sufi nansirala brojne projekte naše dijaspore širom sveta u oblas� kulture, sporta i infor-misanja.

8.2. Preporuke

Iako su navedene preporuke podeljene po društvenim podsistemi-ma (obrazovanje, rad i zapošljavanje, nauka, javne poli� ke, lokalni razvoj), odnosno prema raznovrsnim ak� vnos� ma/praksama (prikupljanje, obrada i ažuriranje podataka; istraživanje, nadzor i upravljanje), autorke ove studije zastupaju stav da bi zapravo migracije trebalo da budu uključene u sve obla-s� društva, ekonomije, (lokalnog) i održivog razvoja, odnosno u sve javne poli� ke.

46 Postoji inicija� va da se osnuje organizacija koja bi pružila podršku mladima iz regiona – pripadnicima srpske nacionalne zajednice, a koji studiraju u Srbiji. Cilj je povezivanje studenata iz regiona sa ostalim kolegama, i komunikacija sa ma� com i njenim organi-zacijama i ins� tucijama. Ovu inicija� vu podržala je Uprava za saradnju sa dijasporom i Srbima u regionu, ali i Odbor za dijasporu i Srbe u regionu Narodne skupš� ne Srbije. Predlog za naziv organizacije je „Srpska akademska mreža Sve� Jovan Vladimir“. U regionu je u začetku delovanja Omladinska mreža Srba u Hrvatskoj, pri Srpskom na-rodnom vijeću u Hrvatskoj.

112


I. INSTITUCIONALIZACIJA I PROFESIONALIZACIJA istraživanja i upravljanja migracijama na globalnom nivou

– Potrebno je ojača� kapacitete i resurse KIRS da prikuplja i objedinjava podatke, analizira ih i predlaže Vladi mere migracione poli� ke – tako bi se problemima migracija, odnosno mobilnos� država mogla posve� � dugo-ročnije i sveobuhvatnije.

– Naučno istraživanje migracija i formulisanje s � m povezanih javnih poli� -ka potrebno je uspostavi� kao dugoročnu, stratešku naučnu orijentaciju u zemlji. Potrebno je kreira� master Studije migracije na univerzitetskom nivou. Kurikulim bi trebalo da bude interdisciplinaran i da obuhva� kurse-ve iz oblas� prava, poli� kologije, bezbednos� , sociologije, antropologije, demografi je, ekonomije, geografi je, etnologije i antropologije. Takođe po-treban je trenin i permanentne edukacije i donosiocima odluka.

II. UNAPREĐENJE EVIDENCIJE o migracijama i povezivanjeu jedinstveni sistem

– Izrada i ažuriranje baza podataka o migran� ma, svih � pova i pravaca kre-tanja, kako na nivou Srbije tako i posebno na nivou regiona, odnosno lo-kalnih zajednica. Potrebno je izradi� baze podataka o dijaspori i Srbima u regionu i redovno ih ažurira� , sa posebnim akcentom na profesionalnoj dijaspori. Baze bi trebalo da budu pouzdane, uporedive, sveobuhvatne.

– Uspostavljanje centralnog registra stanovništva sa uvođenjem adresnog sistema na nivou opš� na. Neophodno je izvrši� precizno defi nisanje mi-granata i njihovih obeležja, kao i uves� posebne indikatore – dužinu bo-ravka i razloge migriranja. Potrebno je takođe radi� i na sta� s� ci migra-cija koja bi bila uporediva sa evropskom, kako je i započeto Migracionim profi lom Republike Srbije koji pra� izveštavanje u skladu sa zahtevima Eu-rostata.

– Kao i u razvijenijim državama, tako bi i u Srbiji trebalo da postoje objedi-njeni informaciono-komunikacioni sistemi i alatke za pristup bazama po-dataka o migran� ma, njihovim kretanjima i karakteris� kama (i posebno o mladima). Takođe, uputno bi bilo i formiranje jednog focal point koji bi, kroz user friendly interface, objedinjavao sve postojeće elektronske podatke državnih agencija za praćenje migracija (primer dobre prakse u Jermeniji). Ova pla� orma bila bi dostupna za sta� s� čko istraživanje i izve-štavanje, ako ne o svim, onda o izabranim listama indikatora o migran� -ma (kao što su recimo podaci RZS). Za� m, trebalo bi kreira� web stranicu sa repozitorijom anketa o migrantskoj populaciji. To su sve dugoročni i veliki projek� na državnom nivou, koji uključuju kooperaciju više državnih aktera, i kojima bi moglo bi� nadređeno Koordinaciono telo za praćenje i upravljanje migracijama.

113


III. POLITIKE U OBLASTI MIGRACIJA, posebno mladih

– Migratorne radne poli� ke države47 – pods� canje preseljenja u manje ra-zvijena područja s obzirom na izraženiju imigraciju ka urbanim aglomera-cijama Srbije, odnosno oko koridora 10.

