seni tembang ii - · pdf filedan seni universitas negeri yogyakarta. materi perkuliahan...
TRANSCRIPT
1
Diktat
SENI
TEMBANG II
DR. PURWADI, M.HUM
PENDIDIKAN BAHASA DAERAH
FAKULTAS BAHASA DAN SENI
UNIVERSITAS NEGERI YOGYAKARTA
Maret 2011
2
KATA PENGANTAR
Diktat ini disusun untuk memperlancar proses belajar mengajar Mata
Kulian Seni Tembang II di Jurusan Pendidikan Bahasa Daerah, Fakultas Bahasa
dan Seni Universitas Negeri Yogyakarta.
Materi perkuliahan meliputi tembang macapat, tembang tengahan dan
tembang gedhe. Dengan demikian perkuliahan Seni Tembang II ini merupakan
kelanjutan dari perkuliahan Seni Tembang I. Untuk pendalaman proses belajar
mengajar dilengkapi pula uraian tentang seluk beluk seni tembang.
Mudah-mudahan penyusunan diktat ini dapat memenuhi harapan, sehingga
seni tembang dapat berkembang. Diktat seni tembang yang sederhana ini memang
diperlukan sebagai sarana pembelajaran.
Yogyakarta, 10 Maret 2011
Dr. Purwadi, M.Hum
3
DAFTAR ISI
KATA PENGANTAR
DAFTAR ISI
BAB I PENGAJARAN SENI TEMBANG
BAB II TATA WIRAMA TEMBANG
BAB III SIMBOLISME DALAM TEMBANG
BAB IV TEMBANG DHANDHANGGULA
BAB V TEMBANG ASMARADANA
BAB VI TEMBANG SINOM
BAB VII TEMBANG KINANTHI
BAB VIII TEMBANG DURMA
BAB IX TEMBANG TENGAHAN
BAB X TEMBANG GEDHE
DAFTAR PUSTAKA
LAMPIRAN 1. SILABUS
LAMPIRAN 2. RPP
PENYUSUN
4
BAB I
PENGAJARAN SENI TEMBANG
Fungsi Tembang
Seni tembang dalam budaya Jawa mengandung unsur estetis, etis dan
historis. Untuk unsur estetis atau keindahan seni tembang sesuai dengan prinsip-
prinsip dasar kesenian pada umumnya, yaitu dulce et utile yang berarti
menyenangkan dan berguna. Fungsi rekreatif tembang mampu menghibur hati
yang sedang sedih, pikiran yang kalut dan suasana yang tegang. Fungsi utilitaris
tembang yang berkaitan dengan aspek kegunaan dapat dilihat dari praktek ritual
dalam masyarakat Jawa.
Adanya acara rutin macapatan, panembrama, ura-ura, gegendhingan,
sesendhonan dan kehidupan menunjukkan bahwa seni tembang tetap diuri-uri
murih lestari. Masyarakat Jawa dalam pergaulan sangat memperhatikan unsur etis
atau kesusilaan. Istilah kesusilaan ini sering disebut dengan tata krama, unggah-
unggah, budi pekerti, wulangan, wejangan, wedharan, sopan santun, pernatan
dan duga prayoga. Begitu pentingnya unsur etis atau susila ini banyak sekali
kitab-kitab Jawa yang mengulas secara jelas, tuntas dan tegas. Misalnya Serat
Wulangreh, Serat Whedhatama, Serat Tripama, Serat Sanasunu, Serat
Panitisastra, Serat Kalatidha dan Serat Sabdajati. Karya para Pujangga ini
disebut sastra piwulang yang ditulis dalam bentuk tembang.
Unsur historis tembang terdapat dalam sastra babad. Penulisan sejarah
dalam bentuk sastra babad ini menunjukkan bahwa masyarakat Jawa sangat
5
apresiatif terhadap kehidupan masa lampau. Kesadaran sejarah ini dilandasi oleh
pemikiran bahwa masa lampau, masa kini dan masa depan merupakan satu
kesinambungan yang tak terpisahkan. Sastra babad yang diungkapkan dalam
bentuk tembang itu bisa dijadikan referensi bagi generasi penerus sebagai kaca
benggala atau cermin kehidupan.
Pengajaran gendhing itu tidak saja perlu untuk memperoleh pengetahuan
dan kepandaian hal gendhing, namun perlu juga bagi tumbuhnya rasa kebatinan,
karena selalu menuntun ke arah rasa kewiramaan (perasaan ritmis), seperti: rasa
runtut, patut, titi, pratitis, tetep, tatag, antep, mantep, harmonis, patut, teliti, tepat,
tetap tak gentar, bersungguh-sungguh, setia dan sebagainya, begitu pula
menghidup-hidupkan rasa keindahan (perasaan estetis), seperti rasa edi, peni,
resik, endah, alus, luhur, bening, sangat baik, berharga, bersih, indah, halus,
luhur, jernih dan sebagainya; selain itu juga menguatkan serta memurnikan rasa
kesusilaan, seperti: perasaan alus, suci, lebet, santosa, jejer, gadah prabawa,
mandiri, budi pekerti, raos gesang bebrajan (Marwoto, 1981). Halus, suci, dalam,
sentosa, teguh, berwibawa, dapat berdiri sendiri, budi pekerti, hidup bersama dan
sebagainya.
Di Jawa para pendeta dan wali sama memperhatikan kesenian gendhing,
bahkan banyak yang turut memperbaharui bentuk gendhing serta kidung seperti
Sunan Kali Jaga, Sunan Giri, Sri Sultan Agung, dan sebagainya. Demikian pula di
dunia Barat para pemimpin agama serta para paus dan pendeta semuanya
mempergunakan daya pengaruh gendhing untuk pembuka rasa kebatinan dan
keagamaan, pun juga sebagai pengasah budi atau pembentukan watak yang
berdasarkan tajamnya cipta, halusnya rasa serta kuatnya karsa (Dewantara, 1968).
6
Pada jaman sekarang para ahli kebudayaan perlu sekali memperhatikan
pengajaran gendhing bagi pemuda, tidak saja karena hal tersebut di muka, tetapi
juga karena sifatnya gendhing Jawa itu sungguh indah serta luhur, patut jadi
kekayaan bangsa yang tiada taranya. Kecuali demikian, rasa memiliki kebudayaan
indah–luhur itu dapat menimbulkan kebanggaan serta kemurnian rasa kebangsaan.
Oleh karena itu piranti-piranti seni perlu juga diketahui.
Wirama Gendhing
Wirama gendhing terjadi karena suara tuntunan kendang, dalam tarian
menurut tuntunan keprak seperti tersebut di bawah: Lambat cepatnya laku
disebabkan oleh lambat atau mendesaknya pukulan kendang; Dalam dangkalnya
suara disebabkan oleh suara dang atau dung. Tertib serta teraturnya getar dan
gerak selalu mengikuti suara kendang yang berbunyi tek.
Jadi bunyi kendang itu, selain dapat lambat atau cepat, ada 5 macam:
dang, dung, pak, tong serta tek; yang lain-lain hanya merupakan prenlian belaka
delang, delung, sut, gembleb, dan sebagainya. Tertib serta teraturnya laku dijaga
pula oleh pukulan saron, ketuk, kempul, kenong serta gong, yang masing-masing
dapat diumpamakan titik lampah, titik pedotan, titik pada lingsa, titik pada dirga
serta titik pada, seperti halnya dalam menulis sekar (lagu). Selain itu bunyi
kempul menimbulkan rasa naik, ringan, dangkal, sehingga membawa
kegembiraan; adapun bunyi kenong menimbulkan rasa menurun, dalam, berisi,
hingga mendatangkan rasa tenteram atau tidak tergesa-gesa bunyi gong jelas
menimbulkan rasa puas, lega, sempurna (Sri Widodo, 2000). Laku atau jalannya
7
gendhing itu dijelaskan oleh pukulan saron, serta terbagi dalam 2 bagian pokok:
lampah lamba = pukulan yang memperdengarkan bunyi gendhing yang pokok;
lampah dados (ngracik) = melipatgandakan lampah lamba, yang menyebabkan
bunyi lagu terdengar jelas.
Dalam lampah lamba tiap satu kenong mengandung 8 pukulan saron
untuk gendhing alit (gendhing kecil) dan gendhing madya (gendhing tengahan);
adapun gendhing ageng (gendhing besar) berisi 16 pukulan (dalam gendhing
ketuk 4) atau 32 pukulan (dalam gendhing ketuk 8). Adapun dalam lampah dados
jumlah pukulan saron tadi lalu lipat dua.
Dalam satu gongan biasa disebut satu wilet, gendhing itu dapat berisi 2
kenongan, dapat pula berisi 4 kenongan. Tiap satu kenongan dalam gendhing alit
berisi kempul, jatuh pada bilangan pukulan saron yang ke-4, gendhing madya dan
besar tidak memakai kempul. Pukulan ketuk jatuh pada bilangan 2 dan 6 pada
gendhing alit atau madya yang berwirama lama (8 pukulan); dalam wirama dados
(16 pukulan) ketuk jatuh pada bilangan 4 dan 12.
Parikan punika : lagon kalih gatra, molung wanda. Saben sagatra
kapedhot: 4 – 4. Gatra ingkang kapisan boten wonten tegesipun. Gatra ingkang
kaping kalih wonten tegesipun. Panatanipun: Wanda pungkasaning pedhotanipun
gatra ingkang kapisan, kecapipun kedah sami kaliyan wanda ingkang
pungkasanipun/pedhotanipun gatra ingkang kaping kalih, kados ta :
1. Manuk glathik dibubuti,
slendhang bathik, manas ati.
2. Emping mlinjo gepeng-gepeng,
stagen ijo mentheng-mentheng.
3. Jurung jugrug, pinggir kali,
wani nglurug, wedi mati.
8
4. Ijo-ijo godhong jati,
Arep tinjo, dioncati.
5. Cao wutah, mowat-mawut,
botoh kalah, anjalebut.
Terkadhang gatra kalih wau dipun rangkepi malih sagatra wolung wanda
kadosta :
Awan nglinting, bengi nglinting, sing dilinting rokok dika,
Awan gonjing, bengi gonjing, gonjing mikir upajiwa.
Parikan punika ingkang kathah namung prenesan (kangge njemoni).
Mila suraosipun kathah ingkang saru-saru utawi lekoh-lekoh. Ingkang kerep
ngangge parikan punika limrahipun tiyang-tiyang ingkang sami njambut damel
bau-suku (awrat, kasar), kadosta: tiyang nggrobag, tiyang nggered slender,
keseran lan sapiturutipun (Sudibyo Aris, 1982). Prelunipun kangge slamuran. Yen
kangge wonten ing gendhing, dipunangge tembangipun tledek, saur-sauran
kaliyan badut, upami : ijo-ijo, grompol lan sapiturutipun.
Senggakan
Adapun pada gendhing ageng yang berisi ketuk 4, pukulan ketuk jatuh
pada bilangan 2-6-10 dan 14 bila wiramanya lamba (16 pukulan); dalam wirama
dados (32 pukulan), jatuh pada bilangan 4-12-20-28. Pada gendhing ageng ketuk
8, ketuk tadi jatuh pada bilangan 2-6-10-14-18-22-26-30 dalam wirama lamba,
dan bila wiramanya dados jatuh pada bilangan 4-12-20-28-36-44-52 dan 60.
Berdasarkan wiramanya, seperti tersebut pada di atas, gendhing itu dibagi
dalam 3 jenis, yaitu: Gendhing alit, 8 pukulan lamba atau 16 kalau ngracik
(berlipat) dalam tiap satu kenong, dengan kempul; gendhing alit terbagi atas:
9
ketawang, ladrang, gangsaran, sabrangan, tropongan, bibaran dan sebagainya.
Ketawang berisi 2 kenongan, sedang lainnya 4 kenongan; kempul yang pertama
dalam wirama lamba (yang seseg atau cepat) tidak dipukul (wela), kecuali
“ketawang” (karena ketawang itu wiramanya lambat).
