sağlık göstergeleri

SAĞLIK GÖSTERGELERİNİN

TANIMI, BELİRLENMESİ VE ÜLKEMİZDEKİ

DURUM

İNTERN DR BURAK BAŞER

Sağlık Ölçütleri

• Sağlık ölçütleri toplumu sağlık, hastalık, ölüm, doğurganlık, sağlık hizmetlerinden yararlanma vb. gibi değişik yönleri ile tanımlar.

Ölçütler ile ; • İncelenen olayın toplumda ne boyutta olduğu

saptanabilir (durum saptama).• Belirli bir zaman süresinde ne gibi değişiklikler

gösterdiği doğru bir biçimde yorumlanabilir.• Toplumlar arası karşılaştırmalar yapılabilir.• Neden-sonuç ilişkisi değerlendirilebilir.• Sorunların çözümlerine ilişkin yapılan girişimler

değerlendirilebilir.

Genelde iki türlü ölçüt vardır: Hız (rate) ve oran (ratio)

• 1- Hız: Bir sağlık olayının toplum içindeki görme

sıklığını ölçmek için kullanılır. Burada pay, bir sağlık sorunu ile karşılaşanların sayısını, payda ise risk altındaki toplumu içerir. Risk altındaki toplum, bir hastalığa ya da bir sağlık sorunuyla karşılaşma olasılığı yüksek olanlar. Pay ve paydadaki sayılar aynı zaman kesitinde elde edilmiş olmalıdır. Her hız bir katsayı ile çarpılmalıdır.

• 2- Oran: Bir sağlık olayının diğerine göre ne boyutta olduğunu ifade eder. Pay ve paydada yer alan olaylar farklıdır. (Erkek/kadın oranı gibi.)

Sağlık Göstergeleri• ÜREME SAĞLIĞI

• AŞILAMA

• MORTALİTE

• MORBİDİTE

• FERTİLİTE

ÜREME SAĞLIĞI

ÜREME SAĞLIĞI -2

ÜREME SAĞLIĞI -3

AŞILAMA

• DSÖ nün 2013 de DaBT+IPA+Hib aşılama oranlarının uluslararası karşılaştırılmasında Dünya ortalaması %83, DSÖ Avrupa bölgesi %94 ve Üst gelir grubu ülkelerde %96 iken bu oran Türkiye de %97 olarak bulunmuştur.

AŞILAMA-2

AŞILAMA-3

AŞILAMA-4

AŞILAMA-5

AŞILAMA-6

MORTALİTE* Kaba Ölüm Hızı: En sık kullanılan ve kolay elde edilebilen bir ölçüttür

(1 yıl içinde görülen toplam ölüm sayısı / Yıl ortası nüfus) x 1000

• * Bebek Ölüm Hızı:Bir toplumun, genel sağlık, özellikle çocuk sağlığı düzeyini belirlemek, bu konuda sunulan hizmetlerin etkinliğini değerlendirmek için kullanılan önemli ölçütlerdendir.

(1 yıl içinde ölen bebek (0-365 gün)sayısı / 1 yıldaki canlı doğum sayısı) x 1000

• * Neonatal Ölüm Hızı:Neonatal, özellikle Erken Neonatal Ölüm Hızları, bir toplumdaki ana sağlığı düzeyinin,doğum öncesi, doğum ve doğum sonrası bakımının ne düzeyde olduğunun göstergelerinden biridir. Sağlık hizmetlerinin yeterli olduğu toplumlarda neonatal dönem ölümlerinin nedeni biyolojiktir ve önlenmesi güçtür.

(0-28 günde ölen bebek sayısı / 1 yıldaki canlı doğum sayısı) x 10000-7 gün erken neonatal8-28 gün geç neonatal

MORTALİTE-2

• * Postneonatal Ölüm Hızı:Post-neonatal Ölüm Hızı ise, genellikle bozuk çevre koşullarının çocuk sağlığına etkisinin boyutunu gösterir. Bu dönem ölümleri büyük ölçüde önlenebilir ölümlerdir. Çocuk sağlığını düzeltici önlemler ilk etkilerini, bu dönem ölüm hızındaki düşüş ile gösterir

(29-365 günde ölen bebek sayısı / 1 yıldaki canlı doğum sayısı) x 1000

• * Perinatal Ölüm Hızı:Ana sağlığı düzeyini, doğum öncesi bakımın yeterli ve sağlıklı koşullarda verilip verilmediğini gösteren önemli bir göstergedir.