– Bilateralni radni sporazumi u vezi sa uslovima života i rada u zemljama najveće emigracije mladih (Austrija, Nemačka, itd.). U vezi sa izraženim mo� vima za emigraciju, trebalo bi još više radi� na kompleksnijoj pripre-mi (mladih) za odlazak, kao i pra� � akomodaciju u inostranstvu, a poseb-no ako odlaze cele porodice (sa decom).

– Promocija fl eksibilne unutrašnje radne mobilnos� preko obezbeđivanja većih pods� caja za preseljenje radi zapošljavanja u nerazvijenim područji-ma Srbije; ovo je posebno važno za migrante sa porodicama i siromašne, bez sredstava za relokaciju.

– Povećano ulaganje u regionalni razvoj i smanjenje regionalnih disparite-ta, kao push faktora emigracije. Za� m, koordinacija regionalnih ogranaka NSZ radi popune defi citarnih radnih mesta.

– U manje razvijenim i nerazvijenim područjima zemlje potrebno je obez-bedi� veći pods� caj razvoju malih i srednjih preduzeća, za� m razvija� tu-rizam i usluge, kroz programe samozapošljavanja, partnerstva sa civilnim sektorom, uključivanjem donatorskih linija iz organizacija dijaspore, uz korišćenje pretpristupnih fondova EU (IPA), i sl.

– Koris� � modele dobre prakse – u cilju sistematskog i ak� vnijeg uključiva-nja zavičajnih organizacija iz inostranstva u lokalni razvoj ma� ce (preko home town assosia� ons), kao i kroz produk� vno korišćenje ekonomskih sredstava koja s� žu iz inostranstva na ime doznaka.48

47 Deo preporuka koji se odnosi na radne migracije, zapošljavanje, tržište rada i mlade, nastao je na bazi istraživanja IOM radnih migracija i tržišta rada iz 2015 (IOM, 2015). U ovoj studiji pominju se dve vrste mera, i to direktne proak� vne mere – subvencije u vezi sa troškovima transporta i stanovanja, uz ak� vne mere (programe) zapošljava-nja i privlačenja, posebno mladih. Stanovanje je istaknuto kao poseban problem, čije rešenja ne može bi� prepušteno mladima i njihovim porodicama, u uslovima tržišne (visoke) cene stanova i male stanogradnje u zemlji. Država i tu mora da interveniše, a ne da prepušta stvar poslovnim bankama i njihovom voluntarizmu.

48 Primeri su brojni. Recimo, meksički model tres por uno – jedan „migradolar“ iz dijaspore stvara 2,90 dolara BNP kod kuće. Doznake s� žu preko klubova i organizacija dijaspore, ulažu se u fi lantropske svrhe i usmeravaju vladama: federalnoj, državnoj i lokalnoj, omogućavajući njihovo produk� vno trostruko uvećanje. U Meksiku je formiran i Ins� tute for Mexicans abroad, a postoje i drugi primeri zemalja koje privlače povratnike i povezuju oporavak doma-će ekonomije sa dijasporom (Irska, Republika Koreja, Tajvan, Gana, Malezija, Južnoafrička Republika, Albanija, itd.). U Makedoniji (NVO Macedonia 2025) takođe postoji ilustra� vni primer pokušaja pretvaranja brain drain u brain gain, usmerenog na jačanje kapaciteta akademskih ustanova, za� m premo-šćavanje razlika visokog obrazovanja i biznisa i umrežavanja sa intelektual-

114


– Privlačenje stranaca, povratnika i dijaspore, kao i lica koja su emigrirala iz lokalnih zajednica unutar zemlje.

IV. OBRAZOVANJE

– Potrebno je radi� na izradi kurikuluma osnovnih i diplomskih akademskih studija migracija na univerzite� ma, kao i kreira� interdisciplinarne (ma-ster) programe, na nivou univerziteta.

– Obrazovne poli� ke koje će se bavi� privlačenjem defi citarne radne sna-ge u određenim regionima zemlje. Takođe i podizanje nivoa obrazovanja lokalnog stanovništva, posebno u defi citarnim oblas� ma (građevinarstvo, industrija, usluge, itd.).

– U oblas� obrazovanja, veći obuhvat mladih visokim, odnosno kvalitetnim tercijarnim obrazovanjem, jer je mobilnost (geografska i radna) povezana sa visokim nivoima stručnos� i kulturnog kapitala mlađih generacija. Sma-nji� socijalne barijere za pristup visokom obrazovanju siromašnijih slojeva mladih, iz ruralnih i manje razvijenih područja.

– Obrazovanje, stručni treninzi i zapošljavanje trebalo bi da se povežu, da kompanije istaknu potrebe za određenim profi lom i da ih kasnije prime na praksu i zaposle (primer dobre prakse je kompanija „NIS Gasprom“). Praćenje regrutovanja studenata završnih godina studija od strane stranih i domaćih kompanija (NSZ). Širenje kvalitetnih obrazovnih centara na lo-kalnom nivou, kao i biznis coaching u okviru uspešnih kompanija i fi rmi. Šira promocija obrazovanja među nižim slojevima, tehničko-tehnološke pismenos� i specijalizovanih veš� na, znači i promociju unutrašnje mobil-nos� i fl eksibilizaciju tržišta rada.

