socio-ekonomski polozaj zena u crnoj gori

ORODNJAVANJE POLITIKA U CRNOJ GORI

Evropski pokret u Crnoj Gori 0

Socio-ekonomski poloaj ena u Crnoj Gori



RESEARCH ITS ABOUT ABILITY

Sadraj

I Metodologija ............................................................................................................ 2

II Uvod ........................................................................................................................ 3

III Pravni i institucionalni okvir ................................................................................... 5

IV Demografija ............................................................................................................ 13

V Rodne uloge ............................................................................................................ 17

VI Obrazovanje ........................................................................................................... 26

VII Zaposlenost i zarade .............................................................................................. 35

VIII Socijalni program ................................................................................................. 62

IX Pravosue ............................................................................................................... 65

X Nasilje u porodici ..................................................................................................... 68

XI Politika .................................................................................................................... 73

XII Orodnjavanje politika - perspektiva dravne uprave ............................................ 79

XIII Zakljuci i preporuke ............................................................................................ 81

XIV Literatura .............................................................................................................. 91



I Metodologija

Osnovni cilj dokumenta je da prui obuhvatan i detaljan opis poloaja ena u razliitim

oblastima privatnog i drutvenog ivota u Crnoj Gori, kako bi se upoznali sa trenutnim stanjem u

pogledu rodne ravnopravnosti i preduzeli odgovarajue mjere na njenom daljem razvijanju.

Studija je realizovana uz primjenu nekoliko razliitih metoda (desk metoda, dubinski intervjui i

fokus grupe) kako bi se stekao detaljan uvid u navedenu problematiku koja e postaviti okvir za

dalja istraivanja i praksu. U nastavku je prikazan kratak opis svakog od primijenjenog metoda.

Tabela 1.1

Vrsta

istraivanja Kratak opis Najvaniji ciljevi

Desk

studija

Sekundarno istraivanje podrazumijeva

prikupljanje podataka iz postojeih resursa i

rezimiranje, poreenje i/ili sintezu postojeih

istraivanja. Veoma je efektno sredstvo u

poetnoj fazi istraivanja, ali se takoe moe

koristiti i kao nezavisna istraivaka tehnika.

Razumijevanje ireg konteksta

problematike rodne ravnopravnosti, u

prvom redu pravni okvir, postojee

mehanizme njenog regulisanja u razliitim

sferama ivota, i na posletku, pregled,

poreenje i predstavljanje nalaza razliitih

istraivanja o poloaju ena u Crnoj Gori.

Fokus

grupe

Diskusija u fokus grupi predstavlja oblik

kvalitativnog istraivanja u kojem se grupa

ljudi ispituje o pogledima, stavovima,

percepciji i uverenjima o drutveno

relevantnim pitanjima. Pitanja se postavljaju

u interaktivnom okruenju gdje uesnici

mogu slobodno da razgovaraju sa ostalim

lanovima grupe, raspravljajui o pitanjima u

dinaminom okruenju. Takva razmjena

miljenja i iskustava omoguava moderatoru

da razvije dublje razumijevanje problema i

faktora koji utiu na formiranje i opstajanje

miljenja i uvjerenja ljudi o datom problemu.

U okviru ovog istraivanja odrano je

ukupno 6 fokus grupa sa enama razliitog

radnog statusa: nezaposlenim, radno

neaktivnim, preduzetnicama, zaposlenim u

privatnom sektoru, zaposlenim enama

koje u sivoj zoni, i zaposlenim u javnom

sektoru. U svakoj grupi je uestvovalo 8

sagovornica istog radnog statusa, ali

razliitog novoa obrazovanja i starosti.

Osnovni cilj diskusije bio je utvrditi na koji

nain ispitanice percipiraju poloaj ena,

posebno na tritu rada i ulogu drave u

promjeni trenutnog stanja.

Dubinski

intervjui

Dubinski intervjui predstavljaju kvalitativan,

ka razumijevanju orijentisan, metod

prikupljanja podataka od malog broja

ispitanika putem individualnih intervjua o

njihovom ponaanju, miljenju, osjeanjima, i

iskustvima ili opaanju odreene ideje,

programa ili situacije. Dubinski intervjui

predstavljaju najefikasniji metod u

sluajevima kada je potrebno doi do dubljeg

razumijevanja nekog fenomena, otkriti

stavove, miljenja i emocije predstavnika

ciljnih grupa, i rasvjetliti mehanizme pomou

kojih se odvijaju neki procesi.

Cilj intervjua je bio da se dobije uvid u

perspektivu poslodavaca i dravne uprave

kada je re o poloaju ena i rodnoj

senzitivnosti postojeih politika. Stoga su

sagovornici u intervjuima bili predstavnici

dravne uprave (ukupno 3 ministarstva),

predstavnik jedne visoko-kolske ustanove

i 2 predstavnice vladinih agencija i zavoda.

Osim toga, u istraivanju su uestvovali

predstavnici poslodavaca (2 privatna

poslodavca, 2 poslodavca iz javne uprave i

predstavnica meunarodnih organizacija

(1).



II Uvod

Cilj ovog dokumenta je da ilustruje trenutnu situaciju u Crnoj Gori iz ugla relevantnog za rodnu

ravnopravnost i ukae na najvanije uslove za njen razvoj i podsticanje. Fokus rada stoga pada

kako na kontekstualnu analizu, odnosno prikaz relevantnih demografskih podataka i podataka

o karakteristinim rodnim ulogama, tako i na zakonski okvir kojim se reguliu pitanja rodne

ravnopravnosti uopte ali i u pojedinim specifinim oblastima od znaaja, kao i stategije Vlade

kojima se pretenduje usavravanje naina regulisanja i primjene ravnopravnosti ena.

Posebna panja posveena je relevantnim oblastima javnog i privatnog funkcionisanja u

kojima postoji potreba za dodatnim radom na poboljanju poloaja ena i njihovom

izjednaavanju, kao to su obrazovanje, zaposlenost, pravosue, socijalni program, politiki

ivot, itd.

Ravnopravnost graana, ukljuujui i ravnopravnost polova u ideolokom smislu podsticana je

u itavom regionu sve od perioda formiranja bive SFRJ sve do devedesetih godina prolog

vijeka. Sa druge strane, u posljednjoj deceniji prolog vijeka pojavljuju se trendovi

retradicionalizacije i reprodukovanja patrijahalnih obrazaca odnosa koji vode pogoranju

ukupnog poloaja ena u drutvu. Tako se u enskom dijelu populacije u Crnoj Gori, ali i

itavom regionu javlja smanjenje stope aktivnosti, nia primanja, vea zaposlenost u manje

profitnim sektorima, uz istovremenu manju zastupljenost u odnosu na mukarce na

rukovodeim poloajima i meu preduzetnicima.

Pored objektivnih tekoa sa kojima se ene suoavaju, empirijski podaci ukazuju da

crnogorsko drutvo oblikuju duboko ukorijenjeni patrijarhalni stavovi i norme. Istraivanje o

enama u politici, koje je sprovedeno tokom 2012. godine za potrebe kancelarije UNDP u

Crnoj Gori, ukazalo je da su velikom broju graana svojstveni stavovi da enama nije mjesto u

javnom i politikom ivotu, ve u kui. Na duboku uvreenost ovakvih stavova ukazuju i nalazi

da se i ene vrlo esto slau sa ovakvim stavovima, iako rjee od mukaraca. Stoga se

predstavnici oba pola mogu smatrati generatorima trenutnog stanja u pogledu rodnih uloga i

mjesta mukaraca i ena u javnom i privatnom sektoru.

Pitanje enskih prava u Crnoj Gori do sada nije bilo na listi prioriteta dravne politike. U okviru

politike evropskih integracija, Vlada Crne Gore ima veoma zahtjevan zadatak u pogledu

potovanja prava ena u cilju ijeg postizanja je potreban znaajan iskorak u odnosu na

izrazito patrijarhalno drutvo, suoeno sa problemom nasilja nad enama, malim procentom

ena na mjestima odluivanja, diskriminacijom ena, izuzetno tradicionalnom podjelom uloga

izmeu mukaraca i ena, itd.

Od obnove nezavisnosti Crna Gora je usvojila i ratifikovala vei broj meunarodnih

dokumenata koji se odnose na ljudska prava. U pogledu prava ena i rodne ravnopravnosti,

najznaajni dokument predstavlja Konvencija o eliminisanju svih oblika diskriminacije ena

(CEDAW), ratifikovana od strane Crne Gore u oktobru 2006. godine. Ovom Konvencijom,

usvojenom od strane lanica UN-a 1979. godine, kada je postignut globalni dogovor o



uklanjanju svih oblika diskriminacije nad enama, ene su dobile meunarodni instrumentarij

u borbi protiv diskriminacije na osnovu pola/roda. Konvencija predstavlja jednu od 7

konvencija Ujedinjenih nacija iz oblasti zatite i zastupanja ljudskih prava koje ukljuuju

obavezu drava lanica da redovno izvjetavaju Nadzorni odbor CEDAW-a o njenoj primjeni na

nacionalnom nivou. Meutim, javnost u Crnoj Gori, ali ni predstavnici izvrne, zakonodavne i

sudske vlasti na svim nivoima, nijesu u dovoljnoj mjeri upoznati sa ovom Konvencijom.

enski civilni sektor djeluje ve desetak godina i esto iskazuje nezadovoljstvo stanjem enskih

ljudskih prava i sporou u ostvarivanju rodne ravnopravnosti u Crnoj Gori. ene u

crnogorskom drutvu se danas susrijeu sa velikim brojem problema u mnogobrojnim

domenima privatnog i javnog ivota. Tako se, na primjer, zapoljavanja u enskoj populaciji

karakteriu eim prihvatanjem poslova koji su slabije plaeni, privremeni, i sa loijim radnim

uslovima. Problem rodne neravnopravnosti jo uvijek postoji i na nivou obrazovanja

mukarci su jo uvijek u prosjeku obrazovaniji, iako se razlika svake godine smanjuje. Takoe,

diskriminacija ena postoji kako na mjestima odluivanja, tako i u nastavnom procesu i u

programima i sadrajima nastave.

Dalje, uslovi za razvoj preduzetnitva jo uvijek su nepovoljniji za ene nego za mukarce, a

tome i doprinose i dalje duboko ukorijenjeni patrijarhalni stavovi meu stanovnicima Crne

Gore. Rodna neravnopravnost se ispoljava kroz nedovoljnu politiku participaciju ena,

ekonomsku nejednakost, neravnopravnu podjelu obaveza u porodici, razlike u imovini koja

dovodi ene u izuzetno teak poloaj za zapoinjanje sopstvenog posla, itd. Pojava i razvoj

enskog preduzetnitva u proteklih 20 godina tijesno je povezana sa procesom izjednaavanja

mukih i enskih prava i demokratizacijom drutva u cjelini. Meutim, i pored sveobuhvatne

demokratizacije drutva, posljednjih 10 godina, Crnu Goru karakterie tranzicioni period

praen manjim obimom proizvodnje, ubrzanom privatizacijom i transformacijom privrednih

organizacija. Sve to dovodi do porasta nezaposlenosti, naglog siromaenja cjelokupnih

drutvenih slojeva i promjene naina ivota mukaraca i ena. Iako godine ekonomske

stagnacije pogaaju i mukarce i ene, statistiki podaci ukazuju da su ene neto ugroenije

od mukaraca, prije svega u smislu vee nezaposlenosti, ali i u pogledu siromatva naroito

kada se radi o samohranim majkama. Takve ekonomske prilike dovode do percipiranja

preduzetnitva kao znaajnog puta zarade putem samozapoljavanja.

