Shqipëria: Axhenda e Re e Rritjes Ekonomike

Banka Botërore 2010, Memorandumi Ekonomik i Vendit

Tiranë 13 dhjetor 2010

Ron HoodErjon Luçi

Borko Handjiski

Përmbajtja

Pritjet e ekonomive Evropiane dhe Rajonale (pas-krizës)

Progresi ekonomik i Shqipërisë

Axhenda e re e rritjes ekonomike– Kapitali Human

– Teknologjia e Informacionit dhe Komunikimit

– Energjia

– Qeverisja dhe Sundimi i Ligjit

Perspektiva Evropiane dhe Rajonale

Rritja ekonomike u ngadalësua në 2008 dhe shumica e vendeve të Evropës

Juglindore kaluan në recesion në 2009

4

-8

-4

0

4

8

12

2007 2008 2009 2010 2011

Albania

Bosnia and Herzegovina

Kosovo

FYR Macedonia

Montenegro

Serbia

Croatia

Megjithë rigjenerimin gradual, PBB në 2010 do të jetë $40 mld. më e ulët se

sa parashikimi i saj para-krizës

5

Nga 2007 në 2010 deficitet fiskale u rritën shumë, dhe për rrjedhojë

borxhet publike u thelluan

6

Exportet e mallrave pësuan një rënie të konsiderueshme në 2009,

por u rigjeneruan në 2010

7

Hyrja e kapitaleve u ngadalësua dhe pritet të mbeten më të ulëta se në

periudhën e para-krizës

8

Hyrjet, si % e PBB

Huatë me probleme janë rritur dhekanë nivele më të larta se sa në vendet

e tjera në zhvillim

9

Kreditë me probleme të bankave (% totalit të kredive)

Qëndrueshmëria makroekonomike kërkon

konsolidimi fiskal, por…

Përmirësime të mëdha infrastukturore janë të nevojshme në një kohë kur financimi privat është i kufizuar

Rritja e moshës së popullsisë dhe e jetëgjatësisë ka rritur presionin mbi sistemet e pensioneve dhe sigurimet shëndetësore

Konkurrueshmëria kërkon zgjerimin e masës së individëve me kualifikim të lartë dhe rritjen e cilësisë të arsimit

Taksat mbi punën duhet të reduktohen për të inkurajuar formalizimin e punësimit

Nevoja e reformimit të sistemit të sigurimeve shoqërore duke përmirësuar targetimin

10

Rritja ekonomike do të varet nga: ecuria e ndërtimit dhe konsumit të brendshëm;

dhe rritja në Evropën Perëndimore Ndërtimi dhe konsumi u rriten shpejt përpara krizës të

mbështetura nga zgjerimi i shërbimeve financiare dhe kredisë. Ndërkohë që ato do të jenë dhe me të ngadalëtat për tu rigjeneruar

Rritja ekonomike afatgjatë ka nevojë për një bazë të shëndoshë produktiviteti dhe konkurueshmërie të përmirësuar për të qenë e qëndrueshme.

11

Rritja ekonomike e vedeve të Evropës Juglindore varet gjithmonë e më shumë prej Evropës Perëndimore, që mbetet e pasigurt

12

Sinkronizimi i Cikleve të Bizneseve(korrelacioni i rreshqitshëm 12-mujor i prodhimit industrial me vended a BE15)

Më shumë se gjysma e eksporteve të Evropës Juglindore shkon në BE, dhe shumica e HID vjen nga firmat e BE

13

Raporti i eksporteve ndaj totalit te eksporteve ne botë (%), 2008

Gati të gjitha dërgesat e emigrantëve vijnë nga Evropa Perëndimore

14

Origjina e degesave të emigranteve ne Evrope dhe Azine

Qednrore(%)

Performanca Ekonomike e Shqipërisë

Shqipëria ka patur rritjen eknomike më të shpejtë në Evropë, por ende mbetet

larg nivelit të të ardhurave të BE-10.

