STANBUL TEKN K ÜN VERS TES FEN B L MLER ENST TÜSÜ

YÜKSEK L SANS TEZ Eylem YILMAZ

Anabilim Dalı : Mimarlık

Programı : Mimari Tasarım Programı

EYLÜL 2009

M MARLIK D S PL N NDE ENFORMEL B LG PAYLA IM VE LET M ORTAMLARI

EYLÜL 2009

STANBUL TEKN K ÜN VERS TES FEN B L MLER ENST TÜSÜ

YÜKSEK L SANS TEZ Eylem YILMAZ

(502061018)

Tezin Enstitüye Verildi i Tarih : 07 Eylül 2009

Tezin Savunuldu u Tarih : 30 Eylül 2009

Tez Danı manı : Prof. Dr. Arzu ERDEM ( TÜ) Di er Jüri Üyeleri : Y. Doç. Dr. pek YÜREKL NCEO LU

( TÜ) Doç. Dr. Bülent TANJU (YTÜ)

M MARLIK D S PL N NDE ENFORMEL B LG PAYLA IM VE LET M ORTAMLARI

iii

ÖNSÖZ

Tez süresince her konuda fikir alı veri inde bulunabildi im danı manım Sayın Prof.

Dr. Arzu Erdem’e en içten te ekkür ve saygılarımı sunarım.

Tez süresince ve her zaman maddi manevi yanımda olan aileme, tezin olu masında

çok büyük katkısı olan ba ta Ömer Kanıpak olmak üzere Ömer Yılmaz ve Arkitera

Mimarlık Merkezi’ne, sonsuz desteklerinden ötürü Av ar Karababa’ya, Bilge

Kalfa’ya, Elif Çelik’e, ve ebnem oher’e te ekkür ve ükranlarımı sunarım.

Eylül 2009 Eylem Yılmaz Mimar

iv

v

Ç NDEK LER

Sayfa

ÖNSÖZ.......................................................................................................................iii Ç NDEK LER .......................................................................................................... v

KISALTMALAR......................................................................................................vii ÖZET.......................................................................................................................... xi SUMMARY .............................................................................................................xiii 1. G R ...................................................................................................................... 1

1.1 Çalı manın Temel Kavramları ........................................................................... 1

1.2 Çalı manın Amacı, Sınırları ............................................................................... 6

1.3 Çalı manın Kapsamı........................................................................................... 7

2. M MAR B LG N N ÜRET M VE PAYLA IMI............................................ 9 2.1 Tarihsel Perspektif.............................................................................................. 9

2.2 Günümüz Kültürel Ortamındaki Durum .......................................................... 26

2.2.1 Mimari Bilgi Aktarım Ortamları ............................................................... 34

2.2.1.1 Fiziksel çevrede faaliyet gösteren olu umlar ................................... 344

Pecha Kucha Geceleri etkinli i 37

Difüzyon 40

Kayıtdı ı 41

Mimarlar Odası – Mimarlık çin Mimarlar olu umu 42

2.2.1.2 nternet ortamında faaliyet gösteren olu umlar.................................. 45

Architecture For Humanity internet sitesi 46

Bloglar - BLDGBLOG 49

3. B LG PLATFORMU ÖRNE : ARK TERA M MARLIK MERKEZ ..... 51 3.1 Arkitera Mimarlık Merkezi Kurulu ve Amaçları............................................ 51

3.2 Arkitera Mimarlık Merkezi Geli im Süreci ..................................................... 53

3.2.1 2000-2003 yılları arası .......................................................................... 53

3.2.2 2003-2006 yılları arası .......................................................................... 57

3.2.3 2006-2009 yılları arası .......................................................................... 62

4. SONUÇ VE DE ERLEND RME...................................................................... 67 KAYNAKLAR.......................................................................................................... 73 EKLER...................................................................................................................... 77

vi

vii

KISALTMALAR

ABD : Amerika Birle ik Devletleri AFH : Architecture For Humanity AKM : Atatürk Kültür Merkezi AMM : Arkitera Mimarlık Merkezi AMV : Arkitera Mimarlık Veritabanı ARPA : Amerikan Geli mi Savunma Ara tırmaları Dairesi ATT : Amerika Telefon ve Telgraf irketi BBN : Bolt, Beranek ve Newman Teknolojileri CABE : Mimarlık ve Yapılı Çevre Komisyonu CCTV : Kapalı devre televizyon CERN : Nükleer Ara tırmalar için Avrupa Konseyi CIAM : Uluslararası Modern Mimarlık Kongresi CSNET : Bilgisayar Ara tırmaları A ı GAUDI : Demokratik Bir Etkile im Olarak dare, Mimarlık ve ehircilik A ı ICAM : Uluslararası Mimarlık Müzeleri Birli i ICN : Uluslararası Yarı malar Birli i MO : stanbul Mimarlar Odası MP : stanbul Metropolitan Planlama

MILNET : Amerikan Ordu A ı MIT : Massachusetts Teknoloji Enstitüsü MiM : mimarlık için Mimarlar Olu umu NAI : Hollanda Mimarlı ı Enstitüsü OAN : Open Architecture Network PKG : Pecha Kucha Geceleri RIBA : Britanyalı Mimarlar Asil Enstitüsü TED : Teknoloji, E lence, Tasarım TMO : Türkiye Mimarlar Odası TOK : Toplu Konut daresi Ba kanlı ı UIA : Uluslararası Mimarlar Birli i WWW : Dünya çapında a

viii

ix

EK L L STES

Sayfa

ekil 1.1 Arnolfini’nin Evlenmesi, Jan Van Eyck, 15. yüzyıl ..................................... 2 ekil 1.2 Isaac Massa ve Beatrix van der Laen Çiftinin Evlilik Portresi, Frans Hals,

17. yüzyıl....................................................................................................... 3

ekil 2.1 The Boke Named the Gouernour kitabının kapak sayfası .......................... 14 ekil 3.1 Kullanıcı/zaman grafi i üzeriden Arkitera geli im süreci.......................... 53

x

xi

M MARLIK D S PL N NDE ENFORMEL B LG PAYLASIM VE LET S M

ORTAMLARI

ÖZET

Enformasyon teknolojilerinin yarattı ı günümüz Bilgi Ça ı kültüründe, üretilen

mimari bilginin okumasını yapabilmek adına, olu um sürecine göre enformel olarak

adlandırılan olu um ve ortamları, yürüttükleri projeler, düzenledikleri etkinlikler ve

gerek birbirleriyle gerekse formel kurumlar ile ili kileri üzerinden inceleyen ve bu

sayede yaratılan a ın ve a a dahil olan bireylerin bilgiyi nasıl ekillendirdiklerinin

okuması yapmayı hedefleyen tez, mimarlık alanında enformel olu umların mümkün

kıldı ı katmansızla manın, günümüz kültürel dinamiklerine cevap verebilmesi

açısından bir gereklilik oldu unu savunmakta ama bir o kadar da barındırdı ı

cemaatle me tehlikesine kar ı bir uyarı niteli i ta ımaktadır.

Birinci bölümde, konuya genel bir giri yapılarak, çalı manın temel kavramları

açıklanmı , problem alanı tanımlanmı ve bu alan dâhilinde çalı manın amacı ve

kapsamı ortaya konmu tur.

kinci bölümün ilk kısmında, kullanılan medyaya göre sınıflandırılan kültürlerde, her

bir medyanın, bilgi olu um süreçlerine etkileri incelenmi ve bu farklı kültürel

ortamlarda mimari bilginin kendi temsil araçları ve ortamları üzerinden nasıl

ekillendi i incelenerek çalı manın tarihsel perspektifi çıkartılmı tır. kinci kısmında

ise, günümüz kültürel ortamının dinamikleri göz önünde bulundurularak,

enformasyon teknolojilerinin bir sonucu olarak ortaya çıkan ve ki isel cemaatler

olarak da adlandırılan enformel olu umların mimari bilgi üretimindeki etkisi bu

olu umların, ürettikleri projeler, gerçekle tirdikleri etkinlikler ve gerek birbirleriyle

gerekse üniversite ya da meslek örgütleri gibi formel olu umlar ile ili kileri

üzerinden de erlendirili ve kendi yapısal dönü ümleri üzerinden günümüz mimarlık

bilgisini nasıl ekillendirdiklerinin incelemesi yapılmı tır.

Üçüncü bölümde, enformel bir olu um olarak faaliyetlerine ba layan Arkitera

Mimarlık Merkezi’nin gerek internet ortamında gerekse fiziksel çevrede yürüttü ü

projeler üzerinden, Türkiye mimarlık ortamı ve bilgi üretimine etkileri incelenmi ve

süreç içinde geçirdi i yapısal de i ikliklerin bir sonucu olarak mimari bilgi üretim

sürecinde aldı ı farklı rollerin okuması yapılmı tır.

Dördüncü bölümde ise, tez kapsamında yapılan tüm ara tırmalar ve analizler ortaya

konmu ve bu sonuçlara ba lı olarak mimari bilgi üretiminde, günümüz ko ullarına

cevap verir nitelikte olması nedeniyle, enformel bilgi üretim ortamlarının gereklili i,

barındırdı ı tehlikelerin farkında olmak artıyla, savunulmu tur.

xii

xiii

INFORMAL KNOWLEDGE SHARING AND COMMUNICATION MEDIUM

IN ARCHITECTURAL DISCIPLINE

SUMMARY

In order to make a reading of produced architectural knowledge in the contemporary

culture of Knowledge Era, which is created by the information technologies,

formations and mediums that are named as informal according to their formation

processes, are explored through projects that are carried out, events that are arranged

and through either their relations with each other or with the formal institutions. In

the research it has been aimed to make a reading of the network created in this regard

and the individuals that are in that network. In the thesis it has been asserted that in

the subject of architecture it is a necessity to be layerless, in order to respond the

contemporary cultural dynamics that informal formations enable, while it also makes

remarks on the danger of formation of communities.

In the first section, with a general introduction on the subject, the basic concepts of

the study are explained, the problem area is defined, and the aim and scope of the

research within in this area is put forward.

In the first part of the second section, each media and their effects on the knowledge

production processes are being explored within the cultures that are classified

according to the media used. How the architectural knowledge in these different

cultural mediums/media are shaped via its own representation tools and mediums are

being researched and a historical perspective of the research is put forward. In the

second part, by taking today’s cultural medium dynamics into account, the effects of

the informal formations -that are occurred as a result of information technologies and

are also called as personal communities- on the architectural knowledge formation

will be explored through the projects that are being carried out and the networks that

are being created.

In the third section the effects of Arkitera Architecture Center, which has begun its

activities as an informal formation, on the architectural knowledge production and

architectural environment of Turkey is explored through the projects that it carried

out, either in internet or in the physical environment, and a reading of different roles

Arkitera Architecture Center took within the architectural knowledge production

process as a result of structural transformations it faced through the time course.

In the fourth section, all the researches and analyses made in the scope of the thesis is

put forward and according to these consequences, because it responds the

contemporary requirements, with the stipulation of being aware of the threats it

comprises, the necessity of informal knowledge production mediums in the

architectural knowledge production is supported.

xiv

1

1. G R

Son yüzyılda ya anan bilimsel geli meler ve enformasyon teknolojilerindeki

ilerlemeler, günümüz kültürünü, bilinen adıyla Bilgi Ça ı’nı yaratmı tır. Her türlü

enformasyonun bireyler tarafından serbestçe aktarılabildi i ve bilgiye anlık ula ımın

mümkün oldu u bu kültürel ortamda bilgi üretim süreçleri ve dolayısıyla bilgi tanımı

de i mektedir. Bu durum mimarlık disiplinini de etkilemi , mimari bilgi üretiminde

deneyim, gündelik ya am gibi farklı açılımları ve enformellik, a gibi farklı

kavramları gündeme getirerek, mimari bilginin niteli inde de i ikliklere neden

olmu tur. Bu do rultuda, olu um süreçleri göz önünde bulundurularak enformel

olarak adlandırılan olu umların, ortamların, günümüz mimarlık bilgisi için nasıl

girdiler olu turdu unun takibinin yapılaca ı tezin daha iyi anla ılabilmesi için

enformellik, a , hiyerar i, sistem ve bilgi kavramlarının tez kapsamında nasıl

kullanılaca ına bakmakta yarar vardır.