Jo jedan od izrazito znaajnih problema sa kojima se drutvo susrijee je nasilje koje je

znaajno poveano u svim oblastima ivota. Od ukupnog broja stradalih, jedna treina su

ene, i njihov broj se znaajno poveao posljednjih godina. Ono to je posebno vano, kada je

u pitanju zdravlje enskog stanovnitva, je nedostatak evidencije svih vidova nasilja nad

enama i djecom kao uzroka traenja medicinske pomoi.

Sve navedene nejednakosti jasno ukazuju na potrebu da se zakonski okvir Crne Gore preispita

iz ugla uvaavanja rodne ravnopravnosti, da se insistira na praksi sagledavanja rodne

dimenzije buduih zakona i politika i da se, gdje je potrebno, uvede rodna dimenzija u

postojee zakone i politike. Analize predstavljene na narednim stranicama detaljnije e

prikazati argumente za orodnjavanje politika u Crnoj Gori i preporuke za njegovo izvoenje.



III Pravni i institucionalni okvir

Nacionalni pravni i institucionalni okvir

Nakon referenduma odranog 21. maja 2006. godine i zvaninog proglaenja nezavisnosti 3.

juna 2006. godine, u Crnoj Gori je bio na snazi Ustav Republike Crne Gore (Slubeni list RCG,

broj 48, od 13. oktobra 1992). Iako se ovaj Ustav nije posebno bavio pitanjem rodne

ravnopravnosti, predviao je niz naela kojima je na uopten nain proklamovana jednakost

meu polovima. Sloboda i jednakost graana/ki, bez obzira na bilo kakvo posebno ili lino

svojstvo propisana je lanom 15 Ustava. Pored toga, Ustav jami nepovredivost fizikog i

psihikog integriteta ovjeka, njegove privatnosti i linih prava, kao i dostojanstvo i sigurnost

ovjeka (lan 20).

Vie od godinu dana nakon proglaenja nezavisnosti Ustavotvorna Skuptina Republike Crne

Gore, 22. oktobra 2007. godine, donijela je novi Ustav Crne Gore (Slubeni list CG broj 1/07).

U skladu sa meunarodnim aktima koji su donijeti u periodu izmeu dva Ustava, novi Ustav

Crne Gore posveuje vie panje pitanjima rodne ravnopravnosti. Najprije, u samoj Preambuli

Ustava iskazuje se opredjeljenje graana/ki Crne Gore da ive u dravi u kojoj su osnovne

vrijednosti sloboda, mir, tolerancija, potovanje ljudskih prava i sloboda, multikulturalnost,

demokratija i vladavina prava. U skladu sa osnovnim opredjeljenjem Ustava, lanom 18

Ustava predviena je obaveza drave da jemi ravnopravnost ene i mukarca i razvija politiku

jednakih mogunosti. Pored ravnopravnosti ena i mukaraca, lan 8 Ustava predvia zabranu

svake, neposredne ili posredne diskriminacije, po bilo kom osnovu, ali predvia da se propisi i

uvoenje posebnih mjera, koji su usmjereni na stvaranje uslova za ostvarivanje nacionalne,

rodne i ukupne ravnopravnosti i zatite lica koja su po bilo kom osnovu u nejednakom

poloaju, nee smatrati diskriminacijom. Na ovaj nain, Ustav daje mogunost zakonodavnim

i izvrnim organima da kroz afirmativne akcije utiu na poboljanje poloaja svih grupa koje se

po bilo kom osnovu nalaze u nejednakom poloaju.

Imajui u vidu razvijenost meunarodnog prava u oblasti rodne ravnopravnost od izuzetnog je

znaaja odredba lana 9 Ustava koji predvia da su potvreni i objavljeni meunarodni

ugovori i opteprihvaena pravila meunarodnog prava sastavni dio unutranjeg pravnog

poretka i da imaju primat nad domaim zakonodavstvom i neposredno se primjenjuju kada

odnose ureuju drukije od unutranjeg zakonodavstva.

Na ovaj nain omoguava se primjena propisa meunarodnog prava koji ne samo da na

detaljni i sveobuhvatniji nain reguliu pitanja rodne ravnopravnosti, ve nude vei stepen

njihove zatite. Ipak, iako novi Ustav ini izvjestan napredak u oblasti rodne ravnopravnosti,

bitno je naglasiti da nije pisan rodno senzitivnim jezikom.

Prvi i ujedno i najznaajniji zakon u oblasti rodne ravnopravnosti je Zakon o rodnoj

ravnopravnosti koji je Skuptina Crne Gore donijela 24. jula 2007. godine (Slubeni list RCG,

broj 46/07). U lanu 2 Zakon rodnu ravnopravnost definie kao ravnopravno uee ena i



mukaraca u svim oblastima javnog i privatnog sektora, jednak poloaj i jednake mogunosti

za ostvarivanje svih prava i sloboda i korienje linih znanja i sposobnosti za razvoj drutva,

kao i ostvarivanje jednake koristi od rezultata rada.

Pored propisivanja naina obezbjeivanja i ostvarivanja prava po osnovu rodne

ravnopravnosti, ovaj Zakon predvia i odreene mjere za eliminisanje diskriminacije po

osnovu pola i stvaranje jednakih mogunosti za uee ena i mukaraca u svim oblastima

drutvenog ivota. U skladu sa zabranom diskriminacije proklamovanom Ustavom Crne Gore,

Zakon o rodnoj ravnopravnosti u lanu 4 definie diskriminaciju po osnovu pola kao svako

pravno ili faktiko, neposredno ili posredno razlikovanje, privilegovanje, iskljuivanje ili

ograniavanje zasnovano na polu zbog kojeg se nekom licu oteava ili negira priznavanje,

uivanje ili ostvarivanje ljudskih prava i sloboda u politikom, obrazovnom, ekonomskom,

socijalnom, kulturnom, sportskom, graanskom i drugim podrujima javnog ivota. Pored

uoptene definicije diskriminacije, Zakon u lanu 7 daje definiciju neposredne i posredne

diskriminacije, odreujui da neposredna diskriminacija po osnovu pola postoji kad se lice

tretira ili moe biti tretirano nepovoljnije u odnosu na lice drugog pola, u istoj ili slinoj

situaciji, iskljuivo po osnovu pola, dok se predvia da posredna diskriminacija po osnovu pola

postoji kad propis, drugi akt, kriterijum ili radnja, u istim ili slinim okolnostima, dovodi u

nepovoljniji poloaj lice jednog pola u odnosu na lice drugog pola.

Iako pitanja rodne ravnopravnosti stavlja u nadlenost ministarstva nadlenog za zatitu

ljudskih i manjinskih prava (Ministarstvo za ljudska i manjinska prava Crne Gore), Zakon

predvia i obaveze Skuptine i Vlade Crne Gore (lan 10), jedinica lokalne samouprave (lan

11), politikih stranaka (lan 12) i medija (lan 13) da u okviru svog rada preduzimaju mjere za

ostvarivanje i podsticanje rodne ravnopravnosti.

Zakon takoe predvia da se pravo ena na zatitu materinstva, kao i posebna zatita na radu

zbog biolokih karakteristika, ne smatra diskriminacijom, kao ni opte i posebne mjere,

donijete ili preduzete radi otklanjanja i sprjeavanja nejednakog tretmana ena i mukaraca,

otklanjanja posljedica nejednakog tretmana ena i mukaraca i promovisanja rodne

ravnopravnosti (lan 5).

Korak dalje u ostvarivanju pune rodne ravnopravnosti je Zakon o zabrani diskriminacije

(2010). Ovaj zakon daje definiciju diskriminacije, uz preciziranje ta je neposredna, a ta

posredna diskriminacija, ureuje posebne oblike diskriminacije koji nijesu ureeni drugim

zakonima i predvia institucionalne mehanizme zatite.

Pored zakona koji imaju za cilj promovisanje rodne ravnopravnosti, Vlada Crne Gore usvojila je

i niz razvojnih dokumenata, strategija i politika koji determiniu bavljenje problematikom

jaanja poloaja ena u drutvu i postizanje rodne ravnopravnosti. Meu njima, poseban

znaaj imaju sljedei dokumenti:

a) Plan aktivnosti za postizanje rodne ravnopravnosti u Crnoj Gori (2013-2017. godine);

b) Plan aktivnosti za postizanje rodne ravnopravnosti u Crnoj Gori (2008-2012. godine);

c) Nacionalni program za integraciju Crne Gore u EU 2008-2012;

d) Strategija odrivog razvoja, sa Akcionim planom za period 2011-2012;



e) Strategija zatite od nasilja u porodici 2011-2015;

f) Strategijom ouvanja i unaprijeenja reproduktivnog zdravlja;

g) Strategija borbe protiv trgovine ljudima 2012-2018;

h) Strategija zapoljavanja i razvoja ljudskih resursa 2012-2015;

i) Nacionalna strategija zapoljavanja i razvoja ljudskih resursa 2012-2015.

Meu navedenim stratekim dokumentima poseban znaaj ima Plan aktivnosti za postizanje

rodne ravnopravnosti u Crnoj Gori za period od 2013-2017 godine. Ovaj dokument predvia 9

stratekih ciljeva:

1. Uspostavljanje drutva jednakih mogunosti i uklanjanje svih oblika diskriminacije

po osnovu pola;

2. Uvoenje rodno osjetljivog obrazovanja na svim nivoima obrazovanja;

3. Poveanje zaposlenosti ena i uklanjanje svih oblika diskriminacije ena na tritu

rada;

4. Obezbjeivanje kvalitetne i dostupne rodno osjetljive zdravstvene zatite;

5. Suzbijanje svih oblika nasilja nad enama i nasilja u porodici, te unaprijeivanje

poloaja i zatite prava rtava svih oblika nasilja;

6. Suzbijanje rodnih stereotipa i uvoenje politike rodne ravnopravnosti u medije i

kulturu;

7. Ravnopravno uee ena i mukaraca na svim nivoima odluivanja;

8. Integracija politike rodne ravnopravnosti u sve meunarodne procese i odnose;

9. Stvaranje odrivih mehanizama za postizanje rodne ravnopravnosti.

Sagledavanjem pravne regulative mogue je zakljuiti da se postojea regulativa u znaajnoj

mjeri pribliila evropskim zakonskim okvirima i da nudi dobar pravni okvir koji je u odreenim

segmentima mogue dalje unaprjeivati. No, ono to predstavlja posebnu zabrinutost jeste

esto upuivana kritika i od strane Evropske unije, a to je odsustvo adekvatne implementacije

predstavljenog okvira, kako u sudskoj praksi, tako i od strane relevantnih institucija. esto su,

od strane civilnog drutva, kritikovani nosioci vlasti zbog neispunjavanja svojih obaveza,

poevi od aurnosti sudova u porodinim sporovima i neadekvatne primjene i interpretacije

normi koje bi omoguile adekvatniju zatitu rtava diskriminacije. Pored toga, esto se moe

naii na kritike koje se odnose na nedovoljnu linu senzibilisanost i reprodukciju stereotipnih

rodnih reima od strane strunih radnika, sudija, tuilaca i drugih odgovornih aktera, ime je

uzrokovan kontinuiran problem u primjeni zakona.

U Crnoj Gori su, do sada, osnovana dva institucionalna mehanizma za postizanje rodne

ravnopravnosti koji od svog osnivanja do danas rade sa puno entuzijazma nekoliko liderki

uposlenih u ovim institucijama, no ipak sa simbolinim resursima uloenim u ovako znaajne

procese. I nakon neto vie od deset godina osnivanja, djeije boljke poput neadekvatne

institucionalne pozicioniranosti, te nedovoljno kadra i nedovoljno finansija za djelovanje jasno

ukazuju na nepostojanje krajnje politike odlunosti da se osnae ene i postigne rodna

ravnopravnost.



Odbor za rodnu ravnopravnost Skuptine Crne Gore osnovan je 11. jula 2001. godine

odlukom Skuptine Crne Gore. Odlukom o obrazovanju Odbora za rodnu ravnopravnost

Skuptine Crne Gore, ovaj Odbor se odreuje kao stalno radno tijelo Skuptine sa zadatkom

da razmatra i prati ostvarivanje Ustavom utvrenih sloboda i prava ovjeka i graanina/ke

koja se odnose na rodnu ravnopravnost.

