maorif.tjmaorif.tj/storage/dokument's/161cdd9e685c41ac950fd662e05b89e6.pdf · 7. Делез...

1

ВАЗОРАТИ МАОРИФ ВА ИЛМИ ЉУМЊУРИИ ТОЉИКИСТОН

Барномаи таълимии фанни

ФАЛСАФА

барои донишљўѐни муассисањои тањсилоти олии касбї

Душанбе 2018

2

Барномаи таълимии фанни «ФАЛСАФА» барои

донишљўѐни муассисањои тањсилоти олии касбї – Душанбе, 2018. 80 сањ.

Мураттибон: Саид Н.С., Аминов Ф.А., Назаров М.А., Назаров Р.Н.,

Зиѐев Х.М.

Муњаррири масъул: Наврўзов С.Н. Муќарриз: Саидов А.С.

3

МУЌАДДИМА

Фалсафа дар ташаккули љањонбинї ва такомули фањмиши илмию амалии донишљў наќши мењварї бозида, донишњои фалсафї ба самтњои мухталифи њаѐти шахсию љамъиятии ў равшанї мебахшанд. Ин фан ба устувор шудани мавќеи шањрвандї ва эњсоси хештаншиносии донишљў мусоидат намуда, фањмиши илмию назариявии ўро дар роњи маърифати воќеию њаќиќии равандњои иљтимоию иќтисодї ва технологии љањони муосир ташаккул ва такомул медињад.

Омўзиши фалсафа донишљўро ба сўйи шиносої бо мероси гаронбањои афкори фалсафаи љањонї роњбаладї намуда, асоси маърифат ва усули нотакрори дарки мушкилоти фаъолияти њаѐтии инсон ба њисоб меравад. Фалсафа таъйиноти шахсиятофарї дошта, омўзиши амиќ ва шиносої бо маърифати фалсафї симои фарњангию арзишии насли љавонро таѓйир медињад.

Барномаи пешнињодгардида пањлуњои гуногуни донишњои фалсафиро дар доираи васеи зуњури таърихию фарњангии онфаро мегирад. Масъалањои фалсафиро дар раванди тањаввули андешањо, мантиќи инкишофи фарњанги фалсафї ва маънигузории фалсафии воќеияти иљтимоию таърихїба миѐн мегузорад. Дар доираи њамкории муштараки омўзгор ва донишљў барномаи мазкур як шакли навоваронаи азхуд намудани дониш ва ташаккул додани ќобилияту малакаи донишомўзї аст. Дар барнома майдони масъалагузорињои фалсафї васеъ буда,љузъиѐтњои мухталифи фаъолияти њаѐтї ва самтњои гуногуни андешаронї арзѐбї мегардад. Барнома ба омўзгори фалсафа имкон медињад, ки дар алоќамандї бо тахассусњои гуногуни тањсилоти олии касбї андешаи маќбулу матлубро баѐн сохта, системаи кулли андешањоро дар алоќамандии он бо тамоми соњањои њаѐти љомеа тасвир намояд. Инсон, маќом ва таъйиноти он, озодию масъулият, њифзи њаѐту сињатї, дарду азият ва хушию нишоту рўњбаландии ў мавзўи њамешагии фалсафагўї аст ва таълими фаслњои мухталифи фалсафа низ дар робита ба њамин матлаб дарс дода мешавад.

Тибќи талаботи стандарти давлатї дар муассисањои тањсилоти олии касбии Љумњурии Тољикистон таълими фалсафа омўзиши чунин мавзўъ, масъала ва масъалагузорињоро дар бар мегирад: наќши фалсафа дар њаѐти шахс ва системаи фарњанг; метод ва вазифањои фалсафа; марњилањои таърихии

4

рушди фалсафа ва мундариљаи назариявии љараѐнњои фалсафї; муносибати инсон ба олам ва љойгоњи инсон дар олам; табиати инсон ва маънии њаѐти ў; тасаввури динї, фалсафї ва илмии олам; маърифат, имконият ва њудудњои он; дониш ва эътиќод; наќши эњсос, аќл ва амалияю фаъолияти љамъиятї дар омўзиши њастї ва инсон; илм шакли олии фарњанг; љомеа ва ќонунњои инкишофи он; гуногунии фарњангњо, тамаддунњо ва таљрибаи иљтимоии исоният; Шарќ, Ѓарб ва Тољикистон дар раванди гуфтугўйи тамаддунњо; ташаккули шахс ва хосиятњои шуури инсон; масъалањои озодї ва масъулияти инсон дар олами иттилоотї ва пешрафти технологии љомеаи постиндустриалї; мушкилот ва дурнамои рушди тамаддуни муосир; инсон дар рў ба рўйи мушкилоти глобалї ва ѓ.

Дар љараѐни омўзиши фалсафа донишљў чунин сифатњои баланди маънавиро соњиб хоњад шуд: тафаккури интиќодї, эњсоси њузури бошарафи ў дар коллектив, малакаи дурбинї ва дарки ояндабинию эњсоси маърифати оќибатнигарої, ташаккули хислату характери шахсї аз ќабили мустаќилият, ташкилотчигї, њадафдарккунї, посдорї ва азиз донистани умр, бањрабардорї аз зиндагї, азхуд намудани арзишњои мумтози љањонию миллї, ташаккули ќобилият ва такомули тафаккури креативї (эљодї), илмию амалї ва аќлию таљрибавї.

Дар рафти таълими фалсафа табибу технологи оянда, донишљўи њукуќшинос, љамъиятшиносу табиатшинос мушкилоти рўзмарраи њаѐтии хеш, асрори инкишофи фарњангию тамаддунии инсоният, таърихи афкори иљтимоию фалсафї ва масъалањои глобалии љањони муосирро бояд маърифат созад. Фалсафа манзараи кулли оламро тавассути афкори системавї пешнињод намуда, дар љараѐни маърифати донишњои фалсафї донишљў аз мањдудияти тахассусии худ берун шуда, дар татбиќи минбаъдаи донишњои тахассусї дармондагии љузъиро рафъ мекунад.

Барномаи таълимї њамчун дастур ба гурўњњое пешнињод мегардад, ки дар шароити низоми кредитии тањсилот фанни фалсафаро меомўзанд.

Дар дастур оид ба гузаронидани машѓулиятњои аудитории лексионї-назариявї, машѓулиятњои аудитории амалї ва корњои мустаќилонаи донишљўѐн тавсияњо дода шудаанд.

Барнома ќисматњои асосии фанни фалсафаи љањонї – таърихи фалсафа, онтология ва гносеология, антропология,

5

љараѐнњои фалсафаи муосир ва фалсафаи иљтимоиро бо тариќи мухтасар дар бар гирифтаст ва барои донишљўѐни њамаи тахассусњо тавсия карда мешавад.

Вазни асосии таълим ба машѓулиятњои лексионї (72 соат), яъне фаъолияти устод бахшида шуда, дар ќисмати машѓулиятњои семинарї (амалї) ва корњои мустаќилонаи донишљўѐн (КМД) худи донишљўѐн илмомўзї менамоянд. Вобаста баомўзиши мавзўъњо адабиѐти зарурї барои донишљўѐн тавсия шудааст.

Дар алоќамандї ба мавзўъњои лексионї ва машѓулияти семинарї-амалї саволњо пешнињод гардидааст. Устодон вобаста ба салоњдиди хеш дар доираи 24 соати наќшаи семинарї метавонанд онњоро мустаќилона интихоб намуда, вобаста ба тахассуси касбии донишљўѐн масъалањои хоси фалсафиро ба миѐн гузоранд. Устод дар интихоби мавзўъњои пешнињодгардида, албатта, дар доираи риояи талаботи омўзиши мавзўњои фалсафї, озодии академї дорад.

Барномаи пешнињодгардида хусусияти озмоишї дошта, дар сурати пазируфтан ва ќабул шуданаш дар заминаи он китоби дарсї таълиф мегардад.

6

НАЌШАИ ТАЌВИМЇ-МАВЗЎИИ ТАЪЛИМИ ФАННИ ФАЛСАФА

Миќдори умумии кредитњо – 5 (120 соат) Машѓулиятњои лексионї-назариявї – 3 кредит (72 соат) Машѓулиятњои амалї – 1 кредит (24 соат) Корњои мустаќилонаи донишљўѐн – 1 кредит (24 соат)

№ НОМГЎЙИ МАВЗЎЪЊО

Со

атњ

о б

аро

и м

аш

ѓул

иятњ

ои

л

екси

он

ї-н

аза

ри

яв

ї

Со

атњ

об

аро

и м

аш

ѓул

иятњ

ои

а

ма

лї

Со

атњ

о б

аро

и (

кор

њо

и м

уст

аќ

и-

ло

на

и д

он

иш

љў

ѐн)

1 Фалсафа, доираи масъалањо ва наќши он дар љомеа

2

Предмет ва объекти донишњои фалсафї 1 Мутолиаи мустаќилонаи сарчашмањо 1

2 Фалсафа дар Њинди бостонї ва Чини ќадим 1 3 Фалсафаи бостонии тољику форс 1 4 Фалсафаи Юнони атиќа 2

Тавсифи умумии таълимотњои фалсафии Њинду Чини ќадим, Форси бостон ва Юнони атиќа

1

Мутолиаи мустаќилонаи сарчашмањо 1 5 Фалсафаи асримиѐнагии аврупої 1 6 Фалсафаи асримиѐнагии Шарќи исломї 2

Принсипњо ва назарияњои фалсафию динии машшоия ва калом

1

Мутолиаи мустаќилонаи сарчашмањо 1 7 Фалсафаи давраи Эњѐ 1 8 Фалсафаи Замони нав (асри XVII-XVIII) 1 9 Фалсафаи маорифпарварии фаронсавї 1

Маќоми фалсафа ва илм дар фарњанги авру-поии Замони нав

1

Мутолиаи мустаќилонаи сарчашмањо 1 10 Фалсафаи классикии олмонї 1

7

11 Фалсафаи марксистї 1 12 Фалсафаи рус (асрњои XVIII- XIX) 1

Хусусияти хоси фалсафаи классикии олмонї. Тањаввули фалсафаи марксистї дар ќарни ХХ

1

Мутолиаи мустаќилонаи сарчашмањо 1 13 Самтњо ва хусусиятњоиасосии фалсафаи муосир 1 14 Ирратсионализм. Фалсафаи њаѐт. Прагматизм 1 15 Экзистенсиализм. Психоанализм. Неотомизм 1

Тавзењи умумї ва мундариљаи назариявии љара-ѐнњои асосии фалсафаи муосир

1

Мутолиаи мустаќилонаи сарчашмањо 1 16 Неокантизм: илм таљассуми хирад ва шакли

олии фарњанг 1

17 Неопозитивизм. Постпозитивизм 1 18 Феноменология. Герменевтика 1 19 Структурализм. Постструктурализм. Постмо-

дернизм 1

20 Фалсафаи муосири тољик 1 Доираи масъалањои фалсафаи ѓайриклассикї 1 Мутолиаи мустаќилонаи сарчашмањо 1

21 Онтология – таълимот дар бораи њастї 1 Фањмиши материалистї ва идеалистии њастї 1 Мутолиаи мустаќилонаи сарчашмањо 1

22 Хосиятњои бунѐдии њастї 2 Материя њамчун категорияи асосии онтология 1 Мутолиаи мустаќилонаи сарчашмањо 1

23 Консепсияи диалектикии инкишоф 1 24 Равандњои синергетикии воќеият 1 25 Масъалаи шуур дар фалсафа 2

Равишњои мухталифи илмию фалсафї доир ба моњияту хосияти шуур

1

Мутолиаи мустаќилонаи сарчашмањо 1 26 Гносеология – таълимот дар бораи маърифат 2 27 Назарияњои њаќиќат 1

Субъект ва объекти маърифат. Масъалаи њаќиќат дар фалсафа ва илм

1

Мутолиаи мустаќилонаи сарчашмањо 1 28 Хусусияти маърифати илмї. 1 29 Методологияи тадќиќоти илмї 1

Методњои маърифати илмї 1 Мутолиаи мустаќилонаи сарчашмањо 1

30 Инсон шакли махсуси њастї 1 31 Масъалаи инсон дар фалсафа. Антропосотсио- 2

8

генез 32 Таносуби хусусиятњои биологї ва иљтимої дар

инсон 1

33 Инсон ва фаъолияти њаѐтии ў 1 34 Озодї дар низоми нерўњои моњиятии инсон.

Маънои њаѐт 1

Моњияти иљтимої-фарњангии инсон дар таъли-мотњои инсоншиносї

1

Мутолиаи мустаќилонаи сарчашмањо 1 35 Предмет ва методњои фалсафаи иљтимої 1 36 Љамъият њамчун низоми худинкишофѐбанда 1 37 Антропологияи иљтимої 1

Љамъият њамчун низоми робита ва муноси-батњои одамон

1

Мутолиаи мустаќилонаи сарчашмањо 1 38 Љамъият ва табиат. Диалектикаи робитаи бай-

нињамдигарии онњо 2

Воќеияти иљтимої ва тањќиќи он дар фалсафа 1 Мутолиаи мустаќилонаи сарчашмањо 1

39 Соњањои асосии њаѐти љамъият. Соњаи иќтисодї – соњаи асосии њаѐти љамъият

2

Тарзи истењсолоти љамъиятї. Таќсимоти љамъиятии мењнат

1

Мутолиаи мустаќилонаи сарчашмањо 1 40 Сохтори иљтимоии љамъият 2

Њаѐти иљтимої – соњаи њастии умумиятњои таърихии одамон

1

Мутолиаи мустаќилонаи сарчашмањо 1 41 Њаѐти сиѐсии љамъият 1

Давлати њуќуќбунѐд. Наќши Асосгузори сулњу вањдати миллї, Пешвои миллат, Президенти Љумњурии Тољикистон Эмомалї Рањмон дар тањкими истиќлолияти давлатї ва таъмини ња-ѐти осоиштаи мардуми кишвар

1

42 Њаѐти маънавии љамъият 1 Мутолиаи мустаќилонаи сарчашмањо 1

43 Таърих ва фалсафаи таърих 1 44 Субъект ва ќуввањои пешбарандаи таърих 1 45 Љомеаи постиндустриалї ва иттилоотї 1 46 Љомеаи шањрвандї 1 47 Шуури љамъиятї, дараља ва шаклњои он 1

Ташаккули назарияњои љамъияти постиндустриалї ва иттилоотї

1

Мутолиаи мустаќилонаи сарчашмањо 1

9

48 Фалсафаи фарњанг 2 Фарњанг ва њаѐти маънавии љамъият 1 Мутолиаи мустаќилонаи сарчашмањо 1

49 Буњрони тамаддуни муосир ва масъалаи баќои мављуди инсонї

1

50 Табаддулоти технологї. Масъалањои фалсафаи техника

1

Назарияњои муосир дар мавзўи «Гуфтугў, алоќамандї, муќовимат ва бархурди тамадду-нњо»

1

Мутолиаи мустаќилонаи сарчашмањо 1 51 Аксиология – фалсафаи арзишњо 1 52 Арзишњои ахлоќии љомеа 1 53 Дин њамчун шакли фаъолияти маънавї ва њам-

