Sokolstvo u Srbiji i u Kruševcu

Uvod

Sokolsko društvo sa ciljem da promoviše zdrav život i neprekidnu

aktivnost, boravak u prirodi i druženje, postoji od 1862. godine. Samo

narod telesno zdrav i moralno jak, može da izdrži utakmicu među

narodima – načelo je kojim se rukovode Sokolska društva širom sveta.

Nasuprot sportskim društvima čiji je cilj postizanje uspeha kroz selekciju

takmičara, sokoli teže svestranom telesnom vežbanju. Sokoli razvijaju

kod mladih takmičarski duh, ali bez lične koristi.

Celokupna aktivnost u fizičkoj kulturi, sportske aktivnosti na našim

prostorima sa kraja prošlog i početka ovog veka pa do 1941. Godine,

odvijala su se upravo u Sokolskim društvima i pod njihovim nadzorom. U

vreme kada je sokolstvo nastalo pod viteštvom se podrazumevao i deo

sportskog delovanja, fizičko i moralno snaženje, jačanje rodoljubivih

osećanja prema otadžbini, slovenskim narodima i čitavom svetu.

Miroslav Tirš, doktor filozofije i profesor Praškog univerziteta, jedan

od rodonačelnika Sokola još kao gimnazijalac uočio je koliko su stari Grci

polagali na sport i tako je došao na ideju da osnuje organizaciju u duhu

olimpizma. Osmislio je sokolski sistem vežbanja koji uz fizičku jača i

moralnu snagu omladine. Tiršova definicija sokolstva bila je bratstvo

velikodušnih i nesebičnih ljudi, udruženih radi viših nacionalnih ciljeva.

Posle Čeha, sokolska udruženja nicala su u Poljskoj, Rusiji, Srbiji.

Kod nas udruženja postaju masovna posle 1918. godine kada se u

vreme kralja Aleksandra Karađorđevića grade velike gimnastičke hale -

sokolane. Održavali su se često u to vreme sokolski sletovi i na sve

strane mogli su se videti vitki mladići u sokolskim uniformama sa perom

na kapama.

Osnivanje sokolstva

Prvo sokolsko društvo osnovano je u Pragu 1862. godine. Osnivač

i ideolog ove nove narodne ustanove bio je doktor Miroslav Tirš.Cilj je

duštva bio podizanje nacionalne svesti, i oplemenjivanja duševne i

fizičke snage češkog naroda putem fizičkog i moralnog vaspitanja.

Kao sledbenik češkog pedagoga Jana Komenskog, Miroslav Tirš je

u sokolski sistem uneo ritmičke, simbilčke, masovne vežbe, u kojima je

vežbač bio podređen vežbi, a ne vežba potrebi organizma.

Sokolska deviza: jačamo se! Značila je ne samo za telo, nego je

obuhvatila i duh, moral, svest, ljubav ka domovini, ka slobodi i

nezavisnosti. U nastojanju da okupi sav narod, Sokoli su nastupali s

liberalnim parolama francuske revolucije „sloboda, bratstvo, jednakost“, a

okupljali su članove bez obzira na veru, stalež i narodnost.

Slovenački narodi pod vlašću Austro-ugarske monarhije, nisu bili u

mogućnosti da se vojno organizuju, pa su rukovodioci Sokolskog pokreta

stavili sebi u zadatak povezivanje slovenskih naroda s ciljem da ih

pripreme za borbu radi ostvarivanja teritorijalne i duhovne slobode.

Sokolstvo u Srbiji

Sokolstvo se vrlo brzo pojavilo i u drugim slovenskim zemljama.

Sokolstvo dolazi i na prostore gde su živeli Srbi. Najpre su to prostori

koje su Srbi naseljavali pod ugarskom vlašću, a zatim i u Kraljevini Srbiji i

Kraljevini Crnoj Gori. Doktor Laza Popović je otac, odnosno osnivač

Srpskog Sokola, dajući nesumnjivo značajan doprinos njegovom razvoju.

Septembra meseca 1903. godine srpska omladina održala je u

Karlovcima skupštinu koja je među svekolikom omladinom u Karlovcima

probudila interes za radom i okupljanjem, te osnivanjem mačevalačkog,

fudbalskog ili nekog sličnog društva. Ovu ideju posebno je podržao i

pomogao Čeh po imenu Josif Kraus, koji je u to vreme boravio u

Karlovcima, lečeći se kod doktora Laze Popovića. Predložio mu je

osnivanje Sokolskog društva, po uzoru na već postojeća češka društva.