Ada lagi gendhing-gendhing yang termasuk gendhing alit, seperti: sampak
(playon, srepegan), yang mempunyai aturan (tidak tetap) mengenai jatuhnya
ketuk, kempul, kenong dan gong, deikian pula halnya dengan dolanan, prenesan
dan sebagainya. Gendhing madya (tengahan) dalam tiap satu kenongnya berisi 16
pukulan seperti gendhing alit yang ngracik, hanya saja antara 2 ketuk tidak ada
kempulnya; apalagi wiramanya lebih antal (lambat) daripada gendhing alit dan
biasanya disebut gendhing ketuk kalih (gendhing ketuk dua). Adapun gendhing
madya seperti halnya dengan gendhing ageng mempunyai bagian muka, yang
disebut gendhingnya (di Surakarta disebut merong), sedang bagian belakang
dipukul sebagai pengganti gendhing, disebut ndawuh (di Surakarta minggah).
Adapun dawahing gendhing lalu rangkap wiramanya; gendhing ketuk kalih lalu
menjadi ketuk sekawan (ketuk empat) atau kadang-kadang dapat juga menjadi
gendhing ladrangan dengan kempul.
Gendhing ketuk kalih (tengahan, madya) ialah misalnya: candra,
gandrung-gandrung, sarayuda, lahela dan sebagainya. Gendhing ageng: tiap satu
kenong, berisi ketuk 4 atau ketuk 8 (yaitu 16 atau 32 pukulan lamba serta 32 atau
64 pukulan dados); bila sudah ndawah lalu menjadi gendhing ketuk 8 atau ketuk
16 (pukulan 64 atau 128). Gendhing ageng, ialah misalnya: gendhing mawar,
jangga, semang dan sebagainya. Mengenai ndawah tidak selamanya ndawah
10
tetep akan tetapi dapat pula ndawah menjadi gendhing alit lainnya menurut
kehendak penuntunnya; yang demikian itulah termasuk tanduk prenes. Untuk
menentukan wirama gendhing cukuplah dengan menyebutkan jumlah ketuk atau
kendangnnya; misalnya: gendhing ketuk kalih kendangan candra, demikian lalu
jelaslah wiramanya (Waridi, 2004).
Senggakan memper parikan. Wilanganipun boten temtu, namung pados
mathukipun kaliyan gendhing ingkang dipun gerongi. Kanggenipun namung
kangge nyenggaki gendhing, inggih punika selanan ingkang atawisipun gerongan
utawi pada bakuning gendhing. Prelunipun namung kangge samben sadangunipun
ngentosi gerongan candhakipun. Wilanganipun wonten ingkang 12, kapedhot : 4 –
8, kadosta :
1. Klenthing miring, krambil bolong sisa bajing,
milang-miling, golek tandhing lencir kuning.
2. Kanthong sutra, kumlewer neng sabuk wala,
Sun dudute, manawa condhong karepe.
3. Putra-putri putrane Petruk patrolan,
Gareng mati, matine tiban bedudan.
Ingkang wilanganipun sanes malih, kadosta :
1. Ri, ri, ri, Purwosari keh sepure,
2. Emoh konjak emoh anggur, takpilih sing gede duwur.
3. Empek-empek andhong-andhong, mbukak dengkek kleru plompong.
4. Babal bunder manglung kali.
5. Duwa lo lo lowe
Pandhapukanipun namung kaotak-atik murih sagedipun ceples kaliyan
gendhingipun. Ingkang prelu dipun engeti namung kecapipun ingkang sami.
11
Pedhotan
Salah satu piranti dalam tembang macapat adalah pedhotan. Menurut
Wiryah Sastrowiryono (1988), pedhotan dijelaskan sebagai berikut: Pangetokipun
gatra dados kalih perangan, tigang perangan utawi langkung, inggih punika
ingkang nedahaken andheging napas. Dhawahing pedhotan kedah trep
tembungipun, dados sampun ngantos wonten tembung kapedhot dados kalih,
sepalih tumut ngajeng, sepalihipun tumut wingking. Makaten ugi ukara inggih
boten piyoga kapedhot, yen : sapalih tumut sekar inginggil, sepalihipun tumut
sekar ing andhap. Dene waton pamedhotipun wau makaten : yen cacahing wanda
ing dalem sagatra wonten :
5, pamedhotipun : 3 – 2, utawi : 2 – 3 .
6, pamedhotipun : 4 – 2, utawi : 2 – 4 utawi : 3 – 3
7, pamedhotipun : 4 – 3, utawi : 3 – 4 utawi : 2 – 3 – 2 .
8, pamedhotipun : 4 – 4, utawi : 3 – 2 – 2 utawi : 3 – 2 – 3 .
9, pamedhotipun : 4, salangkungipun mirid ingkang 5 wanda.
Langkungipun saking 9 wanda : 4, salajengipun mirid tirahanipun.
Tumrapipun sandi asma, pamedhotipun ajeg :
6 wanda, kapedhot : 2 – 4.
7 wanda, kapedhot : 3 – 4.
8 wanda, kapedhot : 4 – 4.
Langkungipun saking 8 wanda, kapedhot 4, salajengipun mirid tirahanipun.
Tiyang nyekaraken, bilih saged anglenggahi dateng patokan kalih prakawis,
gurulagu tuwin guruwicalan, nama sampun saged tumindak. Nanging manawi
ukaranipun dereng manut ing pedotan, sekaranipun nama taksih kirang sakeca,
awit pedotan punika ingkang nedahaken andeging napas. Dados saupami
kendeling napas ngantos medot tembung, sanadyan boten lepat ukaranipun,
12
nanging kital ing pamaos, mila raosing sekaran lajeng kirang sakeca (Nanang
Windradi, 2002).
Sayektosipun manawi dipun petani, sanadyan sekaranipun para
linangkung inggih wonten ingkang boten netepi patokaning pedotan. Bok manawi
ingkang makaten wau namung caking boten anggalih dateng patokan kemawon,
nanging sampun kulina tuwin keraos dateng gregeting sekaran, mila sekaranipun
inggih sae kemawon. Namung menggah tiyang nyekaraken, salugunipun manawi
ngantos katah, asring wonten ingkang cewet.
Ananging menggah ing tiyang ingkang sampun kulina, sadawah-dawahing
sekaranipun tamtu katali ingkang nglenggahi pedotan, awit pandameling ukara ing
sekar sampun atul, ewa samanten menggah ing pedotanipun, punika manawi
namung dipun waos kangge maos serat, cakipun sakeca kemawon, kajawi manawi
kangge anggerong, punika tamtu keraos kital, awit sakecaning gerongan punika
manawi pedotanipun manut kados caraning pedotan ing sandiasma. Dene
peranganing pedotan wau kados ingandap punika:
Padalingsa ingkang cacahing wanda 5, kenging kapedot 3.2 utawi 2.3
Padalingsa ingkang cacahing wanda 6, kenging kapedot 4.2 utawi 3.3
utawi 2.4. Padalingsa ingkang cacahing wanda 7, kenging kapedot 4.3 utawi 3.4
utawi 2.3.2. Padalingsa ingkang cacahing wanda 8, kenging kapedot 4.4 utawi
3.3.2 utawi 3.2.3. Padalingsa ingkang cacahing wanda 9, kenging kapedot 4,
salajengipun kenging mirit kados ing pedotan wanda 5. Langkungipun saking 9,
sasampunipun dipun pedot 4 rumiyin, salajengipun inggih dipun pedot miturut
tirahanipun. Sarehning patokaning pamedot wau boten namung sawarni, dados
13
tumrap tiyang ingkang bade nyekaraken saged milih ing sasakecanipun, tuwin
menggah cacahing wanda inggih boten angangelaken ukara.
Namung tumrap sekar ingkang mawi sandiasma, pamedotipun ragi geseh,
kedah ajeg, manawi: Padalingsa ingkang cacahing wanda 6, pedotanipun 2.4.
Ingkang cacahing wanda 7, pedotanipun 3.4. Ingkang cacahing wanda 8,
pedotanipun 4.4. Langkungipun saking 8, pamedotipun 4 rumijn, salajengipun
kados inginggil.
Mirit kawontenanipun serat-serat kina, anggitanipun para pujangga utawi
para saged, kiranging sregipun pedotan namung sakedik sanget, dados sadaya
sampun meh anglenggahi patokan. Mila tumrap ingkang sami (bade sinau
nyekaraken, sanadyan dereng nama saged, tamtu inggih lajeng mangertos utawi
saged neniteni tuwin salajengipun saged angewahi kados pundi menggah leresing
pedoten, pepiritanipun mendet saking patokan ingkang kasebut inginggil
(Purwadi, 1995).
Sarehning patokan nyekaraken ing bab pedotan punika saweg pinanggih
wonten ing jaman sapunika, dados sampun sami anggalih bilih serat-serat kina
ingkang sinawung ing sekar punika awon, awit awon saening sekaran ingkang
netepi pedotan punika pancen dereng kamanah, dados panitikipun namung wonten
ing awon saening ukara. Awon saening ukara wan caged nitik saking enem
sepuhing serat. Dene pepiritanipun kados ingandap punika: Bebukanipun serat
Panji Angreni ingkang sampun umur 150 taun langkung. Kinanti. Dan
purwakaning angapus, mwang anreh gita tan saking, pratameng Kawi grendaka,
ya maka pangaksamaning, para sujana jumena, patapning jamaka gendhing.
14
Sekaran inginggil punika ukaranipun kaken, Kawinipun boten kulina
kesrambah, pedotanipan boten netepii patokan, dados ingkang kecakup namung
gurulagu tuwin guruwicalanipun. Tumrapipun ing jaman sapunika sampun boten
wonten pepilihanipun. Nanging titiking serat kina katingal sanget. Punika
nandakaken hilih kawontenanipun kala jaman samanten inggih beda sanget
kaliyan jaman sapunika, mila wileting ukara, peprenesan tuwin sanes-sanesipun
tumraping jaman sapunika inggih boten amranani. Bebukanipun serat Wulangreh,
anggitandalem Ingkang Sinuhun Paku Buwana kaping IV. Dhandhanggula.
Pamedare wasitaning ati, cumantaka aniru pujangga, dahat muda ing batine,
nanging peksa ginunggung, datan weruh akeh ngesemi, ameksa angrumpaka, basa
kang kelantur, tutur kang ketula-tula, tinalaten rinuruh kalawan ririh, mrih
padanging sasmita.
Sekaran punika prasadja sanget, meh boten wonten Kawinipun,
pedotanipun sampun leres sadaya. Mirit sekaran punika, dados menggah ing
tiyang nyekaraken, sanadyan namung ngangge ukara limrah ugi sakeca, angger
netepi ing pedotanipun. Bebukanipun serat Lokapala, karanganipun Raden
Ngabei Sindusastra.
Dhandhanggula
Rebo Epon panitraning manis,
Jumadilawal jimmawal warsa,
enjang ping wolulikure,
kaneming Julungpudjut,
Sri tumurun anuju Dadi,
Paningron Sang Hyang Yama,
Ijrah Nabi Sewu,
rongatus wandasa gangsal,
sinangkalan: Wiku misik swara tunggil,
neng barisan Pijenan.
15
Sekaran inginggil punika sampim ngangge iketan ukara Jawi ing jaman
sapunika, pedotanipun namung lepat satunggal, ing padalingsa kaping kalih.
Ukaranipun sarwa prasaja, tuwin salajengipun ingkang kawrat ing serat Lokapala
wau sae, greget-sautipun anenangi manah. Dene lepatipun pedotan wan namung
jalaran kepeksa ngangge tembung ingkang gangsal wanda. Bebukanipun serat
Rama, karanganipun R.Ng. Yasadipura.
Dhandhanggula
Tabuh sapta nudjwa Buda Manis,
wulan Sura leaping tigangdasa,
ing mangsa kapat wukune :
Kurantil Jekang taun,
Sirneng tata pandita siwi,
sangkala duk manurat,
agnya Maha nurun,
mangun langening carita.,
caritane Betara Rama ing Kawi,
jinarwakken ing krama.
Sekaran inginggil punika larasipun sami kaliyan serat Lokapala.
Bebukanipun serat Cemporet, karanganipun Raden Ngabei Ranggawarsita.