чун шуури љамъиятї 1

54 Эстетика – фалсафаи санъат. Дарки эстетикии олам

1

55 Идеология њамчун шакли фаъолияти маънавї 1 Санъат – инъикоси бадеию рамзии олам 1

Мутолиаи мустаќилонаи сарчашмањо 1 56 Фалсафаи њуќуќ 1 57 Дурнамои љомеаи инсонї. Футурология 1

Омилњо ва методњои ояндабинии иљтимої 1 Мутолиаи мустаќилонаи сарчашмањо 1

58 Глобализатсия – предмети тањлили фалсафї-иљтимої

1

59 Тољикистон дар масири таѓйиротњои бузурги глобалии замони муосир

2

60 Фалсафа ва љањони муосир 1 Тањкими њувияти миллї ва арзишњои анъанавии шоиста дар шароити пешрафти тамаддуни тех-ногенї

1

Мутолиаи мустаќилонаи сарчашмањо 1 Њамагї: 72 24 24

10

БАРНОМАИ ТАЪЛИМИИ ФАННИ ФАЛСАФА

Мавзўи 1.Фалсафа, доираи масъалањо ва наќши он дар љомеа

А. Машѓулияти лексионї-назариявї

Фалсафа њамчун тарзи маърифати олам ва хештаншиносии инсон. Заминањои иљтимої-гносеологии ташаккули фалсафа. Фалсафа њамчун зуњуроти иљтимоию фарњангї. Фалсафа чун методологияи тафаккур. Марњилањои ташаккули фалсафа: кайњонмарказї, худомарказї ва инсонмарказї. Фалсафа њам-чун илм. Предмет ва объекти донишњои фалсафї. Мафњум ва муайянияти фалсафа. Фалсафа – муњаббат ба њикмат. Фалсафа дар љодаи омўзиши ќонунњои умумитарини инкишофи табиат, љамъият ва тафаккури инсон. Фалсафа дар роњи омўзиши љой-гоњи инсон дар олам ва муносибати инсон ба олам. Масъалаи асосї ва ѐ масъалањои асосии фалсафа: мубоњисаи муњаќќиќон. Назарияи материализм ва позитивизм оид ба маќоми фалсафа дар системи илмњо. Марњилањои таърихии ташаккули фалсафа: даврањои анъанавї, классикї ва ѓайриклассикї. Сохтори до-нишњои фалсафї: онтология, гносеология, антропология, фал-сафаи иљтимої, аксиология, этика, эстетика,мантиќ. Типњои таърихии љањонбинї. Фалсафа ва асотир. Фалсафа ва дин. Фал-сафа ва санъат. Ташаккули фалсафа њамчун љањонбинии наза-риявї ва аќлгароѐна (ратсионалї). Таснифи системањои фал-сафї. Материализм ва идеализм – ду љараѐни асосии фалсафа. Монизм ва дуализм. Скептитсизм. Агноститсизм. Масъалаи метод дар фалсафа. Методи диалектикї, метафизикї, догма-тизм, эклектика, герменевтика. Вазифањои фалсафа: љањонбинї, методологї, назариявию фикрї, гносеологї, иљтимої, тарби-явию гуманитарї, танќидї, аксиологї, ояндабинї.

Б. Машѓулияти аудитории амалї

Масъалањое, ки дар машѓулиятњои семинарї муњокима ме-шаванд:

1.Хусусияти маърифати фалсафї дар чист? 2. Сохтори донишњои фалсафї чї гуна аст? 3.Умумиятњо ва фарќиятњои фалсафа аз шаклњои дигари

љањонбинї. 4. Марњилањои таърихии инкишофи фалсафа ва хусусияти

онњо.

11

В. Кори мустаќилонаи донишљўён Донишљўѐн аз манбаъњои зерин истифода намуда, реферат,

маърўза ѐ эссе омода мекунанд: 1.Мамардашвили М.К. Как я понимаю философию. – М.,

1990 2.Виндельбанд В. Что такое философия/ Избранное: Дух и

история. –М., 1995. 3. Маритен Ж. Философ в мире / Ж.Маритен. –М., 1994. 4. Библер В.С. Быть философом/Архэ. Вып. 2. – М., 1996 5. Ортега-и-Гассет Х. Что такое философия? /Х. Ортега-и-

Гассет. –М., 1991. 6.Хайдеггер М. Что такое философия?/ Вопросы филосо-

фии, 1993, № 8. 7. Делез Ж., Гваттари Ф. Что такое философия? – СПб, 1998

Мавзўи 2. Фалсафа дар Њинди бостонї ва Чини ќадим

А. Машѓулияти лексионї-назариявї Фалсафаи Њиндустони бостонї. Асоси фарњангї-љањонбинї

ва хусусияти хоси фалсафаи Њинди бостонї. Марњилањои асо-сии инкишофи фалсафаи Њиндустони бостонї: давраи ведњо, давраи эпикї ва давраи сутра. Фалсафаи ведњо. Равияњои орто-доксалии фалсафаи Њиндустони ќадим: йога, веданта, вайше-шика, няя, миманса ва сакњя. Равияњои ѓайриортодоксалї (опо-зитсионї ба ведњо) дар фалсафаи Њиндустони ќадим: буддоия, љайнизм ва чорвака-локаята. Масъалаи баќои њаѐти инсон дар тасаввуротњои фалсафию тиббии Њинди бостон.

Фалсафа дар Чини ќадим. Хусусияти хоси фалсафаи Чини ќадим, самти ратсионалию прагматикии он. Майли андеша ба сўйи тавзењи њаѐти љомеа ва сарнавишти фардии инсон дар фањмиши файласуфон-интеллектуалњои Чини ќадим. Достону мунољотњо ва системаи меъѐрњои њуќуќї чун манбаъ ва асоси назариявии муњокимаронињои фалсафї дар Чини ќадим. Ин ва ян – њузури њамешагии ду нерўи мутазоду муќобил ва робитаи мутаќобилаи панљ манобеи хайру накў: об, оташ, фулузот, чўб, хок. Тавсифи умумии ќадимтарин таълимотњои фалсафии Чин: даосизм, конфутсионї ва легизм.

12

Мавзўи 3. Фалсафаи бостонии тољику форс

А. Машѓулияти лексионї-назариявї Фалсафаи тољик дар ањди бостон (асрњои VII ва V т.м). Тав-

сифи умумии таърихи фалсафаи тољик дар ањди ќадим. Хусуси-ятњои асосии мактабњои фалсафї ва дигар таълимотњои динї- фалсафї. Робитаи мутаќобилаи фалсафаи тољик ва фалсафаи дигар ќавму халќиятњои олам. Нахустин мактабњои динї-фалсафї – зардуштия, монавия ва маздакия.

Арзѐбии масъалаи њастї ва љанбаи дуалистї доштани он дар таълимоти зардуштия. Маќому манзалати инсон ва масъалањои иљтимої-сиѐсї дар таълимоти зардуштия. Покию тозагии љисм ифодаи равшании рўњ ва бењдинии инсон.

Наќши таълимоти фалсафии зардуштия дар ташаккулу ин-кишофи монавия, маздакия ва њикмати ишроќ. Дуализми мона-вия: нур (холиќи хайр) ва зулмот (холиќи шарр). Ташкил ѐфта-ни олам аз аносири панљгона – об, оташ, њаво, рўшної ва бод. Аќидаи таносух дар таълимоти Монї. Фалсафаи иљтимоии љанбаи зоњидонадоштаи монавия. Маздакия (асрњои IV-V ме-лодї) њамчун таълимоти мазњабї-фалсафї ва шабењияти он ба аќоиди Зардушт ва Монї. Дуализми маздакия. Тасаввуроти маздакиѐн дар хусуси бо чор нерў – аќл, шуур, њофиза ва шодї оламро идора кардани Худо. Назариѐти иљтимоии Маздак.

Тамоили материалистии зурвония (асри III-и мелодї). Назариѐти зурвониѐн доир ба зурвон (замон)-и беканора њам-чун љавњар. Масъалаи таносуби модда ва рўњ аз назари зурво-ниѐн. Дањрия: эътирофи ќадимияту абадияти олам, худпайдо-шавї ва такомули олам, сабабияти моддї ва инкори худо. Во-жаи дањр. Њамрадифии дањрия бо зурвония. Олами офаранда (афлоку саѐрањо) ва олами офаридашуда (наботот, њайвонот ва инсон) аз назари дањрия. Таълимоти ахлоќии дањриѐн. Ќароба-ти назариѐти табоиѐн ва дањриѐн. Абадияти олам, таркибѐбии он, офариданашавандагї ва таѓйирпазирии олам аз назари та-боиѐн. Тамоили материалистї касб кардани табоия.

Мавзўи 4. Фалсафаи Юнони атиќа

А. Машѓулияти лексионї-назариявї Тавлид шудани фалсафаи аврупої дар Элладаи ќадим.

Асрору њайратангезии олам ва кунљковию мароќзоњирсозии

13

одам – оѓози фалсафаи юнонї (Арасту). Заминањои таърихї-иљтимої ва фарњангии ташаккули фалсафаи атиќа. Инќилоби фарњангии асрњои VIII-VII т.м. Марњилањои асосии фалсафаи атиќа: токлассикї, классикї (суќротї), эллинї, римї. Кайњон-шиносї ва њастишиносї дар марњилаи аввали фалсафаи юнонї. Файласуфони мактаби Милет. Гераклит – кашшофи зуњури диалектикии олам. Таълимоти Пифагор ва пайравони ў. Мак-таби фалсафии Элея. Хусусияти материализми атомистии Лев-кипп ва Демокрит. Таълимоти софистњо. Релятивизм дар таълимоти софистњо. Субективият дар бањогузорї, инкори њастии обективї ва ѓ.– хоси фалсафаи софистњо. Методи «май-евтика». Реализми этикии Суќрот. «Хати Афлотун» дар фалса-фаи Юнони аттиќа. Таълимот дар бораи эйдосњо (идеяи чизњо). Њикмати сегонаи Афлотун. Нафси љањонї ва нафси инсонї. Манзараи идеалистии олам. Масъалаи давлат дар таълимоти Афлотун. Моњияти инсон дар фањмиши Афлотун. Тарзи зиндагии солим, ќаноатпазирї ва муњтарам донистани муњити зист – шарти сињатї ва дарозумрї дар фалсафаи Юнони атиќа. Таъйиноти инсони созанда ва консепсияи њуќуќи табиии инсон дар таълимоти Арасту. Таснифоти фалсафа аз љониби Арасту. Танќиди идеализми Афлотун. Маќоми давлат дар системаи таълимоти иљтимої-сиѐсии Арасту. Таъсири фалсафаи Арасту ба тамаддуни аврупої ва ба фалсафаи форсу тољик. Таъли-мотњои равоќиѐн, эпикуреизм, навафлотуния ва диг.


Тавсифи умумии таълимотњои фалсафии Њинду Чини ќадим, Форси бостон ва Юнони атиќа


1. Хусусиятњои умумии мактабњои фалсафии Њинди бо-стонї.

2. Муќаррароти асосии буддоия. Љањонбинии буддоия. 3. Тавсифи умумии ќадимтарин таълимотњои фалсафии

Чин 4.Таснифи равияњои асосии фалсафаи бостонии тољику

форс. 5.Њастишиносї ва инсоншиносї дар таълимоти зардуштия. 6. Авестошиносї дар таълимоти файласуфонї Ѓарб: Ге-

гел, Нитсше ва диг.

14

7. Наќши фалсафаи бостонии тољику форс дар ташаккули фалсафаи халќњои дигар.

8. Заминањои таърихї-иљтимої ва фарњангии ташаккули фалсафаи атиќа. Инќилоби фарњангии ќарнњои VIII-VII т.м

9. Марњилањои асосии инкишофи фалсафаи атиќа. 10.Назарияи инсоншиносї дар таълимоти файласуфони

Юнони атиќа.


маърўза ѐ эссе омода мекунанд: 1. «Авесто». Пешнињод ва тањќиќи Љалили Дўстхоњ. Мурат-

тиби матни тољикї Муаззами Диловар. –Душанбе, 2001. 2.Берунї Абурайњон. «Осор-ул-боќия». – Душанбе, 1990. 3.Афлотун. Љумњур (тарљ. Ф. Рўњонї. Муњаррир Р.Вахоб).–

Душанбе. 2011. – 296с. 4.Арасту Поэтика. (Муњаррир Ш. Шуљоъ).– Душанбе, Де-

ваштиљ. 2007. 170с. 5..Платон. Пир. – Сочинения. – Т.2. – М., 1970 6. Аристотель. Вторая аналитика. Сочинения. – Т.2. – М.,

1978. 7.Конфуций. – М., 1996. (Антология гуманной педагогики). 8. Бхагаватгита. – М., 1990.

Мавзўи 5. Фалсафаи асримиѐнагии аврупої

А. Машѓулияти лексионї-назариявї Таъйинот ва вазифањои фалсафа дар фарњанги асримиѐ-

нагии аврупої. Таъсири фалсафаи атиќа ба фалсафаи асримиѐ-нагї. Принсипњои муњимтарини фалсафа ва илоњиѐти асримиѐ-нагї: худомарказї, креатсионизм, провиденсиализм, персона-лизм ва ревелятсионизм. Марњилањои таърихии ташаккули фалсафаи асримиѐнагии аврупої. Догмањои асосии фалсафаи теологии асримиѐнагї. Таносуби аќл ва эътиќод дар анъанаи фалсафии асримиѐнагї (Тертуллиан, Августин, Абеляр). Мубоњисањо доир ба табиат ва моњияти универсалияњо (ма-фњумњои кулл): номинализм, реализм, консептуализм. Фалса-фаи схоластї: ба низоми муайян ворид сохтани он аз љониби Фомаи Аквинї. Инсон – тимсол ва шабењи Худо. Озодии ирода дар схоластикаи асримиѐнагї. Этикаи масењият. Масъалаи та-носуби рўњ ва љисм. Буњрони љањонбинии масењї ва таназзулу

15

илњоди калисо. Фарќияти идеяњои православия, католитсизм, протестантизм. Фалсафа дар Византия (Рум), асрњои IV-XV. Фањмиши атиќии илм дар фалсафаи Византия. Андешањои рат-сионалию догматикї ва ирфонию этикї њамчун таљассуми аф-кори теологї-фалсафї. Тавзењи догмањои масењї аз мавќеи навафлотуния. Ареопагитикњо. Назарияи дуалистии бого-милњо. Мунозираи номиналистон ва реалистон дар фалсафаи Византия. Масъалаи маърифат дар назарияи исихазм. Ан-дешањои ратсионалистии варлаамитњо.

Мавзўи 6. Фалсафаи асримиѐнагии Шарќи исломї


Фалсафаи асњоби њаюло (Эроншањрї, Ибни Ровандї, Абўбакри Розї). Эътирофи азалияту абадияти њаюло, макон ва замон аз љониби намояндагони фалсафаи асњоби њаюло. Наза-рияи маърифати Абўбакри Розї ва хислати хирадгарої дошта-ни он. Таълимоти ахлоќии Абўбакри Розї.