16

PBB për frymë në 2010 (në US$) Rritja e PBB 1998-2010 (mesataja vjetore)

Nëse mbahet kjo rritje e lartë ekonomike,ajo do të çojë në një kapje të shpejtë të

nivelve të të ardhurave të Evropës Juglindore dhe të BE-10

17

Skenari i rritjes bazuar në prirjet historike

Varfëria është përgjysmuar në 12% në 6 vite, 200,000 persona dolën nga varferia

prej vitit 2005 në 2008

2002 ndaj. 2008

18

Punësimi ka kaluar nga bujqësia në sektorë me produktivitet më të lartë

19

: Në % ndaj totalit të forcës punëtore

Të tjera

Sektori Publik

Shërbime

Tregti

Manifakturë

Miniera dhe utilitete

Bujqësi

Por një rritje e qëndrueshme e produktivitietit do të kërkojë investime

më të larta (jo-në-ndërtim) Punësimi më i lartë në sektorët e shërbimit dhe prodhimit ka

kompensuar deri tani rënien e punësimit në bujqësi

Rritja ekonomike e bazuar në këtë rishpërndarje mund të vazhdojë, por do të ezaurohet shpejt

Prandaj sfida për të mbështetur normat e larta të rritjesekonomike në të ardhmen është përmirësimi i produktivitetitbrenda-sektorëve

Rritja e produktivitetit dhe punësimit në industri dhe shërbime do të varet nga investimet në këta sektorë.

Po aq i rëndësishëm është plotësimi i kërkesës së aftësive të sektorëve me produktivitet më të lartë nga oferta e punës.

20 20

Megjithatë, investimet private jo-në-ndërtim, kanë rënë

0

5

10

15

20

25

30

35

2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007

Investimet si % ndaj PBB

Totali

Investimet private residenciale

Private jo në ndertim

Publike

21

Axhenda e re e Rritjes Ekonomike

Axhenda e re e Rritjes Ekonomike… për mbajtjen e ritmeve të larta të

rritjes ekonomikeSugjerohet të bazohet në katër shtylla:

Përmirësimin e cilësisë së kapitalit human (arsimi dhe aftësitë)

Zhvillimi i teknologjisë së informacionit dhe komunikimit (TIK)

Përmirësimi i cilësisë dhe eficiencës së sektorit të energjisë

Forcimin e qeverisjes dhe sundimit të ligjit

23

0

40

80

Ele

ktr

icit

eti

Info

rmal

itet

i

Paq

end

rues

hm

ëria

po

liti

ke

Ko

rru

psi

on

i

Niv

eli

ita

ksa

ve

Fuqipunëtore

Co

urt

Të

dre

jtat

mb

ito

kën

Leh

tësi

tep

er t

ok

en

Telekom

Ad

min

istr

imta

tati

mo

re

Reg

ull

attr

egta

re

Leh

tesi

tefi

nan

ciar

e

Kri

mi

Tra

nsp

ort

i

Lej

et

Rre

gu

llat

e p

un

ësim

it

Të gjitha

firmat

mikro (0-4) Të vogla(5-19) Të mesme(20-99) Të mëdha(>100)

Anketimet me bizneset konfirmojnë që këto janë ndër kufizimet kryesore në

bërjen e biznesit

Burimi: ICA 2007

24

Çfarë kërkojnë punëdhënësit: punëtorë dhe menaxherë të aftë

Mungesa e aftësive shihet gjithmonë e më shumë si një pengesë për investimet, sidomos për teknologji moderne dhe procese komplekse

Punëdhënësit kanë nevojë për punëtorë me fleksibilitet dhe aftësi për të mësuar shpejt

Ata gjithashtu kanë nevojë për menaxherë – mungesa e menaxherëve të aftë shpesh përbën një problem të madh për zgjerimin e firmave

Sistemi i arsimit nuk po i prodhon këto aftësi, deri dikupër shkak të lidhjes së dobët midis nevojave dhe kurrikulave.

