İstanbul kentİ kiyi alanlari yÖnetİm …İstanbul kentİ kiyi alanlari yÖnetİm planinin...

İSTANBUL KENTİ KIYI ALANLARI YÖNETİM PLANININ HAZIRLANMASI SÜRECİNDE YÖNTEM ve YAKLAŞIM

Ali Kılıç, Oya Akın, Ercan Koç

Yıldız Teknik Üniversitesi, Mimarlık Fak. Şehir ve Bölge Planlama Bölümü, Beşiktaş - İstanbul, Türkiye.

[email protected], [email protected], [email protected]

ÖZET Doğal bir kaynak olan kıyının sürdürülebilirliği ilkesi üzerine temellendirilen Bütünleşik Kıyı Alanları Yönetimi (BKAY); kıyı mekanını bir bütün olarak ele alan planlama, uygulama ve denetim süreci ile kurumlararası eşgüdümü ve katılımı, farklı sektörel kullanımların talep ve çatışmalarını yönetmeyi hedefleyen bir “yol haritası” olarak tanımlanmaktadır.

Kuruluşundan itibaren bir su kıyısı yerleşmesi olan ve süreç içinde büyüme dinamiklerinin etkisi ile hem doğal kaynaklarını hem de kıyı kenti kimliğini yitirme tehditleri ile karşı karşıya kalan İstanbul’un; 614,8 km uzunluğundaki kıyı ve etkileşim alanı içinde, sürdürülebilir koruma ve kullanma koşullarının tanımlandığı “Bütünleşik Kıyı Yönetimi (BKAY)” modeli, Yıldız Teknik Üniversitesi uzman öğretim üyelerinin katkılarıyla gerçekleştirilmiştir1.

Çalışmanın amacı; kıyı alanlarının koruma-kullanma dengesi göz önünde bulundurularak optimum kullanımların belirlenmesi ve geniş katılımlı örgütlenme, uygulama modelinin oluşturulması olarak belirlenmiştir.

Anahtar Kelimeler: BKAY, Koruma ve Kullanma Dengesi, katılım

ABSTRACT Integrated Coastal Zone Management based on the principle of natural resource sustainability. ICZM has been described as creating a “roadmap” which managing the demands and the conflicts of different sectorial uses, as well as improving inter-agency “coordination and participation” via planning, implementation and control processes that considers coastal zone as a whole. Including of “description of problem, planning, implemantation, monitoring and evaluation” process.

This research that has been investigated by a group of different professionals, comprises a model of “Integrated Coastal Zone Management (ICZM)”

1 İstanbul Çevre Düzeni Planının Kıyı Alanlarına İlişkin Yaklaşımının Mekana Yansıtılmasına Yönelik Araştırma, Değerlendirme ve Model Geliştirilmesi (2011-2013); Yıldız Teknik Üniversitesi Şehir ve Bölge Planlama, İnşaat, Gemi İnşaat, Çevre, Harita Mühendisliği ve İstatistik bilim alanları uzman öğretim üyelerinin katkılarıyla gerçekleştirilmiştir. Bildiri yazarlarının da içinde yer aldığı çalışma ekibi; YTÜ Mimarlık Fakültesi Şehir ve Bölge Planlama Bölümü öğretim üyeleri Prof. Dr. Zekiye Yenen, Yrd. Doç. Dr. Ali Kılıç, Yrd. Doç. Dr. Ercan Koç, Doç. Dr. Oya Akın, Yrd. Doç. Dr. Ayfer Yazgan, Yrd. Doç. Dr. Berna Sel, Doç. Dr. Nilgün Erkan, Doç. Dr. Doruk Özügül, Dr. Cenk Hamamcıoğlu, Dr. Bora Yerliyurt ve İnşaat Fakültesi öğretim üyesi Prof. Dr. Yalçın Yüksel’den oluşmaktadır.

8. KIYI MÜHEND�SL�� SEMPOZYUMU

1

defining sustainable conditions of conservation and use through 614.8-km long coastal and buffer zone of Istanbul.

The aim of the research; determination of optimum use considering the conservation-use balance of coastal areas and the creation of an organization and implementation model with broad participation and interaction between different actors.

Key words; ICZM, Conservation-use balance, Participation

GİRİŞ Bilindiği üzere Bütünleşik Kıyı Alanları Yönetimi (BKAY), doğal kaynakların korunması ilkesinden hareket ile; kıyı mekanında farklı sektörel kullanımların talep ve çatışmalarının yönetilmesi, kıyının bir bütün olarak ele alan planlama, uygulama ve denetim süreci ile kurumlararası eşgüdüm ve katılımın sağlanmasını hedefleyen, bir yol haritasıdır (EU Commission, 1998:13-15; Cicin, B., Knecht, R., 1998: 39-63).