Фалсафаи машшоъ. Принсипњои асосии фалсафаи машшоъ: судурият, сабабият, ќадим ва абадияти олам, модда ва сурат. нафсу тан. Шинохтатарин намояндагони фалсафаи машшоия: Абўнасри Форобї, Ибни Сино, Насириддини Тўсї, Ибни Рушд. Назарияи судури Форобї. Назарияи маърифати Форобї. Масоили њикмати ахлоќї ва иљтимої аз назари Форобї. Ибни Сино: љињати дар замон вуљуд доштани сабабу натиља. Эъти-рофи робитаи модда, њаракат ва замон; ќадим, азалї ва абадї донистани онњо. Сино доир ба љавњари мустаќил будани шакл дар баробари модда. Робитаи дониши аќлию њиссї дар љараѐни маърифат аз назари Сино. Мантиќи шаклии Сино. Аќидањои иљтимоии Сино. Фалсафаи тибби Ибни Сино.

Насируддини Тўсї: эътирофи њаѐти объективии олами зуњурот; ќадимияти Худо ва табиат чун таносуби сабабу натиља; эътирофи љавњари моддї ва љавњари рўњонї. Зинањои нафси олам дар таълимоти машшоия. Инъикос (иртисом) – принсипи асосии назарияи маърифати машшоия. Таълимоти Тўсї оид ба фанои нафси наботию њайвонї. Назарияи маъри-фат ва назарияи ахлоќию иљтимоии Тўсї.

Калом. Калом њамчун њикмати дини ислом. Калом – пуш-тибонї аз ислом ва рафъи ихтилоф дар он. Масъалаи азалї ѐ офарида шудани олам, зоту сифатњои Худо, нубувват ва љазою сазои охират, љавњар ва араз, њаракат ва сукунат, халло ва зар-

16

рот – мавзўи бањс дар фалсафаи калом. Зоњир-ул-калом ва даќиќ-ул-калом – масоили аќоиди исломї ва фалсафаи табиат. Аќлу мантиќ – васоили шинохти фалсафї дар калом.

Масъалаи љабр ва ихтиѐр, сарнавишту таќдир, њудуди иро-даи башар ва њадди тобеияти он ба иродаи илоњї, аъмоли ин-сон (амали халќ ва эљод, амали иктисоб), истифодаи наќди ман-тиќ ва истидлоли аќл – мавзўи мубоњисаи байни мўътазилия ва ашъария.

Маъруфтарин намояндагони муътазилия: Восил ибни Ато, Абул Њузейл-ал-Аллоф, Муњаммад ибни Исњоќ, Абу Исњоќ ан-Наззом, Ато ибни Ясар, Њишоми Даствої ва ѓ. Аркони панљгонаи мўътазилия. Густариши таълимоти мўътазилия дар кишварњои мусулмонї ва наќши он дар афкори фалсафии мин-баъда. Тамоюлоти хирадгароѐнаи мўътазилия. Ашъария ва намояндагони шинохтаи каломи ашъарї: Абдулњасан Алї ибни Исмоили Ашъарї, Абумансури Мотридї, Абубакри Боќилонї Абуисҳоқи Асфароинї, Абдулќоњир бинни Тоњири Баѓдодї, Имом-ул-Њарамайн, Имом Муњаммади Fазолї, Абдулкарими Шањристонї ва дигарон.

Фалсафаи Муњаммади Fазолї. Инкори назарияи машшоии азалияту абадияти олам аз тарафи Fазолї. Таълимоти тасаввуфии эътидолро вусъат бахшидани Fазолї. Фахриддин Розї оид ба офариниши олам. Назарияи ў дар хусуси таносуби нафсу тан, рўњиѐту моддиѐт. Мавќеъгирии Розї дар масъалањои гносеологї.

Тасаввуф (нимаи дуюми асри VIII - ибтидои асри IX). Назарияи тавњид дар тасаввуф. Худо ва табиат- як љавњар ва як асли воњид дар тасаввуф. Зинањои маърифат ба маќоми дил ва ишќу завќи ирфонї: илмул-яќин, айнул-яќин ва њаќќул-яќин. Њасани Басрї, Зуннуни Мисрї, Мансури Њаллољ, Боязиди Ба-стомї, Саної, Аттор, Љалолиддини Балхї. Таълимоти тасав-вуфї дар бораи инсон: тарѓиби зўњд-гўшанишиниву тарки дунѐ, шикастанафсї, зиндагии фаќирона, сабру ќаноатпазирї, дурї љустан аз ташвишњои њаѐт, инкори ѐрии моддии њокимон аз љониби мутасаввифон ва ѓ. Маќоми тасаввуф дар љањони исло-мии ќарни ХХ ва аввали асри ХХI: заиф гардидани пояњои та-саввуф, тарѓиби бозгашт ба ибтидои ислом.

Исмоилия. Худованд – мабдаи ягонаи њаводиси мутаадии олам, «ал-Ѓайбут-Таоло». Яъќуби Сиљистонї, Њамидуддини Кирмонї, Абўњотами Розї, Носири Хусрав. Назарияи таъвил

17

(герменевтика)-и Кирмонї. Таълимоти мазњабї-фалсафии ис-моилия оид ба њастї.

Фалсафаи Ихвон-ус-сафо (Бародарони пок). Усули фалса-фии онњо доир ба љањон чун њаќиќати воњид, табаќоти олам, назарияи маърифат ва масоили ахлоќию иљтимої.

Фалсафаи ишроќ (асри VII). (Шањобиддини Сўњравардї, Садриддини Шерозї). Моњияти њикмати ишроќ. Ишроќ њамчун таљаллии ботинї (вањй), манбаи њаќиќат; сарчашма ва нерўи њамагуна њастї – нуруланвор.


Принсипњо ва назарияи фалсафию динии машшоия ва калом Масъалањое, ки дар машѓулиятњои семинарї муњокима ме-

шаванд: 1. Њастишиносї, инсоншиносї ва назарияи маърифат дар

фалсафаи ањли њаюло. 2. Принсипњои асосии фалсафаи машшоия. 3. Назарияи маърифат ва идеяи ахлоќ дар таълимоти фай-

ласуфони мактаби машшоияи Шарќ. 4. Маќоми А.Форобї, Ибни Сино ва Ибни Рушд дар та-

шаккули фалсафаи љањонї. 5. Калом њамчун њикмати дини ислом. 6. Назарияи тавњид ва зинањои маърифат дар тасаввуф.

Маќоми тасаввуф дар љањони ислом.

В. Кори мустаќилонаи донишљўён Донишљўѐн аз манбаъњои зерин истифода намуда, рефе-

рат, маърўза ѐ эссе омода мекунанд: 1. Абўали ибни Сино «Тадбири манзил» //Асарњои мунта-

хаб. Ќ.2. – Душанбе, «Ирфон», 1983. 2. Ѓазолї Муњаммад. Тањофут-ул-фалосифа. –Душанбе.

Ирфон. 2000. 3. Ѓазолї Муњаммад.Насињат-ул-мулук. –Душанбе. Ирфон.

2011. 4. Ѓазолї Муњаммад. Эњѐ-ул- ул– уми-уд-дин. –Душанбе.

Эр-граф. 2008. 5. Августин Блаженный. – М., 2002. (Антология гуманной

педагогики) 6. Ансельм Кентерберийский. Сочинения. –М., 1995. 7. Боэций. «Утешение философией» и другие трактаты. –М.,

1990.

18

Мавзўи 7. Фалсафаи давраи Эњѐ

А. Машѓулияти лексионї-назариявї Самтњои асосии фалсафаи ин давра: гуманистї, натурфал-

сафа, ислоњотњоњї, сиѐсї, навафлотуния, сотсиализми утопи-явї. Таъйиноту бузургї ва нерўмандии инсон дар таълимотњои замони Эњѐ (Данте, Петрарка, Лоренсо Валли, Эразми Роттер-дамї). Идеяи айнияти микро ва макроолам дар фалсафаи навафлотунияи замони Эњѐ (Пико дела Мирандола, Николай Кузанский). Инќилоби илмии коперниканї дар тасвири манза-раи олам ва инкишофи амсилаи гелиосентрии Олам (Коперник, Кеплер). Љ.Бруно – вассофи дигаргунињои бузурги иљтимоию-иќтисодї, мунаќќиди догмањои калисої ва имтиѐзи феодалону рўњониѐн, мубаллиѓи фаъоли назарияи заминмењварї, ќурбо-нии суди инкивизитсия. Фалсафаи ислоњотгароѐнаи М.Лютер, Ж.Калвин ва Т.Мюнсер. Фалсафаи сиѐсии Н.Макиавелли. Иде-али озодї, баробарї ва бародарї дар афкори иљтимоию сиѐсии давраи Эњѐ. Т.Мор ва Т.Кампанелла.

Мавзўи 8. Фалсафаи Замони нав (асри XVII-XVIII)


Инќилоби илмї ва фалсафаи асри XVII. Таъйиноти фалса-фа дар фарњанги аврупоии Замони нав. Ташаккули фалсафаи аврупоии Замони нав дар фазои инкишофи босуръати истењсо-лоти саноатї ва навоварињои илмию техникї.Фалсафа њамчун методологияи илм. Инкишофи табиатшиносї ва масъалаи ме-тод дар фалсафа. Дедуксия – методи илмии Декарт. Ратсиона-лизм ва эмпиризм њамчун љараѐнњои фалсафї. Ратсионализм ва дуализми Декарт. Хирад далели боэътимоди дониш: «Ман фикр мекунам, пас ман вуљуд дорам». Идеяњои фитрї – дониш ѐ аксиомањои боэътимод, яќин ва ба далел эњтиѐљнадошта дар системаи таълимоти фалсафии Рене Декарт. Ф.Бэкон – бунѐдгу-зори равияи эмпиризм дар фалсафа. Индуксия њамчун методи асосии маърифати эмпирикї. Фалсафаи Б.Спиноза: назарияи «љавњари воњид», се зинаи маърифат, масъалаи озодї ва за-рурат. Муќаррароти асосии фалсафаи Љ.Локк. Идеяи таќсимо-ти њокимият. Назарияи «Тахтаи тоза»-и Љ.Локк чун таъкиди наќши таљриба дар ташаккули инсон. Маърифати њиссї дар таълимоти гносеологии Т.Гоббс. Масъалаи тартиботи љамъи-ятї ва назарияи давлат. Идеяи муоњидаи љамъиятї дар «Левиа-

19

фан»-и Т.Гоббс. Монадалогияи Лейбнитс. Гносеологияи Лейб-нитс. Дониши инсонї чун тасвири мухталифи идеяњо ѐ му-роќибаи инсонї дар фалсафаи Љ.Беркли. Ташаккули ѓояи идеа-лизми субъективїдар фалсафаи Љ.Беркли ва Д.Юм.

Мавзўи 9. Фалсафаи маорифпарварии фаронсавї


Асоси иљтимої-таърихї ва љањонбинии фалсафаи марњилаи Маорифпарварї. Фалсафаи фаронсавии асри XIII зуњури клас-сикии афкори Маорифпарварї. Арзиши гуманистии маорифпарварии фаронсавї: эътирофи њуќуќи инсон ба озодї, эътимод ба хиради инсонї дар љодаи тарбия ва таълим. Прин-сипи мухторияти хирад ва танќиди таассуб. Идеяи пешрафт дар консепсияи иљтимоию сиѐсии Волтер. Муоњидаи байни одамон – асоси њама гуна њокимияти ќонунї: Ж.Ж.Руссо. Мувофиќати манфиати фард ва љомеа дар назарияи давлати идеалии Ш.Л.Монтеске. Назарияи детерминизми љуѓрофї ва таълимот дар бораи таќсимоти њокимият. Маърифати њиссї (сенсуализм) дар гносеологияи Кондиляк. Материализм ва атеизми Ж.Ламетри. Эњсосият ва њаракат чун хосияти куллии материя дар монизми материалистии Д.Дидро. Ислоњоти њаѐти иљтимої тавассути ќонунњои муддавом, муттасил ва ноаѐн: К.Гелветсий. П.Голбах – муназзамсозандаи идеяњои материалистї ва ате-истии замони Маорифпарварї. Сотсиализми утопиявии фарон-савї (Ф.Бабѐф, К.Сен-Симон, Ш.Фуре).


Маќоми фалсафа ва илм дар фарњанги аврупоии Замони нав Масъалањое, ки дар машѓулиятњои семинарї муњокима ме-

шаванд: 1. Инќилоби илмии асри XVII-XVIII ва ташаккули фалса-

фаи Замони нав. 2. Масъалаи метод дар фалсафа. Индуксия, дедуксия, рат-

сионализм, эмпиризм. 3. Назарияи «љавњари воњид» ва масъалаи озодию зарурат

дар таълимоти Б.Спиноза. 4. Масъалаи назарияи давлат ва таќсимоти њокимият дар

фалсафаи Замони нав. 5. Заминањои иљтимої-таърихї ва љањонбинии фалсафаи

Маорифпарварї.

20

6. Майл ба илм, атеизм, афзалияти донишњои илмї, эъти-бори арзишњои гуманистї принсипњои асосии фалсафаи Маорифпарварї.

7. Таълимоти Ш.Монтескѐ дар бораи таќсимоти њокимият.


маърўза ѐ эссе омода мекунанд: 1. Мор Т. Утопия. – М., 1978. 2. Бруно Дж. Философские диалоги. –М., 2000. 3. Данте. Божественная комедия. М., 1967. 4. Петрарка Ф. О средствах против всякой фортуны // Ита-

льянский гуманизм эпохи. Возрождения. Ч. 1. – Саратов, 1988. 5. Бэкон Ф. Новый Органон// Бэкон Ф. Соч.: В 2-х тт. Т.2.

– М., 1978. 6. Вольтер Ф. Философские сочинения. – М., 1988. 7. Декарт Р. Первоначала философии // Декарт Р. Соч.: В

2-х тт. Т.1. – М., 1989. 8. Локк Дж. – М., 2000. (Антология гуманной педагогики) 9. Юм Д. Сочинения: в 2 т. –М., 1996. 10. Монтескье Ш. Л. О духе законов. –М., 1999. 11. Руссо Ж. Ж. Об общественном договоре. –М., 1998.

