sławomir Łodziński zakład socjologii ogólnej instytut socjologii uw

SŁAWOMIR ŁODZIŃSKI ZAKŁAD SOCJOLOGII OGÓLNEJ INSTYTUT SOCJOLOGII UW

Wybrane problemy socjologii etniczności (nr 9):Etniczność a język

Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 9

1. Tożsamość etniczna – powtórzenie: tożsamość: kim jestem?, z kim się identyfikuję? i w jaki sposób

to przejawiam?; „słowo – klucz” współczesnej kultury (walka tożsamość, polityka

tożsamości, dyskurs tożsamościowy itp.) „nowe słowo” na oznaczenie starego problemu określania „ja” i

„my” (kim jestem?, kim nie jesteśmy?); pojęcie „tożsamości” w psychologii, antropologii, politologii (jak

np. „wzory kultury”, „charakter społeczny/narodowy”), itp.; tożsamość etniczna – podstawowe kwestie (cdn.):

tożsamość przysługuje zarówno jednostkom, jak i grupom: potrzeba grupy - jednostki odnajdują i zmieniają swoją

tożsamość w i poprzez grupę (-y); ale większa zmienność (wybór) tożsamości przez jednostki

niż grupy.


2. Etniczność a społeczne aspekty języka (wprowadzenie): język jako system semiotyczny (znaczeniowy) służący do przekazywania

informacji i komunikacji społecznej: składa się z zasobu słów (słownik, systemu wyrazów) i gramatyki

(reguły łączenia słów w tekst); charakter społeczny – znaczenie poszczególnych dźwięków oraz ich

zbitek jest „społecznie zobiektywizowane”; wszystkie znane nam społeczności ludzkie posługują się językiem

(czyli systemem znaków wraz z regułami określającymi, jak tymi znakami mamy się posługiwać) – jest on podstawowym medium komunikacyjnym;

podstawową jego funkcją jest wytwarzanie spójności społecznej grupy, a losy języka są zawsze związane z losami zbiorowości;

język jest podstawowym kodem kultury, funkcjonującym w świadomości społecznej, a o charakterze języka decyduje szeroki kontekst kulturowy;

wielość języków - problem zrozumienia (podobieństwo i różnice), znaczenie polityczne i ekonomiczne, prestiż społeczny języka.


3. Język a etniczność: funkcje języka:

komunikacyjne (służące porozumiewaniu się ludzi);

symboliczne: identyfikacyjne – powodują utożsamienie się ludzi z danym językiem, a tym samym integrującym ludzi w społeczność.

język jako czynnik tożsamości etnicznej:

używanie języka informuje o przynależności do określonej wspólnoty, jest aktem działania i wskazówką (język jako formacja dyskursywna) – rola w wyznaczaniu opozycji „swój” i „obcy” ;

posługiwanie się danym językiem ustawa jednostkę w określonym „polu znaczeniowym” klasyfikując ją do danej kategorii etnicznej.

problem: co jest samodzielnym językiem? – dialekt a język, państwo i polityka.


4. Język jako „wartość rdzenna”: każda kultura posiada elementy kluczowe („osie”), które

oddają jej istotę, odzwierciedlają charakter kultury grupy oraz jej kształt;

stanowią one podstawę tożsamości etnicznej, są „centrum” kultury tej grupy: dzięki nim grupy społeczne trwają jako odmienne

kulturowo społeczności, są zdolne do zachowania swojej żywotności i kreatywności.

język jako „wartość rdzenna”: jest podstawą identyfikacji etnicznej; bierze udział w kształtowaniu i utrzymywaniu się

tożsamości etnicznej; stanowi często symbol oporu wobec dominacji

kulturowej, asymilacji narodowej itp.


5. Typy (rodzaje) języków: dialekt (gr. rozmowa, sposób mówienia):

regionalna odmiana języka, odznaczająca się swoistymi cechami fonetycznymi, leksykalnymi itp.;

różne odmiany dialektów określa się także nazwą „gwar” lub „narzeczy”.

etnolekt: język, dialekt (gwara) używany przez wyodrębnioną grupę etniczną;

język: pisany, standardowy, literacki, narodowy, urzędowy, oficjalny;

język urzędowy (kancelaryjny): ma unikatowy – dominujący status prawny na terenie państwa

(regionu), jest to zazwyczaj język używany w legislacji, administracji itp.

język oficjalny: język uznany w danym kraju, nauczany w szkołach i wykorzystywany

w oficjalnych dokumentach (ale nie zawsze jest on językiem urzędowym).


6. Etniczność (naród) a język – cztery główne cele: utworzenie języka literackiego (standardowego) utożsamianego z

językiem narodowym: uważane za tożsame z kształtowaniem się narodu, służy do

odróżniania narodowości i jest symbolem tożsamości narodowej, stosunek do gwar i dialektów, wpływ na status i podziały społeczne.

nadanie temu językowi nazwy: nazwa języka jest tożsama (zazwyczaj) z nazwą narodu,

funkcja porządkująca i symboliczna-integrująca, proces polityczny: język – naród - państwo.

określenie jego zasięgu terytorialnego: rola terytorialnych granic państwa (i Kościołów), wyjątki:

naród polityczny oraz asymilacja językowa bez asymilacji narodowej.

zapewnienie mu możliwie najwyższego statusu społecznego i prawno-politycznego - dążenie do szerokiej obecności w sferze publicznej i znaczenie psychologiczne.