Nadlenosti Odbora za rodnu ravnopravnost Skuptine Crne Gore su:

razmatranje prijedloga zakona, drugih propisa i optih akata koji se odnose na

ostvarivanje naela rodne ravnopravnosti;

praenje primjene ovih prava kroz sprovoenje zakona i unaprjeivanje principa

rodne ravnopravnosti, posebno u oblasti prava djeteta, porodinih odnosa,

zapoljavanja, preduzetnitva, procesa odluivanja, obrazovanja, zdravstva,

socijalne politike i informisanja;

uee u pripremi, izradi i usaglaavanju zakona i drugih akata sa standardima

evropskog zakonodavstva i programima Evropske unije koji se odnose na rodnu

ravnopravnost, afirmisanje potpisivanja meunarodnih dokumenata, koji tretiraju

ovo pitanje i praenje njihove primjene, saradnja sa odgovarajuim radnim tijelima

drugih parlamenata i nevladinim organizacijama iz ove oblasti.

Skupstinki Odbor za rodnu ravnopravnost se ipak ne smatra matinim odborom za bilo koja

pitanja u Skupini Crne Gore to institucionalno problematizuje rad ovog tijela.

Kao drugi institucionalni mehanizam Vlada Crne Gore je osnovala Kancelariju za

ravnopravnost polova na sjednici odranoj 27. marta 2003. godine. Zakonom o rodnoj

ravnopravnosti Ministarstvo za ljudska i manjinska prava odreeno je kao nadleno za poslove

u vezi ostvarivanja rodne ravnopravnosti. Kancelarija je prvih est godina poslovala u sklopu

Vladinog Sekretarijata sa znaajnim limitima u svom mandatu, te je nakon brojnih inicijativa u

aprilu 2009. godine ova Kancelarija preimenovana u Odjeljenje za rodnu ravnopravnost i

postala sastavni dio Ministarstva za ljudska i manjinska prava. Nadlenosti koje su dodijeljene

Odjeljenju za rodnu ravnopravnost su:

koordinacija aktivnosti i priprema nacionalnog plana aktivnosti koje imaju za cilj

jaanje poloaja ena u drutvu i postizanje rodne ravnopravnosti;

uee u pripremi i donoenju akcionih planova za jaanje poloaja ena i

uspostavljanje rodne ravnopravnosti na svim nivoima;

praenje primjena meunarodnih dokumenata i konvencija, kao i usvojenih

meunarodnih standarda iz oblasti rodne ravnopravnosti;

preduzimanje mjera za njihovu implementaciju u pravni sistem Crne Gore i

kreiranje kvalitetnog monitoringa potovanja tih dokumenata;

saradnja sa lokalnom samoupravom i pruanje podrke pri bavljenju

problematikom rodne neravnopravnosti na lokalnom nivou;

uspostavljanje saradnje sa nevladinim organizacijama, po potrebi

obavjetavanje Zatitnika ljudskih prava i sloboda o postojanju diskriminacije po



osnovu pola i dostavljanje Vladi godinjeg izvjetaja o ostvarivanju Plana

aktivnosti.

Konano, vano je pomenuti i druge institucionalne mehanizme za bavljenje pitanjima jaanja

pozicije ena u crnogorskom drutvu kao i postizanje rodne ravnopravnosti meu kojima je

najznaajnija nezavisna i samostalna institucija koja je u Crnoj Gori ustanovljena posebnim

Zakonom koji je donijela Skuptina Republike Crne Gore, 10. jula 2003. godine. Institucija

Zatitnika/ce ljudskih prava i sloboda (Ombudsman) je posebno vana u sistemu zatite naela

pravde i pravinosti i zatiti ljudskih prava i sloboda. Dalje, shodno Zakonu o rodnoj

ravnopravnosti, ministarstva i organi uprave su odredili slubenike/ce koji/e obavljaju poslove

koordinatora/ki aktivnosti u vezi pitanja rodne ravnopravnosti iz svoje nadlenosti, i uestvuju

u pripremi i sprovoenju Plana aktivnosti. Tako, pored institucionalnih mehanizama na

nacionalnom nivou uspostavljeni su mehanizmi i na lokalnom nivou, u saradnji sa 14

crnogorskih optina. U njima su osnovani savjeti za rodnu ravnopravnost pri skuptinama

optina, dok su u izvrnoj vlasti odreeni koordinatori/ke za pitanja rodne ravnopravnosti.

Kancelariju za rodnu ravnopravnost na lokalnom nivou ima Prijestonica Cetinje i Optina

Pljevlja, dok je Optina Bijelo Polje u procesu osnivanja iste. Svi/e ovi/e predstavnici/ice

optereeni su ve postojeim opisima poslova kojima se bave puno profesionalno vrijeme,

dok je problematika rodne ravnopravnosti i jaanje pozicije ena u crnogorskom drutvu

posao kojim su optereeni pored redovnog posla. Sem toga, resursi koji se izdvajaju ne

postoje ili su pak simbolini, stoga ni oekivanja od ovako velikog broja lica zaduenih da budu

kontakt osobe ili pak lokalni koordinatori/ke ne treba oekivati previe. Ujedno, treba

pohvaliti napore Odjeljenja za poslove rodne ravnopravnosti u Ministarstvu za ljudska i

manjinska prava na naporima da problematiku jaanja ena i postizanja rodne ravnopravnosti

decentralizuje to je vie mogue i time postepeno izgrauje ljudske resurse, koji bi u

perspektivi mogli da u potpunosti razumiju ove dimenzije problema. Ujedno perspektiva

bogatije demokratske drave Crne Gore u Evropskoj uniji moe donijeti znaajnije resurse, pa

time i obezbijediti puno profesionalno angaovanje na ovim pitanjima.

Meunarodne organizacije i rodna ravnopravnost

Kao to je ve navedeno, Ustav Crne Gore iz 2007. godine uspostavlja primat meunarodnih

ugovora nad domaim zakonodavstvom i predvia neposrednu primjenu meunarodnih

ugovora o ljudskim pravima u Crnoj Gori.

Oteana primjena utvrenog pravnog reima lei u injenici da e se meunarodni ugovori

neposredno primjenjivati samo ako se prethodno dokae da odnose ureuju drukije od

unutranjeg zakonodavstva (l. 9). Izostalo je i vano uputstvo o kom se na ekspertskom

nivou dosta diskutovalo, a to je da e se ovi ugovori primjenjivati u skladu sa njihovim

tumaenjem od strane meunarodnih tijela nadlenih za nadzor nad njihovom primjenom.

Takoe, izostalo je obeanje drave da se dostignuti nivo ljudskih prava ubudue nee

smanjivati bez obzira na dalje zahtjeve u procesu evropskih integracija.

Veliki broj dokumenata donijetih u okviru sistema Ujedinjenih nacija, nametnuli su potrebu

usklaivanja nacionalnog zakonodavstva sa naelima koja su proklamovana ovim



dokumentima. Meu njima poseban znaaj imaju sljedei akti: Univerzalna deklaracija o

ljudskim pravima (1948), Konvencija o politikim pravima ena (1952), Konvencija protiv

diskriminacije u obrazovanju (1960), Pakt o graanskim i politikim pravima (1966), Pakt o

ekonomskim, socijalnim i kulturnim pravima (1966), Deklaracija o eliminaciji svih oblika

diskriminacije ena (1967), Deklaracija o zatiti ena i djece u sluaju opasnosti i oruanom

sukobu (1974), Konvencija o eliminaciji svih oblika diskriminacije ena (1979), Deklaracija o

eliminaciji zlostavljanja ena (1993), Pekinka deklaracije i Platforme za akciju (1995),

Univerzalna deklaracija o demokratiji (1997), Opcioni protokol za Konvenciju o eliminaciji svih

oblika diskriminacije nad enama (1999), Rezolucija 1325 Savjeta bezbjednosti (2000) i

Milenijumska deklaracija UN/ 8 Milenijumskih razvojnih ciljeva (20002015), Rezolucija 17/19

o ljudskim pravima, seksualnoj orijentaciji i jednakosti polova usvojena od strane Savjeta za

ljudska prava, Rezolucija 66/129 o poboljanju poloaja ena u ruralnim sredinama usvojena

od strane Generalne skuptine.

Standardi Evropske unije i rodna ravnopravnost

Pored dokumenata donijetih u okviru sistema Ujedinjenih nacija, i Evropska unija je putem

svojih akata obezbijedila potovanje naela koja se tiu rodne ravnopravnosti.

Imajui u vidu da je potovanje naela i principa proklamovanih putem akata EU jedna od

obaveza drava lanica, propisujui odgovarajue standarde pravo Evropske unije direktno

utie kako na zakonodavstvo drava lanica, tako i drave koji su u procesu pridruivanja

Evropskoj uniji.

Znaaj potovanja ljudskih prava prepoznat je na samom poetku i uvrten u Amsterdamski

sporazum iz 1997. godine, kojim je Unija iz ekonomske prerasla u politiku zajednicu. Ovim

sporazumom pravno su regulisana ljudska prava, a naroito princip jednakog tretmana

mukaraca i ena i zabrana diskriminacije na osnovu rodne pripadnosti. Sporazumom se

Zajednica obavezuje da e teiti eliminaciji neravnopravnosti i promovisati ravnopravnost

meu mukarcima i enama. Zatita i unaprjeenje enskih prava i rodne ravnopravnosti

zagarantovana je i pravnim aktima koje donose organi Unije, odnosno regulativama,

direktivama i odlukama koje imaju obavezujui karakter, kao i rezolucijama i preporukama

kojima se definiu ciljevi Unije i dravama lanicama savjetuje sprovoenje odreenih mjera.

Osnovni dokument EU koji se tie oblasti ljudskih prava je Povelja o osnovnim pravima u

Evropskoj uniji, donijeta 2000. godine u Nici. Iako ne predstavlja pravno obavezujui

dokument, do usvajanja Ustava za Evropu, ovaj dokument ima veliki znaaj jer se smatra

vanim izvorom u tumaenju prava Evropske unije od strane Evropskog suda pravde.

Kako bi definisala prioritetne oblasti i intervencije u cilju postizanja potpune jednakosti

mukaraca i ena, Evropska komisija 2006. godine usvaja Mapu puta za jednakost ena i

mukaraca 2006-2010.

Povodom Meunarodnog dana ena i u cilju obiljeavanja 30 godina od donoenja Konvencije

o ukidanju svih oblika diskriminacije ena Evropska komisija 2010. godine predstavila je

ensku povelju. Povelja definie pet kljunih akcijskih podruja: ravnopravnost na tritu rada i



jednaka ekonomska nezavisnost za ene i mukarce, jednake plate za jednaki rad,

ravnopravnost u donoenju odluka, iskorjenjivanje rodno specifinog nasilja i ravnopravnost

izvan granica EU.

Strateki dokument EU koji definie politiku aktivnog djelovanja u cilju postizanja rodne

ravnopravnosti predstavlja Strategija Evropske unije za ravnopravnost izmeu ena i

mukaraca od 2010. do 2015. godine. Ova Strategija propisuje konkretne aktivnosti na osnovu

pet prioritetnih oblasti koje su definisane u enskoj povelji, jednoj oblasti koja se bavi

pitanjima koja proimaju sve ostale oblasti.