Njih dvojica sastavljaju pravila o radu sokolskog društva i šalju

dokument Vladi na razmatranje. Vlada je usvojila dokument, formiran je

Odbor i tako je 19. januara 1904. godine nastao „Soko“ u Karlovcima. Za

starešinu društva izabran je dr Laza Popović, za sekretara Nikola

Maksimović i za načelnika Milan Teodorović.

Posle tog događaja, dr Laza Popović celim svojim bićem predaje

se Srpskom sokolstvu, određujući mu u budućim godinama sadržinu i cilj

postojanja, te smernice koje su, u konačnom ishodu, vodile duhovnome

a onda i teritorijalnom ujedinjenju srpskog Sokolstva u celoj državi.

Na Skupštini srpske sokolske župe Fruškogorske, održane na

Cveti 1908. godine u Vukovaru, donesena je Rezolucija kojom je

proglašeno jedinstvo celokupnog srpskog Sokola i u kojoj je, između

ostalog, stajalo da Srpski Soko prema svojoj misli može postojati i

razvijati se samo kao zajednička stvar svih Srba.

Konačno, do ujedinjenja dolazi na Prvom svesrpskom sastanku,

održanom novembra 1910. godine u Beogradu, kada su u Ujedinjeno

srpsko Sokolstvo ušli: Srpaka sokolska župa Fruškogorska, Savez

sokolskih društava Dušan Silni, Srpska sokolska župa Bosansko-

hercegovačka, Srpska sokolska župa Krajiška, Srpska sokolska župa za

Primorje, Srpska sokolska društva iz Banata i Bačke i Srpska sokolska

društva iz Amerike. Po završetku Prvog svetskog rata, Sokolska društva

obnavljaju svoj rad tokom 1919. godine, a Srpski Soko prihvata

jugoslovensku ideju i ulazi u Jugoslovenski Sokolski Savez, koji je

osnovan u Ljubljani 1922. Godine.

Posle Drugog svetskog rata novi režim nije dozvolio obnavljanje

Sokola, proglašavajući ga za nenarodnu organizaciju. Njegovu imovinu

usvaja i predaje je na korišćenje Društvu za telesno vaspitanje

"Partizan".

Srpski Soko prihvatio je ideje i ciljeve Češkog sokola i Srpski

Sokoli su u početku svoga rada vežbali po njihovom sistemu, da bi on

kasnije bio prilagođen duhu srpskog naroda. Uvode se srpske igre,

srpske komande, srpske pesme, oslonac je na srpskim običajima i

srpskoj kulturi.

Dr Laza Popović postavlja osnovne ciljeve Srpskom Sokolu: da

putem sokolskog telesnog vežbanja harmonijski razvija telo i dušu, čuva i

jača zdravlje svojih članova, neguje i razvija društveni život i jača

svetosavski duh naroda srpskog.

Sokolstvo i sport

Prodor sporta na južno slovenske prostore odvijao se delom preko

švedskog gimnastičkog sistema, delom preko sokolstva iz češkog

Sokola, gde je njegov najveći pobornik bio bivši zamenik načelnika ČOS-

a Jozef Klenka. Njegovom su zaslugom uvedene u sokolsku telovežbu

takozvane „proste grane“, koje su se kasnije nazivale sportom.

U početku su se sportske grane razvijale u okviru Sokolstva,

odnosno u okviru pojedinih njegovih odseka, da bi se kasnije one

osamostalile i organizovale u posebna društva – klubove. Najveći broj

njihovih članova su najpre bili sokoli koji su vežbali u obe organizacije.

Za razliku od sporta, sokolska svestrana telovežba nije donosila brze i

vidne efekte, a nametala je i obavezu vežbanja neomiljenih i monotonih

prostih i rednih vežbi.

Sport se naglo počeo širiti nakon završetka Prvog svetskog rata.

Njemu su hrlili svi oni željni isticanja i pobede, dok mu se Sokolstvo sve

oštrije suprotstavljalo, optužujući ga da zapostavlja zdravstveni efekat

zbog rezultata i pobeda, kao i vaspitni efekat koji nije posedovao sport.

Ipak, pošto se uvideo efekat ekspanzije sporta, sokoli su preduzeli

inicijativu da svoju telovežbu što više zastupe u sportu, tj. da posokole

sport. Tako je došlo do osnivanja određenih odsekaa u Sokolu, kao što

su za: hazenu, košarku, plivanje, tenis, veslanje, skijanje, jahanje,

klizanje i drugo.

Sa vremenom i sa iskustvom i u sportu su se menjale prilike. I u

njemu je počeo da radi sve stručniji i školovaniji kadar i tako dolazi do

odvajanja vrhunskog sporta od onog u funkciji zdravlja i telesnog

vaspitanja.