1.1 Çalı manın Temel Kavramları

Enformel, ba ta sosyoloji olmak üzere felsefe, dilbilimi gibi birçok disiplin

tarafından kullanılan bir kavramdır. Türk Dil Kurumu’nda biçimsel ve resmi olarak

tanımlanan formelin tersi olarak kullanılan enformelin, ait oldu u sosyoloji

biliminde bile net ve kesin bir tanımı bulunmamaktadır. Bunun nedeni modern ça ın,

biçimselcili in, rasyonelli in, evrenselcili in, ilerlemenin önünde bir engel olarak

gördü ü enformel kavramının günümüzde daha yeni yeni bir araç olarak

kullanılmaya ba lanmasıdır. Son zamanlarda enformel üzerine ara tırma yapan

uzmanlar bir enformel tanımı sunmaya ba lamı lardır.

“Enformellik, rahat, gündelik, seremoniye kaçmayan olarak tanımlanabilir, ayrıca yeni olan her

türlü eyi tanımlarken kullanılabilecek uygun bir araçtır.” (Misztal, 2000)

Misztal (2000), enformel kavramını, resim, edebiyat gibi disiplinlerden örnekler

vererek açıklamaya çalı mı tır. Bunlardan ilki, Anita Brookner’in romanındaki dul

Mrs. May’in tanı aca ı yeni savcısı Mr. Zeber’in giydi i, kolları mavi gömlek üstü,

2

kanarya sarısı yelek kar ısında a ırması sonucu Mr. Zeber’in “Bu yeni bir

enformelliktir.” diyerek kendini Mrs. May’e açıklamasının enformelli in bu

romanda nasıl kullanıldı ı ve anla ıldı ını göstermek açısından Misztal’ın verdi i

örneklerden biridir. Bu romandaki kullanımıyla enformellik, beklenen olanın tersi

olarak yorumlanabilir. Savcı gibi üst düzey makamdaki bir ki inin kendisinden

beklenmeyecek ekilde renkli giyinmesi, enformel bir durum olarak kar ımıza

çıkmaktadır. Bir di er örnek ise, Hollanda’lı yeni evlenmi bir çiftin iki farklı

zamanda resmedili ve bu iki resim arasındaki fark üzerinden verdi i örnektir. 15.

yüzyılda yapılan tablonun, katı görgü kurallarına uygunlukla resmedilmesi ve

evlili in ve çiftin heyecan ve samimiyetini yansıtmaktan çok evlili in seremonisini

vurgulamasından ötürü formel oldu unu, fakat 17. yüzyılın ba larında resmedilen

yine aynı konulu tablonun, çiftin evlili in verdi i mutlulukla birlikte ya adıkları

hislerin ve samimiyetin daha çok okunur olmasından ötürü daha enformel oldu unu

belirtmektedir. Bu örnekte ise enformel, samimiyetten uzak ve ciddi olarak

tanımlanan formelin tersine, samimiyetin, sıcaklı ın, spontanlı ın anlatıldı ı bir araç

olarak kar ımıza çıkmaktadır.

ekil 1.1 Arnolfini’nin Evlenmesi, Jan Van Eyck, 15. yüzyıl

3

ekil 1.2 Isaac Massa ve Beatrix van der Laen Çiftinin Evlilik Portresi, Frans Hals, 17. yüzyıl

Daha önce de belirtildi i gibi enformel kavramının sosyoloji metinlerinde bile kesin

bir tanımı bulunmamasına kar ılık, formel kavramı üstüne birçok ara tırma

yapılmı tır. Formel kavramının ele tirisi üzerinden enformelli i anlayabilmek için

birkaç formel tanımına bakmakta yarar vardır. Misztal (2000), formelli in insan

davranı larını, önceden yapılanmı bir doku içinde okudu unu ve kesi imin sadece

belirli açılımlarına i aret etti ini savunmaktadır. Formel sistemlerde ki isellikten

bahsedilemeyece ini, formel sistemlerin, bireyi merkezden sınıra itti ini ve bireyin

dahil oldu u sistemi oda a yerle tirdi ini vurgulamaktadır. Bunun kar ısında

enformel sistemlerin ise sistemi olu turan bireylerin birbirleriyle kurdukları sosyal

ili kilerinden beslendi ini ve ki isel durumlardan yarar sa ladı ını belirtmektedir.

Formel sistemlerin hiyerar iye i aret etti ini belirterek sistemi olu turan ili kilerin

daha çok makro ölçe iyle ilgilendi ini, enformel sistemlerin ise mikro ölçekle yani

sistemi olu turan bireyler ve bireylerin ili kileriyle ilgilendi ini ve ekillendi ini

söylemektedir.

Bu tanımlar do rultusunda önceden yapılanmı , planlanmı formel sistemlerin

hiyerar iye i aret etti i; sistemi olu turacak olan bireylerin etkile imiyle

kendili inden do an, planlanmamı yapısıyla enformel sistemlerin ise a benzeri bir

kurguya i aret etti i söylenebilir. Manuel De Landa (2006), hiyerar ik ve a sal

olu umları tanımlarken, hiyerar ik örgütlenmelerde, bireylerin konum ve rollerinin,

örgütlenmenin çıkar ve hedeflerine yönelik aldıkları kararlardan ötürü kısıtlayıcı bir

etkisi oldu unu söylemektedir. Buna kar ılık, karar alan birçok bireyin etkile imiyle

4

kendili inden do an ve alınan kararların amaçlanmamı kolektif sonuçlarının

belirleyici oldu u, merkezi bir karar alıcının bulunmadı ı örgütlenmelerin de

bulundu undan ve bütün bu örgütlenmelerin birer toplumsal kurum oldu undan

bahsetmektedir.

Son zamanlarda iktisat ve sosyolojinin bir sentezi olarak ortaya atılan yeni

kurumsalcılık teorisi kolektif kurumların, bireyler arası ili kilerden do mu olsalar

bile bir kez olu tuktan sonra sadece eyle mi olu umlar olmadıklarını ve kendi

hayatlarını sürmeye ba ladıklarını ve bu yüzden bireysel eylemleri farklı biçimlerde

etkilediklerini savunmaktadır:

“Bu kurumlar insanların kolektif karar alma süreçlerinin ürünü olsalar da, bir kere

yerle tiklerinde onları olu turan insani bile enlere de tepki gösterir, onları kısıtlar ve kontrol

eder ya da tam tersine harekete geçirir veya dönü ümlerini hızlandırırlar. (Dolayısıyla kurumlar

da bir öngörülmeyen olumlu ve olumsuz kısıtlamalar kümesi olu turur, ama daha küçük bir

ölçekte.)” (De Landa, 2006)

Yeni kurumsalcılık yakla ımı, daha önce formel ve enformel olarak sınıflandırılmı

ve olu um anındaki farklılıkları üzerinden kesin bir çizgiyle birbirinden ayrılmı gibi

gözüken sistemler üzerine tekrar dü ünmemize neden olmaktadır. Bir sistem

tümüyle enformel olabilir mi? A a i aret eden enformel sistemler devamlılıklarını

sa lamak için kendi hiyerar ilerini yaratırlar mı?

Günümüzde mimarlık ortamındaki sistem ve olu umlar hakkında fikir sahibi

olabilmek ve bu sayede üretilen mimarlık bilgisini de erlendirebilmek için

yukarıdaki soruların cevapları önem ta ımaktadır. Bu cevaplar ise sistemin nasıl

i ledi ini ve sürece etki eden faktörlerin neler oldu unu bilmekte yatmaktadır.

De Landa’nın kurum olarak tanımladı ı olu umları, Niklas Luhmann sosyal sistem

olarak tanımlamı tır. Luhmann’a göre sosyal sistemlerin olu ması ve varlı ını

sürdürmesi dolaysız olarak ileti im sürecine ba lıdır. Sosyal sistemler ancak

içlerinde yer alan bireylerin birbirleriyle ileti im kurmaları ile var olabilir ve

kendilerini koruyabilirler. leti imi, sistemin tanımlanması ve i leyi i için temel

bile en olarak gören Luhmann, ileti imsel olanakların yeni araçlarla de i mesinin

sistemi de de i tirdi ini belirtmektedir (Alver, 2006).

Bu görü ün, toplum ve kültür boyutunda bir di er savunucusu ise ileti im kuramcısı

Neil Postman’dır. Postman (1995), toplumların en belirgin ayırıcı özelliklerinden ilki

olan kültürün, egemen olan ileti im biçiminden ve kullanılan araçlardan

5

kaynaklandı ını söylemektedir. nsanın geli imi, toplumları ve farklı kültürleri

ilgilendiren de i imler ancak insanlar arası ileti imde ya anan farklıla maların

incelenmesi ile anla ılabilir ve ileti im tarihinde meydana gelen her devrim

beraberinde farklı bir ya am biçimini ve kültürünü getirir:

“Kültür, hakikati arama ve yorumlama biçimidir. Sözlü ileti imden yazıya, basılı yayınlardan

televizyon yayınlarına kaydıkça, hakikatle ilgili fikirler de i ir. Hakikat, zamanın kendisi gibi,

insanın kendi icat etti i ileti im teknikleri hakkında ve bu teknikler aracılı ıyla kendisiyle

yaptı ı konu manın bir ürünüdür.” (Postman, 1994)

Habermas aynı görü ü dil üzerinden örneklemi tir. Dört kültürel evrensel olarak

tanımladı ı üretim, ileti im biçimi, gündelik dildeki ileti im ve ideoloji

kavramlarının açılımlarını yaparken, gündelik dildeki ileti imi öyle açıklamı tır:

“Dilin ilkin iletme i levi vardır; bir yandan kurallarla yönetilen eylem için bir yönlendirme

ortamı, öte yandan bili ilerin hem ampirik bilginin hem de de er yönelimlerinin bir aktarılma

ortamıdır. gündelik dildeki ileti im eylem ba lamlarından koparıldı ında ve tartı ım biçimini

aldı ında dil ikinci olarak ö renme süreçleri için bir mekanizmadır, bilginin geni letilmesi için

bir mekanizmadır”. (Habermas, 1998)

Bütün bu kuramcıların, ileti im ve sosyoloji alanındaki yakla ımları üzerinden,

sistemin i leyi inin ileti ime dayalı oldu u tezine varılmaktadır. Toplum okumasını

sosyal sistemler üzerinden yapan Luhmann’ın yakla ımından hareketle, toplum ve

kültür, birçok sosyal sisteminin (ekonomi, siyaset, hukuk, bilim) bir arada bulunması

ve etkile imi ile var olmaktadır. Herhangi bir sosyal sistem ise hiyerar ik ve a sal

yapıdaki birçok farklı alt sistem ve bu sistemler arası etkile im ile varlı ını

sürdürmektedir. De Landa (2006), bu duruma örnek olarak ortaça ekonomisini

göstermektedir. Ortaça ekonomisi, hem bilinçli hedefleri, kontrol mekanizmaları

olan bürokrasileri hem de çıkarları ancak kısmen örtü en birçok bireyin faaliyetleri

sonucu kendili inden do an köy ve küçük kasaba pazarları kapsamaktadır. Bu

dönemde ekonomik normların hayata geçirili ini, merkezi bir karar alma ile

“uluslararası camianın bütün mensuplarının hissetti i canlı bir kar ılıklı yarar

duygusu ve bir terör dengesiyle bütünle mi , kendi kendini düzenleyen bir

mekanizma”nın bile kesi olarak yorumlayan De Landa, bu sistemde a lar ve

hiyerar ilerin sadece bir arada bulunup iç içe geçmekle kalmadı ını, aynı zamanda

devamlı birbirlerini do urdu unu da belirtmektedir. Pazarlar, yerel, haftalık

toplantıları a an bir çapa ula tı ında, yukarıdan a a ıya do ru derecelendirilmi ve

böylece a lar hiyerar isi olarak adlandırılan melez bir biçim ortaya çıkmı tır.