Pored navedenih, veliki broj dokumenata Evropske Unije se bavi pitanjima rodne

ravnopravnosti. Meu njima, poseban znaaj imaju:

Direktiva Savjeta 79/7/EEZ od 19. decembra 1978. godine o progresivnoj primjeni

principa jednakog tretmana za mukarce i ene u oblasti socijalne zatite;

Direktiva Savjeta 92/85/EEZ od 19. oktobra 1992. godine o uvoenju mjera

kojima se podstie unaprjeenje sigurnosti i zdravstvene zatite na radu trudnih

radnica i radnica koje su se nedavno porodile ili su na porodiljskom odsustvu;

Direktiva Savjeta 96/34/EEC o odsustvu radi brige o djetetu;

Direktiva 2002/73/EZ Evropskog parlamenta i Savjeta kojom se mijenja i

dopunjava Direktiva Savjeta 76/207/EEZ o primjeni principa jednakog tretmana

za mukarce i ene u odnosu na dostupnost zaposlenja, profesionalnu obuku,

napredovanje na radnom mjestu i na uslove rada (tekst od vanosti za Evropski

ekonomski prostor);

Direktiva Savjeta 2004/113/EZ godine kojom se primjenjuje naelo

ravnopravnosti mukaraca i ena u mogunosti dobijanja i nabavke roba,

odnosno pruanja usluga;

Odluka Savjeta 95/593/EC od 22. decembra 1995. godine o srednjeronom

akcionom programu Zajednice o jednakim mogunostima za ene i mukarce;

Odluka Savjeta 2001/51/EZ: kojom se pokree program u vezi s Okvirnom

strategijom o rodnoj ravnopravnosti (2001-2005.);

Odluka br. 1554/2005/EZ Evropskog parlamenta i Savjeta kojom se mijenja i

dopunjava Odluka Savjeta 2001/51/EZ o pokretanju programa koji se odnosi na

okvirnu strategiju Zajednice o rodnoj ravnopravnosti i Odluka br. 848/2004/EZ o

pokretanju programa djelovanja Zajednice za promovisanje organizacija koje na

evropskom nivou djeluju na podruju ravnopravnosti mukaraca i ena;

Direktiva 2010/41/EU Evropskog parlamenta i Savjeta od 7. jula 2010. godine o

primjeni naela jednakog postupanja prema mukarcima i enama koji se bave

djelatnou u okviru samozapoljavanja;

Direktiva 2006/54/EZ Evropskog parlamenta i Savjeta od 5. jula 2006. godine o

sprovoenju naela jednakih mogunosti i jednakog tretiranja mukaraca i ena o

pitanjima zapoljavanja i obavljanja zanimanja;

Rezolucija Evropskog parlamenta od 12. marta 2008. godine o poloaju ena u

ruralnim sredinama EU;



Preporuka Savjeta 84/635/EEC od 13. decembra 1984. godine o promociji

pozitivne akcije za ene;

Rezolucija Savjeta od 27. marta 1995. godine o ujednaenom ueu ena i

mukaraca u procesu donoenja odluka.

Uloga drave nalazi iz fokus grupa

Budui da uglavnom nijesu detaljno upoznate sa legislativom u Crnoj Gori, uesnice u fokus

grupama evaluiraju ulogu drave na osnovu sopstvenog iskustva i percepcije. Dominira utisak

da su zakoni generalno dobri i da garantuju ravnopravan poloaj ena, ali da drava nema

dovoljno dobre mehanizme kako bi obezbjedila njihovu adekvatnu implementaciju.

Sa jedne strane drava kao poslodavac titi radnike, ukljuujui i ene, dok sa druge dozvoljava

privatnim poslodavcima da te iste zakone kre. Mehanizmi kontrole trita rada postoje u vidu

inspekcije rada, poreske inspekcije, trine inspekcije, ali postoji niz zamjerki na njihov rad to

ih ini potpuno nekredibilnim za radnike. Ocjenjuje se da je veliki stepen korpucije prisutan u

radu inspekcija, te dok malim preduzetnicima izmiljaju kazne kod velikog broja poslodavaca

koji imaju dobre veze inspekcije nikada ni ne dou.

Od drave se stoga oekuje prvenstveno da unaprijedi sistem kontrole rada poslodavaca,

mada se u pozitivan ishod u maloj sredini kao to je Crna Gora sumnja. Takoe, ene smatraju

da bi zakon trebalo vie da titi ene koje planiraju porodicu, odnosno da onemogui

poslodavcima da otpuste radnice zbog trudnoe.

Konkretni prijedlozi uesnica u diskusiji za unaprijeenje poloaja ena i njihovu veu

aktivnost su:

uvoenje mogunosti etvroroasovonog radnog vremena,

vei broj vrtia i due radno vrijeme koje omoguuje rad u drugoj smjeni,

produeni boravak u osnovnim kolama,

bolje organizovan gradski prevoz,

geranto domaice za brigu o starim licima.



IV Demografija

Prema posljednjem popisu stanovnitva koji je organizovan 2011. godine, u Crnoj Gori ivi

620029 stanovnika, od ega ene ine 50,6%. Tokom 2011. godine od sve ivoroene djece u

Crnoj Gori, 52% su bili djeaci, a 48% djevojice.

Prosjena starost stanovnitva, kao i prosjeni ivotni vijek konstantno rastu. Dok je prosjena

starost ena u 1971. godini bila 29.8, a mukaraca 27.4 godine, u 2011. je registrovana

prosjena starost za ene od 38.4 godine, a za mukarce 36. Dalje, prema popisu iz 2011, od

ukupnog stanovnitva starijeg od 60 godina, ena ine 56,3% a mukarci 43.7%. Osim toga, u

istoj kategoriji stanovnitva ima trostruko vie udovica nego udovaca.

Znaajne demografske promjene koje se deavaju u Crnoj Gori, dio su opteg trenda u Evropi,

a najbolje ih ilustruje poreenje demografske strukture stanovnitva po polu i starosnim

kategorijama u periodu od 1971. godine i 2011. godine. Dok je 1971. godine stanovnitvo

mlae od 20 godina inilo 42.8% ukupne populacije, u 2011. godini ono ini tek 26.3% ukupne

populacije. Takoe, 1971. godine, osobe stare 65 ili vie godina inile su 7.6% ukupnog

stanovnitva a 2011. njihov udio u ukupnoj populaciji iznosi 12.8%.

(40,000) (30,000) (20,000) (10,000) 0 10,000 20,000 30,000 40,000

0-4

5-9

10-14

15-19

20-24

25-29

30-34

35-39

40-44

45-49

50-54

55-59

60-64

64-69

70-74

74-79

80+

(40,000) (30,000) (20,000) (10,000) 0 10,000 20,000 30,000 40,000

0-4

5-9

10-14

15-19

20-24

25-29

30-34

35-39

40-44

45-49

50-54

55-59

60-64

64-69

70-74

74-79

80+

Grafikon 4.1: Starosne piramide, poreenje 1971. vs 2011.

8

1971 1971

2011 2011

Izvor: Monstat, Popis stanovnitva 2011. i 1971. godine



U 2011. godini je od 1950. godine roeno najmanje ivoroene djece, 7 215; to je dovelo do

rekordno niskog prirodnog prirataja od 1368, koji je najnii registrovan od 1950. godine do

sada.

U poslednjih 30 godina i kod ena i kod mukaraca dolazi do znaajnog pomjeranja

prosjenih godina ulaska u brak ka kasnijim uzrasnim grupama, ali je ova promjena

izraenija u enskoj populaciji. ene ranije od mukaraca ulaze u brak. Pri sklapanju prvog

braka, prosjena starost registrovana kod ena u 2012. godini je 27.4 godine, a kod

mukaraca 31.2 godine. U poslednjih 50 godina, prosjene godine ulaska u brak su znaajno

promjenjene na vie, kako kod ena, tako i kod mukaraca. Poredei samo period od 1980. do

2011. godine, najvanija promjena je registrovana u kategoriji namlaih lica koja su stupila u

brak. Dok je 1980. od svih ena koje su u toj godini zakljuile brak gotovo bila starosti

izmeu 15 i 19 godina, u 2011. u toj starosnoj kategoriji je 8% od svih ena koje su u toj godini

stupile u brak. Interesantno, kod mukaraca u ovoj starosnoj kategoriji nije registrovana

gotovo nikakva promjena. Takoe, znaajna promjena je registrovana i u starosnoj kategoriji

izmeu 20 i 24 godina: naime, tu je procenat ena koje su stupile u brak opao sa 46%, koliko ih

je bilo 1980. godine, na 30% koliko je registrovano 2011. godine. U istoj starosnoj kategoriji je

registrovana jo znaajnija promjena kod mukaraca sa 32% u 1980. godini, u 2011. od svih

mukaraca koji su uli u brak 13% je imalo izmeu 20 i 24 godine.

Konsekventno, kod ena je dolo do znaajnog pomjeranja u starosnoj kategoriji 20 do 25, ali i

u starosnoj kategoriji od 30 do 34 godine. Za ove dvije starosne kategorije je karakteristino

znaajno poveanje procenta ena koje su stupile u brak u odnosu na isti period 1980-2011.

Kod mukaraca je registrovan trend pada i u starosnoj kategoriji 20 do 25, dok je tek u

kategoriji 30-34 registrovano poveanje sa 16% (1980) na 27% (2011)

Grafikon 4.2.: Godine stupanja u brak po polu, poreenje 1980. i 2011. godina

8

30 34

15

6 3 2 3

1

13

34 27

11 6 4 5

24

46

20

6 2 1 1 0 (1)

(32)

(40)

(16)

(5) (3) (2) (2)

15-19 20-24 25-29 30-34 35-39 40-44 45-49 50 i vie

% ene 2011. % Mukarci 2011. % ene 1980. % Mukarci 1980.

Prosjene godine pri zakljuenju prvog braka, poreenje 1980. vs 2011.



Podaci Monstata1 govore da je u 2012. godini razvedeno ukupno 515 brakova, to je za 9.3%

vie u odnosu na 2011. godinu. Istovremeno, u 2012. broj sklopljenih brakova je za 6.3% manji

nego u 2011. Prilikom razvoda braka prosjena strarost ene bila je 36 godina, a mukarca

39,9 godina. Prosjeno trajanje razvedenog braka u 2012. godini je bilo 11.2 godine, a od

ukupnog broja razvedenih brakova u 2012, ak 32.4% ine oni koji su se razveli tokom prve 4

godine braka. U 59.4% od svih razvedenih brakova u 2012. bilo je makar jedno izdravano

dijete, a od ukupnog broja razvedenih brakova sa izdravanom djecom (306), u 83,6% takvih

brakova izdravana djeca dodijeljena su eni, a u 10,5% muu. Zajedniko starateljstvo je

registrovano u 5,6% razvedenih brakova, a starateljstvo nad djecom drugim osobama i

ustanovama je registrovano u 0,3% razvedenih brakova.

Razvedene ene i samohrane majke kao posebno ugroene grupe ena nalazi

iz fokus grupa

Drutvo ne prepoznaje samohrane majke kao posebnu grupu, niti vodi rauna o njihovim

specifinim potrebama. ta vie, po rijeima nekolicine razvedenih ena sredina ih osuuje i

smatra krivcem za raspad porodice. Nerijetko se deava i da se dovodi u pitanje moral ene

koja je razvedena, te i pojedini poslodavci insinuiraju neprimjerene odnose.

Drutvo vas gleda drugaije. ak vas i druge ene gledaju drugaije. Sve

razmiljaju: Da je valjala to bi se razvodila. Kod nas se uvek misli da je ena kriva

za razvod. A tek poslodavci, moj vii ef je oekivao svata. Ali ja nisam pristala.

ena zaposlena u privatnom sektoru

Pored problema podjele imovine nakon razvoda, enama jo vei problem predstavlja

neplaanje alimentacije. Ova pojava je po ocjeni ena veoma rasprostranjena u Crnoj Gori, a

o tome na neki nain svjedoi to to nijedna od uesnica u diskusiji koje su razvedene ne

dobija mjesenu alimentaciju koju je sud odredio. Iako zakon titi ene i sudovi donose

presude o alimentaciji koje su oevi u obavezi da isplauju, to se u velikom broju sluajeva ne

deava. Najei scenario za izbegavanje plaanja alimentacije je rad u sivoj ekonomiji.