Мавзўи 10. Фалсафаи классикии олмонї

А. Машѓулияти лексионї-назариявї Заминањои таърихии фалсафаи классикии олмонї. Хусуси-

ятњои фарќкунандаи фалсафаи классикии олмонї. Таъсири ан-дешањои маърифатпарварони фаронсавї, марњилаи тарљумаи адабиѐти фалсафї ва эљоди муњити мувофиќ барои ташаккули фалсафаи классикии олмонї. Фалсафаи танќидї ва идеализми транстсенденталии И.Кант. Гносеология ва агноститсизми Кант. Тањќиќи ќобилиятњои маърифатии инсон. Шаклњои априории эњсос ва категорияњои априории фаросат (фањм). Ан-тиномияи хирад. Ќонуни ахлоќї. Императиви категориалї. Андешањои иљтимої ва сиѐсии И.Кант. Илмшиносии И.Фихте. Таълимоти идеализми субъективии Фихте. Се муќаррароти фалсафаи назариявии Фихте ва методи антитетикї. Этикаи Фихте. Натурфалсафаи Ф.Шеллинг. Моњияти идеализми транстсенденталии Ф.Шеллинг. Фалсафаи Гегел. Айнияти њастї ва тафаккур. Идеяи мутлаќ. Бегонашавї – мафњуми онто-логии фалсафаи Гегел. Сањми Гегел дар тањияи консепсияи

21

диалектика. Инкишоф: тезис, антитезис, синтез. Табиат њамчун шакли дигари њастии идея. Таснифи навъњои рўњ. Таърих њам-чун худтатбиќшавии рўњи мутлаќ. Аќидањои иљтимоию сиѐсии Гегел. Маќоми фарњанги ориѐї дар «Фалсафаи таърих»-и Ге-гел. Наќш ва маќоми Гегел дар фалсафаи умумиљањонї. Фалса-фаи Л.Фейербах. Танќиди идеализми классикии олмонї. Ху-сусиятњои асосии материализми антропологии Л.Фейербах. Инсон њамчун ягонагии материалиѐт ва идеалиѐт. Масъалаи Худо ва дин дар фалсафаи Фейербах. Маърифатшиносии Л.Фейербах. Андешањои иљтимої-сиѐсии Фейербах. Фалсафаи материалистони вулгарии олмонї: Л.Бюхнер, Я.Молешотт, К.Фохт.

Мавзўи 11. Фалсафаи марксистї

А. Машѓулияти лексионї-назариявї Заминањои пайдоиши марксизм. Ќисмњои таркибии марк-

сизм. Предмет ва методи фалсафа дар фањмиши К.Маркс. К.Маркс ва Ф.Энгелс – эљодкунандагони материализми таърихї ва диалектикї. Моњияти фањмиши материалистии таърих. Истењсолот ва такрористењсолкунии неъматњои моддї – асоси њаѐти љомеа. Диалектикаи ќуввањои истењсолкунанда ва муносибатњои истењсолї. Назарияи форматсияњои љамъиятї-иќтисодї. Гуманизм ва танќиди бегонашавї дар мероси фалса-фии Маркс. Танќиди назари натуралистї ва зиддитаърихии ма-териализми гузашта оид ба инсону љомеа. Моњияти инсон њам-чун маљмўи муносибатњои љамъиятї. Асари Ф.Энгелс «Диалек-тикаи табиат». Материализми диалектикї доир ба материя, дувумин будани шуури инсон. Њаракат – тарзи мављудияти ма-терия ва фазою ваќт чун шакли умумии њастї ва чун атрибути материя дар материализми диалектикї. Назарияи инъикос ва характери эљодї доштани тафаккур. Амалия њамчун меъѐри њаќиќат дар фалсафаи марксистї. Пайравони марксизм. Мубоњисањо дар охири асри XIX ва ибтидои асри XX оиди ба фањмиши моњияти марксизм. Неомарксизм. Тањаввули фалса-фаи марксистї дар асри XX.

Мавзўи 12. Фалсафаи рус

А. Машѓулияти лексионї-назариявї Фалсафаи рус дар асрњои XVIII-XIX. Анъана, масъалањо ва

равияњои асосии фалсафаи рус. Заминањои назариявии ташак-кули тафаккури фалсафї дар Русия. Ташаккули анъанаи

22

Маорифпарварї дар аќидањои фалсафии М.В.Ломоносов ва А.Радишев. Фалсафа ва радикализми сиѐсї дар Русия. Масъалаи рушди Русия дар фалсафаи демократњои инќилоб-хоњи рус (Белинский, Гертсен, Чернишевский): назарияи сотси-ализми дењќонї, љамоавї, атеистї; идеяи ягонагии табиатши-носї ва фалсафа дар фалсафаи сотсиал-демократњо; наќши ме-тодологии фалсафа; материализми антропологии Чернишев-ский. Услуби фалсафаи П.Чаадаев. Ѓарбгароѐн ва славяно-филњо. Гуманизм, њуќуќ ва озодињои инсон њамчун идеали фал-сафии «ѓарбгароѐн». Љањонбинии «славянофилњо». Г.Плеханов пањнкунандаи марксизм дар Русия. Тараннуми идеяи санъати воло, танќиди формализм ва ирфон дар андешањои фалсафї ва эстетикии ў. Фалсафаи анархизм: Бакунин ва Кропоткин. Пан-моршизми Л.Н. Толстой. Сањми В.И.Ленин дар таблиѓу инки-шофи фалсафаи марксистї: «Материализм ва эмпириокритит-сизм», «Дафтарњои фалсафї», «Давлат ва инќилоб». Принсипи объективатсия ва принсипи «афзалияти озодї дар баробари њастї»-и Н.Бердяев. Тамоили илмї-табиатшиносї ва динї дар фалсафаи кайњоншиносии рус. Фалсафаи «воњидияти кулл»: В.Соловѐв, П.Флоренский. Марњилањои ташаккули фалсафаи шўравї. Характери догматикї пайдо кардани фалсафаи марк-систї, аз байн рафтани хусусияти танќидї-эљодии он. Табадду-лот дар фалсафа аз диди тафаккури нав.


Хусусияти хос ва дастоварди фалсафаи классикии олмонї. Тањаввули фалсафаи марксистї дар ќарни ХХ

Масъалањое, кидар машѓулиятњои семинарї муњокима ме-шаванд:

1. И. Кант – бунѐдгузори фалсафаи классикии олмонї. 2. Масъалаи таъйиноти инсон, ќонуни ахлоќї ва принсипи

ќарзи инсонї дар таълимоти И.Кант. 3. Фалсафа ва илмшиносии И.Фихте. 4. Натурфалсафа ва идеализми Ф.Шеллинг. 5. Зиддият њамчун принсипи инкишофи идеяи мутлаќ дар

назарияи идеализми объективии Г.Гегел. 6. Гегел њамчун асосгузори методи диалектикї. 7. Масъалаи њуќуќ ва назарияи љомеаи шањрвандї дар

фалсафаи Гегел. 8. Антропологияи материалистии Л.Фейербах.

23

9. К.Маркс ва Ф.Энгелс – эљодкунандагони материализми диалектикї ва таърихї.

10. Моњияти фањмиши материалистии таърих. 11. Назарияи маърифати марксизм. 12. Консепсияи бегонашавї дар таълимоти К.Маркс. 13. Мубоњисањо доир ба моњият ва сарнавишти таърихии

таълимоти К.Маркс дар охири ќарни XX ва аввали XXI.


маърўза ѐ эссе омода мекунанд: 1. Кант И. Критика чистого разума. – М., 1994. 2. Фихте И.Г. О достоинстве человека // Соч.: В 2-х тт. Т.1. 3. Шеллинг В.Й. Система трансцендентального идеализма

// Соч.: в 2-х тт. Т. 1. – М., 1987. 4. Гегель Г. В. Ф. Энциклопедия философских наук. Т. 1 –

3. –М, 1974 5. К.Маркс. Ф.Энгелс. Асарњои мунтахаб. Љилди 1 ва 2. –

Душанбе, 1958. 6. Маркс К. Экономическо-философские рукописи 1844

года // Маркс К., Энгельс Ф. Соч. Т.42. 7. Русская философия: Словарь/ Под ред. М. А. Маслина. –

М., 1995.

Мавзўи 13. Самтњо ва хусусиятњои асосии фалсафаи муосир

А. Машѓулияти лексионї- назариявї Љињатњои характерноки фалсафаи классикї ва фалсафаи

ѓайриклассикї. Љомеаи индустриалї ва инъикоси он дар фал-сафа. Шикасти парадигмаи фалсафаи классикї ва оѓози анъа-наи нави фалсафагўйї. Системаи фалсафии Гегел – объекти асосии наќди фалсафї. Људої дар фалсафаи Ѓарб: маќоми ав-валияи «хирад» ва ѐ «нигоњи дил». Принсипи асосии фалсафаи ѓайриклассикї: олам дар бунѐди хеш пурэњтиросу шавќангезу беназму суббот аст, на аќлгароѐнаю тобеъи мантиќ. Иратсио-нализм муќобили ратсионализм.

Тавзењи умумї ва мундариљаи назариявии љараѐнњои асо-сии фалсафаи муосир. Хусусияти фарќкунандаи фалсафаи му-осир. Андешањои тањаммулпазирона ва майлонњои гуногуни методї. Фалсафа ва утопияњои иљтимоии асрњои XIX-XX. Гу-

24

заштан аз љомеаи индустриалї ба љомеаи постиндустриалї. Фалсафагўйии плюралистї. Сайентизм ва антисайентизм.

Мавзўи 14. Ирратсионализм. Фалсафаи њаѐт. Прагматизм

А. Машѓулияти лексионї- назариявї Ирратсионализми А.Шопенгауэр. Волюнтаризм – принси-

пи универсалии фалсафаи ирратсионалї. Маърифати интуи-тивї. Тањлили рефлективї. Интеллект, муроќиба, ирода. Олам њамчун тасаввурот. Олами муњит – татбиќи моњияти ирода. Этикаи пессимистї ва нигилизми А.Шопенгауэр. Таълимот дар бораи идеяњо ва натурфалсафаи А.Шопенгауэр. Консепсияи эстетики А.Шопенгауэр. Наќши фалсафаи А.Шопенгауэр дар инкишофи фалсафаи ѓайриклассикии идеалистї ва позити-вистї. Ф.Нитсше: эътимод ба ибтидои ирратсионалии олам ва инсон. Бо њам омадани ирратсионализм ва релятивизм дар фал-сафаи Ф.Нитсше. Моњияти њаѐт – мавзўи марказии «фалсафаи њаѐт»-и Ф.Нитсше. «Ирода» – заминаи њам њаѐт ва њам олами воќеї. Нигилизми Ф.Нитсше. Масоили ахлоќ ва ирода ба њокимият аз нигоњи Ф.Нитсше. Идеяи «абаринсон» дар сохтори идеяи «иродаи ќудрат». Интуитивизм ва назарияи «хурўљи ња-ѐт», идомат ва ваќт дар системаи фалсафаи А.Бергсон. В.Дилтей – эљодкунандаи назарияи маърифати «илм дар бораи рўњ».

Прагматизм. Ч.Пирс њамчун бунѐдгузори прагматизм. Таълимот дар бораи се категорияи таркибии њастї. Тамоили зиддиятноки фалсафаи Ч.Пирс: танќиди агноститсизм ва ин-кори дониши сањењ. Тањияи принсипњои прагматизм. Характе-ри субъективии прагматизми У.Љеймс. Наќши сохтори ирсия-тии психика ва ѓаризаю эњсосиятњои фитрї дар њаѐти фард. Назарияи неореализми У.Љеймс. Идеяњои ирратсионалї ва агноститсизм, њимояи фалсафа дар таълимоти ў. Назарияи худ-бањогузории шахсият дар осори У.Љеймс. Дин аз нигоњи У.Љеймс.Таљриба мафњуми марказии таълимоти Љ.Дюи. Фањмиши прагматикии њаќиќат, мундариљаи ѓайриљамъиятии «амалия». «Санљишу иштибоњ» – методи ягонаи эмпирикї. Тавзењи «натуралистї»-и дин. Фањмиши «инструменталї»-и таљриба ва андешањои эстетикии Љ.Дюи. Назарияи таљдиди иљтимоии Дюи. Андешањои педагогии Љ.Дюи.

25

Мавзўи 15. Экзистенсиализм. Психоанализ. Неотомизм

А. Машѓулияти лексионї-назариявї Экзистенсиализм. Сабабњои ташаккулѐбї ва мубрам шуда-

ни экзистенсиализм дар замони муосир. Фањмиши нотакрории шахсият: С.Киркегор. Таваљљўњи фалсафаи экзистенсиалї ба масъалањои бегонашавии инсон, масъалаи танњоии инсон, зид-дияти олами ботинии инсон ба њаѐти воќеї, нотакрории шахси-ят, амиќии эњсосият, азияту ташвиши инсон. Ошуфтагию изти-роб – зуњури инфиродї ва танњоии инсон.

Таълимоти К.Ясперс. Интихоби экзистенсиалї. Мафњуми «њастї-барои дигар» дар фалсафаи Ж.-П.Сартр. Масъалаи моњияти њаѐт дар экзистенсиализми А.Камю. Масъалаи «маънои њастї» дар фалсафаи экзистенсиалии М.Хайдеггер.

Психоанализ. Наќши бешуурї ва психотерапияи динамикї дар таълимоти биологизатории З.Фрейд. Неофрейдизми В.Райх. Неофрейдизми А.Адлер. Назарияи архитепњои К.Юнг. Типи шахсият дар назарияи К.Юнг. Масъалаи мављудияти ин-сонї ва сохтори талаботњои шахс аз назари Э.Фромм. «Инсони якченака» ва «љомеаи якченака» дар равияи фрейдо-марксизми Г.Маркузе. Памфлетњои сиѐсї ва портретњои антропологии (ва психологии) А.Кронфелд.

Неотомизм. Мутобиќ намудани католитсизм ба замони му-осир. Метафизика – фасли асосии неотомизм. Эътирофи ишти-боњи гузашта дар системаи идеяњои К.Войтила. Эволютсио-низми Пер Теяр де Шарден.

Б. Машѓулияти аудитории амалї Тавзењи умумї ва мундариљаи назариявии љараѐнњои асосии

фалсафаи муосир Масъалањое, ки дар машѓулиятњои семинарї муњокима ме-

шаванд: 1. Љомеаи индустриалї: шикасти парадигмаи фалсафаи

классикї ва оѓози фалсафаи ѓайриклассикї. 2. Принсипи асосии фалсафаи ѓайриклассикї. 3. Тавсифи умумии фалсафаи замони муосир. 4. Моњияти ирратсионализм хамчун равияи фалсафї. 5. Наќши А.Шопенгауэр дар ташаккули фалсафаи ѓайри-

классикї. 6. Моњияти њаѐт – мавзўи марказии «фалсафаи њаѐт».

26

7. Фањмиши њаќиќат ва мундариљаи «амалия» дар фалса-фаи прагматизм.

8. Фањмиши нотакрории њастии инсонї ва масъалаи бего-нашавї дар фалсафаи экзистенсиализм.

9. Масъалаи «озодии интихоб», «њастї барои дигар», «моњияти њаѐт», «маънои њастї» дар фалсафаи экзистенсиа-лизм.

10. Наќши бешуурї ва психотерапияи динамикї дар таъли-моти З.Фрейд, масъалаи мављудияти инсонї дар неофрейдизм.

11. Неотомизм – мутобиќ намудани католитсизм ба замони муосир.


маърўза ѐ эссе омода мекунанд: 1. Сумерки богов: Ф.Ницше, З.Фрейд, Э.Фромм, А.Камю,

Ж.-П.Сартр. – М., 1989. 2. Бергсон А. Творческая эволюция. – М., 2006. 3. Дильтей В. Собрание сочинений. Т.3. – М., 2004. 4. Камю А. Бунтующий человек. – М., 1990. 5. Ницше Ф. Воля к власти. – М., 1994. 6. Хайдеггер М. Бытие и время. – М., 1997. 7. Шопенгауэр А. Свобода воли и нравственность. – М.,

1992. 8. Фрейд З. Психология бессознательного. – М., 1990. 9. Фромм Э. Иметь или быть. – М., 1990. 10. Юнг К.Г. Психология бессознательного. – М., 1994.