Dhandhanggula
Song-song gora candraning artati,
lir winedyan saraseng parasdya,
ringa-ringa pangriptane,
tan darbe labdeng kawruh,
angruruhi wenganing budi,
kang mirong ruhareng tyas,
jaga angkara nung,
minta luwaring duhkita,
ajwa kongsi kewran lukiteng kinteki,
kang kata ginupita.
Sekaran inginggil punika sampun boten wonten kuciwanipun, luwesing
ukara tuwin sakecaning panganggenipun Kawi pantes dados tetuladan.
16
Keadaan pengetahuan gendhing Jawa dewasa ini belum sesuai dengan
keadaan jaman serta alam kesarjanaan: cara-cara pengajaran berdasarkan patokan
yang ilmiah. Pendapat-pendapat serta cara-cara pengajaran tadi kadang-kadang
saling bertentangan, sebab masing-masing memakai dasar sendiri-sendiri yang
hanya bersandarkan rasa serta perkiraan belaka, lagi sering berpegang pada
ketakhayulan (Soerasa, 1983). Hal demikian itu membingungkan mereka yang
hendak belajar, hingga akhirnya menyebabkan mundurnya kesenian gendhing
Jawa.
Pengetahuan gendhing yang berdasarkan kesarjanaan, tidak saja akan
menggampangkan pengajaran, namun juga akan dapat mengokohkan kedudukan
gendhing Jawa serta menghidupkannya, sebab akan dapat melenyapkan sebarang
ikatan yang serta membelit dan merintangi langkah (kebiasaan yang berulang-
ulang seperti mesin, kebekuan); kemerdekaan gendhing Jawa akhirnya akan dapat
memperbaiki, memajukan serta menambah keluhuran kebudayaan bangsa.
Segala cara serta jalannya pengajaran (sistem dan metode) harus bersifat
benar dan gampang (praktis). Untuk melengkapkan susunan pengetahuan serta
pengajaran gendhing Jawa, terlebih dahulu harus diketahui adanya tiga hal:
Betapa dalam serta luasnya kesenian gening Jawa; Isi dan bagian-bagiannya
gendhing Jawa, serta bagaimana hubungannya segala bagian tadi; Bagaimana cara
menyusun pelajaran, agar dapat mempersatukan bagian-bagian tadi sehingga
merupakan benda yang utuh kembali (Dewantara, 1968).
Traping ukara wonten ing sekar kaangkaha : Kados pandhapukipun
(pandamelipun) ukara gancaran. Sapada sekar kadamela saukara. Sekar sepada
17
kabage dados sawatawis andheg, kangge unjal ambegan. Saben andheg wonten
ingkang langkung saking sagatra, utawi saukara. Pedhotan = dados peranganing
ukara ing sagatra-gatranipun. Andheg = dados ukara utawi dados peranganing
ukara ing sapada-padanipun = dados peranganing pedhotan ageng.
18
BAB II
TATA WIRAMA TEMBANG
Jenis Wirama
Gendhing ialah wirama dalam bentuk suara atau wirama yang dapat
didengar. Wirama disini jatuh di atas, karena kedudukannya ialah sebagai jiwanya
gendhing; dalam pada itu, suara itu buka lain daripada raganya (badannya)
gendhing. Dalam segala jenis gendhing selalu dapat dibuktikan, bahwa buruk-
baiknya gendhing itu pada umumnya tergantung daripada buruk-baiknya wirama.
Gendhing Gangsaran, Kodok ngorek, Munggang dan sebagainya,
sekalipun hanya berwujud satu -, dua- dan tiga suara, namun dapat menimbulkan
perasaan yang mengesan serta kenikmatan karena wiramanya. Oleh bangsa asing
gendhing Jawa itu sering dikatakan eentoning, membosankan, karena mereka
tidak dapat turut merasakan wiramanya.
Wirama iti ialah segala getaran dan gerak yang teratur serta harmonis,
cepat lambatnya laku, dalam dangkalnya ungkapan suara, berat ringannya greget
(kegairahan) dan graita (pengertian), yang semuanya selalu silih berganti, hingga
akhirnya menjadikan hidupnya suasana, lagipula menimbulkan rasa yang
mengesan. Urutan tertib daripada tekanan berat dan ringan dengan pengaruh yang
menjiwai.
Wirama adalah tanda dari segala yang hidup; teraturnya kodrat alam,
pergantian siang dan malam, perputaran dunia, jalannya matahari, bintang dan
bulan, kehidupan manusia, hewan dan tumbuh-tumbuhan, semuanya tadi memakai
19
wirama yang jelas, ialah teratur, tertib, harmonis, patut dan sebagainya
(ketertiban, simetri). Suara gendhing ada dua macamnya, yaitu dapat diwujudkan
dengan suara manusia, lalu disebut sekar (tembang, lagu), dapat juga disuarakan
dengan alat yang dinamakan gangsa (gamelan), yang biasa lalu disebut gendhing.
Kedua-duanya tetap dinamakan lagu (Soetrisno, 2004).
Di dalam gendhing Jawa wirama itu terbagi atas beberapa macam, yang
dapat diringkaskan dalam 3 bagian: a. gendhing ageng (gendhing besar), b.
gendhing madya (gendhing tengahan), c. gendhing alit (gendhing kecil); jadi sama
dengan pembagian gendhing suara (vokal); sekar ageng (kawi), sekar madya
(tengahan, dagelan) dan sekar alit (macapat). Ketiga macam gendhing dan sekar
tadi memiliki watak sendiri-sendiri: a. lebet, antep, kendo (dalam, berat, lambat),
b. cekapan (sedang), c. enteng, cetek lan kenceng (ringan, dangkal, cepat).
Lagu suara (gendhing vokal) itu dalam kesenian Jawa selalu
mempergunakan irama bebas (tidak senantiasa tetap lakunya); akan tetapi
gendhing gangsa (gendhing instrumental) itu hampir semuanya memakai irama
tetap (kecuali lagon) dan ada-ada, karena gamelan harus mengikuti suara ki
dalang). Sekar gendhing itu ialah gendhing suara yang harus diperdengarkan
berbarengan dengan gamelan; maka dipakailah irama tetap. Sekar gendhing itu
ialah gendhing yang digubah menjadi tembang (nyanyian), seperti: kinanti-kinanti
puspawarna, subakastawa, tarupala, dan sebagainya atau tembang yang dilagukan
dengan irama tetap serta dijadikan gendhing, seperti: gendhing pocung, megatruh,
mijil, bremara wilasita, manggalagita, serta gendhing-gendhing ladrang, ketawang
dan lain-lain yang memakai nama sekar macapat, sekar tengahan, atau sekar
ageng.
20
Titi Laras
Laras atau pathet itu keduanya merupakan tali pengikat suara gendhing
atau sekar yang dapat menyebabkan teraturnya, apalagi pantas serta tidak kakunya
segala lagu. Laras adalah urut-urutan suara mulai yang paling rendah sampai yang
tertinggi, yang tetap serta teratur swarantaranya (jarak antara satu-satunya suara).
“Laras” itu dipergunakan pula untuk menamakan satu-satunya suara, yang sudah
termasuk dalam urut-urutan suara yang telah teratur tadi. Umpamanya: laras
selendro dan pelog; laras salendro itu berisi laras barang, laras jangga, laras dada
(tengah), laras gangsal serta laras enem.
Pathet itu rakitan suara, yang merupakan bagian (pepetan atau pitetan) dari
satu-satunya laras sebagai daerah bergeraknya lagu agar enak didengar, tidak
terlalu tinggi dan tidak terlalu rendah, hingga akhirnya dapat berkesan serta
menimbulkan perasaan tertentu, gembira, sedih, marah, tenteram, dan sebagainya.
Yen ngrakit sekar Macapat, pangrakitipun basa/basa kawi :
Yen krama, krama kemawon.
Yen ngoko, ngoko kemawon.
Ugi kenging : krama sumela ing ngoko, utawi ngoko sumela ing krama.
Nanging kedah angengeti dateng unggah-ungguhing basa. Srananipun
kedah njajah utawi kerep maos buku-buku sekar.
Panganggenipun basa Ngamanca kenging dipun-wetahaken kemawon,
kenging nrajang pedhotan, sampun ngantos pedhot wonten ing pada.
Kenging ngringkes utawi ngulur tembung, upami :
sru, dados : asru wruh, dados : weruh
mring, dados : maring di, dados : adi
21
sing, dados : saking pama, dados : upama
prang, dados : perang kula, dados : kawula
de, dados : dene tandha, dados : pratandha
tan, dados : datan
jwa, dados : aywa, lan sapiturutipun.
Panganggenipun basa kawi : prayoginipun mawi basa Kawi ingkang
limrah, inggih punika basa Kawi ingkang kerep kangge ing serat-serat waosan.
Basa Kawi kaangkaha namung sumela kemawon, sampun ngantos kekatahen.
Laras, laras menika swara ingkang ajeg kedheripun lan tetep inggilpun (Sri
Widodo, 1995).
Menurut Sardjijo (1991), irama, Wirama atau Birama itu selalu terjalin
dalam lagu, gending dan tembang. Di muka telah disebutkan bahwa lagu itu
terdiri dari unsur-unsur: nada, harmoni dan w irama. Yang termasuk dalam nada
ialah: 1) melodi, besar kecil nada; 2) ritme panjang pendek nada; 3) keras lunak
nada (suara); 4) warna nada; Harmoni adalah keserasian paduan suara bersama.
Sedangkan irama (wirama) yang tidak lepas dari nada dan suara tersebut
mempunyai unsur-unsur; 1) ritme, 2) metrum, 3) gerak nada dan 4) tempo.
Seni Suara Jawa mempunyai dua jenis irama ialah: Irama bebas, dalam
bahasa Jawa disebut wirama mardika; Irama teratur, dalam bahasa Jawa disebut
wirama tumata; Irama Bebas atau Wirama Mardika. Banyak tembang dan lagu
Jawa yang dinyanyikan dengan irama bebas. Walaupun dikatakan dilagukan
dengan irama bebas, mesti terdengar dan terasa adanya keterlibatan langsung
adanya: panjang pendek suara, keras lunak suara, besar kecil nada, cepat lambat
waktu (tempo), liukan suara atau alunan suara dan lain sebagainya. Lagu-lagu
dan tembang yang termasuk dalam kawasan irama bebas ialah: Tembang Macapat
22
(Sekar Alit), Sekar Tengahan (Tembang Dhagel), Sekar Ageng (Tembang Gedhe),
Lagon Sulukan, Sindhenan dan sebagainya.
Irama Teratur atau Wirama Tumata. Variasi panjang pendek suara (nada),
keras lunak suara, cepat lambat suara dan sebagainya itu diatur dalam tata irama
dan digambarkan dengan titik irama beserta tanda-tanda kelengkapannya, seperti
garis ritme, garis matra, tanda respirasi, lengkung ligatura dan sebagainya.
Gangsa
Gangsa (gamelan) ialah alat pemukul guna memperdengarkan gendhing;
bagian-bagiannya bermacam-macam serta dapat dibagi menjadi 4 jenis, ialah alat-
alat:
a. pencipta wirama: kendang serta keprak;
b. pencipta suara: rebab, gender (barung dan penerus), gambang, suling,
clempung serta saron peking;
c. pemelihara wirama: ketuk, kempul, kenong, gong kempyong, ketipung,
kecer, kemanak, bende, dan beri;
d. pemelihara suara: bonang penembung, gender penembung (slentem), saron
demung serta saron biasa.
Guritan punika :
a. Gatra (ukara) sawatawis ingkang kecaping wandanipun wekasan sami.
Sami swaranipun sarta sami sesigegipun, utawi ingkang sami namung
swaranipun kemawon.
b. Cacahing wanda ing sagatra-gatranipun boten ajeg, wonten ingkang
ngenem, wonten ingkang molu.
c. Wonten ingkang namung waton sami kecapipun kemawon.
d. Wonten ingkang sami kecapipun ngalih.
Guritan punika ingkang limrah kangge dolanan lare. Wonten ugi
ingkang kangge njenggaki geronganing gendhing.