Naime, ukoliko otac nema prijavljena primanja, bez obzira to ostvaruje zaradu u

neformalnom sektoru ne postoji nain da se ta sredstva preusmjere korisnicima alimentacije.

Ja imam problem sa alimentacijom. Jer nisam dobila ni jedan cent. Porodica mog

biveg mua ima vile, izdaju stanove, ali to se vodi na druge, a ne na mog biveg

mua. to se zakona tie, on je na mojoj strani. Mogla bih da se svetim kaznom

zatvora, ali ipak je to otac mog djeteta. ena preduzetnica

1 Zavod za statistiku, Saoptenje broj 111. Podgorica 30. april 2013. Sklopljeni i razvedeni brakovi u Crnoj Gori u 2012. godini.



Migracije

Naposlijetku, od znaaja je prikazati podatke o prostornom kretanju stanovnitva i rodnim razlikama u ovom pogledu.

Dok 80% stanovnitva Crne Gore od roenja ivi u Crnoj Gori, petina su doseljenici iz drugih

zemalja. Najvei broj migranata zabiljeen je devedesetih godina prolog vijeka, kada se u

Crnu Goru doselilo gotovo 42 hiljade stanovnika. U 2011. godini se u Crnu Goru doselilo neto

vie od 4000 osoba, od ega je 53,2% ena, i 46,8% mukaraca2.

Razlozi migriranja razlikuju se kod mukaraca i ena. Tako su ene ee imigrirale uslijed

porodinih razloga (56%) spram mukaraca (44%), dok su za mukarce vie tipini ekonomski

razlozi: 64% mukaraca navelo je to kao razlog naputanja prethodnog mjesta boravka,

naspram 36% ena.

Ukupan broj stanovnika koji se selilio unutar Crne Gore u 2011. godini iznosi 4 394, od toga

53,2% su ene, a 46,8% ine mukarci. ene ovu veinu ostvaruju najvie zahvaljujui

populaciji od 15 do 34 godine.

Grafikon 4.3: Kretanje stanovnitva unutar Crne Gore po starosti i polu

Kada je rije o odnosu doseljenih i odseljenih stanovnika, u 2011. godini je u svim gradovima

na sjeveru Crne Gore registrovan negativan migracioni saldo. S druge strane, u primorskom i

centralnom regionu migracioni saldo je pozitivan. Gradovi sa najveim populacionim rastom

nalaze se u upravo u junoj regiji, u primorskom regionu.

2

Izvor: ene i mukarci u Crnoj Gori, 2012, MONSTAT

285 256

348

472 451

243 212 179

265

508

925

250

60+ 50-59 40-49 30-39 20-29 0-19

Mukarci ene



V Rodne uloge

Rodne uloge predstavljaju drutveno konstruisane uloge ena i mukaraca. Zavisno od

kulturnih, politikih, ekonomskih, druvenih, religijskih i drugih faktora jedno drutvo generie

oekivanja vezana za rodne uloge mukaraca i ena. Na rodne uloge, kao drutvene

konstrukte, jednako snano utiu i obiaji, pravo, klasna i etnika pripadnost, kao i predrasude

rairene u datom drutvu. Stavovi i ponaanja prema rodu su naueni i mogu se mijenjati.

Razlike u shvatanju drutvenih uloga mukaraca i ena mogu se uoiti u drutvenom,

politikom, obrazovnom i ekonomskom kontekstu.

Istraivanje, koje je sprovedeno tokom 2012. godine za potrebe Programa rodne

ravnopravnosti IPA 2010, a koji u partnerstvu sprovode Delegacija Evropske unije u Crnoj Gori,

Ministarstvo pravde i UNDP u Crnoj Gori pokazuje da duboke patrijahalne norme oblikuju

crnogorsko drutvo3. Naime, da je enama mjesto u kui, a ne u javnom i politikom ivotu

misli veliki broj graana Crne Gore. Znaajan zakljuak ovog istraivanja je i to da su i privatni i

javni patrijarhat, kao sklop stavova o rodnim ulogama i mjestu mukaraca i ena u javnom i

privatnom ivotu, veoma izraeni, a da su generatori takvog stanja prije svega mukarci, ali i

ene.

3 http://www.gendermontenegro.me/wp-content/uploads/2012/12/FINAL_Izvjestaj_Zene-u-politici.pdf

Grafikon 5.1: Privatni patrijarhat - stepen slaganja sa tvrdnjama

23

20

21

27

33

21

31

33

56

55

51

44

43

41

39

37

Ako je u braku samo jedan suprunik zaposlen,prirodnije je da to bude mukarac.

Veina poslova u domacinstvu po svojoj prirodivie odgovara enama.

Mukarci bi trebalo da obavljaju vie poslova udomainstvu nego to to sada cine.

Dobro je da su ene i mukarci ravnopravni ubraku, ali je po pravilu bolje da mukarac ima

posljednju rije.

Briga o djeci je prije majina nego oeva dunost

Mukarcima su bliskije javne, a enama privatneaktivnosti.

Dunost mukarca je da zarauje novac, a eninadunost je da brine o domainstvu i porodici

Posao domaice za enu je jednako ispunjavajuikao i plaeni posao

Ne slaem se (1+2) Slaem se (4+5)



Nalazi do kojih se dolo u pomenutoj studiji, a koji se odnose na privatni patrijarhat

upozoravaju na neophodnost sistematskog i permanentnog djelovanja svih drutvenih aktera

u cilju promjene preovladavajuih stereotipa o rodnim ulogama. Zabrinjava podatak da ak

56% stanovnitva tvrdi da je sasvim normalno da, ukoliko je samo jedan od suprunika

zaposlen, to bude mukarac (pri emu isti stav dijeli i svaka druga ena), 55% miljenja je da

veina poslova u domainstvu vie odgovara enama nego mukarcima (ovako misli i 46%

ena), 44% dijeli stav da je, iako je ravnopravnost mukarca i ene u braku poeljna, dobro da

mukarac ipak ima zadnju re (isto misli 30% ena), 43% misli da je briga o djeci prije dunost

majke nego oca (39% ena dijeli takav stav), 39% da je dunost mukarca u braku da zarauje

novac, a ene da brine o domainstvu i porodici (30% ena), a 37% graana Crne Gore tvrdi da

su kuni poslovi za enu jednako ispunjavajui kao i obavljanje plaenog posla (i to, trvdi i

svaka trea ena!?). Ipak, ene znatno ee nego mukarci smatraju da angaovanje

mukaraca u obavljanju poslova u domainstvu nije zadovoljavajue i da bi trebalo u veoj

mjeri da pomau nego to to sada ine (skoro 60% ena i 43% mukaraca).

Dodue, mukarci su shvatili kolike su obaveze ene, tako da ete sada esto uti

da se dovodi pomo u kui, da se plaaju ene koje e da pomognu u spremanju,

ienju itd. Mislim da se sama svijest o tome koliko je ena zaposlena, mislim

kako na poslu tako i kui, da su mukarci postali svijesni toga i da se tei da se eni

pomogne pa makar na ovaj drugi nain. Predstavnica dravne uprave

Poloaj ena u Crnoj Gori nalazi iz fokus grupa

Ocjena ena da rodna ravnopravnost u Crnoj Gori ne postoji, te da je njihov poloaj u odnosu

na mukarce znatno nepovoljniji je gotovo jednoglasna. Ipak, iako polaze od istog stava ene

ga na razliite naine argumentuju.

Za veinu uesnica u fokus grupama, pa i predstavnika/ica poslodavaca i dravne uprave,

razliit poloaj ena i mukaraca je prvenstveno determinisan percepcijom enine bioloke

predodreenosti da bude majka, a potom i svim drutvenim konstrukatima vezanim za

majinsku ulogu. Uloga majke je primarna i kroz prizmu majinstva se posmatraju i analiziraju

sve ostale uloge ene, njene mogunosti i perspektiva, ali prije svega njene obaveze. Sa druge

strane, mukarcima prednost donosi njihova fizika superiornost (uvijek e biti fiziki jai).

Upravo velika diskrepanca u raspodjeli porodinih i kunih obaveza izmeu mukarca i ene,

odnosno oca i majke, u velikoj mjeri uzrokuje sve ostale razlike meu njima: razliite

mogunosti na tritu rada, razliite pozicije u drutvu, razlike u distribuciji moi.

Mukarci i ene nijesu ravnopravni. ene su iscrpljene jer podiu djecu, rade u

kui....ba me interesuje koji otac toliko brine o djeci kao majke. ene su

optereene i iscrpljene, a mukarci mogu da se posvete karijeri. Neformalno

zaposlena ena



Generalno gledano, Crnogorci su jo uvijek bar 80% zatupljeni, posebno kad se

oene. esto kau ja sam muko, ena treba da uti, zna se ko je muko a ko

ensko, i sve treba biti onako kako mukarac kae. Jednostavno se ena mora

prilagoavati toj situaciji... ena zaposlena u privatnom sektoru

Gotovo potpuna neukljuenost mukaraca u kune obaveze, uz istovremeno poziciju

donosioca odluka u porodici se prvenstveno percipira kao posljedica tradicije,

patrijarhalnosti crnogorskog drutva i vaspitanja. Primijetan je napredak u odnosu na

prethodnu generaciju, ali se ta promjena jo uvijek ne percipira kao znaajna. Razlika izmeu

dananjih mukaraca i njihovih oeva ogleda se u veoj ukljuenosti nove generacije u

vaspitanje djece i vrijeme provedeno sa djecom, ali ne i u ostale kune obaveze. Majke

oekuju da e se njihovi sinovi drugaije ophoditi prema svojim suprugama i aktivno

uestvovati u svim sferama porodinog ivota.

Moj mu ne radi nita. Gdje da ga vidi majka da neto radi. Odmah bi mu rekla da

je slabi. ena preduzetnica

Jedan dio uesnica u diskusiji, uglavnom one mlae generacije (do 35. godina) upravo borbu

protiv patrijarhalnih odnosa i vrijednosti smatraju borbom za rodnu ravnopravnost. Za njih

je ova borba individualna i zavisi iskljuivo od ene (svaka ena moe da se izbori da bude

ravnopravna). Pozitivan ishod za njih podrazumeva slobodu da uestvuju u donoenju odluka

u porodici i slobodno organizuju svoje slobodno vrijeme (Nema da mi kae gdje smijem da

idem. Ako mi se ide sa drugaricama u grad ja idem). Iako naglaavaju personalni nivo, kao

jedan od preduslova za izgradnju ove za njih ravnopravne pozicije, vide ekonomsku

nezavisnost ena. S druge strane, u looj ekonomiji situaciji u kojoj se zemlja nalazi, to nije

lako postii.

Ja mislim da sam ravnopravna, nemam problema sa suprugom. On meni ne

nareuje niti zabranjuje, mogu da se zadrim i izaem sa prijateljima. Slobodna

sam ena u tom smislu... Ja lino nisam ugroena, ali mi je trebalo nekoliko godina

da ga promijenim i izborim se za to. ena zaposlena u privatnom sektoru

Istraivanje Rodne razlike u linim primanjima i prihodima, koje je sprovedeno u decembru

2010. godine za potrebe Evropskog pokreta u Crnoj Gori, pokazuje da mukarci i ene, i opta

populacija i poslodavci, percipiraju ene kao slabiji pol, to je vrlo esto faktor koji utie na

prohodnost ena na vie funkcije koje su, po pravilu, bolje plaene.