Мавзўи 16. Неокантизм: илм таљассуми хирад ва шакли олии фарњанг

А. Машѓулияти лексионї-назариявї Тањаввули кантчигии љадид дар се марњила: барваќта, клас-

сикї ва баъдї. Физиологияи кантчигии љадид: Ф.Ланге ва О.Либман. Фаъолияти љараѐни кантчигии љадид дар мактабњои фалсафии Марбург (К.Коген, П.Наторп, Э.Кассирер) ва Баден (В.Винделбанд, Г.Риккерт, Г.Кон, Э.Ласк). Илм шакли олии маданияти инсонї ва илм њамчун таљассуми хирад дар фалса-фаи неокантизми Марбург. Г.Коген: тањќики донишњои илмї ва ифшои унсурњои шуури маърифатсозанда – вазифаи асосї дар назарияи маърифат. Масъалаи тањия ва эљод шудани ма-фњумњои илмї дар таълимоти гносеологии Э.Кассирер.

27

Моњияти методологии классификатсияи илм дар тасвири В.Винделбанд. Илмњои ратсионалї ва эмпирикї. Тафаккури илмї мутобиќи фањмиши номотетикї (характери ќонунбунѐдии илм) ва идиографї (тасвири характери инфародияти илм). Ме-тодологияи илмњои гуманитарї дар мактаби неокантизми Ба-ден. Методњои генерализатсионї ва индивидуализатсионї дар таълимоти Г.Риккерт.

Мавзўи 17. Неопозитивизм. Постпозитивизм

А. Машѓулияти лексионї-назариявї Марњилањои позитивизм: позитивизми классикї, махизм,

неопозитивизм ва постпозитивизм. «Фалсафаи позитивистї»-и О.Конт. Эволютсионизми Г.Спенсер. Позитивизми Р.Ардиго.

Махизм – марњилаи дуюми позитивизм. Зуњуроти олам њамчун «маљмўи эњсосњо» дар эмпириокрититсизм.

Неопозитивизм. Позитивизми мантиќї. Ду самти ислоњоти мантиќ. Мантиќи мазмунї (диалектикї) ва мантиќи матема-тикї (рамзї) њамчун омилњои ташаккули фалсафаи тањлилї. Логистсизми Г.Фреге. Реализм ва фалсафаи тањлилии Љ.Мур. Тањлили мантиќии забони илм дар фалсафаи Б.Рассел. Наза-рияи типњо ва назарияи дескриптс дар позитивизми мантиќии Б.Рассел. Назарияи маърифати Б.Рассел. «Рисолаи мантиќї-фалсафї»-и Л.Витгенштейн. Мањфили Вена (М.Шлик, Р.Карнап, О.Нейрат, Г.Рейенбах) ва мањфили Лвов-Варшава (А.Тарский, Я.Лукасевич).

Постпозитивизм. Ратсионализми танќидии К.Поппер: принсипи фалсификатсия. Методи «санљишу иштибоњ»-и К. Поппер њамчун алтернативаи диалектика. Мафњуми «парадиг-ма»-и Т.Кун. Методологияи барномањои илмї-тадќиќотии И.Лакатос. Принсипи пролифератсияи П.Фейерабенд. Та-баддулоти лингвистї дар асри XX. Забон њамчун шакли њаѐт ва фаъолият.

Мавзўи 18. Феноменология. Герменевтика

А. Машѓулияти лексионї-назариявї Феноменология. Муќаррароти феноменологї ва «муќарра-

роти табиї»-и Гуссерл. Асосноккунии фалсафии математика бо усули редуксия. Танќиди психологизм дар мантиќ. Идеяњои фе-номенологияи болиѓ дар асари Э.Гуссерл. Интенсия – мутас-сирї аз «огоњ будан дар бораи чизест», ки ифодаи моњияти

28

субъективияти транстсенденталї аст: Э.Гуссурл. Ноэза – тарзи воќеии мављудиятипредмет дар њолати муроќиба. Ноэма – му-таносибии интесионалии амали шуур ва ќутби предмети иде-алии дар андеша љойдодашуда.

Феноменологияи идрок аз назари Мерло-Понти. Онтоло-гияи экзистенсиалию феноменологии Ж.-П.Сартр. Феномено-логияи натуралистии М.Фарбер. Тавзењи ирратсионалии фено-менология.

Моњияти «Мани дигар». Интерсубъективият: субъективи-яти транстсенденталї ва интерсубъективияти трантсенденталї.

Герменевтика. Герменевтика – назарияи фалсафии тафсиру фањмиш. Методи грамматикї ва психологии тафсири матнњо. М.Хайдеггер: њастии инсон дар олами шарњу тафсир. Г.Гадамер – бунѐдгузори мактаби фалсафии герменевтикаи му-осир. Маќоми шахс дар фалсафаи герменевтикии Риккерт.

Мавзўи 19. Структурализм. Постструктурализм.

Постмодернизм

А. Машѓулияти лексионї-назариявї Структурализм. Тадќиќотњои структурї (сохторї) дар

лингвистика. Лингвистикаи «дохилї» ва лингвистикаи «бе-рунї» дар консепсияи забоншиносии Ф. де Соссюр. Структура-лизми фалсафї.

Хусусиятњои структурализм. Фаъолияти забонї, аломатию рамзї – асоси фарњанги маънавї. Структурализм ва атомизм. Структурализм – натиљаи ворид шудани амсилањои лингвистї ва антропологї. Њадафи структурализм. Методи структура-листї.

Масъалаи маданият ва забон дар фалсафаи К.Леви–Стросс. Консепсияи Р.Барт оид ба љамъият ва маданият. Мафњуми «марги муаллиф» дар структурализм ва деконструктивизми Р.Барт.

Постструктурализм. Маќоми риторика дар лоињаи семио-тика-метариторика ва тањќиќоти кодњои дуюми риторика дар осори марњилаи постструктурализм нашршудаи Р.Барт. Бозии сухан ва логомахия, ризома, сохтор, лабиринт – мафњумњои асосии постструктурализм. Структурализми психоаналитикии Ж.Лакан. Археологияи дониш ва субъект дар эљодиѐти М.Фуко: таносуби «гуфтор ва чизњо» њамчун сохтори эписте-микї.

29

Постмодернизм. Заминањои фалсафии идеологияи постмо-дерн (Ж.Батай, П.Клоссовски): таљдиди назар дар робита ба инсон ва шуур, «бозињои сингулярї», њокимият ва љисмоният, техникаи рањоѐфтан. Ж.Деррида: консепсияи деконструкти-визм. Ж.Лиотар: постмодерн њамчун афзоиши мураккабињои идоранашаванда. Таназзули принсипи забони универсалї аз нигоњи Ж.Лиотар. Консепсияи њолати посмодернистї ва дис-курсивии Ф.Лиотар. Назарияи «дониш – њокимият»-и М.Фуко. Идеалњои гуногунназарї, тањаммулпазирї, соњибихтиѐрии шахс дар системаи арзишии постмодернизм. Мафњумњои плю-рализм, деконструктивизм, образи «ивѓоандозанда»-и илм њам-чун мафњумњои асосии постмодернизм. Интеллектуализми постмодернистї њамчун муносибати ирратсионалї, релятивї ва нигилистї нисбати дастовардњои маданият.

Тасаввуроти Ж.Делез ва Гваттари оид ба њокимият, идеяи амалњои зиддибуржуазї ва гомњои пурњаяљони анархистї. Кон-сепсияи постмодернистии Ж.Делез: фарќият ва такрор чун љуф-ти категориалии онтологияи ѓайриклассикї. Назари постмо-дернистии тарзи њаѐт ва назарияи «инсон на аз биосфера». Озо-дии инсон њамчун озодии коммуникатсия, дискурс, матн, тавзењу тафсир дар доктринаи антропологии постмодернизм. Масъалањои ахлоќ, озодї, тарзи њаѐт, шањвоният, пастшавии пессимизм, барќарор шудани симои инсон дар осори баъдии ў.

Мавзўи 20.Фалсафаи муосири тољик


Масъалаи омўзиши таърихи фалсафаи тољик дар муњити идеологии замони шўравї. Кўшиши дар осори файласуфони гузашта пайдо кардани «унсурњои љолиби материализм ва идеяњои муборизаи синфї». Марњилаи тарљумаи осори фалсафї ва унификатсияи истилоњоти фалсафї. Фаъолияти шуъбаи фал-сафа (дар назди Академияи илмњои ЉШСТ) дар раванди тањќиќ ва баррасии масъалаи ягонагии афкори миллї ва интернатсио-налї, назарияи маърифат, њастишиносї ва илоњиѐтшиносї дар-таърихи фарњанг ва фалсафаи тољик. Сањми А.М.Бањоваддинов, М.Болтаев, М.Диноршоев, Ѓ.Ашўров, Х.Додихудоев, К.Олимов, С.Н.Саид, Х.М.Зиѐев ва диг. дар тањќиќи фалсафаи асримиѐнагии тољику форс. Масъалањои фалсафаи иљтимої дар тадќиќотњои Ш.Шоисматуллоев, А.Самиев, Х.Идиев, А.Саидов. Назарияи мутобиќати ќобили-

30

ятњо ва талаботњои инсонї, идеяи фаъолияти предметї чун со-змондињандаи нерўњои моњиятии инсон дар осори С.Н.Наврўзов. Мушкилоти илм ва масъалаи бурњони тадќиќотњои илмї дар назарияи эпистемологии С.Наврўзов. М.Музаффарї: тахќиќи масъалањои антропологияи фалсафї. С.Н.Саид: тањќиќи муќоисавии масъалаи инсон дар таърихи фалсафа. Масъалањои фалсафаи дин ва исломшиносї дар тадќиќотњои А.Бозоров, Р.Маљидов, А.Муњаммадхољаев, А.Шамолов ва диг.


Доираи масъалањои фалсафаи ѓайриклассикї Масъалањое, ки дар машѓулиятњои семинарї муњокима ме-

шаванд: 1. Илм шакли олии фарњанг дар таълимоти неокантизм. 2. Фаъолияти љараѐни кантчигии љадид дар мактабњои

фалсафии Марбург ва Баден. 3. Г.Риккерт: методи генерализатсионї ва методи индиви-

дуализатсионї 4. Тавсифи марњилањои позитивизм: позитивизми клас-

сикї, махизм, неопозитивизм ва постпозитивизм. 5. Тањлили мантиќии забони илм дар позитивизми ман-

тиќии Б.Рассел. 6. Л.Витгенштейн: аз мавќеи тањлили математикї ба прин-

сипи позитивизми мантиќї. 7. К.Поппер: принсипи фалсификатсия ва методи

«санљишу иштибоњ». 8. Фалсафа њамчун илми даќиќ дар феноменология. 9. Идеалњои гуногунназарї, тањаммулпазирї, соњибихтиѐ-

рии шахс дар системаи арзишии постмодернизм. 10. Мафњумњои плюрализм, деконструктивизм, образи

«ивѓоандозанда»-и илм њамчун мафњумњои асосии постмодер-низм.


маърўза ѐ эссе омода мекунанд: 1.Рассел Б. История западной философии. – Новосибирск,

1994. 2.Гадамер Х.Г. Истина и метод. – М., 1988. 3.Гуссерль Э. Философия как строгая наука. – Новочер-

касск, 1994.

31

4.Деррида Ж. Письмо и различие. – СПб., 2000. 5.Пинкер С. Язык как инстинкт. –М., 2004. 6.Кун Т.Структуранаучных революций. –М., 2001. 7.Поппер К. Р. Логика и рост научного знания. –М., 1983. 8.Поппер К. Р. Открытое общество и его враги.Т. 1 — 2. М.,

1992. 9.Наврузов С. Игры в науку. В двух книгах. –Душанбе,2012. 10.Наврузов С. Наука: развитие или кризис?. –Душанбе,

2012 11.Наврўзов С. Ќуввањои нав дар илму фалсафа. –Душанбе,

2016.

Мавзўи 21. Онтология – таълимот дар бораи њастї

А. Машѓулияти лексионї-назариявї Ташаккули онтологияи материалистї ва идеалистї. Љара-

ѐни материалистї ва идеалистї: муќобилгузории рўњ ва мате-рия. Аќидањои онтологии файласуфони атиќа. Консепсияи њастишиносии мактаби Элеат. Мафњуми љавњар ва усулњои асо-сии фањмиши љавњарии њастї. Фањмиши љавњар њамчун мабдаи моддї дар таълимоти натурфалсафї ва атомистии Юнони ќа-дим. Љавњари маънавї њамчун нахустасоси олам ва субъекти фаъолу эљодкор (Афлотун, Арасту, Лейбнитс ва диг.). Фањми-ши љамъбастии љавњар дар фалсафаи Б.Спиноза. Муайянсозии асосњои њастї. Монизми материалистї ва идеалистї. Плюра-лизми онтологї, љињатњои материалистї ва идеалистї дар он. Дуализм њамчун кўшиши бартараф сохтани материализм ва идеализм дар фалсафа. Пантеизм: кўшиши њамљоясозии мате-риализм ва идеализм. Монодуализм.

Фањмиши онтологї, гносеологї ва семантикии мафњуми «чиз». Љињатњои миќдорї ва сифатии чизњо. Чизњои моддї ва чизњои идеалї-иттилоотї. Робита. Хосият. Муносибат.


Фањмиши материалистї ва идеалистии њастї Масъалањое, ки дар машѓулиятњои семинарї муњокима ме-

шаванд: 1. Онтология таълимот дар бораи њастї. 2. Фањмиши материалистї ва идеалистї доир ба масъалаи

њастї.

32

3. Мафњуми љавњар. Сайри таърихии мафњуми љавњар дар таълимотњои фалсафї.

4. Монизм, дуализм ва плюрализм дар маърифати њастї.


маърўза ѐ эссе омода мекунанд: 1. Вайнберг С. Первые три минуты: современный взгляд на

происхождение Вселенной. – М., 1981. 2. 2. Вернадский В.И. Философские мысли натуралиста: В

2-х тт. – М., 1988. 3. Гейзенберг В. Физика и философия. Часть и целое. – М.,

1989. 4. Пахомов Б.Я. Становление современной физической

картины мира. –М., 1985. 5. Губин В.Д. Онтология. Проблема бытия в современной

европейской философии. –Минск., 1998 6. Доброхотов А.Л. Категория бытия в классической и за-

падноевропейской философии. – М.,1986.

Мавзўи 22. Хосиятњои бунѐдии њастї

А. Машѓулияти лексионї- назариявї Ташкили сохтории њастї. Назари системавї ба воќеият.

Унсур ва система. Сохтор, алоќањои сохторї. Шакл ва мазмуни системањо. Моњият ва зуњурот.