– Pods� canje programa razmene sa EU i svetom u okviru tercijarnog obra-zovanja mladih (primer EU programa Erasmus i drugih), uz obavezu sarad-nje sa državom ili u smislu povratka ili stalne komunikacije i pouzdanog partnerstva migranata i Srbije, što ne samo da pods� če radnu mobilnost mladih već i cirkulaciju znanja – što je višestruko korisno i za mlade (sma-njenje psiholoških barijera, brža separacija od roditelja, tranzicija u odra-slost, povećanje adap� bilnos� , poznavanje stranih jezika, širenje kultur-nog kapitala, itd.), ali i za državu.

– Permanentno organizova� radionice o uključivanju u � mski rad. Pods� caj kratkotrajnih (do mesec dana) boravaka na stranim tržiš� ma rada. Kursevi

nom dijasporom (up.: Pavlov (ed.), 2013). Pojedinci povratnici bili su kreatori brojnih, uspešnih projekata u zdravstvu, u proizvodnim linijama – mlekarstvu i opremi za automobile; za� m u državnoj upravi (No wrong door); izrađene su e-pla� orme za komunikaciju akademske zajednice i naučne dijaspore; itd. (ibidem). Nažalost i ovde se uglavnom radi o pojedinačnim akcijama pojedi-naca entuzijasta, a ne o sistematskom državnom programu.

115


dokvalifi kacije i dodatnih veš� na za manje obrazovane potencijalne emi-grante, posebno manjinske zajednice (Romi, itd.).

V. NAUKA

– Sistematski se poveza� sa dijasporom, uspešnim naučnicima, pronalaza-čima, vrhunskim profesionalcima i predavačima našeg porekla u inostran-stvu, radi razvijanja zajedničkih projekata, patenata, prak� čnih tehnič-ko-tehnoloških rešenja, i razmene znanja i veš� na (virtuelni univerzite� , mreže, gostovanja, privremeni radni aranžmani, itd.).

VI. ZAPOŠLJAVANJE

– Radi� na implemen� ranju ustanovljenih strateških dokumenata, mera i pravaca delovanja namenjenih osnaživanju mladih i njihovoj socijalnoj emancipaciji i većoj socijalnoj inkluziji.

– U cilju smanjenja stope nezaposlenos� mladih, posebno u mapiranim emigracionim zonama, potrebno je osmisli� posebne mere za pods� canje zapošljavanja mladih.

– Obezbedi� veće pods� caje za samozapošljavanje mladih, kao i veću po-dršku u prvim godinama poslovanja, i pods� ca� zadrugarstvo mladih.

– Efi kasnije sankcionisanje kompanija i poslodavaca koji ili neće da zaposle ili pak otpuštaju mlade žene, ukoliko su neudate, planiraju trudnoću, ako su trudne ili kad se porode. Reč je o veoma raširenoj praksi u Srbiji, koja se odražava na zaposlenost i radnu ak� vnost mladih žena. Ona je prisutna i pored usvojenih zakonskih odredbi o radu i zapošljavanju, odnosno pro-� v svih vidova diskriminacije.

VII. MIGRACIJA I RAZVOJ NA LOKALNOM NIVOU

– Lokalni save� za migracije trebalo bi da u svoje ak� vnos� uključe i mlade – potencijalne emigrante (da prate njihovo kretanje, brojnost, demograf-ske, socioekonomske osobine, mo� ve, itd.), u saradnji sa istraživačima, nevladinim sektorom, KIRS, Ministarstvom omladine i sporta i Tehničkom radnom grupom. U tom cilju, bilo bi poželjno sastav lokalnih migracionih saveta proširi� tako da uključe i kancelarije za mlade na lokalnom nivou.

– Lokalni akcioni planovi namenjeni mladima trebalo bi da adresiraju i unu-trašnju i spoljnu migraciju mladih u lokalnim zajednicama. Mlada popu-lacija u opš� nama najveće emigracije trebalo bi da bude u fokusu de-mografske poli� ke, odnosno revitalizacije, i s � m povezanog ekonomskog, stambenog i socijalnog osnaživanja.

116


– Kancelarije za mlade i save� za mlade na lokalnom nivou trebalo bi da se posebno bave pitanjima emigracije, odnosno mobilnos� mladih, i da kreiraju projekte, poli� ke i akcije u saradnji sa lokalnim mladim ljudima, koji će uzima� u obzir njihovu mobilnost.