U tom istraivanju, mjereni su stavovi graana/ki Crne Gore i poslodavaca prema mukarcima

i enama na razliitim parametrima koji su vani u poslovnoj karijeri. Rezultati upuuju da su

mukarci bolje ocijenjeni od ena po svim testiranim parametrima. Izuzetak predstavlja

samo sposobnost za timski rad, gdje nije registrovana statistiki znaajna razlika u percepciji

mukaraca i ena na optoj populaciji. Najvee registrovane razlike u korist mukaraca u



odnosu na ene, registrovane su kod ocjene samopouzdanja, zatim slijede sposobnost za

vostvo, hrabrost i samostalnost.

Interesantno je da kod i opte populacije i kod poslodavaca ene nijesu bolje ocjenjene ni po

jednom atributu od mukaraca. Ipak, vano je naglasiti da je sposobnost za vostvo taka u

kojoj se najvie razlikuju miljenja poslodavaca o mukarcima i enama. Dok su mukarci od

strane poslodavaca ocijenjeni sa najveom ocjenom po ovom parametru ene su od

poslodavaca po pitanju vostva u odnosu na druge atribute dobile jednu od najniih ocjena.

Dalje, dok poslodavci kod mukaraca istiu samostalnost, samopouzdanje, motivisanost i

sposobnost za rad u timu, kod ena naglaavaju motivaciju i samopouzdanje. Najvee razlike,

osim sposobnosti za vostvo, u miljenju o mukarcima i enama u korist mukaraca kod

poslodavaca su opaene kod sposobnosti za rad u timu i hrabrosti.

U istraivanju Rodne razlike u linim primanjima i prihodima kroz iste atribute su testirani

pogledi mukaraca i ena na svoj i suprotan pol. Oekivano, rezultati su pokazali da je upravo

kod mukaraca registrovana najvea razlika u pogledu miljenja o sposobnosti mukaraca i

ena. Po miljenju mukaraca, izmeu suprotnih polova postoje najvee razlike po pitanju

Grafikon 5.2: Percepcija ena i mukaraca

5.0

4.8

4.6 4.6

5.0

5.3

4.5

4.9

5.0

4.6

6.0

5.5

5.4

5.3

5.6

5.7

4.8

4.9

5.7

5.4

5.8

5.5

5.0

5.6

5.7

5.4

5.3

5.4 5.4

5.1

6.2

5.9 5.9

5.7

5.9

5.8 5.8

5.9

6

5.9

Siguran/na u

sebe

Samostalan/na Lider/ka Jednakih

mogunosti

Izuzetno

motivisan/na

Snanog

karaktera

Sigurne

budunosti

Timski igra Hrabar/a vrst/a prema

drugima

Stanovnitvo: Percepcija ena Stanovnitvo: Percepcija mukaraca

Poslodavci: Percepcija ena Poslodavci: Percepcija mukaraca



samouvjerenosti, karaktera i motivacije. Meutim, ak i same ene mukarce vide kao

sposobnije i jedina stvar po kojoj svoj pol ocjenjuju kao bolji u odnosu na mukarce jeste

sposobnost za rad u timu. Takoe, ene po pitanju karaktera istovjetno ocjenjuju oba pola. Po

svim ostalim atributima ene su mukarce ocijenile boljim ocjenama a najvea razlika u korist

mukaraca je upravo po pitanju liderstva i samopouzdanja.

Tradicionalni pogled na mukarce i ene, u kom su mukarci favorizovani gotovo u svakom

pogledu, ima direktnu posledicu na poloaj ena na tritu rada. On dovodi do horizontalne

segregacije zanimanja, odnosno do podjele na muka i enska zanimanja. Kod opte

populacije kao preferirana zanimanja za mukarce, tradicionalno figuriraju sve funkcije moi,

dok se kao enska zanimanja najee navode zanimanja usmjerena na usluge i brigu o

drugima. Poslodavci imaju neto blai stav od opte populacije, ali i oni daju prednost

mukarcima za sva zanimanja za koja to ini i opta populacija.

Problem rodne segregacije zanimanja u Crnoj Gori najbolje ilustruju odreene medicinske

specijalizacije (neurohirurgija, maksiofacijalna hirurgija, ortopedija i urologija) u kojima

dominiraju mukarci. Ovakvo stanje znaajno utie na motivaciju buduih generacija ena,

koje nee imati model istog pola koji e im biti uzor.

Osim direktnog uticaja na poloaj ena na tritu rada, rodne uloge snano utiu i na

neravnomjernu distribuciju obaveza mukaraca i ena u domenu ekonomije brige (kuni

poslovi, briga o drugima, o djeci, starima, bolesnima i odraslim lanovima porodice, itd),

stvarajui veliku optereenost ena u privatnoj sferi ime se utie na njihove mogunosti i

postignua u javnoj sferi.

ene ulaze u brak ranije nego mukarci, ranije i dobijaju djecu od mukaraca, to u

znaajnom broju sluajeva predstavlja prekretnicu u profesionalnoj karijere ene, budui da

u tim situacijama preuzimaju tradicionalnu ulogu majke i prave pauzu u svojoj karijeri.

Osnivanje porodice za ene najee znai i preuzimanje najveeg dijela obaveza iz sfere

zajednikog privatnog, dok mukarcima ostaje koja godina vie za profesionalnu afirmaciju

neoptereenu porodinim obavezama. ak i kada imaju razvijen sistem podrke i pomoi, prije

svega oko uvanja djece, ene koje pokuavaju da razviju svoju poslovnu ili karijeru u politici, i

dalje veinu kunih obaveza obavljaju same to njihov radni dan ini mnogo duim. Ukoliko,

pak, nemaju roditelje ili brane partnere koji bi preuzeli brigu o djeci u toku dana, ene su

primorane da izdvoje novac za usluge uvanje djece i tu nailazimo na jo jednu prepreku

njihovim karijerama, a to je ekonomska nezavisnost. U trenutnoj ekonomskoj situaciji mali je

procenat ena koje su na taj nain materijalno obezbijeene i nezavisne da bi mogle svoje

svakodnevne obaveze organizovati na nain na koji se to danas zahtijeva od bilo koga ko eli

biti uspjean na tritu rada.



Privatna sfera i majinska uloga kao prioritet nalazi iz fokus grupa

Znaaj majinstva i adekvatne brige o djetetu su u svakoj diskusiji vie puta naglaavani.

Uesnice bez obzira da li imaju djecu ili ne, primat daju majinskoj ulozi i evaluiraju je kao

najvaniji vid ostvarenja jedne ene, kao jedan od najvanijih ivotnih ciljeva i ak na neki

nain mjeru sopstvene vrijednosti.

Nije bez razloga sto su ene ranije ostajale u kui....Ako nemate postomstvo, ta

ste postigli? ena zaposlena u dravnom sektoru

U kontekstu profesionalnog ostvarenja i radne aktivnosti ena, uspjena karijera i stabilna

porodica se esto posmatraju dihotomno, gdje jedan pol iskljuuje drugi. Stoga veina ena

svoj rod ne vidi kao diskriminisan, ve tu poziciju smatra svjesno odabranom: ena bira

porodicu, dok karijeru stavlja u drugi plan. Najei argument glasi: Mukarci su na vodeim

pozicijama zato to su vei strunjaci od ena. Oni nijesu strunjaci jer su sposobniji, ve su

imali vie vremena da se posvete svom profesionalnom razvoju. ene su odabrale da vrijeme

posvete porodici, a ne karijeri.. Dodatni argument je zapravo uvjerenje da su sve uspjene

ene bilo u biznisu ili politici, ili bez porodice ili ukoliko imaju porodicu za nju nemaju dovoljno

vremena uslijed ega ostali lanovi, a prije svega djeca pate. Za njega pak, nijedna uesnica

nema potvrdu u vidu konkretnog primjera iz svoje okoline.

Ali te ene uspjene, obino nemaju porodicu. One su se odrekle raanja zbog

ambicije. A ako imaju, tu uvijek budu neki problemi sa djecom. ena zaposlena u

dravnom sektoru

Ako djeca ne pate, imaju neki drugi problem. Djeca su isputena, i to nije prava

stvar, na jednu stranu je dobila, a na drugu izgubila. Ako se ena posveti toliko kao

mukarac, onda e neto izgubiti, ili e biti bez djece, kao tua. ena zaposlena u

privatnom sektoru

Nedovoljno uee mukarca u odgoju djece se sa jedne strane prepoznaje i ponovo pripisuje

tradiciji, ali se kao problem opaa i nedovoljno razvijen sistem ustanova za brigu o djeci.

Uesnice u grupama su navodile da je veina obaveza na njima, a da sa druge strane vrtia

nema dovoljno, prebukirani su, i rade samo do pet. Jo vee je optereenje kada su u pitanju

djeca ranog kolskog uzrasta budui da nijesu dovoljno zrela da sama borave u kui, a

produeni boravak u koli postoji samo za uenike prvog razreda.

Ne mogu da dajem dijete u vrti, jer ih je puno u grupi i tamo su razni virusi i

stalno se razboljevaju. To znai da e ii par dana, a kasnije e morati ostati kui a

nema ko da ga uva. Radno neaktivna ena

Iako veina vjeruje da bi aktivniji doprinos oeva i unaprijeenje sistema socijalne zatite

unaprijedilo poloaj ena ostavivi im vie prostora za profesionalni i lini razvoj, trenutna

pozicija se u mnogome opravdava time da niko ne moe o djetetu da vodi rauna onako



dobro kao to to moe majka. To je ujedno i obrazloenje znaajnog broja uesnica koje su

nakon poroaja nekoliko godina bile radno neaktivne.

Dijete kada je jako malo i kada ga recimo neto boli ono zove majku, a ne nekog

drugog. To dijete niko to nije nauio, ono se sa tim prosto raa.

Podaci o stvarnom ueu ena i mukaraca u obavljanju kunih i porodinih poslova i

relativnom doprinosu mukarca i ene u popunjavanju kunog budeta do kojih smo doli

tokom istraivanja, govore da je faktiko stanje u skladu sa stavovima o kojima smo ovdje

govorili, i da je promjena stavova nuan preduslov za unaprijeenje poloaja ena i u javnoj i u

privatnoj sferi. Naime, ene u Crnoj Gori u prosjeku provode 3.7 sati dnevno u obavljanju

kunih i porodinih poslova, a mukarci svega sat i po; a ako su u braku, prosjean broj sati

koje ene posvjete obavljanju kunih poslova poveava se sa 3.7 na 4.5, dok se kod mukaraca

cifra ne mijenja. Od ukupnog broja ljudi koji tvrde da nikada ne obavljaju kune i porodine

poslove (11% populacije), 96% ine mukarci! Takoe, ekonomska mo unutar domainstva u

veini sluajeva je na strani mukarca u 2/3 crnogorskih porodica mukarac je taj koji najvie

doprinosi ukupnim prihodima kojima porodica raspolae.

Neravnomjerna raspodjela obaveza u privatnoj sferi nalazi iz fokus grupa

Radni dan ene pored obaveza na poslu (ukoliko je zaposlena), obuhvata i niz aktivnosti u

domainstvu: priprema obroka, pranje posua i ienje doma, nabavka, voenje rauna o

budetu domainstva i dr. Veina mukaraca sa druge strane, pomae samo oko fiziki

zahtjevnih poslova i mukih aktivnosti poput sitnih popravki. Ve je reeno da se ovaj

disbalans pripisuje uticaju tradicije i vaspitanja. ene su svjesne da bi odnos trebalo

promijeniti i ine napor kako bi barem donekle to uinile kod svojih potomaka. Ali je ovakav

odnos snaga kompromis na koji ena pristaje ukoliko eli da formira porodicu.

Moj mu samo uva dijete, a u kui haos. Nita ne radi po kui. Ali ja sam greku

napravila. Kad smo poeli da ivimo kui, ja sam sve govorila ja u, ja u... i tako se

nastavilo. Preduzetnica

Rad u domainstvu je po miljenju ena neprocjenjiv i teko bi mu se mogla odrediti cijena.