Мафњуми табиат ва материя дар таърихи фалсафа. Тано-суби «њастї», «материя», «воќеият», «олам», «табиат» дар ма-териализми муосир. Материя ва њаракат. Фарзия ва назарияњои илмии муосир дар бораи ташаккули Олам, Кайњон. Зинањои сохтории њастї. Модда ва майдон. Табиати ѓайриорганикї. Табиати зинда. Зинањои сохтории љомеа. Зинањои сохтории ѓояњо, идеалњо ва арзишњо. Шаклњои асосии њастї. Амсилањои ягонагии олам. Њаракат њамчун хосияти муњимми њастї. Масъалаи донисташавии њаракат. Њаракат ва оромї. Шаклњои њаракат. Њаракат ва инкишоф. Инкишоф њамчун таѓйироти си-фатї. Амсилаи тањаввулгароѐнаи инкишоф. Амсилањои инки-шоф. Таълимоти диалектикї дар бораи инкишоф. Робитаи диа-лектикии принсипи инкишоф ва принсипи детерминизм. Фазо ва ваќт. Тасаввуроти асотирї дар бораи фазо ва ваќт. Тањав-вулоти фањмиши фалсафї ва илмии фазо ва ваќт. Фазо ва ваќт

33

– хосиятњои муњимми њастї. Назарияњои субстансионалї ва ре-лятсионии фазо ва ваќт. Гуногунии фазої-ваќтии зинањои њастї. Ваќти физикї (объективї) ва ваќти субъективї. Ваќти иљтимої (таърихї-фарњангї). Ваќти психологї. Ваќти биологї. Хусусияти ченкунии ваќт дар геология.


Материя њамчун категория асосии онтология Масъалањое, ки дар машѓулиятњои семинарї муњокима ме-

шаванд: 1. Ташаккули тасаввурот доир ба материя дар таърихи

фалсафа. 2. Материя њамчун категорияи марказии онтология. Ма-

фњуми материя. Хусусиятњои асосии материя. 3. Материя ва њаракат. Њаракатњамчунхосияти муњимми

њастї. Њаракат ва инкишоф 4. Фазо ва ваќт. Назарияњои субстансионалї ва релятси-

онї дар бораи фазою ваќт.


маърўза ѐ эссе омода мекунанд: 1. Хокинг С. От Большого Взрыва до черных дыр. – М.,

1990. 2. Черепащук А.М., Чернин А.Д. Вселенная, жизнь, черные

дыры. –Фрязино, 2003. 3. Лобанов С.Д. Бытие и реальность. –М., 1999. 4. Моисеев Н.Н. Человек и ноосфера. –М.,1990.

Мавзўи 23. Консепсияи диалектикии инкишоф


Диалектикаи њастї: принсипи инкишоф. Баѐни диалектикаи инкишоф дар фалсафаи Гегел. Ќонуни инкори инкор. Инкори диалектикї. Татбиќшавии принсипи ягонагии мантиќию таърихї дар ин ќонун. Хусусияти спиралии инкишоф. Ќонуни бањамгузаштани таѓйироти миќдорї ва сифатї. Сифат. Таѓйироти сифатї. Миќдор. Таѓйироти миќдорї. Категорияи андоза. Намудњои љањиш-гузаришњо.

34

Ќонуни ягонагї ва муборизаи бањамзидњо. Таснифоти зид-диятњо. Зиддиятњои диалектикї. Механизмњои њалшавии зид-диятњо. Хусусияти зиддиятњои иљтимої.

Принсипи детерминизм. Детерминизми фалсафї ва илмї: принсипи сабабият. Моњияти индетерминизм. Камбудињои «де-терминизми лапласї». Хусусиятњои детерминизми муосир. Ро-битањои сабабї. Сабаб ва натиља. Наќши бањона дар равандњои њаѐти љамъиятї. Алоќаи функсионалї (ѐ коррелятсионї). Кате-горияњои детерминизм. Мафњуми «ќонун». Таснифоти ќонунњо. Хусусияти ќонунњои табиат ва љамъият. Зарурат ва тасодуф. Имконият ва воќеият.

Мавзўи 24. Равандњои синергетикии воќеият

А. Машѓулияти лексионї- назариявї

Ташаккули манзараи нави илмии олам. Бурњони табиатши-носии классикї дар охири ќарни XIX ва аввали ќарни XX. Во-рид шудани методњои як фанни илмї ба фанњои дигар. Майлонњои баилми классикию ѓайриклассикї номуайян: бесу-ботию ноустуворї, гуногунии равандњои ташаккулу инкишофи олам. Ѓайриќобилии методология дар роњи шарњи объектњои мураккаб. Синергетика – кўшиши љавоби илмї ѐфтан ба тањав-вули системањои мураккаб. Синергетика чун парадигма – си-стемаи идеяњо, принсипњо, тасвирњо ва тасаввуротњое, ки зами-наи назария ва љањонбинии илмї аст. Методологияи синерге-тикї. Рафъи редуксионизме, ки ба зарурияти тањия сохтани теъдоди бештари ахборњои љузъї меорад. Синергетика њамчун назарияи системањои мураккабу худташаккулѐбанда. «Тартиб» ва «хаос» (беназмї) – мафњумњои калидии синергетика. Ма-фњумњо доир ба объектњои сода (сарбаста, алоњидаю мањдудгашта ва ба ваќт нигаронидашуда), мафњумњо доир ба объектњои кушод (табодули энергия, чизњо ва иттилоот ба муњити атроф). Намунаи системањои кушод, системањои иљти-мої ва биологї. Амсиласозии математикии системањои мурак-кабу кушод. Мафњуми «бифуркатсия». Фано шудани системаи устувор бар асари сабабњои дохилї ва берунї. Муайянияти ма-фњуми «системањои худташаккулѐбанда». Аттрактор њамчун њолати њадди асимптотикї ва раванди бештар эњтимолї: оянда имрўзро таъсирпазир аст. Хусусияти ѓайрихатї, ноустувории фазои бисѐрченака. Когерентї (мутобиќатѐфтаю њамоњанг) бу-дани амали њамаи унсурњои система њамчун куллияти воњид –

35

принсипи синергия. Диссипативият (парокандашавї) њамчун њолати махсуси динамикї. Эволютсионизми глобалї. Ањамияти синергетика барои илм ва љањонбинї.

Мавзўи 25. Масъалаи шуур дар фалсафа


Масъалаи шуур дар фалсафа. Робитаи моддиѐт ва идеалиѐт – предмети мубоњисањои фалсафї. Фањмиши материалистии шуур. Фањмиши идеалистии шуур. Физикализм ва солипсизм оид ба фањмиши табиати шуур.

Назарияи «кайњонї» (илоњиѐтї)-и шуур. Назарияи «био-логї»-и шуур. Назарияи «инсонї»-и шуур. Шуур «моњияти фавќулинсон» ва шуур «тарафи ботинию майнаи материя» дар назарияи Тейяр де Шарден.

Масъалаи моњияти шуур дар назарияи психосфераи Рейзер. Шуур – натиљаи робитаи муштараки майдонњо дар назарияи Толбет. Њамтаъсирии иттилоотї чун заминаи пайдоиши шуур. Њамтаъсирии иттилоотї шарти асосї ва хосияти муњимми та-шаккули табиати зинда. Назарияи инъикос дар фањмиши мате-риалистии шуур. Инъикос, муассиршавї, њассосият, инъикоси психикї, шуур – шакли олии инъикос.

Хосиятњои асосии шуури инсон. Назариѐтњо доир ба фањмиши идеалиѐт. Шуур њамчун шарти зарурии инкишофи маданият. Табиати љамъиятии шуур. Шуур њамчун маърифати њадафноки воќеият ва муносибати фаъолу маќсадноки инсон ба олам. Мубоњисањо доир ба моњияти «шуур» ва «психика». Муќаррароти методологии редуксионизм нисбат ба моњияти шуури инсон. Фањмиши вулгарї-материалистии шуур.

Бошуурї ва бешуурї. Тањияи консепсияњо доир ба моњияти бешуурї аз љониби З.Фрейд ва К.Юнг.

Шуур ва системаи рамзњо. Шуур њамчун омили муњимми инкишофи фарњанг. Шуур ва забон. Табиати иљтимоию фарњангии забон. Сохтори шуури љамъиятї ва дараљањои он. Шаклњои шуури љамъиятї ва меъѐрњои фарќияти онњо. Худши-носї ва дараљањои асосии он. Сохтор ва шаклњои худшиносї. Зинањои худшиносї. Худшиносї њамчун бањогузорї ба хеш ва назорат аз болои аъмоли хеш. Шарњи классикї ва ѓайрикласси-кии худшиносї. Хусусияти предметї ва рефлексивии худши-носї. Худшиносии миллї.

36

Б. Машѓулияти аудитории амалї Равишњои мухталифи илмию фалсафї доир ба моњияту хосияти

шуур Масъалањое, ки дар машѓулиятњои семинарї муњокима ме-

шаванд: 1. Фањмиши материалистї ва идеалистии шуур. 2. Назарияи «кайњонї», «психосфера», «робитаи май-

донњо», «биологї» ва «инсонї» доир ба шуур. 3. Хосиятњои шуури инсон: интенсионалї, идеаторї ва

идеалиѐтї. 4. Таълимоти З.Фрейд ва неофрейдизм дар бораи бошуурї

ва бешуурї. 5. Табиати иљтимоию таърихї ва фаъолиятии шуур.


маърўза ѐ эссе омода мекунанд: 1. Михайлов Ф.Г. Сознание и самосознание. –М., 1991. 2. Фрейд З. Психология масс и анализ человеческого «Я»

Психоаналитические этюды. –Мн., 1990. 3. Синергетика как научная методология: Круглый стол //

Вопросы философии. – 2006. – № 8. 4. Пригожин И., Стенгерс И. Порядок из хаоса. – М., 2000. 5. Электронная библиотека по философии. – URL: http:-

//filosof.histor 6. Юнг К. Коллективное бессознательное. –М., 1995.

Мавзўи 26. Гносеология – таълимот дар бораи маърифат


Хусусияти муносибати маърифатии инсон ба олам ва ша-клњои гуногуни маърифат. Ташаккули тарзу усули фалсафии маърифат. Масъалаи донисташавандагии олам ва тавзењи он дар анъанањои гуногуни фалсафї. Масъалаи маърифатпазирии олам дар фалсафа. Назарияи классикии маърифат њамчун таълимот дар бораи «хиради инсонї». Принсипи субъективият – асоси консепсияи класикии гносеология. Гардиши эпистемо-логї дар фалсафаи постклассикї. Масъалаи субъект ва объекти маърифат. Инсон – субъекти маърифат. Объектњои моддї ва маънавии маърифат. Тавзењи робитањои субъекту объект дар барномањои асосии гносеологияи классикї. Барномаи эмпи-

http://filosof.histor/

http://filosof.histor/

37

ризми идеалистї. Барномаи гносеологияи транстсенденталї. Барномаи иљтимоию фарњангї. Маърифат раванди иљтимої-таърихии фаъолияти эљодии одамон, ташаккули дониши онњо дар заминаи инъикоси фаъолонаи воќеият. Амалия ва маъри-фат.

Сохтор ва хусусиятњои асосии раванди маърифат. Агно-ститсизм, маншаъњои маърифатии он. Сохтори дониш. Маъри-фати њиссї ва аќлї. Донишњои назариявї ва муќаррарї. Дони-ши муќаррарї ва фикри солим. Дониш ва эътиќод. Маќоми гносеологии шубња. Донишњои њиссї ва аќлї, таносуб ва таъсири њамдигарии онњо. Шаклњои асосии маърифати њиссї ва аќлї. Тавсифи умумии сенсуализм, ратсионализм ва скептит-сизм. Дилеммаи эмпиризм ва ратсионализм дар назарияи клас-сикии маърифат. Эљодиѐт ва њадс. Њадс ва аќл. Маърифат њам-чун эљодиѐт. Наќши тахайюл ва њадс дар маърифат.

Мавзўи 27. Назарияњои њаќиќат


Назарияи њаќиќат. Њаќиќат – маќсад ва ѓояи дониш. Њаќиќат – образи субъективии олами объективї. Объективї будани њаќиќат: њаќиќат ва иштибоњ. Њаќиќат ва арзишњо. Консепсияи классикии њаќиќат – мутобиќати дониш бо воќеи-ят: Афлотун, Арасту, Ф.Бэкон, Б.Спиноза, Гелветсий, Голбах ва диг. Хусусияти принсипи мутобиќат. Њаќиќат – далелњои шуури инсон мутобиќи воќеият. Консепсияи когерентии њаќиќат. Консепсияи прагматикии њаќиќат. Консепсияи мате-риалистї-диалектикии њаќиќат. Њаќиќати объективї. Њаќиќати мутлаќ. Њаќиќати нисбї. Амалия њамчун меъѐри асосї ва мањаки умумии њаќиќат.

Консепсияи онтологии њаќиќат. Шарњи феноменологии њаќиќат: М.Хайдеггер. Мафњуми «алетейя» – мафњуми мутазо-ди «њаќиќат» дар њастишиносии М.Хайдеггер. Консепсияи эк-зистенсиалии њаќиќат. Консепсияи плюралистии њаќиќат. Кон-сепсияи конвенсионалистии њаќиќат.


Субъект ва объекти маърифат. Масъалаи њаќиќат дар фалсафа ва илм


38

1. Масъалаи маърифатпазирии олам дар фалсафа. 2. Назарияи классикии маърифат њамчун таълимот дар бо-

раи «хиради инсонї». 3. Масъалаи субъект ва объекти маърифат дар фалсафа. 4. Маърифати аќлї ва њиссї. Сохтори дониш. 5. Њаќиќат њамчун масъалаи фалсафї. 6. Консепсияи классикии њаќиќат : принсипи мутобиќати

дониш бо воќеият. 7. Консепсияи когерентї, прагматикї ва диалектикию ма-

териалистии њаќиќат. 8. Њаќиќати объективї, мутлаќ ва нисбї.

В. Кори мустаќилонаи донишљўён

Донишљўѐн аз манбаъњои зерин истифода намуда, реферат, маърўза ѐ эссе омода мекунанд:

1. Лекторский В. А. Эпистемология классическая и неклас-сическая. –М., 2001.

2. Микешина Л. А.Философия познания: Полемические главы. – М., 2002.

3. Стѐпин В.С. Теоретическое знание. – М., 2003. 4. Поппер К.Р. Объективное знание. Эволюционный под-

ход. – М., 2002. 5. Проблема истины в современной западной философии

науки. –М., 1987.

Мавзўи 28. Хусусияти маърифати илмї

А. Машѓулияти лексионї-назариявї Хусусияти маърифати илмї. Илм, маќоми иљтимоию фар-

хангї ва когнитивї (маърифатї). Илм њамчун системаи муа-йяни донишњои одамон оид ба олам дар шакли мафњумњо, ќонунњо, фарзияњо ва назарияњо. Илм дар раванди инкишофи таърихии он. Назарияи илмї, сохтор ва вазифањои он. Масъала ва фарзия хамчун шакли кашфи илмї ва рушди дониш. Бунѐди метаназариявии илм. Инкишофи илм: дифференсиатсия ва ин-тегратсияи донишњои илмї. Илми классикї, ѓайриклассикї ва пасоѓайриклассикї. Сохтор ва раванди инкишофи маърифати илмї: донишњои таљрибавї; донишњои назариявї; ягонагии назария ва амалия; асосѐбињои илм ва таркиби он; манзараи илмии олам ва вазифањои он. Таносуби илм ва фалсафа. Марњилањои инкишофи илм. Илми муосир. Табиати

39

инќилобњои илмї. Типи инќилобњои илмї. Стратегияи муосири инкишофи донишњои илмї. Сайентизм ва антисайентизм. Илм дар системаи арзишњои иљтимої. Имкониятњо ва сарњади илм. Донишњои илмї ва ѓайриилмї. Озодии эљодї ва масъулияти олим. Ахлоќи илм ва наќши он дар барќароршавии типи нави хирадгароии илмї. Андозањои гуманистии илми муосир.