Sport i Soklstvo su se vremenom sve više približavali i javljala se

potreba za konkretnim oblicima njihove saradnje. Ta sardnja se ostvarila

prilikom učešća na Olimpijskim igrama u Parizu 1924. godine i u

Amsterdamu 1928. a pod okriljem Jugoslovenskog Olimpijskog odbora.

Povodom ove odluke zbor župskih načelnika i načelnica JSS je doneo

odluku da članovi sokolskih društva mogu biti članovi sportskih klubova i

mogu učestvovati u nihovim priredbama, ako to nije u suprotnosti sa

sokolskim načelima. Za ovu saradnju ipak je sport za razliku od

Sokolstva bio mnogo spremniji. Tako dolazii do zvaničnog povezivanja

ove dve organizacije kada SSKJ postaje član Jugoslovenskog

olimpijskog odbora 7. septembra 1930. godine.

Sa sve jačim razmahom sporta tada, ali i primene zakona o

Opštem telesnom vaspitanju, javljali su se i sve veći problemi u

Sokolstvu, pa su ovu saradnju nakon1935. godine ponovo doveli u

pitanje, što je bio i rezultat postepenog udaljavanja ovih organizacija.

Takmičenja u Srpskom Sokolstvu

U sokolstvu je bilo više vrsta takmičenja, iako se pojedinim

teoretičarima toga vremena činilo da ih je bilo malo.

Prvo takmičarsko krštenje doživljavao je takmičar prilikom dolaska

u vežbaonicu. To je obično bilo početkom školske godine kada se u

pojedine kategorije dolazilo ili prelazilo iz niže kategorije. To je ustvari

bilo sprovođenje neke vrste testa kako bi prednjak-vodnik kategorije

znao u koje će odeljenje svrstati vežbača. Najbolji su odlazili u prvo

odeljenje.

Drugi put vežbač je doživeo takmičenje prilikom prelaska iz nižeg u

viši razred ili prilikom takmičenja za prvaka u odeljenju-vrsti. I ta

takmičenja bila su ustvari izvesni ispiti i testovi.

Značajnije takmičenje doživljavao bi novoupisani vežbač na

društvenom takmičenju, odnosno na takmičenju za prvenstvo društva ili

čete (ako se radilo o selu).

Takmičenja za prvenstvo župe, održavana su prilikom župskih

sletova. Trajala su po ceo dan, a ponekad i dva. Društvima je bilo

dozvoljeno da postave i više odeljenja u jednoj kategoriji, i ako su na

društvenim takmičenjima postigla određeni procenat mogućih bodova.

Skoro istog ranga bila su i Oblasna ili zonska takmičenja, kada bi

se takmičilo po nekoliko društava ili po nekoliko župa.

Međusletska takmičenja održavana su obično između dva sleta,

odnosno, ako bi se iz bilo kojih razloga pomerao datum održavanja

većeg sleta, ona su služila za ispitivanje pojedinih takmičenja, odnosno

radi kontinuiteta.

Sletska takmičenja održavana su i prilikom saveznih sletova, kada

bi se okupilo i preko dve hiljade takmičara svih kategorija. Takmičenja

su, kao i sami sletski dani, bila podeljena na naraštajska (omladinska-

juniorska) i članska.

U sokolstvu su se održavala i takmičenja za nominaciju za neko

veće međunarodno takmičenje – tzv. izborna takmičenja. Na tim

takmičenjima kojih je obično bilo po dva za svaku nominaciju, takmičare

je prijavljivalo župsko tehničko rukovodstvo, ili savezno tehničko

rukovodstvo, na temelju poslednjih uspeha na nekom od poslednjih

domaćih takmičenja.

Od ostalih takmičenja koja su se upražnjavala u sokolstvo treba

pomenuti i Sveslavenska prvenstva (Prag, Novi Sad, Sofija), zatim i

učestvovanje na Olimpijskim igrama i Svetskim prvenstvima. Na svim

ovim takmičenjima Srbiju su predstavljali i sokoli, jer je sokolski Savez

bio učlanjen u Međunarodnu gimnastičku federaciju.

Od domaćih takmičenja vredno je spomenuti i kvalitetna takmičenja

za kraljev mač i za kraljičinu zastavu.