İstanbul’un 614,8 km. uzunluğundaki kıyı ve etkileşim alanı içinde kıyı mekanının korunması ve kullanılmasına yönelik ilke kararlarının belirlendiği bu çalışmada, başlıca 3 temel amaç öne çıkmıştır.Çalışma kapsamında; kıyı mekanına ilişkin kavram ve tanımlar, kıyı kullanım türleri ve özellikleri, yerseçim ve planlama yaklaşımları, Türkiye ve İstanbul Kıyı alanlarına yönelik yapılmış çalışmalar (Stratejik master planlar, BKAY çalışmaları), kıyı kullanım politikaları açısından İstanbul ve diğer ülke kıyı kentleri karşılaştırmaların (Barcelona, Hamburg ve SanFrancisco) yer aldığı kıyı alanları planlaması ve yönetimine yönelik literatür ve veri tabanının oluşturulması konusu, birinci amaç olarak belirlenmiştir. İkinci temel amaç; Çalışma alanı bütününde arazi kullanış verilerinin güncellenmesi ve BKAY çerçevesinde değerlendirilmesi, yürürlükteki alt ölçekli planların irdelenmesi, kamu kurumlarının kıyı alanlarına yönelik plan ve projelerinin irdelenmesi doğrultusunda İstanbul’un fiziksel, doğal, sosyo-ekonomik nitelikleri, kullanım biçimleri ve plan kararlarını içeren bir kıyı envanterinin oluşturulmasıdır. Çalışmanın ana çıkış noktasını tanımlayan üçüncü amaç ise; kıyı coğrafyasını bir bütün olarak ele alan, ekonomik kaynakların verimli ve doğa ile uyumlu kullanımı, kıyının kamusal yarar ve kamusal erişim öncelikli kullanımına olanak tanıyan, kıyı mekanı ve arkasındaki kentin, yaşam kalitesinin geliştirilmesine yönelik planlama ilke ve stratejilerin üretilmesi, yasal, kurumsal ve planlama kararları açısından çelişkilerin çözümlenmesi olarak tespit edilmiştir. Bu doğrultuda İstanbul kıyı alanlarının, koruma-kullanma dengesi göz önünde bulundurularak, optimum kullanımlar belirlenmiş ve geniş katılımlı örgütlenme ve uygulama modelinin oluşturulması hedeflenmiştir.

Çalışmanın kapsamını belirleyen, fiziksel sınırlarının tespit edilmesinde, Kıyı Yasası’nın sınırlı (50 m.) ve coğrafi farklılıkları göz ardı eden yaklaşımı eleştirilerek; sit alanları, koruma alanları, yamaç üst kot noktaları, sırtlar ve siluet noktaları, kıyıya açılan vadiler, kıyıya uzantısı olan eski yerleşmeler, yerleşme merkezleri, D-100 karayolu, demiryolu ve bazı üst kademe kentiçi


2

arterlerden hareket ile kıyı coğrafyası ve kültürel etkilenme alanı bir bütün olarak ele alınması belirleyici olmuştur (Şekil 1).

Çalışma ekibi; mimar ve şehir plancıları, inşaat, çevre, harita mühendisleri, istatistik ve deniz bilimleri uzmanlarından oluşturulmuştur.

Çalışma; veri tabanı ve kavramsal çerçevenin oluşturulması, analiz, sentez ve SWOT/GZFT2 ile mekansal yaklaşım ilkelerin oluşturulduğu model çalışması olmak üzere beş temel adımda kurgulanmıştır. 1/100.000 ölçekli İstanbul Çevre Düzeni Planı analitik verileri yanısıra, arazi kullanışın güncellenmesi amaçlı tespit, TUİK istatistiki verileri ile sosyal yapıya ilişkin farklılıkları ortaya koyabilmek amacıyla yapılan anket verileri ışığında; arazi Kullanış, doğal Yapı, demografik ve sektörel yapı, sosyal yapı, mülkiyet ve arazi değerleri, yasal ve kurumsal yapı analizleri gerçekleştirilmiştir. Güçlü, zayıf yan, fırsat ve tehditlerin tespit edildiği SWOT/GZFT analizi; kamu, üniversite ve sivil toplum kurumları temsilcilerinin katılımı ile arama konferansları ve konunun uzmanlarının katılımı ile gerçekleştirilen odak grup görüşmeleri sonucunda elde edilmiştir.

Şekil 1: İstanbul BKAY Çalışma Sınırı (614.8 km. 90.609 ha.)

Tüm bu bilgilerin ışığında çalışma grubu tarafından gerçekleştirilen sentez çalışması “BKAY” 3 ilkeleri bağlamında dört aşamada tanımlanmıştır. Sentezin birinci aşaması doğal miras, kültürel miras, kıyı yapıları, diğer yapılaşmış alanların ortaya koyduğu sorun ve potansiyellerin değerlendirildiği, mevcut

2 SWOT / GZFT Analizi; Güçlü ve Zayıf yanlar ile Fırsat ve Tehditlerin tespit edildiği sentez çalışması.3 1./Kaynağın koruması için uzun erimli önlemlerin alınması,2./Kullanım kararlarının ekosistem taşıma kapasitesinin doğrultusunda belirlenmesi,3./Yere özgü (coğrafi, kültürel, sosyal, politik) somut çözüm önerilerinin oluşturulması,4./Esnek, katılımcı ve uzlaşmaya dayalı bir yönetim modelinin oluşturulması,5./Yasal ve kurumsal uygulama araçlarının üretilmesi