Ukoliko bi neko ipak taj rad novano nagradio, iznos bi trebalo da bude znaajno vei od

mjesenih primanja na radnom mjestu (barem 1000 eura). Razlog tome je to su kune

obaveze za enu neizbjene, a pri tome ih nijesu same birale kao to je to sluaj sa profesijom i

profesionalnim aktivnostima, te stoga u njima ne uivaju. Istovremeno, postoji izrazito jako

osjeanje obaveze i odgovornosti, odnosno stava da je domainstvo na eni i da je urednost

doma mjera njenog zalaganja za porodicu. Usljed ovih obaveza i svih aktivnosti sa djecom

enama na raspolaganju ostaje jako malo slobodnog vremena.



Treba neto izboriti, a ne da se ene same podmeu. Vie nude same nego to im

se trai. Zato mu nudi da mu skuva kafu? Zato ga sve mora ekati na stolu, nije

bez ruku. ena zaposlena u dravnom sektoru

Dodatno optereenje koje umanjuje vremenske resurse ena je briga o starijim lanovima

porodice. esto u Crnoj Gori vie generacija ivi u istom domainstvu, ali ak i kada to nije

sluaj tradicionalno su ene te koje vode rauna o svojim roditeljima i roditeljima svog

supruga. U zavisnosti od starosti i zdravstvenog stanja starijih, briga podrazumeva pomo u

kui, asistenciju u odravanju line higijene, nabavci i odlascima kod ljekara. ene ocjenjuju da

im je jo vie napora potrebno kako bi organizovale brigu o starima u poreenju sa brigom o

djeci. Za razliku od djeijih akutnih oboljenja, problemi starih su hronini i zahtevaju

kontinuiranu njegu. Sa druge strane poslodavci iz privatnog sektora, ali i dravnog ne

omoguavaju slobodne dane za njegu starih. Istovremeno, institucionalna briga o starim licima

je ne samo slabo razvijena u Crnoj Gori ve i u potpunosti drutveno neprihvatljiva kako od

strane starih osoba, tako i od strane drutva.

To zna biti gora obaveza od djece. To je malo vei problem. To su neka hronina

stanja i mnogo si potrebniji tu, isto kao bebi. A stari su i morate paziti stalno na

njih jer mogu nastradati i od gripe. ena zaposlena u dravnom sektoru

Patrijarhalni odnosi i pitanje imovine nalazi iz fokus grupa

Ve pominjani patrijarhalni odnosi koji su i dalje prisutni u Crnoj Gori ogledaju se i u

neravnopravnom poloaju ena i mukaraca kada je u pitanju imovina. Sve uesnice u

grupama su svjesne neravnopravne raspodjele, ali veina njih prihvata dato stanje jer ne

oekuju da e se u skorijoj budunosti navike promijeniti.

Po njihovim rijeima ena je u braku vlasnica nekretnine iskljuivo ukoliko je u pitanju druga

nekretnina po redu, budui da se na taj nain izbegava plaanje dodatnih poreza. U svim

ostalim sluajevima vlasnik nekretnine je suprug ili njegovi roditelji ukoliko je u pitanju

viegeneracijsko domainstvo. enama koje su u braku ne predstavlja problem to to nijesu

nosioci vlasnitva, jer ak i u sluaju razvoda sve na kraju pripada djeci, a to je najvanije.

Veina vjeruje da zakon titi enu, odnosno da se brana imovina u procesu razvoda dijeli na

jednake djelove bez obzira ko je njen formalni vlasnik. Ipak, one ispitanice koje su same

prole kroz brakorazvodnu parnicu ocjenjuju da je implementacija zakona neadekvatna, te

da veina ena ostaje bez iega (na ulici). Problem nastaje to ene nijesu u mogunosti da

dokau ulaganje u imovinu i to nemaju novca za dobre advokate.

Evo ja nemam para za advokata. ivjela sam u velikoj kui, a izala sa jednom

kesom. Bila sam prinuena da spasavam ivot sebi i svojoj djeci. Kua se vodi na



svekra. Ja sam u tu kuu ulagala, dograivali smo sprat. Ali ja to ne mogu da

dokaem. Nezaposlena ena

Vjeruje se da upravo iz razloga neposjedovanje nekretnine i nedovoljne ekonomske

nezavisnosti veliki broj ena ostaje u nefunkcionalnim brakovima, iako bi se radije razvele

kada bi imale uslove za to.

ene ostaju u braku zbog osude okoline, ali i zato jer nemaju gdje da odu. Evo ja

sam prva. Godinama ne mogu s nekim, a sto sam starija sve tee.... Ali kad

pomislim ne mogu zbog osude naroda. Ne bih imala nigdje da odem. A da se

razvedem, rekli bi svi da sam se pomamila. Nezaposlena ena

Neposjedovanje imovine nije samo pitanje brane raspodjele, ve i podjele nasledstva. U

Crnoj Gori se i dalje veina enskih naslednika odrie svog dijela u korist mukog potomka

(brata). Vjeruje se da se situacija polako mijenja, ali ak i neke uesnice koje imaju djecu

razliitog pola decidirano navode da e svu svoju porodinu imovinu ostaviti sinu.

Kod nas su 3 sestre i jedan brat, i to e sve bratu da ostane. I nikada ne bih traila

da mi neto prepie. Kod nas je to tako. Oduvek se znalo da je to njegovo. Od

biveg mua mi nita nije pripalo, ali snai u se. ena u neformalnom sektoru

vrstim stegama tradicionalnih rodnih uloga ene se pokuavaju zadrati u domenu privatnog.

Naime, privatnu imovinu u veini sluajeva kontroliu mukarci, a tradicionalne rodne uloge se

oitavaju i kod donoenja odluka u kupovini. Dok je mukarac taj koji ee odluuje o velikim

kupovinama (18%), ene ee uestvuju u odlukama o svakodnevnim kupovinama (26%).

Interesantno, sa rastom prihoda u domainstvu, raste i procenat ena koje donose odluke o

manjim kupovinama, pokazalo je istraivanje Rodne razloge u linim prihodima i

primanjima.

Grafikon 5.3: Donoenje odluka

10%

18%

26%

9%

57%

66%

7% 7%

Manja ulaganja Vea ulaganja

lan domainstvamukog pola

lan domainstvaenskog pola

Zajedno, muki i enskilanovi domainstva

Ispitanik/ca ivi sam/a



VI Obrazovanje

Kada se govori o rodnoj ravnopravnosti sigurno jedan od znaajnih ako ne i najznaajniji

segment jeste obrazovanje. Feministiki pokret veliku panju poklanja obrazovnom procesu,

esto ga smatrajui odgovornim za reprodukciju rodne neravnopravnosti. S druge strane,

obrazovanje se prepoznaje i kao jedan od najvanijih puteva ka rodnoj ravnopravnosti.

Socijalizam je na planu obrazovanja donio bitno unaprijeenje u Crnoj Gori u odnosu na

tradicionalno drutvo. Obavezno osnovno obrazovanje za sve, i ohrabrivanje srednjeg i vieg

obrazovanja dalo je rezultate. ene su na taj nain u socijalizmu na iroka vrata stupile u

obrazovne institucije ime su stvorene osnovne pretpostavke za poboljanje njihovog

poloaja. Sa druge strane, ene su nastavile da se tradicionalno strukovno obrazuju u onim

sferama koje je tradicionalno drutvo smatralo prihvatljivim za ene: usluge poput kolstva i

zdravstva, trgovina, kultura, umjetnost. Takoe i u pogledu visokog obrazovanja, ene ostaju u

polju drutvenih nauka koje su u socijalizmu snano feminizirane, tj. djevojke su usmjeravane

na ove teme kao na oblasti koje odgovaraju enama, za razliku od tehnikih nauka koje ostaju

u dominaciji mukaraca. Zato se procesu obrazovanja sa rodnog stanovita mora posvetiti

posebna panja. U narednim stranicama razmotriemo rodne razlike u pogledu obrazovanja u

Crnoj Gori.

Pravni okvir

Ustav Crne Gore i zakoni iz oblasti obrazovanja i vaspitanja obezbjeuju jednak pristup

obrazovanju za mukarce i ene u Crnoj Gori. Ustavom Crne Gore jemi se pravo na

kolovanje pod jednakim uslovima, a osnovno obrazovanje je obavezno i besplatno. Takoe,

jemi se autonomija univerziteta, visokokolskih i naunih ustanova. Pripadnicima manjinskih

naroda i drugih maninskih nacionalnih zajednica jemi se pravo na kolovanje na svom jeziku i

pismu u dravnim ustanovama, a obrazovni programi obuhvataju istoriju i kulturu pripadnika

manjinskih naroda i drugih manjinskih nacionalnih zajednica4. Sve obrazovne ustanove su

mjeovitog tipa, odnosno u svim javnim i privatnim ustanovama se zajedno obrazuju djeaci i

djevojice, koji mogu da ue iste predmete utvrene obrazovnim programom za pojedinu

oblast obrazovanja.

U okviru Plana aktivnosti za postizanje rodne ravnopravnosti za period 2013-2017 godine, kao

jedan od stratekih ciljeva predvieno je i `Uvoenje rodno osjetljivog obrazovanja na svim

nivoima obrazovanja`. U okviru ovog stratekog cilja, planirano je ostvarenje nekoliko

pojedinanih ciljeva:

4 Ustav CG, Opti zakon o obrazovanju vaspitanju ,2002. god, Zakon predkolskom vaspitanju i obrazovanju, Zakon

o osnovnom obrazovanju i vaspitanju, Zakon o gimnaziji, Zakon o strunom obrazovanju, Zakon o obrazovanju odraslih, Zakon o vaspitanju i obrazovanju djece sa posebnim potrebama, 2004. god, Zakon o visokom obrazovanju, 2003. god.



Uvoenje programa rodne ravnopravnosti u cjelokupni sistem obrazovanja s

posebnim naglaskom na mirno rjeavanje sukoba i suzbijanje svakog oblika rodne

diskriminacije;

Edukovanje zaposlenih u obrazovnom sistemu o rodnoj ravnopravnosti;

Postizanje rodnog balansa u izboru profesija u srednjokolskim i visokokolskim

ustanovama;

Poveanje nivoa obrazovanja i ukljuenost RE populacije i pripadnica drugih iskljuenih

grupa u obrazovni system;

Poveanje informatike pismenosti ena, posebno pripadnica RE populacije, ena na

selu i drugih tee zapoljivih kategorija;

Podsticanje uvoenja rodnih studija u visokokolskim ustanovama;

Obezbjeivanje ravnopravnog poloaja ena u sportu.

Obrazovna struktura po polu

Po podacima Popisa iz 2011. godine, obrazovna struktura ena od 15 i vie godina koje

trenutno ive u Crnoj Gori je znatno loija od obrazovne strukture mukaraca. Vie od 1/3

(36,4%) ena preko 15 godina ima zavrenu samo osnovnu kolu ili jo nie obrazovanje, dok

je taj procenat kod mukaraca svega 24,2%, tj. manje od mukaraca (grafikon 6.1).

Izvor: ene i mukarci u Crnoj Gori, 2012. Godina, Zavod za statistiku Crne Gore, MONSTAT

Ako obrazovnu strukturu analiziramo iz drugog ugla, kroz udio mukaraca i ena u

populacijama razliitih obrazovnih kategorija primjeeujemo da postoje izraene razlike

(tabela 4.1). ak 4/5 najneobrazovanije populacije, odnosno osoba bez ikakve kole ine ene

Grafikon 6.1 Stanovnitvo staro 15 i vie godina prema najvie

zavrenoj koli po polu, Popis 2011.