Sokolska društva

Sokolska društva u Srbiji formirala su se u okviru četiri župa:

1. Moravska sokolska župa

2. Beogradska župa

3. Kragujevačka župa

4. Užička župa

Sokolsko društvo Kruševac

Sokolsko društvo Kruševac formirano je u okviru Moravske župe i

sa radom je zvanično počelo 1. aprila 1920. godine. Već na jesen te

godine održan je i prvi Javni čas kruševačkog Sokolskog društva, gde su

građani Kruševca prikupili dobrovoljni prilog za društvo. Društvo tada

pokreće i inicijativu za podizanje sokolskog doma. Završetkom izgradnje

sokolskog doma Kruševački sokoli dobijaju pravo i prikladno mesto za

svoje aktivnosti. Društvo jeučestvovalo na sletu u Sisku 1920. godine.

Iz zvaničnog izveštaja Sokolskog društva Kruševac od 9. januara

1922. godine, društvo je brojalo 196 vežbača od kojih 73 ženskog

priraštaja, a 123 muškog. U proleće 1924. godine kruševački Sokoli

učestvovali su na velikom sletu u Sarajevu i Ljubljani.

Dalji rad u Sokolskom društvu Kruševac imao je specifičan tok

razvoja događaja. Novembra meseca 1931. godine formirano je kao

ogranak kruševačkog, Rusko sokolsko društvo koje je radilo u okviru

sokolskog društva Kruševac. Pevački hor pri Sokolskom društvu prvi put

je nastupio 1. decembra 1931. godine, na dan proslave ujedinjenja. U

maju 1932. formirano je bilo Sokolsko pozorište, a tokom 1933. i

Sokolsko lutkarsko pozorište.

O organizovanom upražnjavanju sporta u okviru Sokolskog društva

na ovom prostoru može se govoriti od 1031. godine. Pored

upražnjavanja određenih sportskih grana i disciplina u okviru ovog

Društva, bilo je pokušaja i igranja fudbala, ali fudbal kao sport nije

zaživeo na ovom prostoru jer nije prihvaćen.

Društvo je delovalo kao i sva ostala sokolska društva. Organizaciju

rada krasili su sletovi na kojima su učestvovale ekipe iz svih slovenskih

država. U Kruševcu je 1931. godine osnovano u selu Globoder seosko

Sokolsko društvo, kao ogranak društva Soko iz Kruševca. Pomoć z

aosnivanje ovog ogranka u Globoderu pružio je Stevan Nikolajević,

starešina Sokola Kruševac. U programu rada ovo društvo je upražnjavalo

strojeve vežbe, narodne igra – folklor, sportska takmičenja, skok u dalj i u

vis, bacanje kugle, rvanje, trčanje, vežbe sa palicama i slično. Osim

članarine, članovi društva bili su u obavezi da imaju sokolsku uniformu ili

kao minimum sokolsku kapu, lepo veženu sa perom sokola.

Izbijanjem Drugog svetskog rata prestala je aktivnost i društva

Soko u Globoderu. Društvo je zvanično prestalo sa radom početkom rata

1941. godine.

Zaključak

Srpsko sokolstvo je svojim prosvetnim i gimnastičkim radom služilo

interesima celokupnog srpskog naroda, ma gde on živeo. Poštujući svoja

pravila, ono se nedvosmisleno borilo za promociju i unapređenje kulture i

tradicije srpskog naroda. Ideologija sokolstva u Srbiji bila je predstavljena

kao ideologija građanskog liberalizma.

Srpsko Sokolstvo je, nadalje, krasio pozitivan nacionalizam ili ti

ideja poštovanja sopstvene nacije, osećaj pripadnosti svojoj naciji i

očuvanja identiteta. Pod ruku s tim, išla je i saradnja sa drugim

slovenskim narodima, okrenutost svenarodnom progresu, napredno

progresivno vaspitanje i građansko demokratsko opredeljenje.

Sokolstvo je bilo otvoreno za sve one koji prihvate i usvoje Statut

Saveza Sokola.Srpski Sokoli bili su u obavezi da poštuju verska uverenja

i osećanja drugih ljudi, u skladu sa ličnim prihvatanjem pravoslavnom

duha. Poštovanje odraslih, roditelja, učitelja i crkvenih lica bilo je

obavezno za sve članove. Uz to je išla i obaveza izvršavanja poverenih

im nacionalnih, vojničkih i verskih dužnosti. U svakodnevnoj komunikaciji

koristili su srpsku ćirilicu.

Osnovni ciljevi Sokolstva bili su da putem sokolskog telesnog

vežbanja harmonijski razvijaju telo i dušu, čuvaju i jačaju zdravlje svojih

članova, neguju i razvijaju društveni život. Srpski Sokoli insistirali su i na

unapređivanju svetosavskog duha srpskog naroda.