• Bu dönemdeki riskli durumlar bebeğin sağlığını hem intrauterin dönemde, hem de hayatın ilk günlerinde çok olumsuz etkiler

(1 yılda ölü doğan+0-7 günde ölen / 1 yıldaki canlı+ölü doğum sayısı) x 1000

* Ölü Doğum Hızı:(1 yılda ölü doğan bebek sayısı / 1 yıldaki canlı+ölü doğum sayısı) x 1000

MORTALİTE-3

• *Ana Ölüm Hızı:Bir toplumda ana sağlığı düzeyini belirleyen ve bu konudaki hizmetlerin yeterli olupolmadığını gösteren en önemli ölçüttür.

• Ayrıca toplumun genel sosyo-ekonomik düzeyi hakkında da fikir verir.

• ANNE ÖLÜMÜ: Gebelik döneminde, doğum sırasında veya doğumdan sonraki 42 gün içinde gebeliğe bağlı veya onun şiddetlendirdiği nedenlerden dolayı olan ölüm. Gebelik döneminde, doğum sırasında ve doğumdan sonraki 42 gün içinde olan,örneğin trafik kazası, herhangi başka bir travma, cinayet, intihar gibi tesadüfî ölümler (trafik kazası, intihar, cinayet gibi ölümler) bu tanıma girmezler.

(1 yıldaki ana ölüm sayısı / 1 yıldaki canlı doğum sayısı) x 1000

MORTALİTE-4

* Yaşa Özel Ölüm Hızı:(Belli bir yaş grubundaki ölüm sayısı / O yaş grubundaki nüfus) x 1000

* Nedene Özel Ölüm Hızı:(1 yılda X nedenine bağlı ölüm sayısı / Toplumun nüfusu) x 1000

MORTALİTE-5

MORTALİTE-6

MORTALİTE-7

MORBİDİTE• Hastalık (Morbidite) Düzeyini Belirleyen Ölçütler

• a) Prevalans: Belirli bir zaman kesitinde, bir toplumda saptanan tüm (eski ve yeni) vaka sayısının, aynı andaki risk altındaki kişi sayısına bölünmesiyle elde edilir. Bir hastalığın, o anda toplumdaki görülme sıklığını ifade eder

• b) İnsidans: Belirli bir süre içinde bir toplumdaki “sağlam” kişilerin belirli

bir hastalığa yakalanma olasılığıdır. Bu hız belirli bir süre ( hafta, ay, yıl ) içinde görülen yeni vaka sayısının, risk altındaki sağlam kişi sayısına bölünmesiyle elde edilir..

• c) Atak hızları: İnsidansın bulaşıcı hastalıklar için kullanılan şeklidir. Belirli

bir süre içinde saptanan bulaşıcı hastalık vaka sayısının, o hastalığa duyarlı kişi sayısına bölünmesiyle elde edilir. Bağışıklık bırakan hastalıkların yaptıkları salgınların boyutunu ve salgınları durdurmak için alınan kontrol önlemlerinin etkinliğini ölçmek için primer ve sekonder atak hızları kullanılır.

• d) Epizod hızı: Bağışıklık bırakmayan ve tekrarlayan bulaşıcı hastalıkların

boyutunu ölçmek için kullanılan bir ölçüttür. Belirli bir süre içinde oluşan olay-epizod sayısının risk altındaki kişi sayısına bölünmesiyle elde edilir.

MORBİDİTE-2

MORBİDİTE-3

DOĞURGANLIK (FERTİLİTE)

Kaba Doğum Hızı: (1 yılda meydana gelen canlı doğum sayısı / Yıl ortası nüfus) x 1000

• Yaşa özel Doğum Hızları: Kadınlarda doğurganlık döneminde (15-49 yaşlar) belirli

yaşlardaki doğurganlık düzeyini belirten en duyarlı fertilite ölçütüdür. Elde edilmesi güçtür. Her 5 yıllık aralık için hesaplanır.