– Jačanje kapaciteta migracionih servisnih centara i fi lijala NSZ za pružanje veoma važnih usluga iz njihovog domena. Prvo kao informacionih centara – za prikupljanje podataka o nepopunjenim radnim mes� ma i potrebnim treninzima za lokalnu nezaposlenu radnu snagu. Potom, olakšavanje regu-larne radne migracije, odnosno sprečavanje ilegalnih kretanja, s obzirom na to da oni poznaju zakonski, regulatorni okvir za zaposlenje u inostran-stvu te su u mogućnos� i da pružaju savete o sigurnim procedurama za odlazak (radni ugovori, posredovanje, itd.).

– Razvoj infrastrukture, poljoprivrede, ruralnih oblas� .– Reindustrijalizacija lokalnih zajednica.– Unapređenje zdravstva, školstva i socijalne zaš� te na lokalnom nivou.– Pods� caj transnacionalnom preduzetništvu na lokalnom nivou uz ak� vira-

nje lokalnog stanovništva, pre svega mladih ljudi, a posebno žena.

117

Bibliografi ja

Anan, K., „Realnost migracija: Ne mogu se zaustavi� “, dnevni list Danas, sre-da, 17. jun 2015.

Antonić, S., „Društvena osnova i sadašnji pokušaj modernizacije“, u: A. Milić (ur.), Društvena transformacija i strategije društvenih grupa: svakod-nevica Srbije na početku trećeg milenijuma, ISI FF, Čigoja štampa, Be-ograd, 2004.

Avramov, D., „Immigra� on and integra� on scenarios in global Europe: forward looking up to 2050“, Sociologija, Vol LV, No 2, Beograd, 2013, pp. 169–186.

Bobić, M., Demografi ja i sociologija. Veza ili sinteza, Službeni glasnik, Beo-grad, 2007.

Bobić, M. „Immigra� on in Serbia: Current state of aff airs and perspec-� ves, tolerance and integra� on“ [„Imigracije u Srbiji: Stanje i per-spek� ve, tolerancija i integracija“], Demografi ja, Vol X, Belgrade, 2013

Bobić, M., Postmoderne populacione studije. Demografi ja kao intersekcija, ISI FF, Čigoja štampa, Beograd, 2013.

Bobić, M., „Specifi c (blocked) postsocialis� c union transforma� on in Serbia“, Sociologija i prostor, 52/2014, 199 (2), Beograd, 2014, pp. 207–225.

Bobić, M., Babović, M., „Međunarodne migracije u Srbiji – Stanje i poli� ke“, Sociologija, Vol. LV, No 2, Beograd, 2013.

Bolčić, S., „Izmenjena sfera rada“, u: Bolčić, S., et al., Društvene promene i svakodnevni život. Srbija početkom devedese� h, ISI FF UB, Beograd, 2002.

Božić, S., Burić, I., „Migracioni potencijal Hrvatske – mikroanali� čki aspek� “, Migracijske i etničke teme 21, br. 1–2, Ins� tut za migracije i narod-nos� , Zagreb, 2005.

Bretell, C., Hollifi eld, J., Migra� on Theory: Talking Across Disciplines, Routledge, New York, 2008.

Castells, S., Wise, R.D. (eds), Migra� on and Development; Perspec� ves from the South, IOM, 2007.

CZA/APC, Tražioci azila u Srbiji i srpski tražioci azila u Evropi. Uporedna anal-iza profi la, potreba i sistema podrške, Beograd, 2013.

Fassmann, H., Hintermann, C., „Poten� al East-West Migra� on – Demograph-ic Structure, Mo� ves and Inten� ons“, Czech Sociological Review, Vol. 6, No. 1, Prague, 1998.

118


Filipović, J., Management of Diaspora Virtual University as a Complex Or-ganiza� on. Serbian Diaspora Virtual University: An Emerging Leader-ship of a Na� on, LAP, Lambert Academic Publishing, 2012.

Grečić, V., Jugoslovenske spoljne migracije, Savezno ministarstvo za rad, zdravstvo i socijalnu poli� ku, Ins� tut za međunarodnu poli� ku i privredu, Beograd, 1998.

Grečić, V., Srpska naučna dijaspora, Ins� tut za međunarodnu poli� ku i privredu, Beograd, 2010.

Grečić, V., Matejić, V., Kutlača, Đ., Mikić, O., Migracije visokostručnih kadro-va i naučnika iz SR Jugoslavije, Savezno ministarstvo za rad, zdravstvo i socijalnu poli� ku, Ins� tut za međunarodnu poli� ku i privredu, Be-ograd, 1996.

Grupa autora (2006). Stanovništvo i domaćinstva Srbije prema popisu 2002. Urednik G. Penev, Beograd: Republički zavod za sta� s� ku, IDN CDI, DDS

Hooghe, M., Trappers, A., Meuleman, B., Reeskens, T., „Migra� on to Euro-pean Countries. A structural Explana� on of Pa� erns, 1980–2004“, In-terna� onal Migra� on Review, Vol. 42, No. 2, 2008.

IOM (dra prepared by Dragana Marjanović), Labour Migra� on and its Eff ects on the Demography and Labour Market of Serbia, Beograd, 2015.