6

Görüldü ü gibi toplumsal bir sistem ne sadece formeldir ve hiyerar i benzeri bir

kurguya sahiptir ne de sadece enformeldir ve a benzeri bir kurguya sahiptir. Sistem

barındırdı ı bütün farklı yapıdaki alt sistemlerinin kar ılıklı etkile imiyle, bu alt

sistemler ise onları olu turan bireyler ve bireyler arasındaki ileti im ile

ekillenmektedir. Bu tanım, öznenin, sistem içindeki etkisinin sınırlı oldu u

sonucuna ula mamalıdır. Kullanılan ileti im aracına göre farklıla an kültürlerde,

kültürel dinamiklerinin do al bir sonucu olarak bazen formel alt sistemler, bazen de

enformel alt sistemler, o sistem üzerinde daha etkindir ve öznenin o sistemi

dönü türebilme gücünü de i tirmektedir.

Günümüzde üretilen mimari bilginin okumasını yapmak, bu bilgiyi üreten sistem ya

da sistemlerin bütün alt olu umlarıyla derinlemesine incelenmesini gerektirmektedir.

Mimarlık alanında hangi yapıdaki sistemlerin günümüz kültürel ortamı

dinamiklerine cevap verebilece i sorusunun yanıtı ise içinde bulundu umuz kültürel

ortamı, bu ortamı olu turan ileti im araçları üzerinden ele alınmasında yatmaktadır.

1.2 Çalı manın Amacı, Sınırları

Tezin amacı, günümüz Bilgi Ça ı kültüründe, mimari temsilin, mimari bilgi üretme

süreci üzerindeki egemenli inin yok olması ve bu anlamda enformasyon

teknolojilerinin olanaklı kıldı ı kendili inden örgütlenmi ya da bireysel inisiyatifle

ve enformel kurgularla gündeme gelmi olu umların, mimarlık disiplinindeki yeri ve

olanaklı kıldıkları açılımlar, bu olu umların, ürettikleri projeler, gerçekle tirdikleri

etkinlikler ve gerek birbirleriyle gerekse üniversite ya da meslek örgütleri gibi

formel olu umlar ile ili kileri üzerinden de erlendirilmesi ve kendi yapısal

dönü ümleri üzerinden günümüz mimarlık bilgisini nasıl ekillendirdiklerinin

incelemesinin yapılmasıdır.

Bu ba lamda, bir sistem olan toplumun kültürünün, kullanılan ileti im araçları ile

nasıl ekillendi inin incelemesi yapılacak ve her kültürel dönü ümün mimarlık

alanına ve mimari bilgi üretme süreçlerine etkileri, mimarlık alanında olanaklı

kıldıkları yeni ileti im araç ya da ortamları, Arkitera Mimarlık Merkezi örne i gibi

enformel kurgulu ortamlar ve olu umlar üzerinden ara tırılacak ve tartı ılacaktır.

7

1.3 Çalı manın Kapsamı

Çalı manın birinci bölümünde, egemen ileti im aracına göre sınıflandırılan

kültürlerde, her bir ileti im aracının karakteristik özellikleri üzerinden, kültürü ve

bilgi üretim süreçlerini nasıl etkiledi inin incelemesi yapılarak, mimarlık alanındaki

yansımaları, hem mimari temsil araçları hem de dönemin mimarlık kabulleri

üzerinden incelenecektir.

Bu bölümün ikinci kısmında ise günümüz Bilgi Ça ı’nda, enformasyon

teknolojilerinin yarattı ı kültürel ortam, kullanılan ileti im araçları üzerinden

incelenerek, bilgi üretim sürecinde meydana gelen de i ikliklerin okuması

yapılacaktır. Mimarlık alanındaki yansımaları ise, mimari temsillerin bilgi üretim

sürecindeki etkisini yitirmesi ve bunun kar ısında enformasyon teknolojilerinin bir

sonucu olarak ortaya çıkan ve ki isel cemaatler olarak da adlandırılan enformel

olu umların mimari bilgi olu umuna etkileri üzerinden incelenecektir. Fiziksel çevre

ve internet ortamı olmak üzere iki farklı ba lık altında ele alınacak olu umlardan

fiziksel çevreyi kullananlara örnek olarak Pecha Kucha Geceleri etkinli i, Difüzyon,

Kayıtdı ı etkinlikleri gibi enformel olu umlar, Üniversite ve Mimarlar Odası gibi

formel kurumlar ile ili kileri üzerinden incelenecektir. nternet ortamını kullanan

olu umlara örnek olarak ise Architecture For Humanity internet sitesi ile dünya

üzerinde birçok ki i tarafından takip edilen mimari blog BLDGBLOG ara tırılacak

ve mimari bilginin olu umuna etkileri üzerinden de erlendirilecektir.

Üçüncü bölümde ise enformel bir olu um olarak faaliyetlerine ba layan Arkitera

Mimarlık Merkezi’nin gerek internet ortamında gerekse fiziksel çevrede yürüttü ü

projeler üzerinden, Türkiye mimarlık ortamı ve bilgi üretimine etkileri incelenecek

ve süreç içinde geçirdi i yapısal de i ikliklerin bir sonucu olarak mimari bilgi

üretim sürecinde aldı ı farklı rollerin okuması yapılacaktır.

8

9

2. M MAR B LG N N ÜRET M VE PAYLA IMI

Önceki bölümde de bahsedildi i gibi bilgi ve kültür üretildi i ortam ve aktarıldı ı

araçlar üzerinden ekillenmekte ve kullanılan ileti im araçlarının farklıla ması ile

kültürde meydana gelen her dönü üm ise mimarlı ı ve mimari bilgi üretim

süreçlerini, kendi bilgi üretim araç ve ortamları üzerinden dönü türmektedir. Bu

açıdan günümüz mimari bilgisinin daha nitelikli bir okumasını yapabilmek için

egemen ileti im araçlarına göre farklıla an her bir kültürde bilgi üretim süreçlerine,

üretilen bilginin niteli ine bakmakta ve dönemin kültürü ile ortak özellikler gösteren

mimarlı ın kendi araçları üzerinden nasıl ekillendi inin incelemesini yapmakta

yarar vardır. Tarihsel perspektif ba lı ı altında, Bilgi Ça ı’na kadar, farklı ileti im

araçları üzerinden ekillenmi bu farklı kültürlerin okuması yapıldıktan sonra,

günümüz kültürel ortamındaki durum ara tırılacak ve mimari bilginin payla ıldı ı ve

üretildi i enformel olu umlar incelenecektir.

2.1 Tarihsel Perspektif

Bir sistemin temel bile eni olarak tanımlanan ve sistemin devamlılı ını sa layan

ileti im, kullanılan aracın de i mesi ile de i tikçe, o sistemin yapısında ve sistemden

çıkan bilginin niteli inde, bilginin olu um süreçlerine etki ederek, de i ikli e neden

olmaktadır. Bu yüzden ilkel toplumlardan günümüze kadar kullanılan ileti im

araçlarının toplumun kültürünü nasıl dönü türdü ünün incelenmesi, günümüz bilgi

ça ını daha iyi anlamak ve günümüz mimarlık ortamını ve bu ortamın üretti i bilgiyi

de erlendirebilmek açısından önemlidir.

leti im için kullanılan araçları temel alarak kültürler, sözlü kültür, yazılı kültür ve

bilgi ça ı adları altında sınıflandırılmı lardır. Sözlü kültür, ileti im aracı olarak

sözün kullanıldı ı kültürlerdir. Yazılı kültürler ise ileti im aracı olarak yazının

kullanıldı ı kültürlerdir. Bazı kaynaklarda yazılı kültürler, el yazması kültürü ve

matbaa kültürü olarak ayrı mı olsa da, yazının bilinci nasıl dönü türdü ü

ara tırılmadan bu iki farklı aracın etkileri incelenemeyece i için tek bir ba lık

altında, yazılı kültürler ba lı ı altında ele alınmaktadır. Son olarak bilgi ça ı ise

10

ileti im aracı olarak telgraf, telefon, televizyon, bilgisayar gibi enformasyon

teknolojilerinin kullanıldı ı kültürlerdir.

Sözlü Kültürlerde, kültürel malzeme, kulaktan kula a söz aracılı ıyla iletilir ve

bilginin iletimi folklor ile sa lanır. Folklor, belirli bir nüfus için ortak olan

halkoyunları, masallar, müzik, dans, efsaneler, sözlü tarih, atasözleri, akalar,

popüler inançlar, adetler, gibi kültür ö elerini barındırır. Folkloru olu turan bu kültür

ö elerine bakacak olursak, örnek olarak, atasözlerini, birkaç konuyla sınırlandırmak

mümkün de ildir. nsan ya amında yer alan do um, ölüm, evlilik, arkada lık,

dostluk, dü manlık, hırsızlık gibi konuları yani bireyin günlük ya antısında

ba vurdu u, günlük ya antı sonucu elde edilmi bilgileri içerir. Antonio Gramsci

(1989), sıradan insanın günlük ya antılarını idare etmek için geli tirdikleri bilginin

enformel bilgi oldu unu söylemektedir. Atasözlerinin kim tarafından ne zaman

söylendi inin bilinmemesi, anonim olu u ise kültürü olu turan ö elerin birkaç kural

koyucu otorite tarafından düzenlenmedi ini göstermesi açısından, yine enformel bir

sisteme gönderme yapmaktadır. Toplumu olu turan bütün bireylerin kolektif

etkile imi ile ekillenen ve bu özelli i ile a sal bir yapıya i aret eden sözlü

kültürlerin, Walter Ong’un (2007), “gündelik ya antıya yakın olu u” tanımı da göz

önünde bulundurularak enformel yapıda sistemlere i aret etti ini söylemek

mümkündür.

Sistemlerin, her ne kadar kolektif karar alma süreçlerinin bir ürünü olarak

kendili inden do mu olsa da, bir süre sonra kendi hayatlarını sürdürdüklerine,

sistemi olu turan bireyler üzerinde baskı kurmaya ba ladıklarına ve devamlılıklarını

sa lamak için kendi hiyerar ilerini yarattıklarına, önceki bölümde de inilmi tir.

Sözlü kültürlerin i leyi inde de bu durum görülmektedir ve sistemler

devamlılıklarını sa lamak için kendi hiyerar ilerini yaratmı lardır. Bu sürece,

ileti im aracı olarak kullanılan sözün ve sözü kullanan dilin etkisi bulunmaktadır.