2171

56916

139389

44665

13299153

84282

120888

41278

1207

Bez kole Osnovna i

nepotpuna

osnovna kola

Srednja kola Via i visoka

kola

Bez podataka

Mukarci ene



(80,8% u odnosu na mukarce koji su u ovoj kategoriji zatsupljeni sa svega 19,2%). Takoe

ene su u i isto tako visokom procentu zastupljene i u populaciji osoba sa nepotpunom

osnovnom kolom (73,0% ena prema 27,0% mukaraca). ene su zastupljenije od mukaraca i

u kategoriji osoba koje imaju zavrenu samo osnovnu kolu (55% ena prema 45% mukaraca)

dok se ve u sledeoj kategoriji, koja predstavlja populaciju sa kvalifikacijom (za II, III i IV

stepen) odnos obre u korist mukaraca: 53,7% mukaraca ima zavrenu srednju kolu u

odnosu na 46,4% ena. Odnos u korist mukaraca se zadrava i u narednim kategorijama koje

se odnose na sve vee stepene kvalifikacija. Tako su mukarci zastupljeni u kategoriji

populacije sa viom kolom sa 53,6% u odnosu na 42,5% ena. Samo je u kategoriji osoba sa

visokom kolom, odnosno fakultetom odnos u potpunosti ujednaen: meu osobama koje

imaju zavren fakultet 50% su mukarci, 50% su ene. Ali ve na sledeem stupnju, meu

osobama koje su zavrile postdiplomske magistarske studije, mukarci su zastupljeniji sa

52,4% u odnosu na ene sa 47,6%, dok je u sluaju osoba sa doktoratom ta razlika jo

izraenija: neto manje od (73,7%) ovih osoba su mukarci dok su ene zastupljene sa svega

neto vie od (26,3%).

Tabela 6.1 Stanovnitvo staro 15 i vie godina prema najvie zavrenoj koli po polu, Popis 2011.

Mukarci ene

Bez kole 19,2% 80,8%

Nepotpuna osnovna kola 27,0% 73,0%

Osnovna kola 45,0% 55,0%

Srednja kola 53,6% 46,4%

Via kola i prvi stepen fakulteta 57,5% 42,5%

Visoka kola, fakultet /akademija 50,0% 50,0%

Postdiplomske magistarske studije 52,4% 47,6%

Doktorat 73,7% 26,3%

Izvor: ene i mukarci u Crnoj Gori, 2012. godina, Zavod za statistiku Crne Gore, MONSTAT

Analizirani podaci jasno ukazuju da je obrazovna struktura ena u Crnoj Gori veoma

nepovoljna i pored socijalistikog zalea. Sa druge strane analiza obrazovne strukture po

godinama pokazuje da se najvee razlike meu mukarcima i enama primjeuju u najstarijoj

populaciji, preko 65 godina, dok se ove razlike u velikoj mjeri smanjuju kako posmatramo sve

nie i nie starosne kategorije. Moemo zakljuiti da su ene u periodu od 1946. godine,

nakon II Svjetskog rata na ovamo, znaajno unaprijedile svoje obrazovanje.

Struktura korisnika obrazovnih ustanova

U skladu sa prethodno reenim, obrazovna struktura po polu se skoro u potpunosti mijenja

ako posmatramo zastupljenost polova samo meu trenutnim korisnicima obrazovnih

ustanova (od predkolskog, preko osnovne, srednje kole, do fakulteta i postdiplomskih

studija): u kolskoj 2010/2011. godini stanje je bilo daleko usaglaenije i vee razlike u korist

mukaraca su se mogle primjetiti samo na nivou osoba koje su zavrile doktorske studije (gdje



je ukupno bilo 15 osoba), dok se u sluaju studenata na osnovnim i master studijama slika ak

obre u korist ena (tabela 6.2).

Tabela 6.2 Korisnici obrazovnih institucija prema polu, 2010/2011. godina

Ukupno Devojice/ene Djeaci/Mukarci

Predkolske ustanove 13652 47.8 52.2

Osnovna kola 70936 48.1 51.9

Osnovne kole za djecu sa posebnim

obrazovnim potrebama 228 37.3 62.7

Srednje kole 32126 48.7 51.3

Srednje kole za djecu sa posebnim

potrebama 200 40.5 59.5

Upisane studije 22163 53 47

Upisani na specijalistike studije 1880 61.6 38.4

Upisani na master studije 1061 59.3 40.7

Zavreni specijalisti 1230 67.2 32.8

Doktori nauka 15 40 60

Izvor: ene i mukarci u Crnoj Gori, 2012. godina, Zavod za statistiku Crne Gore, MONSTAT

Podaci pokazuju da danas u Crnoj Gori ene ine vei broj od upisanih studenata, bre

zavravaju fakultete i sa boljim prosjekom: Svaka 5-ta ena upisana 2007/08 godine je

diplomirala 2010. godine, dok je za isti period svaki 7-mi mukarac diplomirao (Zavod za

statistiku Crne Gore, 2012). Nakon uvoenja visokog obrazovanja po Bolonjskoj deklaraciji,

ista tendencija se dogaa i na nivou specijalistikih, i magistarskih studija, gdje opet u veem

broju u odnosu na muke kolege magistriraju ene (tabela 6.3).

Tabela 6.3 Stanovnitvo staro 15 i vie godina prema najvie zavrenoj koli po polu, Diploma

steena po novom sistemu (Bolonjska deklaracija), Popis 2011.

Mukarci ene

Osnovne akademske studije 42,6% 57,4%

Osnovne primijenjene studije 48,3% 51,7%

Postdiplomske specijalistike studije 33,0% 67,0%

Postdiplomske magistarske studije 38,4% 61,6%

Bez podataka 52,4% 47,6% Izvor: ene i mukarci u Crnoj Gori, 2012. godina, Zavod za statistiku Crne Gore, MONSTAT

Ipak, zanimljivi su pokazatelji o znaajno niem uecu ena u doktorskim studijama (tabela

6.3). Strunjaci za problematiku roda su sloni u stanovitu da se u procesu redovnog

studiranja ovaj period ivota svake ene poklapa sa periodom oekivane bioloke

reprodukcije, odnosno vremenom kada se formira porodica i kada ene gube trku u balansu

privatno-javnih obaveza tj. daljeg obrazovanja. Ovo ide u prilog podatku o veem broju

mukaraca koji zavravaju doktorske studije u odnosu na skoro izjednaen broj zavrenih

magisterija od strane ena i muskaraca.

Jo jedno polje gdje izgleda da rodna neujednaenost jo uvijek postoji jesu ustanove za

kolovanje djece sa posebnim obrazovnim potrebama gde su djevojice bile zastupljene u

2010/2011 sa svega 37,3% u odnosu na 62,7% djeaka. Kako ne postoje podaci o broju djece



sa posebnim obrazovnim potrebama koja ive u Crnoj Gori teko je zakljuiti u kojoj mjeri je

ova razlika posledica stvarnih razlika u broju djece sa posebnim obrazovnim potrebama

izmeu djeaka i djevojica, ali se moe pretpostaviti da su razvojne smetnje koje se

odslikavaju na specifine obrazovne potrebe jednako distribuirane izmeu djeaka i djevojica

u svakoj populaciji. Zato bi zakljuili da je vrlo mogue da su djevojice sa smetnjama u

razvoju u velikom procentu isputene iz sistema obrazovanja. U buduim politikama bi

ovom pitanju trebalo da se posveti posebna panja, na prvom mjestu obezbjeivanjem

adekvatnih podataka za analizu rodnih razlika, a zatim i preduzimanjem potrebnih mjera,

ukoliko podaci pokau da rodne razlike postoje.

Kako pokazuje Izvjetaj o sprovoenju konvencije o eliminaciji svih oblika diskriminacije ena

Vlade Crne Gore iz 2010. Godine, u toku 4 godine, od 2006. do 2010. godine podneeno je 80

prekrajnih postupaka Ministarstva prosvjete i nauke protiv roditelja koji ne upiu dijete u

kolu, odnosno koji nijesu obezbijedili djetetu da pohaa nastavu. Na osnovu podataka iz

prekrajnih postupaka u 90% sluajeva se radi o enskoj djeci iz ruralnih sredina, koja

prekidaju kolovanje poslije zavrenog etvrtog razreda osnovne kole. Roditelji te djece

navode kao razlog loe materijalno stanje, nemogunost da kupuju udbenike, obuu i

odjeu, potrebu da enska djeca rade poljoprivredne poslove i poslove u domainstvu,

udaljenost kole od pojedinih ruralnih poruja i slino. Budui da ovi roditelji podlijeu

prekrajnoj odgovornosti, kazna je novana i najee se odmjeri u najmanjem iznosi jer se u

najveem broju sluajeva radi o licima slabog imovnog stanja, ili licima bez zaposlenja (Vlada

Crne Gore, 2010). Na osnovu iznijetog moemo zakljuiti da osipanje iz osnovnog obrazovanja

u veoj mjeri pogaa enski dio najsiromanijeg dijela populacije. Budue politike morale bi da

razmotre na koje naine se mlade siromane ene mogu zatiti od preranog iskljuenja iz

sistema obrazovanja.

Nepismenost

Sljedea velika tema kada je u pitanju obrazovanje i rodne razlike jeste prisustvo nepismenih u

crnogorskom drutvu. Podaci Zavoda za statistiku Crne Gore MONSTAT sa Popisa iz 2011.

godine pokazuju da u Crnoj Gori ima 8149 nepismenih lica. Dalje, podaci Popisa iz 2011.

godine, pokazuju da u Crnoj Gori ima 4 puta vie nepismenih ena nego mukaraca: u

brojkama, 1 559 nepismenih mukaraca i 6 590 nepismenih ena (grafikon 6.2). Nepismenost

ena je problem najstarijih stanovnika Crne Gore: U dobnim grupama preko 70 godina

nepismenih ena je deset puta vie nego nepismenih mukaraca (Zavod za statistiku Crne

Gore, 2012). U prilog tome da je nepismenost najprije problem najstarije generacije govore i

podaci da je prema Popisu iz 2003. godine slika bila jo drastinija: tada je broj nepismenih lica

bio daleko vei, ukupno 12617 nepismenih lica, a ene su bile 5 puta vie od mukaraca

zastupljene meu nepismenim stanovnitvom (10611 nepismenih ena prema 2006

nepismenih mukaraca u 2003. godini).

Meutim, podaci pokazuju da je ipak, iako u znatno manjem procentu, u svim starosnim

kategorijama neto vei broj nepismenih ena nego nepismenih mukaraca. Jedini uzrast na

kome nijesu naene izraene rodne razlike jeste uzrast djece koja su veim dijelom trenutno u



sistemu obrazovanja, od 10 do 19 godina. Podaci Ministarstva prosvjete ukazuju na

zabrinjavajuu injenicu da mlaa populacija nepismenog stanovnitva, do navrenih 45

godina, dominatno ivi u gradu, dok starije nepismeno stanovnistvo ivi na selu. Takoe,

podaci pokazuju da je i meu mlaom urbanom i meu starijom seoskom nepismenom

populacijom dominantno vie ena. Ako uzmemo u obzir da nepismenost predstavlja osnovu

za viestruku iskljuenost i dovodi pojedinca u nemogunost da na adekvatan nain iskoristi

svoj ljudski potencijal i ostvari svoja prava, budue politike bi morale da se fokusiraju na

smanjenje nepismenosti meu licima iz svih kategorija godina, ali posebno meu mlaim

enama iz urbanih krajeva, i starijim enama iz seoskih krajeva jer je meu njima procenat

nepismenih znaajno vei.

Izvor: ene i mukarci u Crnoj Gori, 2012. Godina, Zavod za statistiku Crne Gore, MONSTAT

Strukovno obrazovanje po podrujima rada

Kada govorimo o obrazovanju i rodnim razlikama, svakako je vano analizirati za koje sektore

se obrazuju mlade ene i mukarci u strukovnim kolama. Pregledom oblasti po podrujima

rada koje su zavrili uenici i uenice srednjeg obrazovanja u Crnoj Go

socio-ekonomski polozaj zena u crnoj gori

Documents