IOM, Migracioni tokovi u zemljama Zapadnog Balkana: Tranzit, polazište i odredište, 2009–2013, Beograd, 2014a.

IOM, Migra� on Ini� a� ves 2015. Regional Strategies, Migrants and Ci� es, Geneve, 2014.

IOM, Najbolje prakse u implementaciji lokalnih akcionih planova za rešava-nje pitanja izbeglih, raseljenih lica i povratnika po osnovu sporazuma o readmisiji, IOM – Misija u Srbiji, Beograd, 2012.

IOM, Pregled pravnog i ins� tucionalnog okvira Republike Srbije u oblas� upravljanja migracijama, Beograd, 2011.

IOM (prepared by Marina Manke), Towards Developing a Policy on Labour Migra� on in the Republic of Serbia. A White Paper, Beograd, 2010a.

IOM (prepared by Marina Manke), Enhancing Migra� on Data Collec� on, Processing and Sharing in the Republic of Armenia, Needs Assessment and Gap Analysis Report, Beograd, 2010.

IOM, Migra� on poten� al in Central and Eastern Europe, Interna� onal Orga-nisa� on for Migra� on, Geneva, 1999.

IOM, Profi les and Mo� ves of poten� al migrant from Albania, Budapest, 1995.

IOM, „Profi les and Mo� ves of poten� al migrants from Bulgaria“, Interna� o-nal Migra� ons, Vol. 35, No. 3, Geneva, 1997.

119

Bibliografija

Jarić I., Živadinović, I., „O� ći ili osta� : iden� tet mladih i orjentacija ka iselje-nju“, u: Grupa autora, Mladi – naša sadašnjost, Istraživanje socijalnih biografi ja mladih u Srbiji, ISI, Čigoja štampa, Beograd, 2012.

Jarić, I. (ur.), Poli� ke roditeljstva, iskustva, diskursi i ins� tucionalne prakse, ISI FF, Čigoja štampa, Beograd, 2015.

KIRS, Izveštaj Kancelarije za readmisiju, h� p://kirs.gov.rs/docs/read/Izvestaj_2006-2011.pdf, 02/06/2015.

KIRS, Migracioni profi l za 2012, h� p://www.kirs.gov.rs/docs/migracije/Mi-gracioni_profi l_Republike_Srbije_za_2012.pdf.

KIRS, Migracioni profi l, Beograd, 2013.Knežević, A., „Stanovništvo Srbije prema nacionalnoj pripadnos� po rezul-

ta� ma popisa 2002. godine“, Glasnik srpskog geografskog društva, 85(1), Beograd, 2005.

Kokotović, V., Filipović, M., „Izbeglice u Srbiji – nakon dvadeset godina“, Zbornik Geografskog ins� tuta „Jovan Cvijić“, 63(1), Beograd, 2013.

Krieger, H., Migra� on trends in an enlarged Europe, European Founda� on for the Improvement of Living and Working Condi� ons, 2004.

Kupiszewski, M., Kupiszewski, D., Nikitović, V., The Impact of Demographic and Migra� on Flows on Serbia, IOM, Belgrade, 2012.

Levi� , P., „Transna� onal migra� on: tacking stock and future direc� ons“, Glo-bal Networks, Vol. 3, No. 1, 2001.

Lukić, V., „Socio-ekonomski aspek� dnevnih migracija“, Sociologija, Vol. LV, No 2, Beograd, 2013, str. 209–228.

Milić, A., et al., Vreme porodica. Sociološka studija o porodičnoj transforma-ciji u savremenoj Srbiji, ISI FF, Čigoja štampa, Beograd, 2008.

Milić, A. (ur.), Društvena transformacija i strategije društvenih grupa, Svakod-nevica Srbije na početku trećeg milenijuma, ISI FF UB, Čigoja štampa, Beograd, 2004.

Milić, A., Tomanović, S., Porodice u Srbiji danas u kompara� vnoj perspek� vi, ISI FF, Čigoja štampa, Beograd, 2009.

Mojić, D., Petrović, I., „Mladi i legi� mnost društvenog poretka u Srbiji: raz-mišljanja i delanja u pravcu emigracija“, Sociologija, Vol. LV, No. 2, Be-ograd, 2013.

MOS, Izveštaj o radu Fonda za mlade talente Republike Srbije, Beograd, de-cembar 2013.

MOS, Izveštaj o radu Fonda za mlade talente Republike Srbije za 2014, ja-nuar 2015.

MOS, Podaci MOS (Fond) za Migracioni profi l. Položaj i potrebe mladih u Srbiji (istraživanje rađeno za potrebe MOS – osnovni nalazi), 2014.

Nikitović, V., „Migraciona tranzicija u Srbiji: demografska perspek� va“, Soci-ologija, Vol. LV, No 2, Beograd, 2013.