(1 yılda 15-19 yaşlardaki annelerin yaptığı canlı doğum sayısı / 1 yıldaki 15-19 yaşlardaki kadın sayısı) x 1000

Genel Doğurganlık Hızı:(1 yılda meydana gelen canlı doğum sayısı / 1 yıldaki 15-49 yaş kadın sayısı) x 1000

DEMOGRAFİK VE BAZI SAĞLIK

GÖSTERGELERİ AÇISINDAN TÜRKİYE’NİN

DÜNYADAKİ DURUMU • Demografik göstergeler, nüfus büyüklüğünden

kaynaklanan farklılıkları ortadan kaldırıp, gerçekte var olan farklılığın saptanmasını sağlamaktadır.

• Nüfusun bir yıl içinde yalnız doğumlar ve ölümlere bağlı olarak azalması ya da çoğalması doğal nüfus artış hızını verir.

• Bir bölgedeki kaba doğum hızından kaba ölüm hızı çıkarılınca da yıllık doğal artış hızı bulunur.

• Yıllık doğal artış hızı, ölüm ve doğum olayları sonucu nüfusun ne hızda arttığını belirleyen dolaysız bir göstergedir.

• Doğumlar ölümlerden fazla ise artış hızı pozitif, tersi durumda ise artış hızı negatif olurŞAHİNÖZ T., SAHİNÖZ S. ;DEMOGRAFIK VE BAZI SAĞLIK GÖSTERGELERI AÇISINDAN TÜRKIYE’NIN

DÜNYADAKI DURUMU;Gümüşhane Üniversitesi Sağlık Bilimleri Dergisi / Gümüşhane University Journal of Health Sciences: 2012;1(1)



DÜNYADAKİ DURUMU-2 • Nüfus hareketleri bir bölgede olan doğum, ölüm,

göç, evlenme ve boşanma olaylarının tümüdür. Nüfus istatistikleri için hangi tür verilerin toplanacağı ve kapsamlarının ne olacağı, sağlık hizmet sisteminin içeriğine ve nüfus verilerinin nasıl değerlendirileceğine bağlıdır.

• Türkiye nüfusunun yüzde % 62‟si doğurganlık çağındaki kadınlar ve çocuklardır. Nüfusun yüzde 25‟sini 0-14 yaş grubu, yüzde 15‟ini 5 yaşından küçük çocuklar oluşturmaktadır. 15-49 yaş kadınlar nüfusun yüzde 24‟ünü oluşturmaktadır



DÜNYADAKİ DURUMU-3• Gelişmekte olan ülkeler arasında yer almakta olan

Türkiye, yaklaşık 75 milyon nüfusu, % 1,25 nüfus artış hızı, erkeklerde 73, kadınlarda 78 yıl olan doğumda yaşam beklentisi ve % 72,3 oranında kentsel nüfusu ile iç göçün yoğun olarak yaşandığı hızla gelişen bir ülke konumundadır

• Nüfusun yaş gruplarına göre dağılımı açısından incelendiğine Türkiye gelişmiş ülkelere göre daha genç bir nüfusa sahiptir. 1990 yılında 15 yaş altı nüfusun toplam nüfusa oranı % 35,0 ve 65 yaş üzeri ise % 4,2 iken, 2010 yılında bu rakamlar %25,6 ve % 7,1 olmuştur.

• 2025 yılında da 15 yaş altındaki nüfusun % 22,9 ve 65 yaş ve üzeri nüfusun % 9,0 olması beklenmektedir.



DÜNYADAKİ DURUMU-4• Bu rakamlar göstermektedir ki, sağlık hizmetlerinde

yapılan iyileştirmeler sonucu Türkiye‟nin nüfusu giderek yaşlanmaktadır ve 21. yüzyılda sunulacak sağlık hizmetlerinin bu doğrultuda değişmesi gerekmektedir.

• Özellikle çocuklar arasındaki hastalıkların ve önlenebilir ölümlerin daha da azaltılabilmesi için temel sağlık hizmetlerinin güçlendirilmesi gerekmektedir. Yapılması gerekenlerin başında, düşük gelir düzeyindeki kadınlara ve ailelerine doğum öncesi ve erken çocukluk bakım hizmetlerinin ulaştırılması gelmektedir.