Ong (2007), sözlü kültürlerde kelimelerin sesle sınırlanmasının, anlatım biçiminin

yanı sıra dü ünme sürecine de etki etti ini savunmaktadır. Metinden yoksun olan

sözlü kültürlerin, bilgi kaynaklarının derlenip kalıcı olabilmesi için, “anımsanabilir

eyler dü ünme” yönteminin uyguladıklarını belirtmektedir. Bu yöntem için, belle e

yardımcı olan, a ızdan çıkmaya hazır dü ünce biçimlerini kullanmak gerekmektedir:

“Dü üncenin ritmik, dengeli tekrarları ya da antitezleriyle, kelimelerdeki ünsüz ve nülü seslerin

uyumuyla, sıfatlar ve ba ka kalıpsal ifadelerle akması, herkesin sık duyup kolaylıkla hatırladı ı,

11

kolay hatırlanacak ekilde biçimlenmi atasözlerinden olu ması ve belli izleklere yerle tirilmesi

gerekir.” (Ong, 2007)

lyada ve Odysseia destanları bu duruma güzel bir örnek te kil etmektedir. Homeros

destanları olarak bilinen bu destanlar üzerine ara tırma yapan uzmanlar, destanların

kendi dönemleri için aslında özgün birer sanat eserleri olmadıkları söylemektedirler

ve dü üncelerini, destanları kelimelere ve hecelere bölerek kanıtlamaktadırlar. Bütün

destanların heksametrik dize ölçüsüne (bir uzun iki kısa heceden olu an altı vuru lu

dize) ba ımlılı ı, örnek olarak arap kelimesine takılan sıfatların anlam farkından

ziyade dize ölçüsünü tutturmak için seçilmesi gibi nedenler, Homeros destanlarının,

ba larda çok övülen dilinin, destan ozanlarının dize ölçüsünü tutturmak için koruyup

yeniden birle tirdikleri kalıpla mı deyi lerin dili oldu u gerçe ini açı a

vurmaktadır (Ong, 2007).

Sözlü kültürlerde bilgiyi muhafaza etmenin bir di er yolu ise ileti imden

geçmektedir. Bilgi yüksek sesle tekrar edilmezse yok olaca ından, sözlü kültürler,

uzun yıllar boyunca, zahmetle ö rendiklerini tekrarlayarak unutmamaya

çalı maktadırlar. Güç bela elde edilen bilginin bu denli de erli olması gelenekçi ve

tutucu bir zihniyetin do masına neden olmu tur (Ong, 2007). Eric Hobsbawn ve

Terence Ranger (1983) tarafından, bir milletin karakterini betimleyen ve bu sayede

milletin, ulusun çıkarlarına hizmet eden icat edilmi olgular olarak tanımlanan

gelenekler ile hazır dü ünce biçimleri, kalıpla mı deyi ler gibi yöntemler, toplumu

olu turan bireylerin kolektif katılımı ve gündelik ya antıya yakınlı ı açısından

enformel sistemlere i aret eden sözlü kültürlerin, devamlılıklarını sa lamak için

özgün hiyerar ilerini nasıl olu turduklarını göstermektedir.

Daha önce de belirtildi i gibi, her ne kadar, el yazması kullanımı ve matbaanın icadı

toplumlarda kültürel de i imlere neden olmu olsalar da, el yazması ve matbaanın

kültürü dönü türme güçleri, ileti im aracı olarak yazının toplum tarafından

içselle tirilmesine olanak sa layabilmeleri ile mümkün olmu tur. El yazmaları ve

matbaanın karakteristik özelliklerinin etkisi de eklenince, el yazması kültürü ve

matbaa kültürü adları altında iki farklı kültürel durum ortaya çıkmı tır. Bu iki kültürü

kapsayan yazılı kültür ise yazının ileti im aracı olarak kullanıldı ı kültürdür ve bir

sistem olan yazılı kültürü anlayabilmek, yazının kendine özgü özelliklerini ve bu

özelliklerin sisteme etkilerini ara tırarak mümkündür.

12

Yazını tarihine bakmak gerekirse, pek çok el yazısının bir tür resim yazısına ve daha

ilkel düzeyde i aret yerine geçen nesnelere uzandı ı görülmektedir. Tarihte bilinen

ilkyazı olan Sümerlerin geli tirdi i çivi yazısı, ticari i lemleri kaydetmek amacıyla

toprak jetonları içi bo kapalı kutulara koyarak, kutunun yüzeyine jeton sayısı kadar

i aret kazıma yönteminden türemi tir. Bugün hala geçerli olan Çin Harflerinin temeli

ise resimdir. Resim bir nesneyi temsil eder. Tek ba ına bir ev ya da a aç resmi bir

ey söylemez ve ancak uygun bir düzgü ya da bir dizi kural yardımıyla bir ey ifade

edebilirler. Ong (2007), “okurun metinden, yazarın istedi i kelimeleri aynen

çıkarabilece i, görsel i aretlerden olu an bir düzgü sistemiyle ortaya çıkan” sonucu,

yazı kavramı olarak tanımlamaktadır. Tarih boyunca resme dayalı birçok yazı çe idi

kullanılmı tır ama alfabe tek bir kez icat edilmi ve bugün dünya üzerinde kullanılan

bütün alfabelerin kökü Sami ırkının geli tirdi i bu alfabe olmu tur.

Sami alfabesi, yalnız ünsüz harfleri kullanan ve okurun kendi kendine en uygun

ünlüyü ekleyebildi i bir yazı tarzıdır. Ong (2007), bu durumu yazılı kültüre geçi

için bir a ama olarak yorumlamaktadır ve Sami alfabesinin, daha tam olarak

metinle memi insan ya amına bu yönüyle ba ımlı oldu unu söylemektedir. Ünlü

harfleri de kullanan Yunan alfabesi ise Sami alfabesini geli tirerek, sese tam görüntü

kazandırmı tır (Havelock, 1976).

Sami yazısını okuyan birinin, metinden önce metin dı ı verilerden yararlandı ını

vurgulayan Ong, Yunan alfabesinin ise sesi görsel birimlerle ifade etme ba arısı

yakaladı ı için, insan ya amından uzak oldu unu belirtmektedir. Resme dayalı ve

birçok nesnenin yerini tutabilen bilmece-yazıda (fonogram), kelimenin sesi

kelimenin resmiyle temsil edilirken, alfabe, yazının nesneler dünyasıyla arasındaki

ba ı tümüyle koparmı tır (Ong, 2007). McLuhan (2007), fonetik yazının (alfabe),

göz ile kulak; semantik anlam ile görsel kod arasında bir kopukluk yarattı ını

savunur ve yazıyı, do al sürecin bir sonucu de il, yapay bir teknoloji olarak

tanımlar. Konu manın tersine, yazının bilinçdı ından kaçınılmaz olarak

çıkagelmedi ini vurgulayan Ong, “yazı ‘do al’ yazılamaz” derken, yazının

yapaylı ına vurgu yapmaktadır. Bugün konu ulan 3000 kadar dilden yalnızca 78

tanesinin edebiyatının bulunması buna bir örnek te kil etmektedir.

Daha önce de belirtildi i gibi kullanılan ileti im aracı bir toplumun kültürünü

dönü türme gücüne sahiptir. McLuhan (2007), “teknoloji duyularımızdan birini

geni letti i zaman, yeni teknolojinin içselle tirilmesi ile aynı hızda, yeni bir kültür

13

aktarımı ortaya çıkar” derken, teknoloji olarak tanımladı ı yazının bu özelli ine

dikkat çekmektedir. Yazının, toplumların kültürünü nasıl dönü türdü ünü incelemek

için yazının sözlü kültür içine nasıl sızdı ına, yazının nasıl içselle tirildi ine bakmak

da yarar vardır. Daha önce de de inildi i gibi, yazının içselle tirilmesi el yazması ve

bir ileriki a ama olarak matbaanın icadıyla gerçekle tirildi i için, bu araçlar

üzerinden bu okumayı yapmak gerekmektedir.

Havelock (1976), toplumlara yazının girmesiyle “yazıcılık zanaatı”nın geli ti ini

belirtmektedir ve bir zanaat olarak yazıcılı ın ve dolayısıyla okuryazarlı ın

toplumun bütün kesimlerine bir anda yayılmadı ının i aretidir. Bu durumun

nedenlerinden biri yazı yazmak için gerekli olan araç gereçleri sa lamanın zor ve

maliyetinin yüksek olmasıydı. Ortaça boyunca yazıcılık bir zanaat olarak, belli

ki ilerce yapılmakta ve yazarlar, airler kendi eserlerini yüksek sesle söyleyerek bu

ki ilere yazdırmaktaydılar. Ortaça Avrupası’na sözel gelene in egemen oldu unun

bir kanıtı olan bu duruma ek olarak metinlerini kendisi yazan Aquinolu Aziz

Tommaso’nun “ lahiyat Toplu Yapıtı” eseri yarı-sözlü biçimdedir. Her bölümün bir

soruyla ba ladı ı eserinde, yazarın dü üncelerine kar ı görü ler ilk olarak

sıralandıktan sonra, yazar kendi görü lerini açıklayıp soruları yanıtlar. Eser,

yapısından da anla ılabilece i gibi hayali bir dinleyici toplulu una seslenirmi çesine

yazılmı tır ve yazıyı içselle tirmi günümüz kültürü için çok yabancıdır:

“Günümüz romancısı, yazdı ı kelimelerin sesli etkisini bilse bile, kendini hatip yerine koymaz.

leri derecede okuryazarlık, gerçekten yazılı birle tirmeyi besler; burada yazar, metni – ki bu

tam anlamıyla metindir- kendi sözleriyle kâ ıt üzerinde birle tirir. te bu yöntem, dü ünceye

sözle sürdürülen dü ünceden apayrı bir biçim verir.” (Ong, 2007)

15. yy.a kadar her ne kadar el yazmaları kullanımı özellikle kilise, üniversite ve

tüccarlıktan zenginle mi elit sınıf tarafından yaygınla mı olsa da, yazının

içselle tirilmesi 1450 yılında Johannes Gutenberg tarafından matbaanın

bulunmasıyla ba layacaktır.

Ong (2007), 16.yy.’a kadar bir metnin anlamına ula maya çalı ılırken, kelimenin

görüntüsünden çok sesinin önemli oldu unu söylemektedir. itsel egemenli in bu

üstünlü ü, ilk basılan kitaplarda kendini göstermektedir.

14

ekil 2.1 The Boke Named the Gouernour kitabının kapak sayfası

Ong’un örnekledi i, Thomas Berthelet tarafından 1534 yılında basılan Sir Thomas

Elyot’un ‘The Boke Named the Gouernour’ adlı kitabının kapak sayfasında

görüldü ü gibi, kelime birimleri görsel bakımdan düzene girmemi tir. “THE” gibi

önemsiz bir kelime di erlerinin önüne çıkmı , kitap yazarının adı tirelere bölünmü ,

bir kelimenin ilk bölümü büyük harflerle, gerisi daha küçük harflerle yazılmı tır.

Matbaa zamanla, i itsel üstünlü ün yerine görsel üstünlü ü getirdikçe ise, tipografik

mekân denetimindeki metnin, kaçınılmaz biçimde düzgün ve tertipli bir hal almasına

neden olmu tur (Ong, 2007).

Yazı ile ortaya çıkan listelerin, birbirleriyle ba lantılı ba lıkları aynı fiziksel görsel

mekânda sundu unu belirten Ong, matbaa ile birlikte görsel düzenleme ve hızlı

algılama amacıyla çok daha ileri bir mekân kullanımı geli ti ini belirtir. Dizini buna

örnek olarak göstererek, alfabetik sıraya göre hazırlanan dizinlerde, kelimelerin

söylemlerinden kopartılıp, tipografik mekâna yerle tirildi ini vurgulamaktadır.

Sınırları belirsiz alanların bu ekilde elle tutulur, gözle görülür bir yere

yerle tirilmesini, mekâna göre düzenlenen yeni bir zihinsel dünyanın ekillenmesine

neden oldu unu ve bu yeni dünyada kitabın, artık kaydedilmi bir sözce de il,

bilimsel bilgiyi içeren bir nesne olarak algılandı ını belirtmi tir. Kitabın bu ekilde

bir nesne olmasıyla birlikte, kelimeler üzerinde yeni bir mülkiyet anlayı ı

do mu tur. Matbaanın ilk yıllarında, bir kitabı asıl yayıncısından ba kasının basması

bir kral fermanı ile yasaklanırken, 18. yüzyıla gelindi inde modern telif hakları

15

yasaları ekillenmeye ba lamı tır. Ong (2007), matbaanın sa ladı ı bu özel mülkiyet

anlayı ını, insan bilincinin geni bireycili e yönelmesinde önemli bir etken olarak

görmektedir.