120


NSZ, „Karakteris� ke korisnika usluga MSC-a Beograd u periodu januar–de-cembar 2014“, izveštaj, Nacionalna služba za zapošljavanje, Filijala za grad Beograd, Migracioni servisni centar, Služba Voždovac, 12.01.2015, Beograd, 2015.

Pavlov, T., et al., Transna� onal networks, transna� onal entrepreneurship and the role of the state, Group 484, Belgrade, 2014.

Pavlov, T. (ed), Brain Gain Policies and Prac� ses in the Western Balkans, Gro-up 484, Belgrade, 2013.

Pavlov, T., et al., Dijaspora kao resurs lokalnog razvoja, Grupa 484, Beograd, 2012.

Pavlov T., Polovina, N., Mobility and Emigra� on of Professionals. Personal and Social Gains and Losses, Group 484, Ins� tute for Educa� onal Re-search, Belgrade, 2011.

Penev, G., „Popis stanovništva, domaćinstava i stanova 2002. – prvi rezul-ta� “, Demografski pregled, br. 10, Ministarstvo za socijalna pitanja, IDN-CDI, Beograd, 2002.

Penev, G., Stanovništvo i domaćinstva Srbije prema popisu 2002, Republički zavod za sta� s� ku, IDN CDI, DDS, Beograd, 2006.

Penev, G., Predojević Despić, J., „Prostorni aspekt emigracije iz Srbije. Tri „vruće“ emigracione zone“, Stanovništvo, br. 2/2012, Beograd, 2012.

Pešić, J., „Rodna perspek� va u proučavanju migracija“, Sociologija, Vol. LV, No. 2, Beograd, 2013.

Petrović, M., Društvo i gradovi, između lokalnog i globalnog, ISI, Čigoja štam-pa, Beograd, 2014.

Pole� , D., „Mobilnost radno ak� vnog stanovništva u Srbiji“, u: Lazić M., Cve-jić, S. (ur.), Promene osnovnih struktura društva Srbije u periodu ubr-zane transformacije, ISI, Čigoja štampa, Beograd, 2013.

Predojević, J., „Prostorne karakteris� ke emigracije iz Srbije: od gastarbajtera do migranstskih mreža“, Demografski pregled, br. 42/2011, Beograd, 2011.

Rašević, M., et al, Development of Serbia’s Popula� on 1950–1991 [Razvitak stanovništva Srbije 1950–1991], Demographic Research Centre – In-s� tute of Social Sciences, Belgrade, 1995

RZS, Dokumentacioni materijal 2014, Posebna obrada, 2015.RZS, Opš� ne u Srbiji 2003, Beograd, 2004.RZS, Popis stanovništva, domaćinstava i stanova 2011, knjiga br. 2, Beograd,

2012.RZS, Popis stanovništva, domaćinstava i stanova 2011, knjiga br. 14, Beo-

grad, 2012.RZS, Popis stanovništva, domaćinstava i stanova 2011, knjiga br. 15, Beo-

grad, 2012.

121

Bibliografija

RZS, Unutrašnje migracije u Srbiji, baza podataka, 2015.SEEMIG, Dynamic Historical Analysis of Longer Term Migratory, Labour Mar-

ket and Human Capital Processes in Serbia, IDN, 2013.SEEMIG � m iz Srbije, „Upravljanje migracijama i posledice migracija u Jugoi-

stočnoj Evropi“, Demografski pregled, br. 50/2013, Beograd, 2013.Stanković, V., Srbija u procesu spoljnih migracija. Popis stanovništva, doma-

ćinstava i stanova 2011. u Republici Srbiji, RZS, Beograd, 2014.Tomanović, S., et al., Mladi – naša sadašnjost. Istraživanje socijalnih biogra-

fi ja mladih u Srbiji danas, ISI FF, Čigoja štampa, Beograd, 2012.Vojković, G., Stanovništvo kao element regionalizacije Srbije, Srpsko geograf-

sko društvo, Beograd, 2007.Vojković, G., Gligorijević Kokotović, V., „Policy scenario for the region of

Sumadija and Pomoravlje“, Policy tools for strategic planning in SEE regions and ci� es, MAKING MIGRATION WORK FOR DEVELOPMENT (MMWD), 2014.

Vujović, S., „Socioprostorni iden� tet Beograda u kontekstu urbanog i regio-nalnog razvoja Srbije“, u: Petrović, M. (ur.), Strukturni i delatni poten-cijal lokalnog razvoja, ISI, Čigoja štampa, Beograd, 2014.

Wertheimer-Bale� ć, A., Stanovništvo i razvoj, MATE, Zagreb, 1999.Zimmermann, K., „European migra� on: push and pull“, Interna� onal Regio-

nal Science Review, Vol. 19, No. 1–2, 1996.