3

duruma yönelik sorun, tehdit ve potansiyel saptamasıdır. İkinci aşamada; konut, ikinci konut ve kıyı kullanıcıları ile yapılan anketler ve TUİK verileri ışığında; kıyı yaşayanları ve kullanıcılarının, kıyı mekanına ilişkin algı, beklenti ve sorun tanımlamaları değerlendirilmiştir. Mevzuat ve kurumsal yapılanmadan kaynaklanan sorunlar ve tehditlerin değerlendirildiği üçüncü aşama sonrasında; kamu kurum ve kuruluşlarının birbirinden bağımsız olarak ürettikleri, onaylı ve onay sürecinde olan plan ve projelerin, kıyı mekanı ile uyumluluğu ve ortaya koyabileceği tehditlerin değerlendirildiği son aşama ile sentez süreci tamamlanmıştır.

Bu bildiri kapsamında sentez etapları sonucunda elde edilen sonuç bulgular ile mekansal gelişme yaklaşımına ilişkin genel yaklaşım biçimi aktarılmaktadır.

1./İSTANBUL KIYI ALANLARI YÖNETİM MODELİ ÇALIŞMASI SENTEZ TEMEL ADIMLARI Sentez çalışması BKAY ilkelerinin vazgeçilemez “koruma” önceliklerinden hareket ile; bir takım filtreler geliştirerek, doğal yapı ve kıyıya bağımlı kullanımlar arasında ki çelişkileri çözümlemek üzerine odaklanmıştır (Şekil 2).

Şekil 2: Sentez ve Mekansal Yaklaşım Yöntemi Filtreleri

Bu kapsamda kıyı mekanı kentsel ve kentsel olmayan kıyı olmak üzere iki temel alt başlıkta ele alınmıştır. Kentsel olmayan kıyılara yönelik olarak ‘doğal ve bakir’ niteliklerin korunmasının vazgeçilemez bir öncelik olduğu ve dolayısı ile koruma temelli stratejiler bağlamında yönlendirilmesi gerekliliği tanımlanmıştır.


4

Kentsel kıyılar ise; dört ana filtre bağlamında değerlendirilmiştir. İlk filtre kıyıya bağımlı olmayan fonksiyonların belirlenmesi ve koruma kullanma dengesi bağlamında, bu fonksiyonların kıyı mekanından elenmesine yönelik kararların üretilmesidir. İkinci temel filtre kıyıya bağımlı olan fonksiyonların kendi iç çelişkilerinin çözümlenmesi ve birbirleri ile uyumlu, yanyanalık ilişkisi içinde olması gereken ya da birbirini öteleyen fonksiyonların, önceliklerin tespit edilmesidir. Üçüncü temel filtre; kıyıya bağımlı olan ve kıyı mekanında yer almasının mutlak bir gereklilik olduğu tanımlanan işlevler ile koruma öncelikleri arasındaki çelişkilerin belirlenmesidir. Son olarak ise kıyı mekanına yönelik üretilen proje ve planların, kıyının doğal ve yere özgü kültürel bileşenleri ile ne derece uyumluluk gösterdiğinin test edilmesi olarak tespit edilmiştir.

1.1. Mevcut Durum Değerlendirmesi Sentezin birinci adımı olan ‘mevcut durum değerlendirmesi’ aşamasında aşağıda yer alan konu başlıkları ele alınmıştır.

Doğal Miras4 Çalışmanın bu bölümünde doğal miras alanları hassas eko sistemler, yarı hassas karasal eko sistemler, hassas su eko sistemleri ve kıyı morfolojisi başlıklarında ele alınarak, karşı karşıya kaldıkları sorun ve potansiyeller tanımlanmıştır 5.

Eko sistemin canlı ögeleri kadar cansız ögeleri olarak tanımlanan jeolojik yapı, toprak yapısı, geçirimli kayaçlar ve iklim elemanlarına ilişkin bilgilerin birbirleri ile ilişkilendirilmesi sonucu; mevcut antropojen etkiler (yerleşim alanları, dolgu alanları, yoğun kullanıcı baskısı vb.) karşısında yetersiz koruma önlemleri (arıtma ve deşarj tesisleri) ve doğal miras alanları üzerinde geleceğe dönük risklere (plan kararları, büyük proje ve yatırımlar) dikkat çekilmiştir. Bu değerlendirme çerçevesinde doğal miras açısından eşik alanlar tanımlanarak6 karşı karşıya kaldıkları sorun ve riskler ile potansiyeller belirlenmiştir(Şekil 3).