Matbaadan önceki dönemde kullanılan el yazmalarının, her ne kadar yazıyı

kullansalar da, sözel gelene in hâkimiyetinde oldukları görülmü tür. Bu durumu

kanıtlayan bir di er örnek ise elyazmalarında, yazıcıların olası yorumları için sayfa

kenarlarında bo luklar bırakılmasıdır ve bu sayede elyazmalarının metin dı ı dünya

ile alı veri e açık olmasıdır. Matbaadan çıkmı basılı metinde ise, kelimeler kesin

ve son biçimindedir. Ong (2007), matbaanın yarattı ın bu kapanıklık ve

tamamlanmı lık özelli inin felsefe ve bilim eserleri üzerindeki etkilerine dikkat

çekmektedir. Matbaa öncesi konu ma ve tartı ma temelli e itimin matbaa ile birlikte

bitti ini ve bunun yerine olgu ya da benzeri gerçeklerin konudan uzakla madan

dümdüz açıklanıp kolay ezberlendi i ders kitaplı e itimin ba ladı ını belirten Ong

buna örnek olarak ilk ders kitaplarından biri olan Ramist ders kitaplarını vermi tir.

Bu kitaplarda, i lenen konu dı ına en ufak bir gönderme yapılmamaktadır, bütün

bölümler anlatılan konuları kapsayan tanımlamalar ile ba lamakta ve konuların

kollara ayrılmasıyla devam etmektedir. Ders kitaplarında anlatılan tüm sanat ve

bilim konularının, basılı emalar ve cetvellerle birbirinden ayrılarak anlatılması ise

bu konuların birbirleriyle hiçbir noktada kesi medi ini okuyucunun bilincine

yerle tirmektedir.

leti im aracı olarak yazı, ilk önce el yazması daha sonra matbaa aracılı ı ile

içselle tirildikçe toplumların kültürlerini de derinden etkilemi tir. Kendi

karakteristik özellikleri ve olanak sa ladı ı yeni durumlar sayesinde yeni bir kültür

yaratmı tır ve bu kültür daha önce de inilen sözlü kültürlerden oldukça farklıdır.

Sözlü kültürlerin gündelik ya antıya yakın olması, toplumu olu turan bütün

bireylerin katılımıyla ekillenmesi ve sözün ileti im için do al ve kendili inden

geli en bir araç olması gibi nedenlerden ötürü enformel sistemlere i aret etti i

görülmektedir. Yazılı kültürlerde ise durum tam tersidir. lk olarak yazının

kendili inden geli en bir sürecin ürünü de il, özellikle ticaret için gerekli bilgileri

kayıt altında tutma gereklili inden ortaya çıkması, önceden tasarlanmı bir araç

olması, yazılı kültürlerin formel yapısına gönderme yapmaktadır. Sözlü kültürlerde

bilgi üretim süreci, bireylerin kar ılıklı ileti imi yoluyla gerçekle irken ve bilgi,

toplumu olu turan bütün bireylerin kolektif bir ürünü olarak ortaya çıkarken, yazılı

16

kültürlerde, el yazması ve matbaa ürünü kitap, yazılı söylemin yazarından ayrı

tutulmasına yol açmı tır. Soru sormaya olanak tanımayan yapısıyla yazı, içerdi i

bilginin son ve tamamlanmı halini okuyucuya sunmaktadır ve bu özelli iyle

nesnelli in kurucusu olarak görülmektedir. Bilgiyi bu ekilde bireylerin kolektif

üretiminden koparması, yazılı kültürlerin formel yapısına bir di er i arettir.

Öznenin önüne konan nesnel bilgi, her tür öznellikten, yani özneye ait her tür yargı

ve hükümden ayrılmı , arındırılmı , nesnelli in ya da ba ka bir de i le gerçekli in

saf bir bilgisi olarak ortaya konulmu bir bilgidir (Tokatlı, 1973). Bu tanım,

bireylerin gündelik ya amda deneyimler yoluyla elde ettikleri bilginin nesnel bilgi

için hiçbir ba layıcılı ının olmadı ının kanıtıdır. Nesnelli in kurucusu olarak

tanımlanan yazı ve yazının yarattı ı yazılı kültürler ise bu özelli iyle gündelik

ya amdan uzaktır. Bu duruma bir di er örnek ise Okumu Latincesi’dir. Avrupa’nın

çe itli bölgelerinde anadil olarak konu ulan Latince, M.S. 550–700 yıllarında

talyanca, spanyolca, Fransızca ve di er Latince kökenli Romans dillerine, bunların

ilk biçimlerine dönü mü tür. Konu ma dilinin bu ekilde kökenlerinden

uzakla masına ra men, e itim, kilise ve devletin resmi i lemlerinin ço unda Latince

kullanılmaya devam etmi tir. Bir zamanlar anadil olan Latince artık okul dili

olmu tur:

“Okumu Latincesi, anadilin duygu yüklü derinliklerinden uzak bir ortamda bilgiyi

temellendirerek, nesnelli i peki tirdi i gibi, duygu ve içgüdülerin ko ullandırdı ı canlı insan

ili kilerinin bilim ve bilgiye karı masını sınırlayarak, Ortaça devrinin kusursuz soyut

skolasti ini ve ardından gelen yeni matematik temelli modern bilimin do u unu mümkün

kılmı tır.” (Ong, 2007)

Okumu Latincesi’nin bir di er sonucu ise toplumda okuryazar ve okuryazar

olmayan ayrımını belirginle tirmesidir. Toplumun bu ekilde katmanla ması, yazılı

kültürlerin hiyerar ik yapısını gözler önüne sermektedir.

Yazılı kültürler ile formel sistemler arasındaki ili kiyi gösteren bir di er durum ise

matbaanın, metin için kullanılacak kelimelerin sayfa yüzeyindeki tam yerini ve

birbirleriyle ili kisini denetlemesi ve geni kapsamlı ve ayrıntılı sözlükler

basılmasına yardımcı olmasıyla birlikte “düzgün” dil kullanımını gerektirmesidir.

Matbaa bir zamanlar i itsel algılanan söz üzerinde kurdu u görsel egemenlik ile

birlikte, sözü, kuralları tümüyle matbaa makinesi tarafından belirlenen bir mekana

17

hapsetmi tir ve bu özelli iyle sınırları önceden belirlenmi , yapısı ve kuralları

tanımlanmı formel sistemlere i aret etmektedir.

Yazının ve yazının içselle tirilmesini sa layan el yazması ve matbaanın yarattı ı

yeni toplumsal yapı yukarıda belirtilen durumların ve örneklerin de gösterdi i gibi

formel bir sistemin özelliklerini ta ımaktadır. Hiyerar ik yapıda olan formel

sistemler ise, tıpkı a sal yapıdaki enformel sistemlerin devamlılıklarını sa lamak

için kendi hiyerar ilerini yaratması gibi, kendi a larını yaratacaklardır. Ong’un

(2007), bir paradoks olarak niteledi i u görü ü bir anlamda bunu kanıtlamaktadır:

“Teknoloji yapaydır ve yapaylık insanların do al bir parçasıdır. Tam anlamıyla içselle tirilen

teknoloji, ya amı alçaltmaz; tersine ya amı yüceltir… Teknoloji, sadece ki inin dı ında kalan

yabancı bir araç de il, bilincin kendi iç de i imleridir. Nitekim do al ortama yabancıla mak,

yararlı oldu u kadar, ya amımızı birçok bakımdan zenginle tiren bir temel gereksinimdir. Tam

olarak ya amak ve anlamak için ya anılana yakınlık kadar uzaklık da gerekir. Ve bilinç bu

mesafeyi en kolay yazı yardımıyla tanır.” (Ong, 2007)

Sözlü kültürlerde bilgiyi muhafaza etmenin yolunun ileti im oldu u görülmü tür.

Bireyler arası ileti im ile elde edilen bilgi, sözlü kültürleri, McLuhan’ın deyimiyle

‘kabileselli e’ mecbur bırakmaktadır. Kabilesel ortam ise bin bir zahmetle elde

edilmi bilgiyi korumak adına gelenekselci bir zihniyete sahiptir ve farklı fikirlerin

ortaya çıkmasına imkân tanımamaktadır. Özellikle matbaa ile birlikte ise, matbaa

ürünü kitabın sahibi, bilgi edinmek için bu tarz bir ortamda bulunmak zorunda

de ildir. Kitabın getirdi i bu kapanıklılık ve bireyi toplumdan bu ekilde koparması

bireycili i beraberinde getirirken, mevcut kabullere ve de erlere kar ı farklı

görü lerin çıkmasına olanak tanımaktadır.

Matbaanın, o ana dek mümkün olmayan bir bilgi yayılımına olanak sa ladı ını

vurgulayan Eisentein, matbaa sayesinde talyan Rönesansı’nın yayılıp Avrupa

Rönesansı’na dönü tü ünü, Protestanların reform hareketlerinin ba ladı ını ve bu

sayede Katolik kilisenin kendine yeni bir yön verdi ini, Batı Avrupa’da ke ifler

devrinin açıldı ını ve bunun gibi birçok toplumsal ve zihinsel ya amda de i iklikler

ya andı ını belirtmektedir (Eisenstein, 1997).

Her ne kadar ileti im aracı olan yazı, toplumda hiyerar ik bir yapılanmaya neden

olmu olsa da, sözlü kültürlere egemen kabileselli i yok ederek, bireyselcili i

getirmi olsa da ve bunun sonucu olu an toplumsal yapı, formel sistemlerin yapısıyla

özde le tirilse de, Eisenstein’ın verdi i örnekler de göstermektedir ki, formel

18

sistemlere i aret eden yazılı kültürler, kendi a sal ili kilerini yaratarak, belki de

sözlü kültürler için hiçbir zaman gerçekle emeyecek toplumsal ve kültürel

de i imlerin ya anmasına olanak sa lamı tır.

Sözlü ve yazılı kültürlerde ileti im aracı üzerinden meydana gelen bu dönü ümlerin

mimarlık ortamına yansımaları ve bunun sonucu olarak ortaya çıkan mimari bilginin

okumasını yapabilmek için ise mimarlı ın bilgi aktarımı için kullandı ı araç ve

ortamların incelenmesi gerekmektedir. Bu anlamda, her ne kadar günümüz kültürü

mimari bilgi üretimi üzerindeki egemenli i önceki dönemlerine göre yok denecek

kadar azalmı sa da, mimari temsillerin bu açıdan ele alınmasında fayda vardır.

Mark Hewitt, mimari çizimin tarihçesini ele aldı ı bir makalesine u sözlerle

ba lamaktadır:

“Bu makale mimarlık tarihi, entellektüel tarih ve tasarım metodolojisi arasındaki bo lu u

doldurmak için mimari temsil çalı masına ve onun dü ünce üzerindeki etkisine yeni sentetik bir

yakla ım gerekti ini öne sürmektedir… Çizim, bir ifade ortamından öte bir dü ünce dili olarak

çalı ıldı ında mimarlı ın alı ılagelmi tarih ara tırmaları teknikleri altında fark edilememi

entellektüel tarihinin ip uçlarını açı a vurabilir.” (Hewitt, 1985)

Antikiteden günümüze kadar, mimarlar, niteliklerinde farklılıklar olsa da mimari

temsillerden faydalanmı lardır. Her ne kadar yukarıda, Hewitt, mimari temsillerden

bahsederken, çizim kelimesini kullansa da, mimari temsil adı altında sadece

çizimden bahsetmek yanlı tır. Geli en geometri bilgisi sonucu Ortaça ve tek nokta

perspektifinin bulunmasıyla birlikte Rönesans mimari temsillerinde önemli

de i iklikler olmu ve mimari temsil dendi inde daha çok iki boyutlu çizim akla

geliyor olsa da, antik dönemden, o zamanlara kadar mimari temsil birçok farklı

malzemeden yararlanmı tır. Bunlardan biri kare papirüs üzerine çizilen kare grid

altlı ıdır. Izgara olarak da adlandırılan bu yöntem, plan düzleminde çok önemli bir

geometrik sistem olarak kar ımıza çıkmaktadır. Antik dönem Mezopotamya ve Eski

Mısır toplumlarında, basit zemin planı olgusunun geli ti ini, mekânsal kavramların,

oranların ise basit do rusal ızgaralarla düzenlendi ini görülmektedir (Halse, 1960).