Tuladha-tuladha guritan :
23
1. Kembang jambu karUK………............. (6 uk)
Tangan ngatung njalUK…………......... (6 uk)
Pentil asem calUK………………........... (6 uk)
Wadah ujah emplUK………….………...(6 uk)
2. Kembang terong, kembang terong……....(8 ong)
Wong epek disirik uwong.........................(8 ong)
Mring duweke eman kalong.....................(8 ong)
Marang tangga tansah ngesong.................(8 ong)
3. Cabawa, camiling,
milang-miling golek tandhing lencir kuning.
4. Kembang terong,
ati bengkong oleh oncong.
mbang srigading, mekar ngambar bangun enjing.
mbang sridenta, mekar ngambar wayah rina.
5. Orang-aring, orang-aring,
kodok ijo mlebu jaring.
Wonten malih ingkang sami kecapipun ngalih, kadosta :
6. Cohung, ora gombak ora kuncung,
anggepe kaya tumenggung,
ora jogan ora longan,
anggepe kaya pangeran.
7. Dhempo talu tameng,
Nalajaya numbak celeng,
keris bengkung tumbak bengkung,
Nalajaya ditelikung,
ciyet-ciyet,
Nalajaya dibebencet.
8. Sluku-sluku bathok,
bathoke ela-elo,
si rama menyang Sala,
leh-olehe payung motha,
pak jenthit lo lo lobang,
lombok ijo lombok abang.
Wangsalan
Wangsalan punik memper cangkriman, nanging batanganipun
(tebusanipun) dipunciriyosaken pisan. Limrahipun, pandhapukipun punika dados
4 gatra a 6 wanda
4 gatra a 8 wanda
24
kalih gatra, ngalih welas wanda. Gatra kapisan amot cangkriman (wangsalan)
kalih. Jawabippun kawrat wonten ing gatra kaping kalih, awujud tembung wetah
utawi wancahanipun kemawon. Wangsalan punika suraosipun ingkang limrah
wedharing piwulang utawi wedharing raos gandrung.
Tuladha :
Ancur kaca, peksi langking mangsa sawa.
Rasakena, yen lagi nandang deduka.
Katrangan : Ing gatra kapisan cangkrimanipun kalih, inggih punika :
a. Ancur kaca = raos (toja raos).
b. Peksi langking mangsa sewu = dhandhang.
Tembung rasa kaliyan dhandhang (utawi wancahanipun) kawrat wonten ing gatra
ingkang kaping kalih.
Gatra kaping kalih ingriku mungal :
“Rasakena, yen lagi nandang deduka.
Rasakena mendet tembung rasa.
Nandang, saking tembung dhandhang dipun wancah : ndang.
1. Kasut kayu wulu cumbuning Pandawa, (gamparan)
Paran baja, prije margane kapangja. (Semar)
2. Kolik priya, priyagung anjani putra, (tuhu; Anoman)
Satuhune, wong anom betah ing lapa.
3. Uler kambang kang sela panglawed ganda; (lintah-pipisan)
Betahena tumekan pati pisan.
Sekar ingkang mawi wangsalan kadosta : Pangkur :
Jirak pindha mungwing wana,
Sayeng kaga we rekta kang muroni,
Sinambi kalane ngganggur,
Wastra tumrap mastaka,
25
Pangikete wangsalan kang sekar pangkur,
Baon sabin ing nawala,
Kinarya langen pribadi.
Wangsalan ingkang sampun limrah kangge ing serat-serat sanesipun
serat sekar utawi kangge gineman, jawabipun sampun boten susah dipun-
criosaken, margi sampun dipun anggep dados paribasan utawi ungel-ungelan
ingkang sampun kaprah kangge, kadosta :
1. Ngebun-ebun enjing njejawah sonten. = nglamar.
Jerenganipun : ebun enjing = awun-awun
jawah sonten = rarabi.
jawabipun : nyuwun rabi.
2. Nek terus ora ana udan, lah rak kebombang temenan tandurku, = kapiran.
Kebombang punika wangsalanipun tiyang tani : kebo abang-sapi.
3. Lo, Mas, njanur gunung, esuk-esuk kok wis mrene !
Janur gunung = januring klapa gunung –januring aren- kadingaren.
Terkadhang wangsalan ingkang sampun kangge gineman punika
jawabipun inggih dipun criosaken pisan, kadosta:
Kalung parut, apa kuwat?
Balung pakel, alok-alok hose.
Rehning aku wis rumangsa luput, ija jenang sela apuranen.
Kawis pita wis begjane.
Roning mlinjo, sampun sayah nyuwun ngaso.
Dhalang yen sasmita dateng niyaga, aken ngungalaken gendhing,
namung dipun srampat ngangge wangsalan kemawon, kadosta :
1. Ngantu antu ngentosi praptanira punakawan, sinambi yudakenaka.
Katrangan : yuda kenaka : peranganing kuku, kukur-kukur; nedha
gendhing Pangkur.
2. Solahing danawa, pinda jangkrik mambu kili.
Nedha gendhing : Jangkrik genggong
26
3. Piyak ngarsa tangkeb ing wuri.
Nedha gendhing : Ayak-ayak
4. Tansah mangu-mangu denira arsa mungga ing satinggil.
Neda gendhing : Ladrang mangu.
5. Kaya gadhung pepuletan wedale putri kekalih.
Nedha gendhing : Sekar gadhung.
Ing serat-serat sekar, ukara sasmita wiwiting sekar, utawi santuning
sekar, ingkang kathah inggih asring dipun srampad ngangge wangsalan, kadosta :
1. Sumping sekar roning kamal
Roning kamal = godhong asem, sinom; sekar sinom.
2. Mrih sarkara kang makirtya nguni.
Sarkara =gendis; sekar dhandhanggula
3. Lir mas kentiring ranu.
Kentiring ranu = keli, kumambang; sekar; maskumambang.
4. Kadya gegandhengan asta.
Kanten asta; sekar kinanthi.
5. Ing wuri tan winirasa.
Wuri = pungkur; sekar; pangkur.
27
BAB III
SIMBOLISME DALAM TEMBANG
Purwakanthi
Dalam seni tembang banyak sekali ditemukan jenis-jenis purwakanthi.
Kesusastraan yang padat berisi dan diolah dengan bahasa indah disebut geguritan
atau puisi (Jati Rahayu, 2002). Keindahan bahasa puisi Jawa terletak pada tiga
macam yaitu: Wilet yaitu kelak-kelok suara agar ajeg, beruntun dan memiliki
makna yang tinggi. Wirama yaitu panjang pendek, keras liat dan tinggi rendah
jatuhnya suara. Yang tidak kalah penting yaitu Purwakanti atau dhong dhinging
suara. Adapun purwakanti itu dibagi menjadi tiga macam, yaitu: Purwakanti Guru
Swara Yaitu runtutnya suara. Cara memberi gambaran tentang sifatnya gendhing
dengan jalan menyebut kendangannya serta jumlah ketuk, begitu pula laras serta
pathetnya, boleh dikata sudah tepat sekali, sebab sungguh dapat menggampangkan
gambaran kita serta sekaligus menetapkan kebenaran daripada keternagan, bahwa
gendhing itu ialah sifatnya wirama dalam bentuk suara. Contohnya: Pandelori
(sebetulnya Bandil-ori), ketuk kalih, kendangan gandrung-gandrung kendang
kalih laras pelog pathet barang; demikian sifatnya gendhing Bandil-ori menjadi
jelas dengan sendirinya.
Ingkang dipun wastani Purwakanthi punika : ungel-ungelan utawi ukara
(wujud) tembung sawatawis ingkang kecapipun, utawi swaranipun sami.
Purwakanthi punika namung kangge rerengganing tembung, supados sakeca
28
swaranipun. Kanggenipun ingkang kathah wonten ing serat-serat sekar. Ing
pagineman ugi wonten, limrahipun ingkang suraos pitutur.
Purwakanthi punila wonten warni tiga :
Purwakanthi guru sastra : inggih punika purwakanthi ingkang
pangrakitipun awewaton aksara pejah. Upami : Tindakipun mandheg-
mangu, yen ngandika tatas-titis. Contoh :
Pucung
Nora uwus kareme anguwus uwus,
Uwose tan ana,
Mung janjine muring muring,
Kaya buta buteng betah nganiaya.
Sakeh luput ing angga tansah linimput,
Linimpet ing sabda,
Narka tan ana udani,
Lumuh ala ardane ginawa gada.
Durung punjul ing kawruh kaselak jujul,
Kaseselan hawa,
Cupet kapepetan pamrih,
Tangeh nedya anggambuh mring Hyang Wisesa.
(Serat Wedhatama)
Purwakanthi guru swara: inggih punika purwakanthi ingkang
pangrakitipin awewaton aksar swara (aksara gesang). Upami :
Yogyanira dhuh pra mudha,
den santosa ing wardaya,
madhep mantep kang sinedya,
aywa pasah ing panggodha,
rubedaning atinira,
wegah marang ing rekasa,
dhimen enggal kawistara,
wohing gegayuhanira.
Aja dhemen memada sameng dumadi.
29
Bobot, bibit, bebet.
Janji jujur jajahane mesthi makmur.
Ketula-tula ketali.
Laras, lurus, leres, liris bakal laris.
Lila lamun kelangan nora gegetun.
Pak Kerta tuku kertu liwat kretek Kertasana.
Petruk patroli kalih putrane kalih putra-putri.
Sapa tekun golek teken bakal tekan.
Kang salah bakal seleh.
Sluman-slumun slamet.
Tata, titi, tentrem, kerta raharja.
Tatag, teteg, bakal tutug.
Watak wantuning wanita utama yaiku wani nata lan kudu tata, titi,
titis, tatas, tlaten, tumemen lan bekti ngati-ati.
Purwakanthi laku (lampah): inggih punika purwakanthi ingkang
wujudipun saking ukara camboran, wiwitanipun ukara kaping kalih sami
kaliyan pungkasanipun ukara kapisan.
Upami :
Kulik priya, priya-gung anjani putra.
Aja wani marang wong tuwa, wong tuwa ala-ala malati.
Asung bekti, bektine kawula marang gusti.
Bayem arda, ardane ngrasuk busana.
Blitar Tulungagung, yen ora ketulungan dadi wong bambung.
Lungguh dhingklik, dhingklike wong cilik-cilik.
Mangan ati, atine kang kelara-lara.
Nandhang lara, larane wong lara lapa.
Nganjuk Trenggalekwulan, wulane prawan kumencar.
Raja putra, putrane ratu Jenggala.
Remuk rempu, rempune dadi awu.
Saking tresna, tresnane mung samudana.
Wadining wong wadon, wang sinawang ora rumangsa.
Witing tresna, tresnane mung sawetara.
Purwakanthi ingkang sami kecapipun, upami :
diothak athik, mathuk (aksara : th)
garing-garing anggere garang. (aksara g, r)
30
Purwakanthi ingkang sami swaranipun, upami :
Ati bengkong oleh oncong. (swara ong)
Meneng-meneng ngandut jreneng. (swara : eng)
Ora gombak ora kuncung, anggepe kaya tumenggung. (swara : ung)
Lambe satumang, kari samerang. (swara : ang)
Ungel-ungelane utawi paribasan ingkang ngangge purwakanthi, upami :
Wong mono kudu sing gemi, nastiti, ngati-ati.
Wong milih jodo iku kudu ngelingi : bibit, bebet, bobot.
Sing teteg bae ngger atimu, sapa was, tiwas.
Garing-garing anggere garang.
Tinimbang kalah uwong anggur kalah uwang.
kendel ngringkel, jirih ijih.
Sapa salah, seleh.
Slaman, slumun, slamet.
Para kadang kadeyan, para wandu wandawa.
Opor bebek mentas awake dhewek.
Tembung-tembung ingkang suraos sanget, katranganing tembung
kawontenan inggih kathah ingkang ngangge purwakanthi, kadosta : Ajur-mumur;
abang mbranang; kuning mbiring; kuning njengkining; ireng tunteng; cilik
mentik; cilik ongkak-angkik; padang njingglang; remuk bubuk; mung loro selo;
mung telu selu. Parikan utawi guritan punika sadaja mesti mawi purwakanthi.