İstanbul kıyı mekanı doğal miras alanlarına yönelik vazgeçilemez önemdeki eşik alanlar, mutlak koruma, rehabilite edilme bölgesi olarak ele alınmalı ve

4 Doğal miras alanlarının sentez değerlendirmesi, YTÜ Şehir ve Bölge Planlama Bölümü Öğretim Üyesi Doç. Dr. Doruk Özügül ve Dr. Bora Yerliyurt tarafından üretilmiştir. 5 Hassas Eko Sistemler; Orman Alanları, Önemli Bitki Alanları, Tarım Alanları, Yaban Hayatı Geliştirme Alanları, Tabiat Parkları, Doğal Sit ve Karma Sit Alanları, Hassas Yarı Karasal Ekosistemler; Kumul Alanları, Bataklıklar, Sazlıklar,Hassas Su Ekosistemleri; Su Havzaları, Akarsular ve Akarsu Yatakları, Yeraltı Su Yatakları, Deniz Ekosistemi ve Kıyı Morfolojisi6 Eşik alanlar; Maden ve Taş Ocakları, Orman vasfını yitirdiği öne sürülen ve yapılaşma riski altındaki alanlar, Yaban Hayatı Geliştirme Alanları, Tabiat Parkları, Verimli Tarım Toprakları, Jeolojik Eşik Alanları, Kayaç Geçirimi Yönünden Eşik Niteliği Taşıyan Alanlar, Kumul Alanları ve Önemli Bitki Alanları, Doğal ve İçerisinde Doğal Sit Alanı Bulunan Karma Sit Alanları, Askeri Alanlar, Su Havzalarının Koruma Kuşakları, Dere Yatakları, Boğaziçi Alanı’nda Öngörünüm, Geri Görünüm ve Etkilenme Alanları, Orman Alanları,


5

bu doğrultuda koruma stratejileri üretilmesi gereken alan olarak öne çıkmıştır (Şekil 4).

Öte yandan koruma öncelikleri açısından son derece önemli olan kuzey İstanbul kıyı bölgesi; merkezi yönetimin; 3. Boğaziçi Köprüsü ve Çevre Yolları, 3. Hava limanı, bir milyon nüfuslu yeni kentlerin kurulduğu bölgeler ve Kanal İstanbul gibi deniz biyolojisi açısından son derece önemli ekolojik risk taşıyan ‘Kanal İstanbul’ proje bölgesi içinde yer almaktadır. İstanbul BKAY çalışmasının en önemli risk tanımlarından bir tanesi bu bölge üzerinde yoğunlaşmakta ve bu projelerden vazgeçilmesinin önemi belirtilmektedir.

Şekil 3: Doğal Miras Alanları Sorun ve Potansiyel Belirleme (Sentez)

Şekil 4: Kıyı Coğrafyası Açısından Koruma Öncelikli Eşik Alanlar


6

Kıyı Morfolojisi7 Kıyı morfolojisi akıntı, dalga, rüzgar ve insan etkisi ile; kıyı boyunca ve kıyıya dik taşınım ile yapılarla olan etkileşim sonucu, biçimlenmekte ve değişmektedir. Kıyı morfolojisinde ki bu değişim, farklılaşan kıyı aktivitelerine olanak sağlamanın yanı sıra farklılaşan sorun kümelerini de ortaya koymaktadır. Bu bağlamda öncelikle İstanbul kıyı morfolojisi konusunda belirleyici olan akıntı, rüzgar, dalga iklimi ve deniz tabanına ilişkin veriler değerlendirilmiş ve farklılaşan kıyı morfolojileri tespit edilmiştir (Şekil 5).

Şekil 5: İstanbul Kıyı Coğrafyasındaki Morfolojik Farklılaşmalar 1

Kıyı ovası, dar kıyı, falezli kıyı, plaj, tarihi kentsel kıyı vb. gibi birbirinden farklı özellikler gösteren kıyı coğrafyası; temelde doğal kıyı, tarihi miras kıyı ve kentsel kıyı olmak üzere üç ana yapı ortaya koyduğu görülmektedir.

Kültürel Miras8 22 kentsel, 110 doğal, 23 arkeolojik, 69 Karma sit alanı alanının yer aldığı İstanbul kentinin, kimliği ve siluetinde son derece etkin olan kültürel miras alanlarının özel turizm bölgesi ve turizm merkezi ilan edilmesi ile; yapılaşmaya açılması, yeni yapılaşma haklarının tanınması, işlevsel değişiklik ve kamusal kullanımın kısıtlanması gibi sorunlarla karşı karşıya kalınmıştır. Öte yandan tarihi milattan önce 8000 yılına kadar uzanan kentin, sahip olduğu kültürel ve doğal miras unsurları gerek kentin kimliği, gerek silueti gerekse turizm 7 Kıyı Morfolojisi ile ilgili bölüm ve değerlendirme YTÜ İnşaat Bölümü Öğretim Üyesi Prof. Dr. Yalçın Yüksel ve Şehir ve Bölge Planlama Bölümü Öğretim Üyesi Doç. Dr. Oya Akın tarafından üretilmiştir.8 Çalışmanın bu bölümü Şehir ve Bölge Planlama Öğretim Üyeleri Yrd. Doç. Dr. Ayfer Yazgan ve Yrd. Doç. Dr. Berna Sel tarafından üretilmiştir.


7

aktivitesi üzerindeki etkileri, vazgeçilemez bir koruma önceliği ve potansiyel ortaya koymaktadır.