Eski Mısır’da yine ızgaraların zemin planlarının temel yapısını olu turdu unu

görmekteyiz, ayrıca Eski Mısır’da planlara ek olarak, binaların resimsel imgelerinin

ve ince kireçta ına çizilmi eskiz planlarının bulundu u bilinmektedir (Porter, 1979).

Buradan da anla ılaca ı gibi mimari çizim, antikiteden beri var olagelmi tir ama

kullanılan malzemelerin kısa ömürlü olmasından dolayı günümüze kadar

19

korunamamı tır. Roma döneminde de mimari çizimin kullanıldı ını Vitruvius’un

‘Mimarlık Üzerine On Kitap’ adlı eserinden bilmekteyiz. Bu mimari çizimlerin

yanında üç boyutlu model olarak tanımlanan ‘paradeigma’lar ile birlikte

‘syngraphai’ olarak adlandırılan, ölçü ve her türlü teknik bilgi içeren

detaylandırılmı sözel anlatım teknikleri de mimari temsil araçları olarak kar ımıza

çıkmaktadır (Coulton,1977).

Bu örnekler üzerinden antikiteden itibaren mimarların, mimari temsil araçlarını

kullandıkları görülmektedir, ama bu mimari temsiller mü teriye ya da kamuya

projelerini anlatmak ve üzerinden projeyi de erlendirmek için olmamı tır. Bu

çalı ma içinde kabul edilen ekliyle yazının yani fonetik alfabenin kullanılmadı ı ve

bu açıdan sözlü kültürler içinde de erlendirilecek bu dönem aralı ındaki mimari

temsiller, mimarların, binalarını yapım sürecinde kendilerine yardım etmesi için

geli tirdikleri araçlar olmu lardır.

Sözlü kültürlerde bilginin enformel yapıda oldu u ve bireylerin günlük ya antılarının

bir sonucu olarak ortaya çıktı ından bahsedilmi tir. Günlük ya antıda kar ıla ılan

her sorun ya da ya anılan her deneyim bu açıdan ne kadar önemliyse, mimarlık

alanında da aynı durum geçerlidir. O günlerden günümüze kalmı ve zamanının

mimarlı ı hakkında fikir alabilece imiz tek eser olan Vitruvius’un kitabında da

günlük ya antı sonucu edinilen deneyimlerin ya da gelenekle en ritüellerin, bina

tasarım a amasına etkileri anla ılmaktadır. Konutları ve bile enlerini anlattı ı Kitap

VI’da farklı mevsimlere ve rüzgâr yönlerine göre bina cephelerinin nasıl yerle mesi

gerekti inden bahsetmektedir. Odaların, kullanacak ki iye göre nasıl ekillenmesi ve

yerle mesi gerekti ini anlatırken de, toplumun kültürüne göre mimarinin nasıl

biçimlendi i görülmektedir:

“4. Erkeklerin yemek davetleri bu büyük odalarda yapılır; çünkü Yunan geleneklerine göre ev

sahibesinin bu tür davetlerde hazır bulunması adet de ildir.

Aksine bu tür peristiller, erkekler burada kadınlar tarafından rahatsız edilmeden ya adıklarından

erkek bölmeleri olarak bilinirler. Ayrıca, solda ve sa da dı arıdan gelen konukların peristillere

alınmadan kendi ba ımsız kapıları ile girebilecekleri ve uygun yemek odalarıyla yatak

odalarının da bulundu u ufak konuk birimleri vardır.” (Vitruvius, 1998)

Sözlü kültürlerdeki bilginin enformel yapıda olmasının yanı sıra bu enformel

bilginin bireyler arası ileti im yoluyla korundu undan bahsedilmi tir. Mimarlık

alanındaki bireyler ise usta ve çıraktır ve mimarlık bilgisi usta-çırak ili kisi

20

üzerinden ekillenmektedir. (Burada mimar yerine usta kelimesini kullanmak bilinçli

yapılmı bir tercihtir çünkü mimarlı ın bir bilim olarak tanınmasından önce mimar

ile zanaatkâr arasındaki ayrım çok da belirgin de ildir.) Ong, sözlü kültürlerdeki

ö renim ekillerinden biri olarak tanımladı ı çıraklı ı öyle tanımlamaktadır:

“Yazıdan habersiz birincil sözlü kültürde ya ayan insanlar, pek çok ey ö renebilirler, nitekim

ço u oldukça bilgiç ve bilgedir; fakat inceleme yapamazlar.” (Ong, 2007)

Görüldü ü gibi, bu dönemin mimarlı ı, hem binanın yapım a amasından hem de

gündelik ya antıdan deneyimler yoluyla elde edilmi bilgi üzerinden

ekillenmektedir ve yukarıda bahsedilen farklı niteliklerdeki mimari temsiller ise

mimarın in a sırasında kullandı ı yardımcı araçlar olarak kendili inden

geli mi lerdir. Bu özellikleri ile metinden yoksun sözlü kültürlerin enformel bir

sisteme i aret etmesi gibi mimari temsilden yoksun mimarlık da yapısı itibariyle

enformel bir sistem olarak de erlendirilebilir. Fakat bu deneyimler yoluyla elde

edilmi bilginin muhafaza edilmesinin tek yolu olan usta-çırak arasındaki ileti im,

tıpkı sözlü kültürlerde oldu u gibi mimarlık alanında da gelenekselci bir yakla ımın

egemen olmasına neden olmu ve mimarlık bilgisi ustadan çıra ına aktarılan bilginin

dı ına çıkamamı tır.

Ortaça ın ortalarına kadar devam eden bu ortam, mimari temsilde meydana gelen

geli meler ve o dönemin kültürel ko ullarındaki de i imler ile farklıla maya

ba layacaktır. Ortaça ’da Vitruvius’a ait el yazmalarının ço altılması ile antik

mimarlı a ait metinlere ula abilen mimarlar, bu veriler ve dönemin artlarının

etkisiyle kendi mimarlık tanımlarını yapmaya ba lamı lardır. Leon Battista Alberti,

14. yy. ortalarında Mimarlık Üzerine On Kitap adlı bir kitap yazmı tır, adından da

anla ılaca ı gibi Vitruvius’un kitabından esinlenerek hazırlanan bu kitabın bir önceki

kitapla birçok ortak noktası bulunmaktadır. Kitapların kurgusal benzerliklerinden

öte, teknik detaylar, tarihi binalar hakkındaki bilgiler gibi içeriksel benzerlikleri,

Alberti’nin Vitruvius’un kitabını model olarak kullandı ını göstermektedir. Ama

burada ele alaca ımız esas nokta bu iki kitabın mimar ve mimarlık kavramlarını ele

alı larındaki farklılıktır. Her ne kadar Vitruvius, Kitap 1’in 13. bölümünde teori ve

praktis hakkında prensiplerden bahsetmi olsa da ya da Kitap 3’ün 2. bölümünde

fonksiyon-proporsiyon-konstrüksiyon olarak bilinen üçlü tanımını tasarımın

a amasında ba vurulabilecek kavramlar olarak tanıtmı olsa da, bu prensipler ve

tanımlara referans vererek bir kural olu turmamaktadır. Vitruvius’un kitabı daha

21

çok güncel uygulamalardan yola çıkarak bir kılavuz i levi görmektedir. Di er

yandan Alberti, zamanının meslekta larına gönderme yapmadan, bir danı man

a zından konu maktadır. Mimarlı ın dayandı ı ilkeleri, bölümleri ve bunlar

çerçevesinde nasıl uygulanabilece ini ke fetmeye çalı maktadır. Kitap 6’nın ikinci

bölümünde Alberti‘nin u sözleri bunu kanıtlamaktadır:

“Her kim in a ediyorsa, bunun için övülmelidir - iyi niyetli herhangi birinin yapaca ı gibi tutarlı

bir teoriye ba lanmalıdır; tutarlı bir teoriyi takip etmek gerçek sanatın i aretidir. Kim yalnızca

sanatın düzeltebilece ini ve de erli yapıya ula ılabilece ini inkar edebilir?... Söylediklerimi

basitçe tekrar edersem, sanat ans ve Gözlem sonucu do mu , Kullanım ve Deneyimle

beslenmi ve Bilgi ve Akıl Yürütmeyle olgunla mı tır.” (Van Eck, 1998)

Mimar ile usta arasında daha önce bahsedilen bulanık fark belirginle meye

ba lamaktadır. Mimar bundan sonra bir sanatçıdır, olmak zorundadır, usta ise sadece

bir zanaatkârdır. Mimari bilgi ve prensipler bu sanatı icra eden mimar tarafından

belirlenir. El yazmaları ile kendi mimari tanımını yapan mimar kural koyucu

mertebesine yükselmektedir.

Tüm bunlara ra men ortaça boyunca ve Rönesans’ın ortalarına kadar mimar ile

ustanın ili kisi niteliksel farklılıklara ra men devam edecektir. Çünkü mimarlık hala

in a ile bir bütündür ve Alberti’nin u tanımı bunu bize göstermektedir:

“ nsanların asil gereksinimlerine uygun olan en güzel her ne olabilirse onu, kesin ve mükemmel

akıl yürütme ve yöntem ile kendi aklı ve enerjisi aracılı ıyla tasarlamayı biliyorsa, ve in a ile

gerçekle tiriyorsa, ben onu mimar olarak de erlendiririm.” (Van Eck, 1998)

15.yüzyıl ortalarında tek kaçı lı perspektifin bulunması ve böylelikle mimari

temsilde meydana gelen de i imler ile birlikte mimarlı ın tanımında daha köklü

de i iklikler olmaya ba layacaktır.

Geleneksel mimarlar (in a eden), tasarımlarını kullanıma hazır geometrik ö eler

yardımıyla uygulayarak ve sonunda bina haline dönü türürken, Rönesans mimarları,

plan, kesit, görünü lerden olu an mimari çizimin soyut dili üzerinden

konu maktadırlar. Böylelikle mimar geleneksel mekân kavramını, kendi dünya

görü ü ve deneyimlerini de kar ısındakine aktararak ço altmaktadır (Perez-Gomez,

1982). Ama yine de Perez-Gomez’in de belirtti i gibi mimari temsil Rönesans

mimarlı ında bina ile tamamlanacak bir süreçte sembolik bir araçtır ve Rönesans

mimarları halen dü ünce ve ana problem yani tasarım ve in a arasındaki mesafenin

farkındadırlar. Filarete’nin 1464 yılında yayımladı ı Trattato kitabından referansla

22

bu örne ini kanıtlamaktadır. Bu kitap bina yapım sürecinin, tasarımda meydana

gelebilecek de i ikliklere neden olabilece ini ve bina in asının deneyimlenmesi

gereken bir süreç oldu unu vurgulamaktadır (Perez-Gomez, 1982). Mimari bilgi

bugün bildi imiz anlamıyla mimari temsilden önce, yapım a amasında ustadan

çıra a iletilerek, mekânı deneyimleyerek ve gündelik ya antının gereklilikleri

do rultusunda ekillenirken, perspektif ile birlikte geli en mimari temsil sayesinde

mimar artık tasarımını plan, kesit, görünü ve detaylar üzerinden aktarmaya ba lamı

ve böylece mimar, mekândan yani in a alanından ba ımsızla maya ba lamı tır.