Wonten malih purwakanthi: basa utawi purwakanthi wewilutan, inggih punika:
tembung pungkasaning gatra, sairib kaljan wiwitaning gatra candhakipun,
terkadhang namung sami aksaranipun satunggal upami :
Aywa mematuh nalutuh,
tanpa tuwas tanpa kasil,
kasalibuk ing srabeda,
31
marma dipun ngati-ati,
urip keh rencananira,
sambekala den kalingling.
Upamane wong lumaku,
marga gawat den liwati,
lamun kurang ing pangarah,
sayekti karendet ing ri,
apese kesandhung padhas,
babak bundhas anemahi.
Meloke yen arsa muluk,
muluk ujare lir wali,
wola-wali nora nyata,
anggepe pandhita luwih,
kaluwihane tan ana,
kabeh tandha-tandha sepi.
Kawruh mung ana ing wuwus,
wuwuse gumaib-gaib,
kasliring titik tan kena,
mencereng alise gatik,
apa pandhita antiga,
kang mengkono iku kaki.
Mangka ta kang aran laku,
lakune ngelmu sajati,
tan dahwan pati openan,
tan panasten nora jail,
tan njurungi ing kahardan,
amung eneng marang ening.
Sasmitaning Tembang
Sasmita tembang adalah simbol-simbol yang digunakan untuk merujuk
pada nama tembang tertentu. Misalnya:
Manis-arum sinawung langenri
Sru kawuryan pamujaning raras
Kang mulya pangreh sarehe
Lir manik nandaya gung
Bremingrat wus winayang ing sih
Sih wigunaning karya
32
Akarya wulangun
Wulanguning tama-harja
Harjeng deya sinemangkara sukmuji
Pangesti maweng sastra
Adapun menurut Sardjijo (1991), sasmita tembang adalah sebagai berikut:
Buku-buku karangan para pujangga banyak yang memuat isyarat atau sasmita
berupa kata (perkataan) atau kelompok kata yang menunjukkan nama tembang
dalam pupuh itu atau nama tembang pupuh berikutnya secara tersamar. Pada
umumnya isyarat atau sasmita tembang itu berada pada awal pada (bait) pupuh I
dan pada gatra akhir pupuh-akhir sebagai petunjuk nama tembang pupuh
berikutnya. Contoh:
(1) Ana crita surasane becik, memanise kena kanggo wulang, tur carita
satemene; ....... (Sapu Ilang Suhe, Hardjowirogo), dalam pupuh I, pada I,
gatra ke 2; nama pupuh itu tembang Dhandhanggula.
(2) Karsanipun ngantia meng prajaningsun, sami anenedha, ing Dewa amrih
basuki, sutanira kang karya rarasing driya. (Panji jayeng tilam
ranggawarsitan). Pupuh berikutnya adalah pupuh tembang mijil. (rarasing
driya = rarasati).
Perkataan yang biasanya digunakan sebagai isyarat nama tembang itu
adalah sebagai berikut:
Pucung : pinucung, mucung, kluwak atau kata yang bersuku kata
akhir ”cung”.
Maskumambang : kambang, kentir, imbul ing ranu, kumambang.
Gambuh : tambuh, tumambuh, embuh, jumbuh, kambuh.
Megatruh : pegat, megat, duduk, truh, dudukwuluh
Wirangrong: wirang, mirong, dsb.
Balabak : klelep, kabalabak, dsb.
Kinanthi : kanthi, kekanthen, gandheng, dsb.
Mijil : wijiling, wiyos, wiraos, wetu, rarasati.
Pangkur : mingkur, mungkur, kukur-kukur, yuda kenake, dsb.
Asmaradana : brangta, branta, kingkin, asmara, sedhih, dsb.
Durma : udur, mundur, durcara, duraka, dsb.
Jurudemung : mas juru, mung, jurudemung.
33
Girisa : miris, giris.
Sinom : anom, taruna, srinata, roning kamal, pangrawit, weni,
logondhang, dsb.
Dhangdhanggula : manis, legi, sarkara, hartati, madu, dhandhang, gula-drawa,
kilang dsb.
Candrasengkala
Dalam tembang juga sering digunakan sengkalan untuk menandai angka
tahun. Masing-masing angka ditandai dengan kata-kata khusus. Misalnya dalam
tembang Dhandhanggula berikut ini:
1. Tunggal gusti sujanma semedi, badan nabi maha buda, nijata luwih pamase; wong buweng rat lek iku, surya candra kartika bumi; wiji urip ron eka, prabu kenja nekung, raja putra sasadara, paksi dara tyas wungkul sudira budi, wani hyang jagad nata.
2. Asta kalih ro nembah ngabekti, netra kembar myat mandheg najana, swiwi lar sikara banteng; peksa apasang sungu, ati-ati talingan dresti; carana tangan karna, bau suku caksuh; mata paningal locana, amanebah karana ngrengga panganten dwi, kanthi buja-bujana.
3. Bahni tiga ujwa lan kaeksi, katon murub dahana pajudan, katingalan kaya benter; nala uninga kawruh, lir wrin weda naut-nauti; teken siking pawaka, kukus api apju, brama rana rananggana, utawaka uta ujel kobar hagni, wignja guna trijata.
4. Catur warna wahana pat warih, wau dadi dadya keblat papat, toya suci hudaka we, who nadi jladri sindu, joga gawe tlega her wening; udan bun tirta marta, karya sumber sumur; masuh marna karti karta, jalanidi samodra udaya tasik, tawa segara wedang.
5. Pandhawa lima wisikan gati, indri-indriya warastra wrayang, astra lungit sara sare; guling raksasa diyu, buta galak wil yaksa yaksi, saya wisaya bana; jemparing cakra hru; tata nata bayu bajra, samirana pawana maruta angin, panca marga margana.
6. Rasa nenem rinaras hartati, lona tikna madu sarkara, amla kayasa karaseng; hoyag obah nem kayu, wreksa glinggang prabatang ojig; sad anggas-anggang-anggang, mangsa naya retu, wayang winayang anggana, ilat kilat lidhah lindhu carem manis, tahen osik karengnya.
7. Sapta prawata acala giri, hardi gora prabata imawan, pandhita pitu kaswareng; resi sagota wiku, yogi swara dwija suyati; wulang-weling wasita, tunggang turangga gung; swa aswa titihan kudha, ajar arga sabda nabda angsa munio, suka biksu biksuka.
8. Asta basu anggusti basuki, slira murti bujangga manggala, taksaka menyawak tekek; dwipa dwipangga bajul, gajah liman dwirada hesthi; esta matengga brahma, brahmana wewolu; baya bebaya kunjara, tanu sarpa samaya madya mangesthi, panagan ula naga.
34
9. Bolong nawa dwara pintu kori, bedah lawang wiwara gapura, song wilasita angleng; trusta trusti trus butul, dewa sanga jawata manjing; arum ganda kusuma, muka rudra masuk; rago angrong guwa menga, babahan leng ambuka gatra anggangsir, nanda wangi wadane.
10. Boma musna nis das mlethik, langit sirna ilang kumbul awang-awang, mesat muluk gegana ngles; tumenga nenga luhur, suwung sunya muksa doh tebih; swarga tanpa barakan, tan rusak brastha swuh; walang kos pejah akasa, tawang wijat oncat windu widik-widik, nir wuk sat surut sempal.
35
BAB IV
TEMBANG DHANDHANGGULA
Dbandhanggula yang berasal dari kata dhandhang dan gula yang berarti
pengharapan akan yang manis. Adapun guru lagu dan guru wilangan tembang
dhandhanggula adalah sebagai berikut:
Dhandhanggula Lik Suling
Wardiningkang wasita jinarwi, (10 i)
Wruh ing kukum iku watekira, (10 a)
Adoh marang kanistane. (8 e)
Pamicara puniku, (7 u)
weh resepe ingkang mijarsi. (9 i)
Tatakrama punika, (7 a)
ngedohken pajendu. (6 u)
Kagunan iku kinarya, (8 a)
ngupa boga; dene kalakuan becik, (12 i)
weh rahayuning raga. (7 a)
Dhandhanggula Dhedhep Tidhem
Dhedhep tidhem prabawaning ratri,
sasadara wus manjer kawuryan,
tan kuciwa memanise,
menggep srinateng dalu,
siniwaka sanggyaning dasih,
aglar neng cakra wala,
winulat ngelangut,
prandene kabeh kebekan,
saking kehing taranggana kang sumiwi,
warata tanpa sela.
Kinalangan kekuwung awengi,
lir wewengkon bale mandhakiya,
pasewakaning pamase,
jroning kalang kadulu,
kang sumewa marek neng ngarsi,
mung punggawa sajuga,
36
karya panjer surup,
pra mukyaning taranggana,
kang sawega rumeksa pringganing ratri,
ngayomi ayuning rad.
Tan petungan panjrah ing wadya lit,
arahane mawor mawurahan,
ngapit narmada prenahe,
jro petenging sarayu,
angragancang Sang Bimasekti,
nyuwak tutuking naga,
kang sikareng laku,
yeku mangka pralampita,
mrih mengeta kang mantep teteping budi,
widada kang sinedya.
Dhandhanggula Palaran
. . . .
5 5 . 6 1 . 2 . 1 . 6 . 1 . 6 5 . 0
Sun ma- ngi- dung
. . . . . . . .
1 1 1 2 1 . 6 5 . 6 1 . 6 . 1 2 . 0
U- mas- ta- weng wi- di,
. . . .
1 2 6 2 . 1 6 6 6 6 5 . 3 2 3 5 . 3 . 56 . 0
Gu- na war- na- ning kang se- se- kar- an
. . . . . . . .
2 2 2 2 . 1 5 . 6 1 2 6 1 . 6 5 . 0
Cengger menges me- nger me- nger
. . . . . . .
1 1 1 1 2 1 . 6 5 . 6 1 . 6 1 2 . 0
Se-kar tlutur tu- mun- tur
.
5 2 . 5 . 6 . 1 . 65 . 2 5 . 3 . 21 . 1 12 1 . 65 . 6 1 . 612 . 0
Man- da- ka- ki ki- nar- ya jam- pi
. . .
6 1 2 . 1 . 5 5 . 32 5 6 . 5 . 3 2 . 0
37
Pu- dak a- mrik su- mer- bak
2 2 1 6 1 . 2 . 6 1 6 . 1 6 5 . 0
Kongas se- kar ga- dung
Selingan: //: 5 5 . / 5 1 6 5 / . : //
Utawi: lagon Dolanan Jamuran.
2 2 2 2 2 2 2 3 . 2 . 3 5 . 0
Weh jebad mbang ganda- pu- ra
. . . . .
1 2 . 3 . 21 . 5 2 . 3 . 21 1 1 1 1 1 2 1 . 65 6 1 . 612 .
0
Mbang Sri- ga- ding megar ngambar ba- ngun enjing
.
5 6 6 6 1 5 1 2 . 1 . 6 5 . 0
Ma-nut sur- ja mbang pur-ba
38
Dhandhanggula Tlutur
. . . . . . .
6 6 6 6 . 6 1 2 2 2 . 2 . 3 2 . 0
Wongsal-wangsul pe rang- e ka- lin- dih
.
1 6 5 6 . 6 6 6 6 . 6 5 5 . 6 . 0
Lah pu- ni- ka Su- ba- li Su- gri- wa
2 2 2 1 6 . 6 6 . 6 1 . 2 . 0
Ke- ka- lih ka- dang yek- ti- ne
.
5 6 6 6 6 . 6 . 1 6 . 0
Su- ba- li ing- kang se- puh
5 3 2 3 . 5 . 2 2 2 . 5 3 . 2 1 . 6 . 0
Mar-ma ku- la ki- nengken mri- ki
3 3 3 3 3 . 3 2 3 . 5 . 0
Nga-turi ndjeng pan- du- ka
2 1 1 1 . 1 6 6 . 1 . 0
Ki- nen mbengkas sa- tru
. . . . . . . . .
1 1 1 1 1 1 . 1 . 2 1 . 0
Yen Su- ba- li sa- ged pe- djah
. . . . . . . . .