Kıyı Yapıları9 Ulaştırma Bakanlığı Liman Master Planı (2010) verilerinden hareket ile ulaştırma ve turizm kıyı yapıları (kruvaziyer liman, ticari liman, yat limanları, iskeleler) ile diğer kıyı yapılarının (balıkçı barınakları ve limanları, barınak yeri, çekek yeri) mevcut kapasite ve talep tahminleri değerlendirilerek, İstanbul’un ülke ve Marmara içindeki yeri, rolü tanımlanmıştır. Bu bağlamda mevcut ve proje halindeki kapasite genişletilmeleri ile tahmini talebin karşılanacağı, yeni bir kıyı yapısına ihtiyaç olmadığı tespit edilmiştir. Asıl önemli problemin ise kıyı ulaşım yapıları ile diğer ulaşım türleri ve aktarma noktaları arasındaki entegrasyonun sağlanması olduğu vurgulanmıştır.

Diğer Yapılaşmış Alanlar10 Diğer yapılaşmış alanlar başlığı altında konut ve ikinci konut alanları, merkez, sanayi, ulaşım – altyapı ve donatı alanları, güncellenen arazi kullanış verileri doğrultusunda ele alınmış, ortaya koydukları sorun ve potansiyeller belirlenmiştir. Bu bağlamda kıyı mekanı üzerinde sorun oluşturan işlevler belirlenerek, müdahaleler belirlenmiştir.

1.2. Sosyal Yapı11 Sentezin ikinci alt başlığını oluşturan sosyal yapı, TUİK (2010) ve anket (hane halkı, ikinci konut ve kıyı kullanıcı) verileri bağlamında ele alınarak; farklılaşan sosyo-ekonomik yapı katmanları ile kıyı mekanına ilişkin “algı, sorunlar, beklentilerinin” tespit edilmesi hedeflenmiştir.

Anket çalışmalarında üç temel soru kümesi oluşturulmuştur. Birinci kümede kullanıcı profilini tanımlamaya yönelik sorular12, ikinci kümede kıyıya erişim, kıyı algısı ve kullanımı13, üçüncü kümede ise kıyı mekanına ilişkin sorun tanımı ve beklentiler14 elde edilmiştir (Şekil 6).

Şekil 7’da eğitim durumu, meslek dağılımı, ikamet edilen yer ve gelir dağılımının mekansal olarak farklı yığılmalar ortaya koyduğu ve kıyı kullanıcısının mekansal olarak farklılaştığını göstermektedir. Örneğin Beykoz, Sarıyer, Beşiktaş, Kadıköy, Caddebostan ve Adalar alt bölgelerini içeren merkez kıyı kuşağı; eğitim ve gelir açısından yüksek, yönetici, ticaret ve kişisel 9 Bu bölüm İnşaat Fakültesi öğretim üyesi Prof. Dr. Yalçın Yüksel tarafından üretilmiştir. 10 Bu bölüm Şehir ve Bölge Planlama Bölümü öğretim üyeleri Doç. Dr. Nilgün Erkan ve Dr. Cenk Hamamcıoğlu tarafından üretilmiştir.11 Bu bölümde TUİK verilerinin değerlendirilmesi Şehir ve Bölge Planlama Bölümü öğretim üyeleri Doç. Dr. Oya Akın ve Yrd. Doç. Dr. Berna Sel,Hane halkı anketleri değerlendirmesi Yrd. Doç. Dr. Berna Sel, İkinci konut Anketleri değerlendirmesi Yrd. Doç. Dr. Ayfer Yazgan, Kıyı Kullanıcı Anketleri Değerlendirmesi Doç. Dr. Oya Akın tarafından gerçekleştirilmiştir.12 Yaş grupları, cinsiyet, doğum yeri, ikamet, eğitim, meslek, gelir ve ses13 Araç, süre, istanbul algısı, kıyı algısı, denizden yararlanma düzeyi, kullanım talebi, su ile temas isteği,14 Dolgu alanına bakış, kıyı mekanına ilişkin beklentiler (özellikler ve aktiviteler)


8

hizmetler alt sektörlerinde çalışan, hemen kıyı arkasında ikamet eden katman olarak diğer kıyı alt bölgelerinden farklılaşmaktadır. Aynı katmanın kıyı mekanı algısı ve beklentileri de diğer bölgelere oranla farklılık göstermektedir (Şekil 8).

Şekil 6: Kıyı Kullanıcı Profil Tanımı

Şekil 7: Kıyı Kullanıcıları Profilinin Mekansal Farklılaşmaları

Çapraz sorgulamalar ve ilişki ağlarının tespit edilmesine yönelik kullanılan “karar ağaçları”15 istatistiki yöntemi sonucunda da; birinci mekansal küme (üst kümenin kullandığı) Silivri – B.Çekmece - K.Çekmece, Adalar, Kalamış – 15 SES: yaş, cinsiyet, doğum yeri, gelir verilerinin çapraz ilişkilendirilmesi sonucu elde edilen veriler.


9

Caddebostan, Beşiktaş, Haydarpaşa – Salacak – Kadıköy, Riva – Şile alt bölgeleri olarak ayrışmaktadır. İkincil mekansal küme ise (alt kümenin kullandığı); Tuzla – Pendik, Sarıyer – Tarabya, Beykoz, Haliç, Kilyos – Ağaçlı – Karaburun, Bakırköy – Zeytinburnu, Kartal alt bölgeleri tespit edilmiştir. Sonuç olarak kıyı kullanıcısı profili, kıyı arkası yasayan nüfus profili ile doğrudan ilgilidir ve TUİK verileri de bu yorumları destekler bir içerik ortaya koymaktadır.