Internet izvori

h� p://www.dijaspora.gov.rs/lat/deseta-sednica-odbora-za-dijasporu-i-srbe-u-regionu-2/, 14/05/2015.

http://www.dijaspora.gov.rs/lat/studenti-iz-regiona-u-narodnoj-skupsti-ni-2/, 15/05/2015.

http://www.dijaspora.gov.rs/lat/umrezavanjem-do-bolje-buducnosti/, 15/05/2015.

h� p://www.dijaspora.gov.rs/lat/partnerstvo-ka-mladima-u-velikoj-britani-ji-2/, 15/05/2015.

h� p://www.dijaspora.gov.rs/wp-content/uploads/2013/09/Poslovnik.pdf, 17/06/2015.

h� p://www.bg.ac.rs/sr/saradnja/saradnja.php, 15/05/2015.http://kirs.gov.rs/articles/readizvestaji.php?type1=47&lang=SER&date=0,

01/06/2015.http://www.parlament.org.rs/res/Nacionalna_strategija_za_mlade.pdf,

02/06/2015.

122


http://www.mos.gov.rs/wp-content/uploads/download-manager-files/NSM%202015-2025%20ENGLISH%20..pdf, 02/06/2015.

h� p://www.mos.gov.rs/wp-content/uploads/download-manager-fi les/GTZ_PrirucnikzaLAP_srp.pdf, 02/06/2015.

Prilozi

Tabele

Tabela 1: Državljani Srbije na radu/boravku u inostranstvu u periodu 1971–2011.

Tabela 2: Lica na radu/boravku u inostranstvu prema poreklu iz Centralne Srbije i Vojvodine, 1971–2011.

Tabela 3: Povratnici sa rada/boravka u inostranstvu, 1981–2011.Tabela 4: Povratnici sa rada/boravka u inostranstvu, stari 15 i više godine,

prema školskoj spremi (%), 1981–2011.Tabela 5: Starosno-polna struktura spoljnih migranata u Republici Srbiji pre-

ma popisu 2011.Tabela 6: Velike starosne grupe migranata, prema regionima, popis 2011.Tabela 7: Osnovni podskupovi lica na radu/boravku u inostranstvu po regio-

nima, popis 2011.Tabela 8: Prosečna dužina boravka u inostranstvu, po regionima / � pu nase-

lja, popis 2011.Tabela 9: Mo� vi povratka iz inostranstva u Pčinjski i Jablanički okrug (%)Tabela 10: Autohtono i doseljeno stanovništvo, po regionima, popis 2011.Tabela 11: Migran� u Srbiji, prema popisima stanovništva, 1948–2011.Tabela 12: Migrantsko stanovništvo u Srbiji prema području sa kojeg se do-

selilo, popis 2011.Tabela 13: Migrantsko stanovništvo u Srbiji prema području sa kojeg se do-

selilo, popis 2011.Tabela 14: Migran� u Srbiji, prema vremenu doseljenja, popis 2011.Tabela 15: Migran� prema školskoj spremi i ekonomskoj ak� vnos� , ak� vno

stanovništvo, popis 2011.Tabela 16: Mesto u koje žele da se presele (%)Tabela 17: Mesto u koje često putuju (%)Tabela 18: Dnevne migracije radno ak� vnog stanovništva, učenika i stude-

nata, popis 2011.Tabela 19: Mo� vi mobilnos� (%)Tabela 20: Mo� vi mobilnos� mladih (%)

123

Bibliografija

Grafi koni

Grafi kon 1: Autohtono i doseljeno stanovništvo (%)Grafi kon 2: Starosno-polna piramida ukupnog stanovništva, 2011.Grafi kon 3: Starosno-polna piramida migrantskog stanovništva, 2011.Grafi kon 4: Lica na radu/boravku u inostranstvu prema školskoj spremi, po

regionima, 2011.Grafi kon 5: Državljani Srbije na radu/boravku u inostranstvuGrafi kon 6: Potencijalni migran� (u %)Grafi kon 7: Mo� vi doseljavanja iz inostranstva (%)Grafi kon 8: Značajni problemi zajedice (%)Grafi kon 9: Osnovni razlozi preseljenja – pull faktori (%)Grafi kon 10: „Da li postoji neka potreba zbog koje često odlazite u neki drugi

grad?“ (%)Grafi kon 11: Starosna struktura potencijalnih migranata (%)Grafi kon 12: Mesto odakle su se doselili ispitanici sa migratornim iskustvom

(%)Grafi kon 13: Mo� vi za doseljavanje u sadašnje mesto boravka iz nekog dru-

gog mesta u Srbiji (%)Grafi kon 14: Osnovni razlozi preseljenja u drugo mesto, pull faktor (%)Grafi kon 15: Uporedni pregled mladog (15–30) migrantskog i domicilnog

stanovništva (%)Grafi kon 16: Planovi za budućnost u pogledu mesta stanovanja (%)Grafi kon 17: Spremnost mladih da se zbog posla presele u neki drugi grad

(%)Grafi kon 18: Mo� vi mladog stanovništva da napus� zemlju: push faktori

(%)Grafi kon 19: Mo� vi mladog stanovništva da napus� zemlju: pull faktori (%)Grafi kon 20: Mo� vi mladog stanovništva da se preseli u neko drugo mesto

u Srbiji

Karte

Karta 1: Migrantsko stanovništvo prema opš� ni porekla, 2011.Karta 2: Udeo migrantskog u ukupnom stanovništvu, 2011.Karta 3: Apsolutni migracioni saldo u Srbiji, godišnji prosek, 2002–2010.Karta 4: Apsolutni migracioni saldo u opš� nama u Srbiji, 2013.Karta 5: Apsolutni migracioni saldo stanovništva staros� 15–34, 2013.