25

Numri i të diplomuarve është më i ulët se në vendet e Evropës Juglindore dhe

shumë më poshtë se ai i BE

Shpenzimet publike për arsimin në Shqipëri janë relativisht më të ulta se shumë vende të tjera në tranzicioin…

… dhe Shqipëria ka raportin më të ulët të të diplomuarve në shkollat e mesme dhe të larta në Evropë

26

Ç’është më e rëndësishme, cilësia e mësimit mbetet e ulët

Rezultatet e testit ndërkombëtar të performancës (PISA) tregojnë që, megjithë progresin pozitiv të bërë, rezultatet e arsimit mbeten të ulëta

27

300

350

400

450

500

550

Treguesi i aftësive njohëse (PISA 2009)

Gjithashtu lidhja me tregun e punës është e dobët

Regjistrimet në Inxhinieri, TIK dhe biznes janë shumë më poshtë se ato në BE.

28

0

10

20

30

40

50

Albania Romania Bulagaria EU 27 Avrage

Çfarë mund të bëhet për të përmirësuar sistemin e arsimit të lartë?

Qeveria ka ndërmarë një sërë reformash në këtë drejtim

Reforma të tjera duhet të përqëndrohen në:

– Përmirësimin e cilësisë dhe diversifikimin e arsimit të lartë

– Rritjen e qarkullimit të informacionit

– Përshtatjen e tarifave të shkollimit

– Forcimin e kapaciteteve për kërkim dhe inovim

– Promovimin e “brain gain” në akademi

29

Zhvillimi i një shoqërie dhe ekonomie të bazuar mbi teknologjinë e

informacionit dhe komunikimit TIK ka qënë faktori kryesor i rritjes së produktivitetit në

dy dekadat e kaluara dhe roli i tij do të vazhdojë të rritet

Shqipëria është mjaft mbrapa në zhvillimin e TIK:

– një ndër shtrirjet më të ulta të internetit në Evrope (2.5% krahasuar me 8% in Evropën Juglindore dhe 23% në BE)

– nuk ka akoma një shërbim 3G (sapo është dhënë licenca e parë)

– përdorim i kufizuar i shërbimeve elektronike publike dhe tregtare

Një lajm i mirë është që TIK përbën një ndër prioritetet kryesore të Qeverisë

30

Tarifat e Operatorëve të Telefonisë Celulare në Rajon

31

Burimi: Cullen International 2010

0

2

4

6

8

10

12

14

16

18

20

Jan-09 Oct-09

EU Average

Politikat për nxitjen e përdorimit të TIK

Nxitja e konkurencës në sektorin e telekomunikacioneve– Zbatimi i rregulloreve që përcaktojnë lidhjet midis

operatorëve kryesor në treg dhe operatorëve të rinj (për ndarjen e infrastrukturës bazë)

– Zbatimi i portabilitetit të numrave– Hapja ndaj teknologjive të reja (p.sh. Wi-Max apo

interneti kabllor)

Investimi në infrastrukturën “dixhitale” (fibrat-optike)

Dhënia e një “goditje kërkese” (p.sh. nëpërmjet prokurimeve elektronike dhe duke promovuar shërbimet elektronike publike dhe tregtare)

32

Finalizimin e reformave të sistemit të energjisë elektrike

Shqipëria ka ndërmarë reforma për të përmirësuarqendrueshme dhe cilësinë e energjisë elektrike

Sfidat në të ardhmen kanë të bëjne me eficiencën/performancën e kompanive të energjisë elektrike, strukturës së tarifave, humbjeve të energjisë, rrjedhojave fiskale.

33

Për më tepër, kërkohen

investime të reja për të

plotësuar kërkesën në rritje në

të ardhmen dhe për të rritur

cilësinë e shërbimit të

konsumatorit

Rekomandime për zgjidhjen e këtyre sfidave

Është e nevojshme të përfundojnë reformat e tarifavedhe strukturës së tregut.