Мавзўи 29.Методологияи тадќиќоти илмї

А. Машѓулияти лексионї-назариявї Фалсафа њамчун методологияи донишњои илмї. Мафњуми

метод ва методология. Мафњуми «тадќиќоти илмї». Дараљањои асосии донишњои методологї. Фалсафаи илм доир ба ќонуни-ятњои ташаккулу инкишофи илм; се љанбаи њастии илм. Кон-сепсияњои асосии фалсафї-методологї. Эмпиризми мантиќї. Консепсияи методологияи трансдисиплинарї. Амсилаи тарти-би воњиди иттилоотї. Амсилаи тартиби воњиди ваќт (темпо-ралї). Амсилаи тартиби воњиди фазої. Масъалањои назарияи системањо ва методи диалектикии тадќиќот. Масъалаи демар-катсияи донишњои илмї. Вазифањои иљтимоии илм. Мантиќ, методология ва методњои маърифати илмї. Методњои умуми-илмии тадќиќоти таљрибавї (эмпирикї). Методњои умумиил-мии маърифати назариявї. Методњои умумимантиќї ва тарзњои тадќиќот.


Методњои маърифати илмї Масъалањое, ки дар машѓулиятњои семинарї муњокима ме-

шаванд: 1. Маърифати илмї соњаи махсуси маърифат. 2. Илм ва марњилањои инкишофи он. 3. Инќилобњои илмї марњилаи дигаргунии куллї дар ра-

ванди инкишофи љомеа ва ташаккули инсон. 4. Манзараи илмии олам. Сайентизм ва антисайентизм. 5. Фалсафа њамчун методологияи донишњои илмї. 6. Консепсияњои методологї: эмпиризми мантиќї, тартиби

воњиди ахборї, методологияи трансдисиплинарї, амсилаи тар-тиби воњиди ваќт, воњиди фазої ва ѓ.

7. Назарияи системањо ва назарияи диалектикии тадќиќот чун методологияи тадќиќоти илмї.

40

8. Назарияи демаркатсияи донишњои илмї. Методњои маърифати назариявї, таљрибавї ва умумимантиќии тадќиќоти илмї.


Донишљўѐн аз манбаъњои зерин истифода намуда, реферат, маърўза ѐ эссе омода мекунанд:

1. Витгенштейн Л. Логико-философский трактат // Вит-генштейн Л. Философские работы. Часть 1. – М., 1994. – С. 1–73.

2. Лекторский В.А. Эпистемология классическая и неклас-сическая. – М., 2000.

3. Наука в зеркале философии ХХ века. –М., 1992. 4. Филатов В.П. Наука и мир человека. – М., 1990.

Мавзўи 30. Инсон шакли махсуси њастї

А. Машѓулияти лексионї- назариявї Маърифати моњияти њастии инсон. Назарияи теологї, фал-

сафї ва илмї-табиатшиносии моњияти инсон. Табиат, таъйинот ва маънои инсон дар ривояту достон ваасотир. Табаллури (кри-стализатсияи) фањмиши фалсафии инсон аз фањмиши асотирии моњияти инсон. Фањмиши гесиодии инсон (Афлотун) ва шарњи «сабабии» моњияти инсон (Арасту). Инсон чун љузъе аз табиат-дар фањмиши вулгарї-материалистии атиќа ва саодати инсон дар фазои ќонеияти аќлнигароина дар этикаи атиќа. Фањмиши моњияти инсон њамчун дуализми рўњ ва љисм, озодї ва зарури-ят, нек ва бад, заминї ва ќудсї. Муайянияти гуногуни ин-сон:«олами саѓир», «образ ва шабењи Худо», «ашрафи махлуќот», «њайвони сиѐсї», «маљмўи муносибатњои љамъиятї» ва ѓайра.Мављудияти инсон масъалаи аввал ва асосии њама гу-на фалсафа (В.Л.Соловѐв). Инсонконгломерати (ихтилоти) хосиятњои гуногунранг (биологї, равонї, иљтимої-фаъолиятї) ѐ инсон њузурияти як системаи кулл ва воњидияти сифатњои махсус. Пайдоиши инсон ва нотакрории њаѐтии ў. Муносибати арзишї-амалї дар фањмиши моњияти инсон. Нерўњои моњиятии инсон: фаъолият, талабот, ќобилият, озодї, манфиат, ирода ва ѓайра. Антропологияи фалсафї – илм дар бораи моњият ва таъйинотиинсон, пайдоиш ва ќонуниятњои асосии мављудияти он. Инсон дар раванди робита ба олам ва маќоми ў дар олам.

41

Мавзўи 31. Масъалаи инсон дар фалсафа. Антропосотсиогенез

А. Машѓулияти лексионї-назариявї Самтњои мухталифи тадќиќот ва консепсияи гуногуни фал-

сафї оид ба инсон. Масъалаи инсон дар фалсафаи ањди бостон ва асрњои миѐна. Протагор: «Инсон ченаки њамаи чизњо».Фањмиши суќротии комилияти ахлоќї дар заминаи маърифати њаќиќат. Индивидуализми этикии Эпикур: фалсафа дармонбахши рўњи инсон. Консепсияи динии (асримиѐнагии) инсон. Рўњбаландї ва итминон ба имкониятњои бехудуди инсон дар гуманизми фалсафаи замони Эњѐ. Ратсионализми антропо-логї ва назари механистї ба табиати инсон дар фалсафаи За-мони нав. И.Кант: инсон дар маљрои зарурати табиї ва озодии ахлоќию сарњади арзишњо. Идеяи инсон «мављуди номукам-мал» дар таълимоти И.Гердер. Назарияи љаниншиносии Л.Болк ва тафсири он дар антропологияи фалсафии А.Гелен ва Г.Плеснер. Зуњуроти бегонашавї ва тафсири гуногунназари он дар фалсафа (Гоббс, Руссо, Фихте, Гегел, Маркс). Назарияи объективатсияи Н.А.Бердяев.

Антропосотсиогенез ва омилњои асосии он. Истилоњи антро-посотсиогенез – ифодакунандаи масъалаи пайдоиш ва тањавву-ли инсон дар раванди ташаккули љомеа. Омилњои асосии ан-тропосотсиогенез. Муаммои пайдоиши инсон дар партави тадќиќотњои муосири илмї. Назарияи креатсионизм, фарзияи пайдоиши беруназсайѐравии инсон, назарияи симиализм (пай-доиши инсон аз антропоидњо), назарияи символизми Э.Кассирер. Мубоњисањои фалсафию илмї оид ба назарияи ин-тихоби табиї ва тањаввулотии Ч.Дарвин, назарияи «фаъолияти мењнатї»-и Ф. Энгелс ва ѓ.

Мавзўи 32. Таносуби хусусиятњои биологї ва иљтимої дар инсон


Робитаи љанбањои биологї ва иљтимоии инсон. Назарияњои биологизаторї дар тавсифи табиати инсон. Френология, наза-рияхои анатомї-физиологї (А.Шопенгауэр, Э.Кречмер, Ф.Галтон). Равонии инсон дар назарияи сотсиобиологияи Э.О.Уилсон ва назарияи «коди оилавї»-и Ч.К.Тойч: генњо ѐ ташаккули фарњангии инсон? Ташаккули инсон дар назарияи «тахтаи тоза»-и Љ.Локк. Фаъолияти њаѐтї, талаботу зарури-ятњои таърихї, воќеияти предметї, тарбия ва наќши муњити

42

иљтимої дар назарияњои иљтимоию фаъолиятї: Гегел, К.Маркс, Л. Виготский, А.Леонтев, Э.Иленков, С.Наврўзов.

Фард ифодаи намояндаи яккаи авлоди инсон ва хосияти табиии инсон. Шахс ифодагари сифатњои иљтимої, баѐнгари муњити тарбиявї ва раванди фаъолиятї. Методи тањлили сохтории мафњуми «инсон», «фард», «фардият» ва «шахс». Си-фатњои ахлоќии шахс. Наќши фаъолияти мењнатї дар ташакку-ли инсон. «Инсон – маљмўи муносибатњои љамъиятї». Маќоми афзалиятї, интегративию дигаргунсозандаи иљтимоият дар эљод шудани талаботу ќобилиятњои инсон.

Мавзўи 33. Инсон ва фаъолияти њаѐтии ў


Фаъолият асоси ногузири баќои њаѐт, шарти зарурии идома ѐфтани мављудияти инсон ва омили асосии таъйиноти со-зандагии инсон. Марњилањои ташаккули фаъолияти инсон. Фаъолияти моддї ва маънавї. Моњияти таърихию талаботии фаъолият дар системаи андешањои Гегел. Фаъолияти предметии инсон оѓози дигаргунсозандаи нерўњои моњиятии инсон дар назарияи фаъолиятшиносии К.Маркс. Фаъолият њамчун прин-сипи шарњдињии моњияти инсон дар фалсафа ва равоншиносии муосир. Характери универсалии фаъолияти инсонї. «Восита», «шароит» ва «маќсад» – омилњои муайянкунандаи фаъолияти инсон. Муносибатњои «субъект-объект» дар сањнаи фаъолияти инсонї. Фаъолияти инфиродии инсонњо дар сањнаи фаъолияти муштараки љамъиятї.

Талаботњо ва манфиатњо дар раванди фаъолияти инсон. Инсон њамчун мављуди фаъол ва эљодкор. Фаъолияти маќсад-нок, бошуурона ва эљодкоронаи инсон. Эљодиѐт – моњияти фаъолияти инсонї. Дар предмет таљассум шудани фаъолияти инсон.

Мавзўи 34. Озодї дар низоми нерўњои моњиятии инсон.

Маънои њаѐт

А. Машѓулияти лексионї-назариявї Озодї – ќобилияти инсон дар фазои фаъолияти созанда ба

хотири татбиќи њадаф, ќонеияти манфиату хоњиш ва иљрои таъйиноти инсонсозгорї. Озодї – мављуд будани имкониятњои интихоб кардан ва дастрасї доштан ба натиљањои фаъолият.

43

Озодї – татбиќи њуќуќњои табиии њар инсон дар њади иљрои хамон амале, ки њуќуњои дигаронро поймол ва озодињои дига-ронро мањдуд насозад (Декларатсияи њуќуки инсон ва шањрванд – 1789). Масъалаи таносуби њуќуќ ва озодї. Таносуби озодї ва масъулияти шањрвандї. Зуњуроти озодии ботинї. Озо-дї дар системаи нерўњои моњиятии инсон. Раванди гуно-гунзуњури озодї. Тавзењи озодии манфї ва озоди мусбат: «озо-дї аз …», «озодї барои». «Инкишофи озодонаи як нафар – шарти инкишофи озодонаи њама» – идеали Маорифпарварї. Озодї «зарурияти маърифатшуда» (Спиноза, Гегел). Фањмиши волюнтаристї ва фаталистии озодї. Озодии ботинї. Наќши файласуфони экзистенсиалист дар тањияи масъалаи озодии бо-тинї. Озодї – маърифати ногузир будани заруриятњои таърихї. Маънои њаѐт ва таъйиноти инсон. Андешањои мухталиф оид ба маънои мављудияти инсонї ва дурнамои такомулу инкишофи он. Тибби муосир ва масъалаи дарозумрии инсон.

Њаѐти инсон дар «љомеаи истеъмолї». Масъалањои њаѐт ва марг дар системаи андешањои фалсафї ва адабї. Таъйиноти инсон – ташаккули ќобилиятњо дар раванди фаъолиятњои эљодї. Татбиќи арзишњои инсонї – маъною моњияти њастии ин-сон. Андешањои фалсафї ва адабї оид ба маънои њаѐт ва таъй-иноти инсон.


Моњияти иљтимої-фарњангии инсон дар таълимотњои ин-соншиносї


1. Инсон шакли махсуси њастї. 2. Назарияи теологї, фалсафї ва илмї-табиатшиносї доир

ба моњият ва таъйиноти инсон. 3. Масъалаи мављудият, нотакрории њузури инсон дар

олам ва њифзи њаѐти ў чунмасъалаи марказии фалсафа. 4. Муайянияти инсон ва тараннуми сифатњои ў дар осори

мута-факкирон. 5. Назарияњои биологизаторї дар тавсифи табиати инсон. 6. Фаъолият, талаботу заруриятњои таърихї, воќеияти

предметї, тарбия ва наќши муњити иљтимої дар назарияњои иљтимоию фаъолиятї.

7. Экологияи инсон, «муќаддас донистани њаѐти инсон» ва фалсафаи «раддияи таљовуз».

44


маърўза ѐ эссе омода мекунанд: 1.Бердяев Н.А. О назначении человека. – М., 1993. 2.Тейяр де Шарден П. Феномен человека: Преджизнь.

Жизнь. Мысль. Сверхжизнь. – М., 1987. 3.Наврўзов С. Инсон. –Душанбе. 2012 3.Философская антропология / Под ред. С.А.Лебедева. –

М., 2005. 4. Франкл В. Человек в поисках смысла. – М., 1990.

Мавзўи 35. Предмет ва методњои фалсафаи иљтимої

А. Машѓулияти лексионї-назариявї Маќоми фалсафаи иљтимої дар сохтори илмњои фалсафї.

Вазифањои методологї, љањонбинї, назариявї ва ояндабинии фалсафаи иљтимої. Категорияњои фалсафаи иљтимої: љамъият, инсон, фаъолият, муносибатњои љамъиятї, пешрафти љамъиятї. Љамъият ва инсон чун категорияњои асосии фалсафаи иљтимої. Предмети фалсафаи иљтимої – љамъият њамчун системаи худ-ташаккулѐбанда ва худтавлидсозанда бо фарогирии њамаи унсур ва ќонуниятњои инкишофу татбиќшавии он. Объекти фалсафаи иљтимої – маърифати воќеияти иљтимої. Фалсафаи иљтимої дар роњи омўзиши масъалањои умуминазариявии љомеа. Маърифати иљтимої – дарки ќонунњои фаъолияти инсон ва љомеа, маќсад, талаботу ќобилиятњои инсон. Вазифаи фал-сафаи иљтимої – тањлили равандњои љамъиятї ва ошкор сохта-ни ќонуниятњои бо амри заруратњои љамъиятию таърихї такроршавандаи он. Инсон субъекти маърифати иљтимої. Маърифати иљтимої њамчун худшиносию худмаърифатсозї. Љамъият субъект ва объекти маърифати иљтимої. Типњои маърифати иљтимої: донишњои гуманитарї, донишњои иљти-мої-иќтисодї, донишњои иљтимої-фалсафї. Ду сатњи маърифа-ти иљтимої: амалї-муќаррарї ва илмї-назариявї.