Iz recenzije prof dr Mirjane Rašević, Ins� tut društvenih nauka, Beograd,Geografski fakultet Univerziteta u Beogradu:

„Sastavni deo studije je i veći broj konkretnih preporuka različite prirode. Od onih koje su vezane za postavljanje ins� tucionalnog i naučnog okvira za upravljanje migracijama u Srbiji putem formiranja Ministarstva za migraci-je… preko preporuka za unapređenje prikupljanja i korišćenja podataka o kretanju stanovništva iz zemlje/u zemlju i u okviru Srbije kao razmatranja akcija vezanih za različite sektorske poli� ke koje bi ublažavanjem push fak-tora smanjile emigraciju a ojačavanjem pull faktora povećale imigraciju, do prikaza konkretnih opcija za uključivanje migratornog fenomena u rad lokal-nih samouprava.

Ovaj deo studije je posebno značajan, jer daje uvid u mogućnos� rešavanja problema koji su iden� fi kovani kao važni putem detaljne analize bazirane na kvan� ta� vnim i kvalita� vnim metodama. Iznete preporuke predstavljaju do-prinos istraživačica koje su obrađivale temu spoljnih i unutrašnjih migracija građana Srbije kreiranju javnih poli� ka u nas.

Ili drugim rečima, pored istraživačkog dela, studija ima i jasan deo koji se � če unapređenja relevantnih poli� ka. Pored ovog spoja, studija je kombi-nacija i teorijskog i anali� čkog pristupa, korišćenja i kvan� � ta� vnih i kvalita-� vnih istraživačkih metoda, prikazivanja i spoljašnjih i unutrašnjih migracija i to kako na nivou zemlje tako i na nižim teritorijalnim jedinicama. Mada se nastavlja na ranija istraživanja, studija Spoljne i unutrašnje migracije gra-đana Srbuje sa posebnim osvrtom na mlade autorki Mirjane Bobić, MiliceVesković Anđelković i Vlasta Kokotović predstavlja ozbiljan doprinos izučava-nju migratornog fenomena.“

Iz recenzije prof dr Marije Babović, Filozofski fakultet u Beogradu:

„Studija je pokazala da je mlado stanovništvo veoma nezadovoljno svojom socijalnom pozicijom u Srbiji, te da je među njima veliki udeo potencijalnih migranata. Među� m, usled neophodnos� akumuliranja ekonomskog, soci-jalnog i kulturnog kapitala, migracione intencije najviše ostvaruje stanovniš-tvo od 35–39 godina staros� . Nezaposlenost i loša ekonomska situacija jesu osnovni mo� vi da se promeni mesto boravka, čak i u sredinama koje zbog međunacionalnih sukoba karakteriše veliki stepen nesigurnos� , kao što je slučaj sa Pčinjskim i Jablaničkim okrugom, odnosno opš� nama Medveđa, Preševo, Bujanovac, Leskovac i Vranje.

Studija nudi značajan doprinos saznanjima o karakteris� kama i tokovima mi-gracija. Ona važne saznajne vrednos� nudi kako naučnoj, stručnoj zajednici tako i donosiocima poli� ka u oblas� migracija i razvoja. Imajući u vidu ovaj značaj i doprinos, sa zadovoljstvom preporučujem studiju za objavljivanje.“

Iz recenzije dr.sci. Sanje Klempić Bogadi, viša znanstvena suradnica, Ins� -tut za migracije i narodnos� , Zagreb.

„Studija o vanjskoj i unutarnjoj migraciji u Srbiji, s naglaskom na mladom stanovništvu pruža sveobuhvatnu i vrlo zanimljivu analizu migracijskih kreta-nja stanovništva Srbije, te je značajna znanstvena podloga za kreiranje razli-či� h javnih poli� ka. Autorice na argumen� ran način raspravljaju o vanjskim i unutarnjim migracijama, ali i ukazuju na važan nedostatak postojećeg sta-� s� čkog praćenja migracija u Srbiji.

Studija je napisana u korektnom znanstvenom s� lu, znanstvenim jezikom lako čitljivim i razumljivim širokom krugu čitatelja. Autorice koriste različite izvore podataka koje ispravno prezen� raju i interpre� raju.“

studija o spoljnim i unutrasnjim migracijama gradjana srbije · skraćenice bu – beogradski...

Documents