McLuhan (2007), perspektifin sabit bir bakı açısı gerektirdi ini ele tirerek, bunun

Rönesans boyunca benimsenen teknik haline gelmesinin, matbaa ile sa lanabildi ini

söylemektedir. Matbaanın te vik etti i kapanıklılık ile bu sabit bakı açısının

do rudan ilintili oldu unu belirten Ong ise yazar ile okur arasındaki ili ki üzerinden

bu durumu örneklemekte ve sabit bakı açısının yazar ile okur arasındaki uzaklı ı

arttırdı ı gibi kar ılıklı sessiz anlayı ı da peki tirdi i söylemektedir. Bu noktadan

sonra ise anla ıldı ından emin olan yazarın yolunda ilerleyebilece ini ve okurun

kendisine uyum gösterece ine emin oldu unu belirtir. Yazar ile okur arasındaki bu

ili ki, mimari temsil aracı olarak perspektifi kullanan mimar için de geçerlidir ve

kökü Ortaça ’a uzanmaktadır. El yazmalarının kullanımının ba ladı ı ve dolayısıyla

yazılı kültürler içinde de erlendirilebilecek Ortaça ’da, Alberti’nin eserinde de

görülebilece i gibi mimar in a eden ustadan farklıla maya ba lamı tır. Perspektifin

mimari temsil aracı olarak kullanılması bu durumu daha da güçlendirmi ve

perspektifin sabit bakı açısının getirdi i uzaklı ın da etkisiyle mimar, yapım

sürecinden de uzakla maya ba lamı tır. Yapım süreci, artık usta-çırak ili kisine

dayanan dönemin mimarlı ında oldu u gibi, mimari bilginin olu masında birinci

dereceden önemli de ildir ama oyunun dı ına da itilmemi tir. Bu durum Okul’da

mimari e itimin ba ladı ı 19. yüzyıla kadar böyle devam edecektir.

Madrazo (1994), 17. ve 18. yüzyılların matbaa makinesinin de etkisiyle birlikte

bilginin çok hızlı bir ekilde geli mesine ve yeni bilim dallarının olu masına ahitlik

etti inden bahsetmektedir. Antik zamanlarda yazılmı el yazmalarının matbaa

yoluyla ço altılması ve Rönesans’ın bıraktı ı miras ile bilimsel ve teknolojik

ilerlemelerin hızlanması 18. yy. boyunca özellikle do a bilimlerinde çok fazla bilgi

birikmesine neden olmu ve bu bilgiler, sınıflandırma yöntemi ile birlikte bilimsel

bilgi haline dönü türülmü tür. Sınıflandırma ile ilgili yapılmı birçok çalı ma

23

arasından örnek olarak Linnaeus ve Buffon’un yazdı ı kitaplar bitki ve hayvanların

farklı kriterlerdeki sınıflandırmalarını barındırmaktadırlar. 18. yy. sonlarında di er

disiplinlerde gözlenen bu ilerleme, mimarlı ın, di er disiplinlerden geriye dü mesi

gibi endi eleri beraberinde getirmi ve mimarlık disiplini için de bu tarz yöntemler

kullanmaya itmi tir. Bunun sonucu mimarlı ı bir bilim dalı olarak in a etmek

üzerine giri imlere ba lanmı tır. École des Beaux-Arts ve özellikle École

Polytechnique’de ö retim görevlisi Jean-Nicolas-Louis Durand’ın çalı maları bu

giri imlere örnek olu turmaktadır. Mimarlı ı bir ders olarak anlatmak durumunda

kalmak Durand’ın mimarlık teorileri geli tirmesine neden olmu tur. Ona göre ister

artistik ister bilimsel, herhangi bir konu üzerinde çalı abilmek için o konunun genel

prensiplerin bilmek gerekmektedir. Bu genel prensipleri olu tururken Durand

mantıksal bir yol izlemi ve buna mimarlı ın onaylanmı var olu undan yani tarihi

binaların okumasından ba lamı tır. Bu yöntemin birinci a aması tarihi binaların

derlenip sınıflandırmasından olu maktadır. kinci a ama ise bu tarihi binaların ortak

daha çok teknik özelliklerinin ara tırılması sonucu genel prensiplere ula mayı

kapsamaktadır. Durand mimarlı ın genel prensiplerine ula tıktan sonra bu prensipler

ı ı ında tasarım için izlenmesi gereken yolu çizmektedir. Mimari yapıyı olu turan

her türlü elemanı ve tasarım için nasıl ekillenebilece ini grafikler ile anlattıktan

sonra bu elemanlardan kompozisyon olu turmak için gerekli adımları maddeler

halinde belirtmi tir. Leandro Madrazo bu adımları öyle özetlemektedir:

“Paftada tanımlanan süreç 6 asamaya dayanmaktadır (sekil 5). lk a ama kompozisyonun ana

akslarının düzenlenmesinden olu maktadır (nombre et situation des - parties principales). kinci

a amada, ikincil aksların olu turdu u yeni grid, birincileri tamamlamaktadır (nombre et

situation des parties secondaries). Sonra duvarlar akslar boyunca konumlanmı tır (trace de

murs), ve kolonlar duvarlarla sınırlanmı alanın içine yerle tirilmi tir (placement des colonnes).

Besinci a amada duvarlar, revaklar, merdivenler ve di er mimari elemanlar plana çizilmi tir.

Son olarak görünü ve kesit plandan üretilmi tir.” (Madrazo, 1994)

Durand’ın mimari bilgi e itimi için geli tirdi i bu yöntemin tartı maya açık en

önemli noktalarından birini mimari temsilin yeri te kil etmektedir. Mimari temsilin

Rönesans’la birlikte bir araçtan amaca dönü tü ünü görmü tük, ama yine de

Rönesans mimarlı ında in a sırasında deneyimlenen bilgi, mimari temsil üzerinden

aktarılan bilgi kadar önemliyken, bir bilim olarak mimarlı ın geli tirilmesi yolunda

yapılan bu çalı malarda in a sırasında elde edilen bilginin mimari bilgi üretimindeki

yeri yok olmak üzeredir.

24

Her ne kadar perspektif mimari temsilin niteli inde çok önemli bir geli meye neden

olmu olsa da Durand’ın bu yöntemi için yeterli bir teknik de ildir. Perez-Gomez’in

de ifade etti i gibi perspektifin de eri aslında de ersiz olmasında yatmaktadır, çünkü

onun kuralları ancak deneyimin gerçekli i içinde bulunmaktadır. Bu a amadan sonra

ise mimarlara deneyimleyebildikleri mimari temsiller gerekmektedir ve 18. yy.da

Gaspard Monge’nin geli tirdi i tasarı geometri bu ihtiyaca cevap verecektir. Tasarı

geometri ile mimari fikirler, evrensel bir görüntüleme ile hayat bularak binanın bir

indirgemesi olarak kabul edilir duruma gelmi tir. Tarihte ilk defa mimar, zanaat ve

in a süreçlerine dâhil olmadan, bir duvarcı ya da keresteciye çizilen mimari temsiller

üzerinden yapılacak i lemleri anlatır hale gelmi tir (Perez-Gomez, 1982).

Bir barına ın pragmatik gerekliliklerini verimli ve ekonomik bir biçimde yerine

getirdi i sürece hiç bir binanın ba arısız olamayaca ını söyleyen Durand’ın mimari

anlayı ı modern mimarlar tarafından kabul edilecek ve bu durum modernite boyunca

da böyle devam edecektir.

Goldhagen (2005), mimarlıkta modernizmin geli imi dört bölüme ayırmı tır. 1890–

1918 yılları arasındaki gecikmi do um olarak adlandırdı ı ve Art Nouveau,

Deutscher Werkbund mimarlarının çalı malarını kapsayan ilk bölüm, mimarlıkta

modernizmin altın ça ı olarak adlandırdı ı ve 1910 ve 1920ler arasındaki süreci

kapsayan ikinci bölüm tarafından takip edilmektedir. Gropius, Le Corbusier, Mies

gibi mimarların benzer stilistik bir paradigmaya dayanan i lerini Rasyonalizm, de

Stilj, CIAM gibi hareketler do rultusunda ürettikleri bu dönemi 1930’ları kapsayan

ve hazırladıkları manifestolar do rultusunda ilkelerini ve kurallarını olu turdukları

Evrensel Stil’in, çıkı yeri olmayan bölgelerde uygulanması sürecini kapsayan

üçüncü bölüm takip etmektedir. 1960ları kapsayan dördüncü bölüm ise,

modernizmin, sava sonrasındaki içsel ele tirilerin ivme kazanmasıyla birlikte

parçalandı ı süreci kapsamaktadır. Bu periyodik anlatım her ne kadar o dönem

boyunca ya anan kültürel ve ekonomik geli melerden arındırılmı olsa da, ya da

Golhagen’ın “mimarlıkta modernist hareketin stile dayalı ilerleyi i” ifadesi, modern

mimarlı ı anlatmak için çok yetersiz bir söylem olsa da, modern mimarlık, yukarıda

adı geçen mimarlar ve C.I.A.M. gibi olu umlar tarafından kendi paradigmasını

yaratmı tır ve yukarıdaki anlatım bunu do rular niteliktedir. Kuhn (1996),

paradigmayı kabul edilmi bir model ya da doku olarak tanımlamaktadır. Bu

modelin, çerçeveyi çizen bir araç oldu unu ve bundan böyle bir disipline uyum

25

sa layabilmek adına bakı açısının ayrıntılarını, geni lemesini ve ele tirilerini göz

ardı edece ini belirterek, bu paradigma ile örtü meyen hiçbir ürünün bu oyunda yeri

olmayaca ını söylemektedir.

Mimari bilginin usta ile çırak arasındaki ileti imden üretildi i ve mimari temsillerin

in a sırasında mimarın kullandı ı yardımcı araçlardan ibaret oldu u dönemlerdeki

mimarlı ın ve üretilen mimari bilginin olu um sürecinin, ileti im aracı olarak sözü

kullanan sözlü kültürlerin toplumsal yapısıyla ve bilgi üretim süreciyle benzerlik

gösterdi i görülmü tür. Aynı durum yazılı kültürler ile el yazmalarının kullanımının

ba ladı ı ortaça ve sonrası mimarlı ı için de geçerlidir. Yazı ile birlikte meydana

gelen kültürel de i imlerin mimarlık alanındaki yansımaları, hem elyazması ve

sonrasında matbaa ile ortaya çıkan bilgi birikimi hem de mimari temsillerin geli imi

ve mimari bilgi üretimindeki rollerinin de i imi yoluyla kendini göstermi tir.

Ortaça ’da Vitruvius’a ait metinlerin el yazmaları aracılı ıyla ço altılması ve antik

döneme ait mimari bilgilere ula ılmasıyla, mimarlı ın tanımı yapılmaya ba lanmı

ve böylece mimar ile usta arasındaki ayrım belirginle meye ba lamı tır. Matbaa ile

birlikte yakla ık aynı dönemde bulunan tek nokta perspektifinin mimari temsil aracı

olarak kullanılmaya ba laması ise daha önce de de inildi i gibi getirdi i sabit bakı

açısı ve uzaklık ile mimarın in a alanından uzakla maya ba lamasına neden

olmu tur. 18. yüzyılda matbaanın bir sonucu olarak ortaya çıkan bilgi birikiminin

sınıflandırma yoluyla düzenlenmesi ve Okul’da e itimin ba laması ile birlikte

Alberti’nin yapmaya ba ladı ı mimarlık tanımını, Durand, antik döneme ait mimari

elemanları ve bu elemanların birbirleriyle nasıl kompozisyonlar olu turabilece i

örnekleri üzerinden geli tirmi tir. n a a amasında deneyimlenen bilgiden

arındırılmı Durand’ın bu mimarlık tanımı ise tasarı geometri gibi deneyimlenebilen

mimari temsiller ile hayat bulmu ve böylece mimarın, yapım sürecinden tümüyle

ba ımsızla masına neden olmu tur. Alberti ve Durand gibi modern mimarlar da

içerikleri farklı olsa da kendi mimarlık tanımlarını yapmı , kullandıkları mimari

elemanlar farklı olsa da kendi paradigmalarını yaratmı lar ve C.I.A.M. gibi

toplantılarda bitmi mimari projeler üzerinden mimarlı ın nasıl olması gerekti i

anlatmı lardır. Önceden tanımı yapılmı , sınırları çizilmi , amaçları belirlenmi

mimarlık tanımlarının yapılması ile in a sırasında deneyimler yoluylar elde edilen

bilgi oyunun dı ına itilmi ve bu durum eskiden sadece bir araç olan mimari

temsilleri amaç konumuna getirmi tir. Tüm bu özellikleri üzerinden o dönemin

26

mimarlı ının formel sistemler ile benzerlik gösterdi i görülmektedir, hiyerar ik

yapıdaki bu mimarlık ise kendi a ını tam da mimari temsilin bir araçtan amaca

dönü mesi sayesinde yaratmı tır.