6 5 . 53 5 . 5 61 2 2 2 2 . 21 2 . 3 . 0
Ra- tu hamba nyaosaken pa- ti u- rip
5 5 3 2 . 2 2 2 3 . 5 . 0
Inggih ne- dya ma- nem- bah
39
Dhandhanggula Rencasih
40
Dhandhanggula Majasih
41
Dhandhanggula Baranglaya
42
Dhandhanggula Banjet
43
Dhandhanggula Turu Lare
44
Dhandhanggula Padhasih
45
Dhandhanggula Kentar
46
Dhandhanggula Sang Kusuma
47
BAB V
TEMBANG ASMARADANA
Kata Asmaradana yang berasal dari: asmara + dana dan berarti cinta +
memberi = senang membeni. Adapun guru wilangan dan guru lagunya adalah
sebagai berikut:
Asmaradana Wayah Bengi
Dhek samana wayah bengi, (8 i)
Petenge kamoran udan, (8 a)
Baledheke tansah dhar-dher, (8 e)
Atiku ora kepenak, (8 a)
Amung tansah trataban, (7 a)
Kowe pijer kagum-kagum, (8 u)
Menengmu mung yen takemban, (8 a)
Asmaradana Serat Damarawulan
Anjasmara ari mami
Mas mirah kulaka warta
Dasihmu tan wurung layon
Aneng kutha Prabalingga
Prang tandhing lan Wuru Bhisma
Kariyamukti wong Ayu
Pun Kakang pamit palastra
Wus bejane awak mami
Tan tulus pangestuning tyas
Dhasar gembeng wong acingeng
Aja gawe wirang Bisma
Mara age patenana
Eman-eman dhuh Wong Bagus
Yen mengko nganti palastra
48
Asmaradana Bawaraga
2 2 2 2 2 2 . 3 5 . 3 . 2 . 0
Ka- tu- ran kang pa- na- kra- mi
. . . . . . .
1 1 1 1 . 6 1 2 . 6 . 1 . 6 5 2 . 1 . 6 . 0
Ing sa- ra- wuh jeng ngan- di- ka
2 2 2 2 . 3 5 . 2 3 2 . 1 . 6 . 0
Won-ten ma- li- awan de- pok
. . . . . . .
1 1 1 1 . 6 1 2 . 6 . 1 . 6 5 2 . 1 . 6 . 0
De- wa- ji mu- gi leng- gah- a
.
5 5 5 . 6 1 5 . 3 2 . 3 . 1 . 32 . 1 6 . 5 . 0
Wonten dham- par ka- wu- la
2 2 2 2 . 3 5 . 2 2 . 1 . 6 . 0
Ja ba- nget ta- ri- ma- ningsun
5 5 5 5 . 3 2 5 . 3 . 2 1 6 . 5 . 0
Ra- den Leksma- na leng- gah- a
Asmaradana Bala Lumaris
/ . 3 . 3 / . 5 . 6t / . 3 . 2 / . 3 . lp /
…………………………………………………………….
.
/ . 3 . 5 / . 3 . 2t / . 1 . 2 / . 1 . 6n /
. .
/ 0 0 0 0 / 6 6 1 2 / . 0 23 1 / . 12 1 6 /
Su-mrek kang ba- la lu- ma- ris
.
49
/ . . . 6 / . 1 . 2t / . 6 . 3 / . 2 . 1p /
. . . . .
/ . . . 0 / 6 6 62 1 / 61 2 16 3 / . 1 3 2 1 /
Bu-dal-e sa- king Se- ma- rang
/ . 3 . 5 / . 3 . 2t / . 1 . 2 / 1 . 6n /
/ . . . 0 / 3 3 35 2 / . 0 35 3 / . 2 12 1 6 /
A-sri ti-non ge-ga- man- e
/ . . . 6 / . 1 . 2t / . 6 . 5 / . 6 . lp /
. . . . . . .
/ . . . 0 / 6 6 1 2 / 12 3 26 5 / . 3 3 56 1 /
A-keh war-na- ne kang ba- la
/ . 3 . 5 / . 3 . 2t / . 1 . 6 / . 5 . 6n /
. . . . . . . .
/ . . . . / 0 6 1 2 / . 0 23 1 / . 12 1 6 /
Wong sa-brang lan wong Ja- wa
/ . 3 . 5 / . 6 . 5t / . 3 . 2 / . 3 . 2p /
. . . . .
/ . . . 0 / 6 6 62 1 / 61 2 16 3 / . 35 3 2 /
Swa-ra-ne a- sri gu- mu - ruh
/ . 5 . 6 / . 5 . 3t / . 2 . 1 / . 2 . 6n.g / /
.
/ . 0 5 6 / . 1 65 3 / . 0 2 3 / . 2 12 1 6 /
Ka-dya om- bak- ing sa- mo- dra.
50
Asmaradana Kedhaton
51
Asmaradana Slobog
52
BAB VI
TEMBANG SINOM
Kata sinom atau pupus berarti daun muda. Hal ini melambangkan seorang
anak yang sudah mulai berkembang. Dapat diupamakan sebagai daun yang
bersemi. Tembang Sinom, guru lagu dan guru wilangannya adalah sebagai
berikut:
Sinom Kalokeng Jana
Kang sampun kalokeng jana, (8 a)
Jaya-jayaning ngaurip, (8 i)
Amiguna ingaguna, (8 a)
Pan inggih amung satunggil, (8 i)
Pangeran Mangkubumi, (7 i)
Tanggon lamun magut pupuh, (8 u)
Tansah ngajomi wadya, (7 a)
Mundur lon lamun kalindhih, (8 i)
Boten purun cidreng prang atarung dhadha. (12 a)
Sinom Ngeksiganda
Nulada laku utama,
Tumrape wong Tanah Jawi,
Wong agung ing Ngeksiganda,
Panembahan Senapati,
Kepati amarsudi,
Sudane hawa lan nepsu,
Pinesu tapa brata,
Tanapi ing siyang ratri,
Amamangun karyenak tyasing sasama.
Samangsane pasamuwan,
Mamangun marta martani,
Sinambi ing saben mangsa,
Kala kalaning asepi,
Lelana teka-teki,
Nggayuh geyonganing kayun,
Kayungyun eninging tyas,
53
Sanityasa pinrihatin,
Puguh panggah cegah dhahar lawan nendra.
Saben mendra saking wisma,
Lelana laladan sepi,
Ngingsep sepuhing supana,
Mrih pana pranaweng kapti,
Tis tising tyas marsudi,
Mardawaning budya tulus,
Mesu reh kasudarman,
Neng tepining jala nidhi,
Sruning brata kataman wahyu dyatmika.
Wikan mengkoning samodra,
Kederan wus den ideri,
Kinemat kamot hing driya,
Rinegan segegem dadi,
Dumadya angratoni,
Nenggih kangjeng Ratu Kidul,
Ndedel nggayuh nggegana,
Umara marak maripih,
Sor prabawa lan wong agung Ngeksiganda.
Sinom Kentar
. . . . . . . . . .
3 3 3 3 3 3 . 2 1 1 . 2 . 0
A – wang – a – wang gi – nu - pi - ta,
. . . . . . .
2 2 2 2 . 1 6 . 6 1 6 . 1 . 6 5 . 0
Ko – capa Sri Na- ra- pa- ti,
. . . . . . . . .
1 2 2 2 . 1 1 . 1 2 1 . 6 . 0
Wusnya na- pak ju – man- ta- ra,
6 6 6 6 6 6 5 5 . 3 2 1 . 6 . 0
a- wor me- ga pin- dha ta- tit,
54
. . . . . . . .
1 1 1 . 2 3 . 1 2 . 1 6 . 0
Tansah a- mi- ling- mi- ling,
. . . . . . . . . .
3 3 3 3 . 2 1 3 . 1 . 2 . 1 6 3 . 2 . 0
Mi- der- mi- der ka- di yang- kung,
. . . . . . . .
2 2 2 2 2 . 1 2 . 1 6 . 0
Ma- was ke- blat se- ka- wan,
6 6 6 6 6 6 5 5 . 3 2 1 . 6 . 0
Nrawang tan- a- na ka- ek- si,
3 5 5 5 . 5 6 6 6 6 6 . 3 5 3 . 2 .
0
Mung Sri Kresna mangeksi Sang Pad- ma- na- ba.
Sinom Wenikenna
. . . . . . . . .
2 2 2 2 . 1 1 2 6 . 5 1 1 . 0
Yo-gah n- ya ngambah le- mah,
. . . .
1 1 1 1 6 5 . 5 6 5 . 6 . 5 3 . 0
Ngambaha sa- ri- ning ga- dhing,
. . . . . . .
1 2 . 3 2 . 1 1 . 6 6 . 5 1 . 6 . 5 . 0
Ga- dhing u- ling en- ta- en- ta,
5 5 . 3 2 3 . 5 . 1 2 . 2 . 32 1 . 6 . 0
u- sum- e ja- ra- wa- lan- di,
55
. . .
6 6 6 . 1 2 . 6 1 . 6 5 . 0
Pendhok mas pa- ri ran – ting,
. . . . . . . .
2 2 2 2 . 1 6 2 . 1 6 . 1 . 65 . 2 5 . 3 . 21 . 0
U - sum –e pri- ja- ji a – gung ,
.
5 5 5 5 5 . 6 1 . 65 . 0
Pu – na- ka- wan kang dan – dan,
5 5 . 3 2 3 . 235. 1 2 . 2 . 3 . 21 . 6 . 0
Pu - ra nya. I a – ngla - den - I,
. . .
1 2 . 6 1 . 65 . 0
ci – ci go – ci,
. . . . . . . .
2 2 2 2 . 1 6 2 . 1 6 . 1 6 5 . 2 5 . 3 21 . 0
Wa–lang sa-ngit mal- beng bra-ma.
Sinom Palaran
. . . . . . . . . . . .
1 2 2 2 2 2 . 2 3 2 . 3 . 21 . 0
Le sok de- men a- me- mu- lang,
. . . . . .
1 1 1 1 1 1 . 5 6 5 . 6 . 5 3 . 0
Ka- ya wong we- ruh ing ga ib,
. . . . . . .
6 1 1 1 1 1 . 6 1 . 6 . 5 . 0
Lan ta a- ya ta a- ya- a,
5 5 5 5 . 3 2 3 . 5 1 6 . 5 . 0
Ke-nyer- ke-nyer per- nah ka- ki,
56
. . .
6 6 6 . 1 2 . 6 1 6 . 5 . 0
Tak-re – met si- da ma- ti,
. . . . . .
5 6 1 1 . 1 6 1 . 2 . 6 . 1 . 65 2 . 1 . 0
Mung tuju- ne ba- e du- rung,
. . . . . .
1 1 1 1 1 . 6 1 6 . 5 . 0
Ka – ka Pra- bu ra- wa- na,
5 5 5 5 5 53 3 . 21 6 . 5 . 0
Pe-pun- den-ing ka- ri ku- wi,
. . .
1 2 . 6 1 . 6 5 . 5 5 5 5 5 5 . 23 2 . 3 . 21 . 0
Si meng- ko – nok onggrok nganggo me- lu mu-lang.
Sinom Ginonjing
. . . . . . . . . .
1 2 2 2 2 2 . 2 1 2 . 3 . 0
Ka- ka Prabu kadang ku- la,
. . . . . . . . .
1 1 1 1 . 2 3 . 1 . 2 1 6 . 5 . 0
Pa- ran da- ru- naning ga- lih
. . . . . . .
1 2 3 3 . 2 1 1 . 6 5 . 6 . 5 3 2 . 1 . 0
Jeng e- yang ngan- tos tu- me- dak,
6 1 1 1 1 1 . 2 3 1 . 2 . 1 6 . 0
Lir cocak den- i- ra pe- ling,
57
1 2 2 2 2 . 2 1 2 . 3 . 0
Te- ka da- tan gi- na- lih,
1 1 1 1 1 1 . 1 . 2 3 2 . 0
Ka- dos pun-di ka- ka- Pra- bu,
3 5 5 5 5 . 6 . 5 3 2 . 1 . 0
Ing karsa jengan- di- ka,
6 1 1 1 1 1 . 2 3 1 . 2 . 1 6 . 0
E - yang Be- ga- wan Su- ma- li,
2 3 3 3 . 2 2 2 2 2 2 3 1 6 1 . 2 . 0
Pra- mi – la- nya dha-wuh- a- ken pa- ngan- di- ka.