Forcimin i qëndrueshmërisë financiare, menaxhuese dheteknike të kompanive të energjisë dhe reduktimin ekredive të prapambetura ndërmjet Kompanive.

Ulja e detyrimeve të grumbulluara të Qeverisë

Zbatimi i plotë i marrëveshjes së privatizimit, përfshiinvestimet për të reduktuar humbjet e energjisë.

Identifikimi i kapaciteteve të reja gjeneruese

Së fundmi, integrimi në tregun rajonal te energjisë nëperiudhën afatmesme.

34

Qeverisja dhe sundimi i ligjit: faktor kyç për një mjedis pro-biznesi

Një ambjent ipërshtatshëm për të bërë biznes ul informalitetin, forcon besimin e invstitorëve, dhe i jep një dinamizëmekonomisë.

35

Investitorët kërkojnë siguri, parashikueshmëri dhe një administrate

publike eficiente Integritet të institucioneve publike që mbrojnë dhe

respektojnë të drejtat e investitorëve (gjykatat, kadastra, departamentet e prokurimit etj.)

Administratë publike eficiente dhe transparente Kuadër ligjor të besueshëm, të parashikueshëm dhe të

drejtë Gjithashtu, tregjet financiare vlerësojnë një menaxhim të

qëndrueshëm makroekonomik përfshirë dhe politika të besueshme fiskale dhe monetare, dhe statistika të besueshme mbi të cilat investitorët marrin vendime– Raporti mbështet propozimine e autoriteteve për të

vendosur një rregull fiskal (bazuar në statitsitka të besueshme) si ankorë për politikat e ndjekura.36

Banka Botërore vëren përmirësimet endjeshme që ka bërë Shqipëria në 5 vitet e kaluara, por hendeku me vendet e rajonit

mbetet i madh

Treguesit Ndërkombëtar të Qeverisjes për Shqipërinë

37

Krahasimi rajonal i disa treguesvenderkombëtare të qeverisjes(2009)

Si mund të rritet besimi i agjentëve ekonomikë për institucionet publike?

Qartësimi i proceseve të hartimit të ligjeve dhe rregulloreve, dhe rishikimi i efikasitetit të ligjeve ekzistuese

Forcimi i zbatimit të ligjeve (identifikimi i shkaqever për “hendekun e zbatueshmërisë”)

Përmirësim i procesit këshillues me sektorin privat mbi ligjet me natyrë ekonomike

Përmirësimi i zbatueshmërisë nëpërmjet ngritjes së gjykatës administrative të apelit

38

Konkluzione

Gjenerata e dytë e reformave.

Ruajtja e rritjes së shpejtë ekonomike do të mbështetet mbi: Investimet kapitale (energjia, transporti, TIK)

Investimet e buta (në arsim dhe aftësi)

Institucione publike dhe rregulla që nxisin investimet dhe sigurinë e të drejtave të investitorëve

Politika të qëndrueshme makroekonomike dhe statistika të besueshme mbi të cilat agjentët mund të marrin vendime

39

Cilat janë sfidat për të zbatuar Axhendën e re të Rritjes?

Politikat janë më komplekse dhe më të ndërlidhura

Institucionet publike në bashkëpunim me sektorin privat duhet të kenë aftësinë e përshtatjes ndaj një ambjenti që ndryshon me shpejtësi (d.m.th. për të adoptuar teknologji dhe forma të reja organizimi)

Në disa raste (p.sh. rritja e aftësive), rezultatet vijnë pas një kohe të gjatë

Megjithate, përfitimet janë të konsiderueshme, ecja përpara me këtë axhende politike mund të çojë jo vetëm në një konvergjence të të ardhurave por dhe një integrim më të shpejtë me BE.

40

Thank you!

Faleminderit shumë!41