Matbaa ile birlikte görsel yüzeyin anlam yüklendi ini ve matbaanın sadece bir

metnin olu turulması için hangi kelimelerin kullanıldı ını de il, bu kelimelerin sayfa

yüzeyindeki tam yerini ve birbirleriyle ili kisini de denetledi ini vurgulayan Ong, bu

anlamda tipografik mekanın edebiyatçıların hayal gücünü etkiledi ini belirtmektedir.

Örnek olarak George Herbert, iir sözlerinin anlamını peki tirmek için ‘Paskalya

Kanatları’ iirinde dizelerin uzunluklarını ayarlayarak, iirine kanat biçimini

vermi tir. E.E. Cummings ise çekirge üzerine ba lıksız, 276 no.lu iirinde metnin

kelimelerini bölük pörçük bütün sayfaya yerle tirdikten sonra, en son kelimede,

harfleri ilk ve son kez yan yana dizer ve ortaya çekirge kelimesi çıkar. Cummings’in

buradaki amacı, ba döndürücü bir uçu tan sonra çekirgenin ota konup kendini

topladı ını göstermektir (Ong, 2007). Seslendirilen kelimeyle tipografik mekanın bu

etkile imi, tipografik mekan kullanımını, iirin ya da metnin di er insanlarla

payla ılması için bir araç olmaktan çıkarıp, bir amaç konumuna getirmektedir. Bu

açıdan yakla acak olursak, aynı durumun mimari temsiller için de geçerli oldu unu

söylemek mümkündür. Herhangi bir mimari fikrin ka ıt üzerinde çizilmi mimari

projeler yoluyla ifade edilmesi, tıpkı edebiyatçıların hayal gücünü geni letti i gibi

mimarların da o projeye ait fikirlerini geni letmelerine olanak tanımaktadır.

Bu dönemin mimarlı ı, kendi mimari bilgisini usta-çırak arasındaki ili ki ile

aktarılan bilgi üzerinden olu turmamaktadır. Mimari bilgi, mimarların, mimari

temsiller ile görselle tirilen projeleri üzerinden ve bu mimari temsillerin, mimarların

zihinlerinde açtıkları o projeye ait yeni açılımlar sayesinde ekillenmektedir ve bu

durum Ong’un tabiriyle “ikincil sözlü kültür” olarak adlandırılan Bilgi Ça ı’na kadar

böyle devam edecektir.

2.2 Günümüz Kültürel Ortamındaki Durum

Matbaa kültürü ile ortaça a ait metinlerin ula ılabilirli inin artması, bilginin, zaman

ile ili kisinde de i imlere neden oldu. Artık bilgi sadece ortaya atıldı ı dönemin bir

parçası olmaktan çıkmı tı ve birikimsel süreçte yeniden tanımlanmı tı. Matbaa ile

birlikte zamandan kopan bilgi, bilgi ça ı ile birlikte mekândan da ba ımsızla maya

ba ladı. 1876 yılında telefonun icadıyla birlikte, bireyler arasındaki ileti im için, aynı

27

mekânda olma gereklili i ortadan kalkmaya ba lamı ve ‘uzak ileti im’ anlamına

gelen ve duyum, yazı, resim, simge ya da her çe it bilginin tel, radyo, optik ile ba ka

elektromanyetik dizgelerle iletilmesi, bunların yayımı ya da alınması demek olan

telekomünikasyon kavramı hayatımıza girmi tir. Telefon ile ba layıp, 1930’larda

radyo ve televizyonun icadıyla devam eden telekomünikasyon ça ı, bilgisayar ve

internetin icadı ile sosyal ili kilerimizi yeniden tanımlamı tır. Zamandan ve fiziksel

mekândan ba ımsızla an sosyal ili kiler, kendine elektrik kablolarında yeni bir

mekân yaratmı tır. Medya teorisyeni Marshall McLuhan, tüm bu elektronik

medyanın, yer, mekân ve zamanın anlamında de i ikliklere neden oldu unu

vurgulamı tır:

“Elektrik devresi “zaman” ve “mekân” akı ını devirmekte ve üzerimize anında ve sürekli olarak

di er bütün insanların endi elerini yı maktadır. Küresel ölçekte yeniden diyalog kurmu tur.

Mesajı Toptan De i im, fizi in biti i, sosyal, ekonomik ve politik dar görü lülük. Eski

vatanda lık, eyalet ve ulusal grupla malar çalı maz hale geldi. Hiçbir ey yeni teknolojinin “her

ey için bir yer ve her ey kendi yerinde” ruhundan daha ileri olamaz. Eve tekrar gidemezsin.”

(McLuhan, 1994)

McLuhan, elektromanyetik ke iflerle yaratılan ortamın daha çok i itsel oldu unu

söyleyerek, bu dönemin okuryazarlık öncesi toplumlar ile bu yönden benze ti ini

vurgular:

“Ama kesin olan bir ey var ki, o da, elektromanyetik ke iflerin, bütün insani ili kilerde

e zamanlı “alan”ı yeniden yaratmı oldu udur; öyle ki insan ailesi artık “küresel bir köy”

ko ulları altında ya amaktadır. u anda biz kabile davullarıyla çınlayan tek bir büzü mü

uzayda ya ıyoruz.” (McLuhan, 2007)

Manuel Castells (2008) ise bu “küresel köy”ü interaktif bir a olarak

tanımlamaktadır. nsan ileti iminin bütün yazılı, sözlü, görsel-i itsel biçimlerinin

içinde bütünle ti i bu a ın temelinde enformasyon teknolojileri bulunmaktadır ve

günümüz Bilgi Ça ı’nın toplumsal yapısını, kültürünü anlayabilmek ve tüm bunların

mimarlık disiplinine yansımalarını de erlendirebilmek ve üretilen mimari bilgiyi

okuyabilmek için ilk önce bu enformasyon teknolojilerinin geli imini ve

karakteristik özelliklerini incelemek gerekmektedir.

Telefonun icadı ile ileti imin mekândan ba ımsızla ması, her ne kadar Bilgi Ça ı

olarak adlandırdı ımız günümüz kültürü için çok önemli bir dönüm noktası olsa da,

Castells (2008), önce film ve radyo, arkasından televizyon sayesinde, görsel-i itsel

kültürün, yazılı ileti imin birçok ki inin ruhundaki etkisini a arak tarihsel bir intikam

28

aldı ını vurgulamaktadır. Postmann da, tıpkı Castells gibi televizyonu tipografik

zihinden tarihsel bir kopu olarak görür:

“Tipografi, açıklama kar ısında mümkün olabilecek en güçlü önyargıya sahiptir: ncelmi bir

kavramsal, tümdengelimsel ve sıralı bir biçimde dü ünebilme yetisi; mantık ve düzene büyük

de er verme; çeli kilere kar ı nefret; geni bir dı arıdan bakabilme ve nesnellik becerisi ve

ertelenmi bir yanıta kar ı ho görü. Bunun kar ısında televizyondaki bütün söylemin baskın

ideolojisi e lencedir. Ne gösterilirse ya da hangi bakı açısından gösterilirse gösterilsin,

kapsayıcı varsayım televizyonun e lence ve haz için var oldu udur.” (Postmann, 1985)

Televizyon için yapılan bu analiz onun neden baskın ileti im aracı oldu unun da bir

göstergesidir çünkü Castells’in örnekledi i medya ara tırmalarına göre insanların

yalnızca küçük bir kısmının ne izleyeceklerine önceden karar veriyor olması ve ilk

tercihin televizyon izlemek, ikinci tercihin ise daha az sıkıcı olan programları

izlemek oldu unu gösteren sonuçlar televizyonun aslında ba tan çıkarıcılı ı,

gerçekli in duyumsal olarak taklidi ve en az çabayla kolayca ileti im kurulabilirli i

sayesinde egemen ileti im aracı konumuna geldi ini göstermektedir (Castells, 2008).

Bu kabul ise McLuhan’ın özellikle televizyon ile birlikte ortaya çıkan yeni kültürde,

insanların yazılı kültürlerdeki gibi edilgen de il etken rollerinin oldu u iddiası ile

ters dü mektedir. Sonuç olarak televizyon etkile im de il sadece tek yönlü ileti ime

olanak sa lamaktadır ve bu yönüyle Bilgi Ça ı’nın kültürünü tek ba ına ifade

etmekten uzaktır. nternet ise bilgisayar aracılı ıyla televizyonun hâkimiyetindeki

izleyiciye konu ma hakkı tanıdı ı için Bilgi Ça ı kültüründe ileti imin belkemi idir.

nternetin kökleri, 20. yüzyılın sonunda ABD Savunma Bakanlı ı leri Ara tırmalar

Projeleri Kurumu’nun (Advanced Research Projects Agency-ARPA), nükleer

saldırılardan etkilenmeyecek bir ileti im sistemi tasarlamak istemesinin sonucu

yürütülen çalı malara uzanmaktadır. Bu sistem, a ın komuta ve kontrol

merkezlerinden ba ımsız olmasını sa layarak, mesaj birimlerinin a içinde kendi

yollarını bulmasına ve a ın herhangi bir noktasından tutarlı bir anlam ile yeniden

toparlanabilmesine dayanmaktaydı. Daha sonra ses, görüntü ya da veri, her türlü

mesajın paketlenmesini sa ladı ında, ba lantıları kontrol merkezlerini

kullanmaksızın iletilebilen bir a olu turuldu ve ARPANET adını ta ıyan ilk

bilgisayar 1969 yılında, a ın ilk dört ba lantısının Los Angeles California

Üniversitesi’nde, Stanford Ara tırma Üniversitesi’nde, Santa Barbara California

Üniversitesi’nde ve Utah Üniversitesi’nde kurulmasıyla devreye girdi. ABD

Savunma Bakanlı ı’yla i birli i içindeki ara tırma merkezlerine açık olan bu a bir

29

süre sonra bilim adamları tarafından ki isel ileti im araçları olarak da kullanılmaya

ba landı ve bir noktadan sonra askeri odaklı ara tırmaları bilimsel ileti imden, ki isel

sohbetlerden ayırmak imkânsız hale geldi. 1983 yılında bilimsel amaçlara

yo unla mı ARPANET ile do rudan askeri uygulamalara yo unla mı MILNET

birbirinden ayrıldı. 80’li yıllarda yine bilimsel amaçlı CSNET ve BITNET gibi a lar

olu turuldu ve bütün bu a lar iskelet ileti im sistemi olarak Savunma Bakanlı ı’nca

desteklenen ARPANET’i kullanıyorlardı. 20 yılı a kın bir süre hizmet verdikten

sonra teknolojik açıdan modası geçen ARPANET 1990 yılında kapatıldı ve yerini

Ulusal Bilim Vakfı’nın i letti i NSFNET aldı. Ancak ticari baskılar, özel irket

a larının, kar amacı gütmeyen, i birli i yapan a ların büyümesi, hükümete ba l