Sinom Grandhil
. . . . . . . .
7 2 2 2 2 2 . 2 7 2 . 3 . 2 7 . 0
Sa – yek- ti ing ki- na- ki- na
. . . . . . .
7 2 2 2 2 2 . 3 . 2 7 . 6 . 0
Wonten pra-lam-bang nar- pa- ti,
. .
6 7 2 7 2 . 3 . 6 7 . 2 7 2 . 3 . 27 . 0
Lampaning pa- ra- na- ren- dra,
5 6 6 6 . 6 7 5 . 6 . 2 7 2 . 7 . 6 . 0
I a- dos pa - du- ka ka- ka ji
58
2 3 3 3 3 . 2 7 2 . 3 . 0
Yen ma- ka- ten Sang de- wi,
5 6 6 6 . 6 5 3 . 5 6 7 . 5 . 76 . 5 3 . 2 . 0
Yo – gya ji- na- os na wang- sul,
6 7 2 . 3 6 3 . 5 6 7 . 2 7 2 . 3 . 2 7 . 0
Dhu –ma teng Pra-bu Ra- ma,
6 6 6 6 . 6 7 5 . 6 . 2 . 3 2 7 . 6 . 0
I- ki ba- ji mi- tu- tur- I,
2 3 3 3 . 3 5 6 6 . 65 3.567. 5.65 3.2.0
A- ja ngucap mun-dak njejem- ber- I ja- gad.
Sinom Sarjana Martapi
59
Sinom Logondhang
60
Sinom Grandhel
61
Sinom Panggawe Becik
62
BAB VII
TEMBANG KINANTHI
Kata kinanthi yang berasal dari kanthi diberi sisipan ini, menjadi kinanthi,
artinya : dikanthi, digandheng, disertai, ditemani. Adapun guru lagu dan guru
wilangannya adalah sebagai berikut:
Kinanthi Surya Candra
Surya, candra lawan daru, (8 u)
Myang kartika iku sami, (8 i)
Gung kaliwat padangira, (8 a)
Datan ana kang madani, (8 i)
Nanging isih kalah padang, (8 a)
Yen katandhing ninging ati. (8 i)
Kinanthi Serat Rama
Nalikane rohing dalu
Wong agung mangsah semedi
Sirep kang bala wanara
Sedaya wus sami guling
Nadyan ari sudarsana
Wus dangu nggenira duling
Kukusing dupa kumelun
Ngeningken tyas sang apekik
Kang kawengku sagung jajahan
Nanging sanget angikibi
Sang Resi Kanekaputra
Kang anjok saking wiyati
Teka ndadak melu-melu
Kaya budine wong ceplik
Lali lamun kalokengrat
Tri bawana amurwani
Mustikaning jagad raya
Dhemen lalen sangga runggi
63
Kinanti Kukusing Dupa
Kinanti Dadya Tapa
64
Kinanti Sekargadhung
65
BAB VIII
TEMBANG DURMA
Tembang durma umumnya digunakan untuk situasi yang sedang tegang,
sereng, dan berani. Adapun guru lagu dan guru wilangannya sebagai berikut:
Durma Reksasapati
Dyan anarik candrasa Prabu Rawana, (12 a)
Pinrang Jatayu keni, (7 i)
Suwiwine sempal, (6 a)
Tiba Sang peksi raja, (7 a)
Sinta manglayang sira glis, (8 i)
Cinandhak kena, (5 a)
Mring Sang reksasapati. (7 i)
Lumayua lan arimu dipun enggal,
sang retna anahuri,
bibi eman-eman,
kembange akeh megar,
dupeh sarpa gigi lani,
lah ngarah apa,
ni randha duk miarsi.
Kontrangkantring,
saking marase kalintang,
dhuh adhuh anak mami,
age lumayua,
yata kang kawuwusa,
wonten gegaman geng prapti,
jawining taman,
ingkang hadarbebaris.
Nateng Siyem kalawan nateng Manila,
prapta tunggiling kardi,
harsa amisesa,
marang randha Dhadhapan,
yata risang sarpa uning,
yen praptanira
risang narpati kalih.
66
Durma Dhendha Rangsang
Durma Swara Gora
67
Durma Gelap Sayuta
68
BAB IX
TEMBANG TENGAHAN
Tembang tengahan mempunyai metrum dan konvensi yang khusus,
sehingga penggunaannya pun pada situasi tertentu pula. Sebenarnya menurut
Sardjijo (1991), sampai sekarang belum ada kesepakatan bersama apakah
sebenarnya Tembang Tengahan itu. Yang jelas bersamaan dengan timbulnya
bahasa Jawa Tengahan, timbul pula tembang baru yang berbeda dengan aturan
Kakawin, yang disebut Tembang Tengahan. Syair Tembang Tengahan tatkala itu
tentunya dengan bahasa Jawa Tengahan. Dilihat dari aturan-aturan bentuk
tembangnya tidak berbeda sama sekali dengan aturan bentuk Tembang
Alit/Macapat. Oleh karena itu, Poerbatjaraka mengatakan bahwa sekar tengahan
punika sajatosipun boten wonten (Poerbatjaraka, 1952). Konvensi tembang
Tengahan meliputi tembang Balabak, Jurudemung, Girisa, Wirangrong. Contoh :
Wirangrong
Den samnya marsudeng budi
Weweka dipun waspaos
Aja dumeh, dumeh bisa muwus
Yen tan pantes ugi sanadyan mung sakecap
Yen tan pantes prenahira
Jurudemung
Sang Wiku mesem lingira
Mungguh sarupaningsun
Layang candrageni itu
Kang ambabar katrangannya
Ing candrasangkala wau
Kang mawa kakawin tembang
Kusumawicitra linuhung.
69
Padmosoekotjo mengatakan bahwa tembang Kawi (Gedhe) mawa
paugeran guru laku lan guru wilangan; tembang Tengahan lan tembang Macapat
mawa paugeran guru gatra, guru wilangan lan guru lagu. Dadi paugerane tembang
Tengahan karo Macapat padha bae, mung bae tembang Tengahan tuwuh luwih
dhisik.
Jalaran saka iku sok ditembungake mangkene: tembang tengahan iku
tembang Macapat kang luwih dhisik, tembang Macapat iku tembang Tengahan
kan uwih kari (Harsono Kodrat, 1982). Tembang Tengahan yang banyak terdapat
dalam pustaka Jawa dan telah digolongkan dalam tembang Macapat ialah:
Balabak, Wirangrong, Jurudemung, Dhudhukwuluh dan Gambuh. Yang jarang di
temui dalam buku-buku Jawa antara lain: Puthutgelut, Lonthang, Kenya Kedhiri,
Palugon dan lain-lainnya. Lagu Tembang Tengahan pun menggunakan laras
Slendro dan Pelog beserta pathet-pathetnya sejumlah nama tembang yang ada.
Balabak
70
Jurudemung
Logondhang
71
Kusuma Wirangrong
Tebu Kasol
72
Palugongsa
73
BAB X
TEMBANG GEDHE
Tembang Gedhe, contohnya : Citramengeng, Mintajiwa, Kusumastuti,
Pamularsih, Sikarini, Madayanti. Bentuk tembang gedhe atau ”sekar ageng”
hampir mirip dengan kakawin. Ciri-cirinya yaitu : Jumlah suku kata tiap satu baris
tetap. Tiap bait ada empat larik. Nama-nama tembang gedhe :
1. Basanta 6. Madayanti
2. Lebdajiwa 7. Meraknguwuh
3. Manggalagita 8. Kusumastuti
4. Sikarini 9. Sarapada
5. Nagabanda 10. Banjaransari
Contoh :
Sikarini
Laku : 12 (5-7)
Langen pradangga, ngesti lebdeng pra siswa
Mardi mardawa kagunan karkarena
Mung haywa kemba miwah mengeng ing karna
Antep ing sedya lir parta mangsah yuda.
Madayanti
Laku : 9 (4-5)
Anjrah ingkang puspita arum
Katiyub ing samirana mrik
Sekar adas kongas gandanya
Maweh raras renaning driya.
74
Sekar ageng/Kawi punika cacahipun langkung kathah sanget tinimbang sekar
Macapat. Kanggenipun ingkang kerep namung kangge mbukani, mbawani
gendhing. Pandhapukipun:
Boten ngengeti dhawahing swara.
Wonten 4 (sekawan) pada pala.
Sapada-padanipun terkadhang taksih dipun pedhot-pedhot dados
sawatawis gatra.
Cacahing wandanipun ing sapada-padanipun sami. Cacahing wanda
punika dipun wastani Lampah.
Dados umpami sekar ageng Banjaran sari, lampah 19 pedhotan (6, 6, 7) x
4; tegesipun: sedaja wonten 4 pada. Saben sapada wonten 3 gatra. Sagatra-
gatranipun isi: 6 wanda, 6 wanda, 7 wanda. Gunggung 76 wanda. 4 wanda wau,
guru wilanganipun sapada-padanipun sami. Dene dhawahing swara (guru lagu)
boten dipun engeti (Kodiron, 1976). Guru wilangan utawi lampahipun wonten
ingkang : 6-8-9-10-11-12-13-14-15-16-17-18-19-20-21-22-23-24-27 sarta 28.
75
Pademung Lagu Maos
Wohingrat
76
77
Palugon
78
Bangsa Patra
79
Sasra Kusuma
80
Citra Mengeng
81
Pamularsih
82
DAFTAR PUSTAKA
Diyono, 1996. Kempalan Gendhing-gendhing Pahargyan. Surakarta :
Cendrawasih.
______, 1992. Tuntunan Sekar Macapat. Solo : Cendrawasih.
Hardjasoebrata, 1985. Pedhotan Tembang Macapat, Javanologi, Yogyakarta.
Hardjowirogo, 1958. Pathokaning Nyekaraken. Jakarta : Balai Pustaka.
Harsono Kodrat, 1982. Gendhing-gendhing Karawitan Jawa. Jakarta : Balai
Pustaka.
Ki Hadjar Dewantara, 1968. Dasar Pengetahuan Gendhing Jawa, Taman Siswa,
Yogyakarta
Kodiron, 1976. Marsudi Karawitan Jawi. Pelajar : Surakarta.
Marwoto, 1981. Turunan Karawitan. Solo : Putrajaya.
Nanang Windradi, 2002. Suluk Kawruh Pedhalangan lan Macapat. Solo :
Cendrawasih.
Padmosoekotjo, 1960. Ngengrengan Kasusastran Jawa. Yogyakarta : Hien Hoo
Bing.
Purwadi, 1995. Sekar Mekar. Solo : Cendrawasih.
Sardjijo, 1991. Apresiasi Seni Tembang. Yogyakarta : FPBS IKIP Yogyakarta.
Soekiman, 1984. Gamelan Dramatari dan Komedi Jawa. Jakarta : Depdikbud.
Soerasa, 1983. Gamelan. Jakarta : Depdikud.
Soetrisno, 2004. Syair Tembang dalam Wayang Purwa. Yogyakarta : Aditya
Presindo.
Sri Widodo, 1995. Gendhing-gendhing Dolanan. Solo : Cendrawasih.
_________, 2000. Lelagon Langgam, Kroncong, Dhangdhut. Solo : Cendrawasih.
Subalidinata, 1974. Kesusastraan Jawa. Yogyakarta : Nusatama.
Sudibyo Aris, 1982. Mengenal Kesenian Tradisional. Jakarta : Depdikbud.
Waridi, 2004. Seni Pertunjukan Wayang. Solo : Einika.
Warih Jati Rahayu, 2002. Puspa Sumekar. Yogyakarta : Grafika Indah.
Wasista Suryadiningrat, 1971. Gamelan Dance and Wayang in Jogjakarta.