DÜNYADAKİ DURUMU-5• Sağlık programlarının izlenmesi, değerlendirilmesi

ve ileriye yönelik politikaların belirlenmesi açısından neonatal, postneonatal ve çocuk ölümlüleri düzeyi, eğilimlerin ve farklılıkların bilinmesi büyük önem taşımaktadır.

• Bebek ve çocuk ölüm hızları, sağlık koşullarına ilişkin göstergeler olmalarının yanı sıra, genelde toplumun kalkınma düzeyinin de göstergeleridirler. Bebek ölüm hızları ve beş yaş altı ölüm hızları, kalkınma düzeyinin belirlenmesi için kullanılan bileşik indeksler içinde yaygın olarak yer almaktadır.



DÜNYADAKİ DURUMU-5• Bilindiği gibi BÖH; anne-baba eğitimi, ekonomik durum,

kötü çevrede yaşama, ulaşım, iletişim, geleneksel aile, aile planlaması, yetersiz ve dengesiz beslenme ve sağlık hizmetlerinden yararlanmama gibi pek çok olanaktan mahrum kalmanın ifadesidir.

• Dünyada 2010 yılında 5,4 milyon bebek ölümü ve 7,6 milyon beş yaş altı çocuk ölümü gerçekleşmiştir. Bu ölümlerin çoğu gelişmemiş ülkelerde ve önlenebilir nedenlere bağlı olarak olmuştur.

• Bebek ölüm hızı en yüksek olan ülke Angola (binde 174,9), en düşük olan ülke ise Monako‟dur (binde 1,79) . Türkiye bebek ölüm hızı açısından küçükten büyüğe doğru yapılan sıralamada Dünyadaki 193 ülke arasında 96. sıradadır .



DÜNYADAKİ DURUMU-6• Gelişmiş ülkelerle ülkemiz arasında sağlık düzeyi

ölçütleri açısından en büyük farklılık ölüm hızlarında görülmektedir. Bebek ölüm hızımız (binde 28) Japonya, Norveç, İsveç gibi gelişmiş ülkelere göre (binde 3) yaklaşık 10 kat, beş yaş altı bebek ölüm hızımız (binde 32) 8 kat, anne ölüm hızımız 6 kat fazladır.

• Beş yaş altı çocuk ölümlerinin %70‟i yaşamın ilk yılında meydana gelmektedir. Bebek ölümleri içinde, yeni doğan ölümlerinin oranı giderek artmakta, 1990‟larda %10 iken günümüzde %40‟a çıkmıştır.



DÜNYADAKİ DURUMU-7• Dünya genelinde bebek ve çocuk ölüm

oranlarında her geçen yıl önemli iyileşmeler olmaktadır . Buna paralel olarak Türkiye‟de son 50 yılın bebek ölüm hızındaki değişmelerine bakacak olursak;

• 1945 yılında binde 260, • 1960-1970 yılları arasında binde 150 iken, • bu oran ikibinli yıllarda binde 37‟ye düşmüştür . • 2013 yılında DSÖ nün yayınladığı rapora göre

Türkiye‟de bebek ölüm hızı, bin canlı doğumda 7,4‟dir.



DÜNYADAKİ DURUMU-8• Bebek ölümlerinin azaltılması için Sağlık Bakanlığı, UNICEF ve

Dünya Sağlık Örgütü İşbirliği çerçevesinde, 1985 yılından itibaren bir dizi çocuk sağlığı programı uygulanmaya konulmuştur.

• Bu programlar; İshalli hastalıkların kontrolü programı, Akut solunum yolu hastalıklarının kontrolü programı, Aşılama, Anne sütünün teşviki, Büyüme ve gelişmenin izlenmesi, Bebek dostu hastaneler ve Anne sütünün teşviki programı, Ağız ve diş sağlığı, Genetik hastalıklardan korunma, Hemoglobinopati kontrol programı, İyot yetersizliği ve hastalıklarının kontrolü ve tuzun iyotlanması programı, Adölesan sağlığı, Yenidoğan resusitasyonu, Polio eradikasyonu, Neonatal tetanozun eliminasyonu gibi programlardır.