Şekil 8: Kıyı Kullanıcıları Profilinin Mekansal Farklılaşmaları

Buna göre ‘kıyı ile bağlantılı ilçelerde’ nüfus artışının görece daha düşük, yaşlı nüfus, eğitim standardı, hizmetler sektörü çalışanları ve İstanbul doğumlu oranlarının yüksek olduğu; nüfus artış yüzdesi, genç ve faal nüfus, İstanbul dışı doğumlu oranı ve sanayi sektörü çalışanların yüksek, buna karşı eğitim standardının düşük olduğu ‘kıyı arkası’ ilçelerden farklılaştığı izlenmektedir. ‘Çeper kıyı’ olarak tanımlanan Çatalca, Silivri ve Şile ilçeleri ise; nüfus artış oranı ve eğitim standardının düşük, yaşlı ve emekli nüfus ile İstanbul doğumluların yüksek olduğu bir sosyal yapı ortaya koymaktadır. Sosyal yapı analizlerinden çıkartılan sonuç bulgular aşağıda yer almaktadır.

� Kıyı mekanı; açık alan ve suya dayalı aktivitelerin gerçekleştirildiği bir mekandır. İstanbul kenti algısında da ‘manzara’ ve ‘doğal’ bir unsur olarak “deniz” son derece önemli bir kimlik ögesidir.

� Denizin kirli olması ve kıyı mekanının bu aktiviteleri gerçekleştirecek içerikte düzenlememiş olması, suya dayalı aktiviteleri olanaklı kılmamaktadır.

� Kentin kıyı mekanına ilişkin sorunları; erişilebilirlik, açık alan donatıları ve denizle bütünleşme gibi planlama ilkeleri ile estetik, temizlik, güvenlik gibi tasarım ilkeleri ve denetim konularında kümelenmektedir.

� Özellikle kentin yoğun yapılaşmış alt bölge kıyılarında; kıyı mekanı düzenlemelerinin; kentin tarihi geçmişini yansıtmadığı ve sosyo-kültürel yapıya bir değer katmadığı yönünde sorunlar ifade edilmekte, bu


10

konuda kentin kıyı kültürü izlerinin mekana yansıtılması gerektiği düşünülmektedir.

� Kıyı mekanı düzenlemelerine ilişkin ağırlıklı talep ise; öncelikle kıyının doğal yapısının ve su ilişkisinin (plaj, kumsal vb.) zedelenmeden düzenlenmesi gerektiğidir.

� Yanısıra kıyı mekanının; yaya olarak erişilebilir, suya dayalı aktivitelere (yüzmek, güneşlenmek, balık tutmak, kayık, kano, sörf vb.) olanak tanıyan bir açık alan düzenlemesi (yürüyüş ve bisiklet yolları, dinlenme ve manzara seyretme alanları, park ve yeşil alanlar) olarak ele alınması gerektiği ifade edilmiştir.

1.3. Mevzuat ve Kurumsal Yapılanma16 Bu başlık altında; ulusal, uluslararası mevzuat ve kurumsal yapılanmalar irdelenerek, İstanbul Metropoliten Alanı örneğinde kıyı mekânına yönelik mevzuat, uygulama ve kurumsal yapılanmadan kaynaklanan sorunları belirlenmiştir. Bu doğrultuda beş temel sorun kümesi tespit edilmiştir.

Birinci temel sorun kümesi; 3621 ve 3830 sayılı değişiklik ile Kıyı Yasası ve Uygulama Yönetmeliği içeriğinden kaynaklanan sorunlar olarak ifade edilebilir. Bu yasal düzenlemede;

� Kıyı ve sahil şeridi tanımlamalarının, kıyı ekosistemini bir bütün olarak tanımlamaması, kıyı mekânını iki boyutlu bir düzlem olarak ele alması,

� Kıyı mekanının bütünleyici parçası olan deniz tarafının önemsenmemesi, kıyı mekanını sadece kara yönünde tanımlama içeriği,

� Yasal değişikliklerle kıyı ve sahil şeridinde yer alabilecek işlev ve yapılaşma koşullarının sürekli genişletilmesi,

� Parsel ölçeğinde plan değişiklikleri ile kıyı mekânının bütünde değerlendirilmeden, parçacıl plan kararları üretilmesine olanak tanınmasıdır.

Bu sorun kümesi bağlamında; doğal kaynağın ekosistem bütünlüğünün zedelenmesi, sürdürülebilir gelişmenin mümkün olamaması, yapılaşmış yüzeyin artması ve kıyının kamusal yarar içeriğinden uzaklaşan özel kullanımlara konu olması gibi sonuçlara neden olduğu tespit edilmiştir.

İkinci temel sorun kümesi; Kıyı alanlarının bütüncül olarak ele alınmasını engelleyen farklı yasal düzenlemeler ve beraberinde kurumsal yetki alanlarının üst üste çakışmasından kaynaklanan çelişkiler olarak ifade edilebilmektedir.