7. Modele wyłania się (powstawania) nowych języków standardowych (narodowych) - przykład 1:

model Einara Haugena – następujące etapy: wybór dialektu (wycinka kontinuum dialektalnego); standaryzacja tego „wycinka” przez opracowanie

gramatyki, słownika, prowadzenie tłumaczeń itp.; jego akceptacja przez wspólnotę społeczną:

traktowanie go jako „własnego” i następnie jako narodowego.

opracowanie funkcji: „ustandarowiony” język zaczyna być używany w

rosnącej liczbie sytuacji komunikacyjnych i społecznych.


8. Modele wyłania się (powstawania) nowych języków standardowych (narodowych) - przykład 2:

model Miroslava Hrocha: A) naukowe zainteresowanie językiem (zbieranie

materiałów, folklorystyka, stopniowe wiązanie granic grup etnicznej z dialektem, ograniczenie zakresu dialektu do standaryzacji);

B) patriotyczna agitacja (aktywność elity na polu języka, wybór norm i form kodyfikacji języka narodowego);

C) umasowienie ruchu narodowego (wypracowany język zyskuje akceptację społeczną, zwiększa się liczba sytuacji ,w których język ten jest używany);

D) umasowienie języka prowadzi do powstania narodu, a dalej do walki o „własne” państwo (język staje oficjalny i urzędowy).


9. Państwo wobec języka - polityka językowa: wpływ państwa na sytuację językowa ma dwojaki charakter:

pośredni (przez kształtowanie terytorium kraju, politykę imigracyjną itp.) i bezpośredni - przez politykę językową.

polityka językowa ma charakter „etniczny” (narodowościowy); funkcje polityki językowej:

narzędzie pracy administracji (sprawność komunikacyjna; język oficjalny i urzędowy);

instrument komunikacji władzy z obywatelami (jakim językiem i w jakim stylu?);

instrument polityki wewnętrznej (kształtowanie znajomości języka, oświata, integracja społeczeństwa itp. );

instrument polityki zagranicznej (promocja pozycji kraju za granicą, wzmocnienie więzi z diasporą, z innymi krajami).

polityka językowa a wielojęzyczność.


10. Języki międzynarodowe: spory pojęciowe - język używany na całym świecie, zrozumiały

dla wszystkich i dla każdego, język pomocniczy, język uniwersalny itp.;

podziały: naturalne i sztuczne; ogólnoświatowe i funkcjonujące na poszczególnych

kontynentach. cztery kategorie (typy) języków międzynarodowych:

język jako system filozoficzny (kody, piktogramy itp.); wskrzeszony język martwy (np. łacina po II wojnie,

interlingua); język sztuczny i półsztuczny (wolapik, esperanto, ido); współcześnie używany język.

języki naturalne jako międzynarodowe w historii i obecnie (grecki – koine, łaciński, arabski, francuski, włoski, angielski, hiszpański, rosyjski, portugalski, chiński).


11. Języki „mieszane”: lingua franca :

kiedy dany język jest używany jako środek porozumiewania się miedzy osobami, które nie mają żadnego innego wspólnego języka (język wehikularny) - np. język francuski, angielski itp.

język pidżinowy (pidgin): powstaje w następstwie przemieszania się języków funkcjonujących w kontaktach różnojęzycznych grup społecznych (etnicznych), ma radykalnie uproszczoną morfologię i składnię głównego języka źródłowego, łączony jest często z językiem angielskim, bywa symbolem niskiego status społecznego;

język kreolski (creole): kiedy dana wspólnota porzuca swój dawny język i za obecny swój język rodzimy (etniczny) przyjmuje język pidżinowy (proces kreolizacji – dobrowolna i przymusowa) .


12. Języki zagrożone: język zagrożony wymarciem – wykazuje spadek liczby

użytkowników, zwłaszcza wśród młodych, co w przyszłości grozi jego zaniknięciem.

UNESCO tak kategoryzuje języki zagrożone:zagrożone (unsafe) – językiem posługują się tylko niektóre dzieci lub też wszystkie dzieci, ale w ograniczonym zakresie;zdecydowanie zagrożone (definitely endangered) – językiem posługuje się głównie pokolenie rodziców i starsze; poważnie zagrożone (severely endangered) – języka używa głównie pokolenie dziadków i starsze; krytycznie zagrożone (critically endangered) – język zna tylko garstka osób z najstarszego pokolenia. wymarłe (extinct) – językiem nikt się już nie posługuje.


13. Zagrożenie językowe (wymieranie języków i grup etnicznych):

czynniki zagrożenia językowego: demografia (mała liczba osób, umieralność starszych, bycie

mniejszością) – stąd kategoryzacja stanu zagrożenia języka; wpływ „nowoczesności” - powszechna edukacja i media (w języku

oficjalnym - języku większości); ocena bezpieczeństwa państwa (lojalności obywatelskiej) i rola rynku; spadek (brak) motywacji do posługiwania się danym językiem:

marginalizacja i wykluczenie języka, „piętno” gorszości, folkloryzacja języka i kultury mniejszościowej;

migracje (przymusowe) i asymilacja językowa (kulturowa). zmiana podejścia do języków (grup) mniejszościowych (2 poł. XX wieku):

odrodzenie etniczne i językowe (HR, prawa mniejszości, sprzyjająca atmosfera społeczna);

pytanie: jak odrodzić język?, aby stał się „trwały społecznie”.

sławomir Łodziński zakład socjologii ogólnej instytut socjologii uw

Documents