• Bu programlar sayesinde 1986 yılından önce bebek ölümleri sıralamasında 2. sırada bulunan ishal bugün 5.sıraya düşmüştür



DÜNYADAKİ DURUMU-9• Son on yıl içinde çocuk ölümlerinin azaltılması için çok şey

yapılmış olmasına karşın alınacak daha çok yol vardır. Türkiye‟de bebek ölüm hızının saptanmasına yönelik ilki 1966-1967 yıllarında Hıfzısıhha Enstitüsü tarafından yapılan araştırma, daha sonra Hacettepe Üniversitesi Nüfus Etütleri Enstitüsü tarafından 1968 yılından beri her beş yılda bir yapılmakta ve bebek ölüm hızı tahminlerini vermektedir.

• Türkiye Nüfus ve Sağlık Araştırması verilerine göre; Türkiye‟de 1998 yılında neonatal ölüm hızı (NÖH) binde 25,8, bebek ölüm hızı (BÖH) binde 42,7 ve beş yaş altı çocuk ölüm hızı da binde 52,1 idi . Aynı araştırmanın verilerine göre; 2008 yılında ülkemizdeki neonatal bebek ölüm hızı binde 13‟e, bebek ölüm hızı binde 17,0‟a ve beş yaş altı çocuk ölüm hızı da binde 24‟e düşmüştür.

• DSÖ nün 2013 yılında yayınladığı sonuçlara göre NÖH binde 4,3 bebek ölüm hızı binde 7,4 ve beş yaş altı bebek ölüm hızı binde 11 olarak raporlanmıştır.

ÖZETLE• Gelişmekte olan ülkeler arasında yer almakta olan

Türkiye, yaklaşık 75 milyon nüfusu, % 1,25 nüfus artış hızı, erkeklerde 73, kadınlarda 78 yıl olan doğumda yaşam beklentisi ve % 72,3 oranında kentsel nüfusu ile iç göçün yoğun olarak yaşandığı hızla gelişen bir ülke konumundadır

• Gelişmiş ülkelerle ülkemiz arasında sağlık düzeyi ölçütleri açısından en büyük farklılık ölüm hızlarında görülmektedir. Bebek ölüm hızımız (binde 28) Japonya, Norveç, İsveç gibi gelişmiş ülkelere göre (binde 3) yaklaşık 10 kat, beş yaş altı bebek ölüm hızımız (binde 32) 8 kat, anne ölüm hızımız 6 kat fazladır.

SONUÇ• Sosyo-ekonomik gelişmişlik düzeyi ele alındığında

ülkemizin sağlık göstergeleri tatmin edici düzeyde değildir. Çocukların sağlık düzeyleri dünyanın diğer ülkeleriyle karşılaştırıldığında Türkiye orta düzeydeki ülkeler arasında yer almaktadır .

• Bu araştırma göstermektedir ki, sağlık hizmetlerindeki iyileşmeler sonucu demografik göstergelerimiz giderek iyileşmekte ve bunun sonucu olarak toplumdaki yaşlı oranı artmakta ve bu nedenle sunulacak sağlık hizmetlerinin bu doğrultuda değişmesi gerekmektedir

TÜRKİYE’YE İLİŞKİN BAZI TEMEL ÖLÇÜTLER

• • Bebek Ölüm Hızı binde 17’dir (TNSA 2008).• • Neonatal ölüm hızı binde 13’dür (TNSA 2008).• • Postneonatal ölüm hızı bin canlı doğumda 4’dür (TNSA 2008).• • Perinatal ölüm hızı bin canlı doğumda 19’dur (TNSA 2008). Bu hızın

hesaplanmasında• ölü doğum sınırı olarak 7 ayını tamamlamış gebelikler kullanılmıştır.• • Ulusal Anne Ölümleri Çalışması sonuçlarına göre ise 100 bin canlı

doğumda• 28,5 (2005) olarak tahmin edilmiştir. Aynı çalışmada Ana Ölüm Hızı ise

100 binde• 1,9 olarak tahmin edilmiştir.• • Kaba Doğum Hızı binde 18.6’dır (TNSA 2008).• • Toplam Doğurganlık Hızı 2.16’dır (TNSA 2008).• • Genel Doğurganlık Hızı binde 76’dır (15-44 yaş kadın grubu

üzerinden) (TNSA• 2008).

TEŞEKKÜRLER…

sağlık göstergeleri

Health & Medicine