Yogyakarta : Gamapress.
Wiryah Sastrowiryono, 1988. Bawa Sekar. Yogyakarta : SMKI.
83
LAMPIRAN 1.
SILABUS
SILABUS
MATA KULIAH : SENI TEMBANG II
SIL/FBS-PBD/240 Revisi : 00 10 Maret 2011 Hal
1. Fakultas / Program Studi : FBS / Pendidikan Bahasa Jawa
2. Mata Kuliah & Kode : Kode : PBD 240
3. Jumlah SKS : Teori : - SKS Praktik : 2 SKS
: Sem : Ganjil (l) Waktu : 16 pertemuan
4. Mata kuliah Prasyarat & Kode : .......................................
5. Dosen : Dr. Purwadi
I. DESKRIPSI MATA KULIAH
Mahasiswa memiliki kemampuan dan ketrampilan yang lebih baik tentang jenis-
jenis tembang Jawa yang meliputi : penggunaan olah vokal, sebagian tembang
macapat, tembang tengahan dan tembang gedhe. Pengetahuan tentang seluk beluk
seni tembang Jawa ini akan memberi bekal mahasiswa menjadi ahli secara teoritis
dan trampil secara praktis, sebagai pelaku dan pengembang budaya Jawa.
II. STANDARISASI KOMPETENSI MATA KULIAH
Mahasiswa mampu dan terampil melagukan sebagian tembang macapat, tembang
tengahan dan tembang gedhe. Dengan penguasaan dasar-dasar lagu tersebut maka
mahasiswa akan menjadi pecinta dan pengembang seni tembang dalam kehidupan
sehari-hari.
III. POKOK BAHASAN DAN RINCIAN POKOK BAHASAN
Minggu ke Pokok Bahasan Rincian Pokok Bahasan Waktu
I Pengenalan jenis-
jenis tembang
Macapat, tembang
tengahan dan
tembang gedhe
Mengetahui dan memahami jenis-
jenis tembang Macapat, tembang
tengahan dan tembang gedhe
100’
II Latihan tembang
Dhandhanggula
Praktek olah vokal secara kolektif
dengan tembang Dhandhanggula
200’
84
III Latihan tembang
Asmaradana
Praktek melagukan tembang secara
kolektif dengan tembang
Asmaradana
200’
IV Latihan melagukan
tembang Durma
Praktek melagukan tembang
Durma secara kolektif
200’
V Latihan melagukan
tembang Kinanthi
Praktek melagukan tembang
Kinanthi secara kolektif.
200’
VI Latihan melagukan
tembang Sinom
Praktek melagukan tembang Sinom
secara kolektif.
300’
VII Latihan melagukan
tembang tengahan
dan gedhe
Praktek melagukan tembang
tengahan dan gedhe
300’
VIII Ujian akhir 100’
IV. REFERENSI/ SUMBER BAHAN
A. Wajib:
Biman Putra, 2002. Suka-suka Campursari. Surakarta : Cendrawasih.
Diyono, 1996. Kempalan Gendhing-gendhing Pahargyan. Surakarta:
Cendrawasih.
______, 1992. Tuntunan Sekar Macapat. Solo : Cendrawasih.
Hardjasoebrata, 1985. Pedhotan Tembang Macapat, Javanologi, Yogyakarta.
Hardjowirogo, 1958. Pathokaning Nyekaraken. Jakarta : Balai Pustaka.
Harsono Kodrat, 1982. Gendhing-gendhing Karawitan Jawa. Jakarta: Balai
Pustaka.
Ki Hadjar Dewantara, 1968. Dasar Pengetahuan Gendhing Jawa, Taman Siswa,
Yogyakarta
Kodiron, 1976. Marsudi Karawitan Jawi. Pelajar : Surakarta.
Marwoto, 1981. Turunan Karawitan. Solo : Putrajaya.
Nanang Windradi, 2002. Suluk Kawruh Pedhalangan lan Macapat. Solo:
Cendrawasih.
Sardjijo, 1991. Apresiasi Seni Tembang. Yogyakarta : FPBS IKIP Yogyakarta.
Soekiman, 1984. Gamelan Dramatari dan Komedi Jawa. Jakarta : Depdikbud.
Soerasa, 1983. Gamelan. Jakarta : Depdikud.
B. Anjuran :
Soetrisno, 2004. Syair Tembang dalam Wayang Purwa. Yogyakarta : Aditya
Presindo.
85
Sri Widodo, 1995. Gendhing-gendhing Dolanan. Solo : Cendrawasih.
_________, 2000. Lelagon Langgam, Kroncong, Dhangdhut. Solo :
Cendrawasih.
Sudibyo Aris, 1982. Mengenal Kesenian Tradisional. Jakarta : Depdikbud.
Waridi, 2004. Seni Pertunjukan Wayang. Solo : Einika.
Warih Jati Rahayu, 2002. Puspa Sumekar. Yogyakarta : Grafika Indah.
Wasista Suryadiningrat, 1971. Gamelan Dance and Wayang in Jogjakarta.
Yogyakarta : Gamapress.
Wiryah Sastrowiryono, 1988. Bawa Sekar. Yogyakarta : SMKI.
V. EVALUASI
No Komponen Evaluasi Bobot (%)
- Teknik yang dipakai dalam evaluasi berupa ujian
tulis. Nilai akhir diperoleh dari perhitungan
sebagai berikut.
NA = T + S + 2A
4
100 %
Jumlah 100%
Yogyakarta, 10 Maret 2011
Dosen
Dr. Purwadi
86
LAMPIRAN 2.
RENCANA PELAKSANAAN PEMBELAJARAN
RENCANA PELAKSANAAN PEMBELAJARAN (RPP) MATA KULIAH : SENI TEMBANG II
RPP/FBS-PBD/240 Revisi : 00 10 Maret 2011 Hal.
1. Fakultas / Program Studi : FBS / Pendidikan Bahasa Jawa
2. Mata Kuliah & Kode : Seni Tembang II Kode : PBD 240
3. Jumlah SKS : Teori : - SKS Praktik : 2 SKS
: Sem : Gasal () Waktu : 16 pertemuan
4. Standar Kompetensi : Mahasiswa diharapkan akan lebih mampu dan
terampil melagukan jenis-jenis tembang
macapat, tembang tengahan dan gedhe. Dengan
penguasaan seluk beluk lagu tersebut maka
mahasiswa akan menjadi pecinta dan
pengembang seni tembang.
5. Kompetensi Dasar : a. Mahasiswa akan lebih mengetahui
pengetahuan dasar seni tembang Jawa.
b. Pengetahuan itu akan memberi bekal pada
mahasiswa untuk menjadi ahli tembang Jawa
secara teoritis dan trampil secara praktis.
6. Indikator Ketercapaian : Setelah mengikuti program perkuliahan ini
mahasiswa mampu mengetahui jenis-jenis
tembang macapat, tengahan dan gedhe.
7. Materi Pokok/Penggalan Materi : musik gender beserta dengan buku petunjuk
bermain seni karawitan
8. Kegiatan Perkuliahan :
Tatap Muka
Komponen Langkah
Uraian Kegiatan Estimasi
Waktu
Metode Media Sumber
Bahan/
Referensi
PENDAHULUAN Memberi deskripsi seni
dasar tembang macapat,
tengahan dan gedhe
1 x tatap
muka
atau 100
menit
Ceramah,
demonstrasi
OHP
gender
A dan B
LATIHAN OLAH
VOKAL
Latihan dasar olah vokal
dengan disertai contoh
tembang macapat,
tengahan dan gedhe
4
pertemu
an x 100
menit
Teori dan
praktek olah
vokal
OHP
gender
A dan B
87
LATIHAN
GOLONGAN
LAGU DOLANAN
Praktek olah vokal secara
kolektif dengan tembang
macapat, tengahan dan
gedhe.
4
pertemu
an x 100
menit
Teori dan
praktek
tembang macapat,
tengahan
dan gedhe
OHP
gender
A dan B
LATIHAN
MELAGUKAN
TEMBANG
MACAPAT
Praktek melagukan
tembang dhandhanggula,
asmaradana, durma,
kinanthi dan sinom
4
pertemu
an x 100
menit
Teori dan
praktek
tembang
tembang
dhandhang
gula,
asmaradana,
durma,
kinanthi dan
sinom
OHP
Gender
A dan B
PEMANTAPAN
LATIHAN
Memberi pemantapan
dengan cara
mempertinggi ketrampilan
olah vokal serta
melagukan tembang
tengahan dan gedhe.
1 x tatap
muka
atau 100
menit
Ceramah,
demonstrasi
dalam
melagukan
tembang
tengahan dan
gedhe
OHP
gender
A dan B
TANYA JAWAB
AKHIR
PERKULIAHAN
Memberi kesempatan
kepada peserta kuliah
untuk menanyakan seluk-
beluk bahan perkuliahan
seni tembang.
1 x tatap
muka
atau 100
menit
Ceramah,
demonstrasi
dan diskusi
OHP
gender
A dan B
DAFTAR PUSTAKA
Biman Putra, 2002. Suka-suka Campursari. Surakarta : Cendrawasih.
Diyono, 1996. Kempalan Gendhing-gendhing Pahargyan. Surakarta :
Cendrawasih.
______, 1992. Tuntunan Sekar Macapat. Solo : Cendrawasih.
Hardjasoebrata, 1985. Pedhotan Tembang Macapat, Javanologi, Yogyakarta.
Hardjowirogo, 1958. Pathokaning Nyekaraken. Jakarta : Balai Pustaka.
Harsono Kodrat, 1982. Gendhing-gendhing Karawitan Jawa. Jakarta : Balai
Pustaka.
Ki Hadjar Dewantara, 1968. Dasar Pengetahuan Gendhing Jawa, Taman Siswa,
Yogyakarta
Kodiron, 1976. Marsudi Karawitan Jawi. Pelajar : Surakarta.
Marwoto, 1981. Turunan Karawitan. Solo : Putrajaya.
88
Nanang Windradi, 2002. Suluk Kawruh Pedhalangan lan Macapat. Solo :
Cendrawasih.
Sardjijo, 1991. Apresiasi Seni Tembang. Yogyakarta : FPBS IKIP Yogyakarta.
Soekiman, 1984. Gamelan Dramatari dan Komedi Jawa. Jakarta : Depdikbud.
Soerasa, 1983. Gamelan. Jakarta : Depdikud.
Soetrisno, 2004. Syair Tembang dalam Wayang Purwa. Yogyakarta : Aditya
Presindo.
Sri Widodo, 1995. Gendhing-gendhing Dolanan. Solo : Cendrawasih.
_________, 2000. Lelagon Langgam, Kroncong, Dhangdhut. Solo : Cendrawasih.
Sudibyo Aris, 1982. Mengenal Kesenian Tradisional. Jakarta : Depdikbud.
Waridi, 2004. Seni Pertunjukan Wayang. Solo : Einika.
Warih Jati Rahayu, 2002. Puspa Sumekar. Yogyakarta : Grafika Indah.
Wasista Suryadiningrat, 1971. Gamelan Dance and Wayang in Jogjakarta.
Yogyakarta : Gamapress.
Wiryah Sastrowiryono, 1988. Bawa Sekar. Yogyakarta : SMKI.
Yogyakarta, 10 Maret 2011
Dosen
Dr. Purwadi
89
PENYUSUN
DR. PURWADI, M.HUM lahir di Grogol, Mojorembun, Rejoso, Nganjuk,
Jawa Timur pada tanggal 16 September 1971. Pendidikan SD sampai SMA
diselesaikan di tanah kelahirannya. Gelar sarjana diperoleh di Fakultas Sastra
UGM yang ditempuh tahun 1990-1995. Kemudian melanjutkan studi pada
Program Pascasarjana UGM tahun 1996-1998. Gelar Doktor di UGM diperoleh
pada tahun 2001.
Kini bertugas sebagai Dosen di Jurusan Pendidikan Bahasa Daerah Fakultas
Bahasa dan Seni Universitas Negeri Yogyakarta. Tinggal di Jl. Kakap Raya 36
Minomartani Yogyakarta 55581. Telp 0274-881020.