Üçüncü temel sorun kümesi; Kıyı mekânına ilişkin yasal düzenlemelerin ve bu düzenlemeler kapsamında gerçekleştirilen planlama çalışmalarının desteklenmemesi, imar planlarının uygulanabilirliği, kıyı mekânında kamusal düzenlemelere olanak sağlanması, kıyıda kamusal mülkiyet edinimi amacına

16 Bu bölüm Şehir ve Bölge Planlama öğretim üyeleri Yrd. Doç. Dr. Ercan Koç ve Doç. Dr. Oya Akın tarafından üretilmiştir.


11

yönelik kullanılabilecek fonların bulunmaması, kıyı tüzesinde planlamanın uygulama boyutuna ilişkin düzenleme eksikliğidir.

Dördüncü temel sorun kümesi: Planlama sistematiğinde kıyı mekânının herhangi bir yer ile özdeş değerlendirilmiş olması, kıyının öneminin gerektirdiği yapılanmanın yönlendirilmemiş olması; beşinci temel sorun kümesi ise kıyı mekânında kirlilik önleyici programların geliştirilmesidir.

1.4. Planlar, Projeler ve Kurum Görüşlerinin Değerlendirilmesi17 Bu başlık altında 1/100.000 ölçekli İstanbul İl Çevre Düzeni (Üst Ölçekli Stratejik Plan) ile mekansal ölçekteki imar planları18 irdelenmiştir. 1/100.000 ölçekli İstanbul ÇDP’nın amacı; “çevresel, ekonomik ve toplumsal açıdan sürdürülebilir gelişme için nüfus artış hızını düşürmek, doğal eşiklerin korunması, yaşam kalitesinin yükseltilmesi, yüksek ekonomik rekabet gücü olan İstanbul” olarak tanımlanmıştır. ÇDP’nda ‘kıyı alanları ile ilintili planlama ilkeleri’ ise;

� Doğal ve kültürel çevre ile uyum, � Ekolojik koridorların, hassas ekosistemlerin ve biyolojik çeşitliliğin korunması, � Kentin kuzeye gelişmesinin engellenmesi,

� Estetik, işlevsel, yapısal yaşam kalitesinin yükseltilmesi,

� Afete karşı duyarlı kentsel gelişmeyi sağlamak,

� Kıyı alanlarının kamu yararı ilkesi esas alınarak değerlendirilmesi,

Olarak belirlenmiştir.

Üst ölçekli stratejik planın bu temel ilklerinin alt ölçekli imar planlara ne ölçüde yansıtıldığını ve planlamanın kademeli birliktelik ilkesine uyumluluğun olup/olmadığını test etmek amacıyla; yedi adet kriter19 belirlenmiştir. Bu doğrultuda çalışma alanı içindeki pek çok planın; üst ölçekli plan ilkeleri ile çeliştiği, kıyıyı herhangi bir yer ile özdeş ele aldığı, suya dayalı kullanımları dikkate almadığı, yerleşik alan içinde yer bulunamayan donatıların yerseçildiği görülmüştür.

Proje aşamasında olan tekliflerin ise; farklı merkezi ve yerel yönetim kurumlarının birbiri ile koordine olmayan, ağırlıkla dolgu alanı, marina ve altyapı projeleri odaklı olduğu görülmüştür. Özellikle dolgu alanlarının yasa ve yönetmeliklere aykırı, kıyı morfolojisi, doğal ve koruma alanları ile uyumsuz,

17 Çalışmanın bu bölümü Şehir ve Bölge Planlama Bölümü öğretim üyesi Yrd. Doç. Dr. Ali Kılıç tarafından üretilmiştir. 18 İmar Planları, Revizyon İmar Planları, Koruma Amaçlı İmar Planları, Dolgu Planları,

19 P1: 1/100.000 ölçekli İstanbul ÇDP kararları ile uygunluk, P2: 3621 sayılı Kıyı Kanunu ile uygunluk, P3: Kıyı Kanun’da ki min. Standartların ötesine geçip, geçmediği,P4: Sahil şeridinde kamusal kullanımların varlığı,P5: Sahil şeridinde suya dayalı kullanımların varlığı,P6: Kıyı gerisindeki kullanımlar ile kıyı ilişkisinin sağlanması,P7: Plan kararlarının doğal ve korunması gerekli alan ile niteliklere uygunluğu


12

suya dayalı kullanım oranlarının son derece düşük olduğu ve kıyıda olması bir zorunluluk olmayan kullanımlara yer verildiği tespit edilmiştir.

Bu doğrultuda İstanbul kıyılarına ilişkin plan kararları değerlendirildiğinde;

� 1/100.000 ölçekli İstanbul İl Çevre Düzeni plan kararlarında tanımlanan ekolojik koridorların alt ölçekli ve parçacıl plan kararları ile zarar gördüğü,

� Plan kararlarının yasa ve yönetmeliklerde tanımlanan minimum standartlara göre geliştirilmesi dolayısıyla doğal değerler, farklı kimlik ve karakterdeki bölgelerin korunması ve geliştirmesinde yetersiz kaldığı,

� Kıyı bölgelerinde kıyıyı yerleşmelerden bağımsız olarak ele alan parçacıl plan kararlarının, kıyı bölgesinin hem yatayda hem de düşeyde erişim ve kullanımını sağlayamadığı,

� Kıyılarda kullanım çeşitliliği ve yere özgü planlama anlayışının planlama kararlarına yansıtılamadığı,

Sonuçlarına ulaşılmıştır. SWOT/GZFT20 ve sentez çalışması sonunda tespit edilen ‘sorun grupları’; yoğun yapılaşma ve nüfus artışı, plan kararları ve ölçekler arası uyumsuzluklar, parçacıl projeler, yönetim ve mevzuat değişiklikleri, doğal kaynakların tüketilmesi, türlerin yok olması, çevre kirliliği, atıklar ve bozulma, ulaşım ve kıyıya erişilebilirlik, kıyı ve kıyı arkasının bütünleşememesi, kamunun kıyıdan sınırlı yararlanması, güvenlik, kıyı kültürü ve bilincinin yok olması,

‘Tehditler’ ise; kirlilik artışı ve türlerin yok olması, kıyı morfolojisinin bozulması, kıyı ve kıyı kenti kimliğinin bozulması, kıyıların birbirine benzer hale gelmesi, kıyı ve kıyı arkasının yoğun yapılaşmaya konu olması, bozulan kentsel siluet ve açık alan oranı, küresel ısınma ve suların yükselmesi, deprem, tanker kazaları, 3. Boğaziçi geçişi ve ekolojik havza üzerindeki yapılaşma etkisi olarak belirlenmiştir (Şekil 9).

20 Çalışmanın bu bölümü Şehir ve Bölge Planlama öğretim üyesi Prof. Dr. Zekiye Yenen tarafından üretilmiştir.


13

Şekil 9: Sentez Sonuç ve Değerlendirme “İstanbul Çevre Düzeni Planının Kıyı Alanlarına İlişkin Yaklaşımının Mekâna Yansıtılmasına Yönelik Araştırma, Değerlendirme ve Model Geliştirilmesi İşi” çalışması kapsamında belirlenen “vizyon” kıyı kenti kimliğini tanımlayan silüet, doğal, tarihi, kültürel ve ekonomik değerlere ilişkin kıyı hafızasının oluşturulduğu ve korunduğu; denize ait aktivitelerin gerçekleştirilebildiği, herkese açık, erişilebilir, koruma – kullanma dengesinin sağlandığı, kamusal yarar öncelikli ve özel kullanımın kısıtlandığı, bir İstanbul kıyı mekanı olarak belirlenmiştir. Bu vizyon tanımından hareketle kurgulanan mekansal gelişme yaklaşımı21 aşamasında ise; ağırlıkla kıyı coğrafyası ve kıyıya bağımlı kullanımların birbirleri ve koruma ilkeleri ile ortaya çıkan çelişkilerin çözümlenmesi, başlıca baskı unsurlarına karşın geliştirilmesi gereken önlemler, kültürel mirasın korunması ve yaşam kalitesinin geliştirilmesine yönelik ilkeler belirlenmiştir.

Bu ilke ve stratejilerin mekana yansıtılması ise iki kademede sağlanmıştır. İlk kademede tüm İstanbul kıyı mekanına yönelik işlev alanları belirlenmiş (Şekil 12); ikinci kademede ise alt bölgeler bazında 1/50.000 ve 1/25.000 ölçekli arazi kullanış verileri tanımlanmıştır (Şekil 13,14).

21 Sentezde olduğu gibi BKAY ilkeleri üzerine temellendirilen mekansal gelişme yaklaşımı beş temel adımda kurgulanmıştır.1./AB Bütünleşik Planlama, Politika ve Stratejilerine Uyumlaştırılması,2./Bilgi ve Veri Altyapı Sistemi Oluşturulması 3./Çerçeve Alan Kullanım Öngörüleri (çelişkileri çözümlemek, etki kestirimi), Stratejik Adımlar Tespit Edilmesi 21

4./Yasal ve Kurumsal Yapılanma, katılım ve örgütlenme,5./Sürekli İzleme (Monitoring)


14

Şekil 12: İstanbul Kıyı Mekanı Çerçeve Alan Kullanım Tanımları

Şekil 13: İstanbul Kıyı Mekanı 1/50.000 Ölçekli Arazi Kullanış Önerisi


15

Şekil 14: İstanbul Kıyı Mekanı 1/25.000 Ölçekli Arazi Kullanış Önerisi (Alt bölge 3) Kaynakça İstanbul Çevre Düzeni Planının Kıyı Alanlarına İlişkin Yaklaşımının Mekana Yansıtılmasına Yönelik Araştırma, Değerlendirme ve Model Geliştirilmesi (2011-2013); YTÜ Çalışma Grubu, İstanbul.

Cicin, B., Knecht, R., (1998); Integrated Coastal and Ocean Management Concepts and Practice, pp. 39-63, Center for the Study of Marine Policy Graduate College of Marine Studies University of Delaware, Island Press, , California.

EU Commission (1998); Guidelines for Integrated Management of Coastal and Marine Areas.


16

İstanbul kentİ kiyi alanlari yÖnetİm …İstanbul kentİ kiyi alanlari yÖnetİm planinin...

Documents