Масъалаи метод дар фалсафаи иљтимої. Хусусиятњои ме-тодњои умумиилмї дар тањлили њаѐти љамъиятї: диалектика, назарияи система, синергетика. Хусусияти инкишофи љамъият аз мавќеи методи диалектикї. Таљрибаи татбиќи принсипи диалектика дар тањлили љомеа. Љамъият аз мавќеи назарияи системањо. Сотсиум чун системаи зинавор. Унсур, љузъ, кулл. Майлонњои асосии методи системавият дар тањлили њаѐти

45

љамъиятї: структурї-функсионалї, таърихї (генезис ва ояндабинї). Љалби синергетика ба тањлили инкишофи љомеа. Раванди таърихї аз мавќеи синергетика.

Методи мушоњида ва озмоиши иљтимої, амсиласозї, мето-ди ќиѐси таърихї, методи эпистемологияи иљтимої, методи се-миотикї, герменевтикаи иљтимої.

Мавзўи 36. Љамъият њамчун низоми худинкишофѐбанда

А. Машѓулияти лексионї-назариявї Мафњуми љамъият. Умумиятдињии љамъият ба воњидњои

мушаххаси ташкилдињандаи он (ба давлат, одамон, гурўњњо ва ѓ.). Тавсифи љамъият њамчун маљмўи алоќањо, вобастагињо, му-носибатњои байнињамдигарии фаъолиятии одамон. Амалияи иљтимої ва мўњтавои он. Дарки љамъият чун системаи иљтимої. Љамъият њамчун системаи диссипативї. Худташаккулѐбии иљтимої њамчун раванди тартиботгирї дар љомеа. Устувории динамикї ва суботи ноустувор дар њаѐти љамъиятї.

Мафњумњои асосї ва назари методологї. Дараљањои гуно-гуни умумикунонї дар фањмиши мафњуми љамъият. Мафњуми сотсиум (љомеа). Сотсиум њамчун мизони фарќкунии миѐни воќеияти иљтимої ва ѓайрииљтимої. Сотсиум – шакли мављудияти воќеияти иљтимої дар олам. Хусусиятњои умумии љамъият: умумияти фардњои ќобил ба такрористењсолкунї, фаъолияти муштарак барои ќонеъ гардонидани манфиату та-лаботњо, муносибатњои љамъиятї чун шакли фаъолияти мушт-араки онњо. Мафњуми нињоди иљтимої. Хусусияти нињодии му-носибатњои љамъиятї. Фазои иљтимої ва ваќти иљтимої.

Мавзўи 37. Антропологияи иљтимої


Антропология иљтимої њамчун фасли фалсафаи иљтимої. Айният ва фарќияти антропологияи фалсафї ва антропологияи иљтимої. Предмет ва методи антропологияи иљтимої. Антро-пологияи иљтимої дар бораи табиати инсон. Масъалаи моњи-яти иљтимоии инсон дар таърихи афкори фалсафї. Эволютсио-низм њамчун майлоне дар антропологияи иљтимої. Назариѐт-чиѐни эволютсионизм дар антропологияи иљтимої: Э.Тейлор, Љ.Фрэзер, А.Бастиан, Л.Морган. Мубоњиса бо эволютсионизм: Ф.Ратсел, Л.Фробениус, Ф.Гребнер, Т.Хейердал. Равияњои

46

диффузионизм: инвазионизм, назарияи маркази фарњангї, назарияи доирањои фарњангї. Унсурњои методологии тасвири антропологї. Идеяи диффузия дар антропологияи иљтимої. Консепсияи инсони «моњир», «оќил», «бомуњаббат», «таарруз-кунанда», «иќтисодї», «бозикунанда». Антропологияи иљтимої ва социология. Категорияи айният дар антропологияи иљти-мої. Инсон ва раванди иљтимої-фарњангї. Муњити њаѐтї ва экологияи инсон. Озодии иљтимої ва озодии шахсї. Масъалаи арзишњои њаѐти инсонї. «Эњтиром» дар нисбати њаѐт (А.Швейтсер). Фалсафаи «раддияи таљовуз». Антропологияи иљтимої њамчун асоси методологии амалњои гуманитарї.


Љамъият њамчун низоми робита ва муносибати одамон Масъалањое, ки дар машѓулиятњои семинарї муњокима ме-

шаванд: 1. Фалсафаи иљтимої фасли махсуси фалсафа. Фалсафаи

иљтимої ва сотсиология: умумият ва фаркият. 2. Диалектика, назарияи система ва синергетика дар

тањлили њаѐти љомеа. 3. Сотсиум (љомеа) њамчун мизони фарќкунии миѐни

воќеияти иљтимої ва ѓайрииљтимої. 4. Муносибатњои љамъиятї ва алоќамандии он бо муњити

фарњангї, њолатњои равонї ва рўњияи одамон. 5. Айният ва фарќияти антропологияи фалсафї ва антро-

пологияи иљтимої. 6. Назарияи эволютсионизм дар антропологияи иљтимої. 7. Идеяи диффузия ва назарияи диффузионизм дар ант-

ропологияи иљтимої.


маърўза ѐ эссе омода мекунанд: 1. Момджян К.Х. Социум. Общество. История. – М., 1994. 2. Парсонс Т. Система современных обществ. – М., 199 3. Поппер К.Р. Открытое общество и его враги. – М., 1992. 4. Тѐннис Ф. Общность и общество. – СПб., 2002. 5. Ясперс К. Смысл и назначение истории. – М., 1994 6. Коллингвуд Дж. Р. Идея истории. Автобиография исто-

рика. –М., 1982.

47

Мавзўи 38. Љамъият ва табиат. Диалектикаи робитаи бай-нињамдигарии онњо


Табиат ва љамъият: ягонагї, хусусиятхои хос ва робитаи мутаќобила. Табиат: манбаи универсалии дониш, предмети умумии мењнат, манбаи чизњо, энергия ва иттилоот, манбаи ќонеъгардонии талаботњои маънавї ва эстетикии инсон ва сињатии инсон. Мафњуми «асосњои табиии» њаѐти љомеа. Гуно-гунмаъноии мундариљаи он. Табиати аввал, муњити атроф, муњити љуѓрофї, «табиати дуюм», биосфера, антропосфера, техносфера, сотсиосфера, ноосфера. Айният ва фарќияти ќонунњои табиат ва љамъият. Диалектикаи робитаи мутаќоби-лаи табиат ва љамъият. Хусусияти механизми робитаи љамъият ва табиат.

Моњияти иљтимоии инсон ва истењсолоти моддї њамчун омили муайянкунандаи робитаи љамъият ва табиат. Моњияти зиддияти диалектикї дар фазои робитаи мутаќобилаи љамъият ва табиат. Назарияњои иљтимоии детерминизм. Детерминизми љуѓрофии Ибни Халдун, Ш.Монтескѐ, Г.Бокл, Л.И. Мечников ва ањамияти он дар тафсири масъалаи робитаи љамъияту табиат ва мањдудияти он. Экология, техносфера, ахлоќ. Моњияти буњрони экологии муосир. Консепсияи «ноосфера»-и В.И.Вернадский. Ахамияти омилњои иљтимої дар доираи наза-рияи «ноосфера». Наќши илм дар тањаввулоти биосфера.


Воќеияти иљтимої ва тањќиќи он дар фалсафа Масъалањое, ки дар машѓулиятњои семинарї муњокима ме-

шаванд: 1. Тањаввули андешањо доир ба љамъият дар таърихи аф-

кори фалсафї. 2. Консепсияи марксистии сотсиум. 3. Назарияи амали иљтимоии М. Вебер. 4. Амсилаи љамъият дар назарияи функсионализми сохто-

рии Т.Парсонс. 5. Хирадгароии љамъиятї ва амали коммуникативї дар

назарияи Ю.Хабермас.

48


маърўза ѐ эссе омода мекунанд: 1. Риккерт Г.Науки о природе и науки о культуре. –М.,

1998 2. Ортега-и-Гассет Х. Восстание масс Ортега-и-Гассет Х.

Дегуманизация искусства. –М., 1991. 3. Медоуз Д.Х., Медоуз Д.Л., Рендерс Й. За пределами ро-

ста: предотвратить глобальную катастрофу, обеспечить устой-чивое будущее. –М., 1994.

Мавзўи 39. Соњањои асосии њаѐти љамъият.

Соњаи иќтисодї – соњаи асосии њаѐти љамъият

А. Машѓулияти лексионї-назариявї Соњањои татбиќѐбии љамъият њамчун система. Љамъият

њамчун системаи кушод. Хусусияти нињодии муносибатњои љамъиятї – асоси таќсимбандии њаѐти љамъиятї ба соњањои му-айян.

Соњањои асосии њаѐти љомеа: иќтисодї, сиѐсї, иљтимої ва маънавї. Моњияти соњаи њаѐти иќтисодии љамъият. Истењсоло-ти моддї. Сохтори истењсолоти моддї. Соњањои истењсолоти моддии љамъият. Тарзи љамъиятии истењсоли неъматњои моддї. Мењнат њамчун раванди табиї ва падидаи љамъиятї. Ќуввањои истењсолкунанда њамчун шакли љамъиятии фаъолияти мењна-тии инсон ва асоси мотиватсияи инсон ба мењнат. Таќсимоти љамъиятии мењнат: даврањои асосї, њолати имрўза ва дурнамои он. Масъалаи бегонашавї. Хусусияти татбиќи назарияи систе-ма дар тадќиќоти љомеа. Омилњои объективї ва субъективии њаѐти иќтисодии љамъият ва робитаи мутаќобилаи онњо. Моли-кият ва типњои он. Ташаккули идеяи моликият дар таърихи фалсафа. Наќши моликият дар инкишофи љомеа. Характери диалектикии робитаи байнињамдигарии истењсолот, таќсимот, мубодила ва истеъмоли неъматњои моддї. Хусусияти соњаи иќтисодиѐт дар шароити имрўза. Мафњуми «иќтисодиѐти итти-лоотї», «инноватсия», «сармояи интеллектуалї». Илм њамчун соњаи назариявии фаъолияти мењнатии одамон. Илм њамчун соњаи маънавию назариявии фарогирии воќеъият. Илм њамчун шакли фаъолият доир ба истењсоли донишњои эътимодбахш. Ба ќувваи бевоситаи истењсолкунанда мубаддал шудани илм.

49

Б. Машѓулияти аудитории амалї Тарзи истењсолоти љамъиятї. Таќсимоти љамъиятии мењнат Масъалањое, ки дар машѓулиятњои семинарї муњокима ме-

шаванд: 1. Тавсифи соњањои асосии њаѐти љомеа. 2. Сохаи њаѐти иќтисодї – соњаи асосии љамъият. 3. Истењсолоти моддї муайянсозандаи сатњи инкишофи

иќтисодї ва нишондињандаи устувории системаи иљтимої- сиѐ-сии љомеа.

4. Моликият, тавсифи моликият дар назарияњои љомеаши-носї.


Донишљўѐн аз манбаъњои зерин истифода намуда, рефе-рат, маърўза ѐ эссе омода мекунанд:

1. Маркс. К. К критике политической экономики. Преди-словие. – Маркс К.,

2. Энгельс Ф. Сочинения. – Т. 13. 3. Маркс К. Тезисы о Фейербахе //К.Маркс, Ф.Энгельс.

Соч. 2-е изд.Т. 3. 4. Маркс К. «Капитал. Љ.1. // К. Маркс., Ф.Энгелс. Соч. 2-

ое изд. Т.23. 5. Вебер М. Протестантская этика и дух капитализма //

Избранные произведения. –М.,1990

Мавзўи 40. Сохтори иљтимоии љамъият

А. Машѓулияти лексионї-назариявї Мафњуми «иљтимої» ва тавсифи умумии он. Фањмиши ва-

сеъ ва мањдуди соњаи иљтимої. Умумиятњои иљтимоии одамон њамчун субъекти фаъолияти иљтимої. Фаъолияти иљтимої њам-чун фаъолияти љамъиятї-дигаргунсозандаи субъектњои иљти-мої. Муносибатњои иљтимої – шакли махсуси муносибатњои љамъиятї. Назарияи классикї (марксистї) ва ѓайриклассикии сохтори иљтимої. Назарияи синфњо дар тањлили сохтори иљти-мої. Назарияи стратификатсионии П.Сорокин. Фарќияти ин назарияњо. Унсурњои сохтори иљтимої ва тавсифи онњо. Ма-фњуми табаќаи миѐна. Наќши иљтимоии табаќаи миѐна, масъалаи ташаккули он. Элитаи сиѐсї ва иќтисодии љамъият ва наќши он дар шароити раванди љањонишавї. Назарияи љойивазкунии иљтимої.

50

Фарќиятњои табиї ва иљтимоии одамон. Зиддиятњои иљти-мої ва таъсири он ба устувории системањои иљтимої. Дараљаи дифференсиатсияи иљтимої ва меъѐрњои адолати иљтимої. Ои-ла њамчун унсури махсуси сохаи њаѐти иљтимої. тањаввулоти оила. Њифзи оила бузургтарин арзиши иљтимоию ахлоќїдар анъанаи тољикон. Масъалаи эњтироми оила, бузургдошти анъанањои оиладорї дар осори илмї, паѐмњо ва баѐнияњои Асосгузори сулњу вањдати миллї, Пешвои миллат, Президенти Љумњурии Тољикистон Эмомалї Рањмон.

Шаклњои таърихии умумияти одамон: авлод, ќабила, халќият, миллат. Халќият ва миллат – мушкилї дар тавзењ ва номуайянї дар таъйиноти онњо. Консепсияи этногенезаи Л.Н.Гумилев. Фарњанги миллї ва хислатњои миллї.


Њаѐти иљтимої – соњаи њастии умумиятњои таърихии одамон Масъалањое, ки дар машѓулиятњои семинарї муњокима ме-

шаванд: 1. Фаъолияти иљтимої ва муносибатњои иљтимої. 2. Соњаи њаѐти иљтимої дар тавзењи назарияи синфњо ва

назарияи стратификатсия. 3. Унсурњои сохтори иљтимої ва тавсифи онњо. Мафњуми

табаќаи миѐна. 4. Оила њамчун унсури махсуси сохаи њаѐти иљтимої. 5. Масъалаи њифзи оила дар шароити љомеаи муосири

Тољикистон.


маърўза ѐ эссе омода мекунанд: 1. Бергер П., Лукман Т. Социальное конструирование ре-

альности. – М., 1995. 2. Бодрийяр Ж. Общество потребления. – М., 2006. 3. Парсонс Т.О социальных системах. –М., 2002. 4. Сорокин П. Человек. Цивилизация. Общество. – М.,

1992. 5. Наврузов С. Потребительство. ––Душанбе, 2014. 6. Тѐннис Ф. Общность и общество. – СПб., 2002. 7. Энгельс Ф. Происхождение семьи, частной собственно-

сти и государства. – М., 1985.

51

Мавзўи 41. Њаѐти сиѐсии љамъият

А. Машѓулияти лексионї-назариявї Соњаи њаѐти сиѐсии љомеа. Мафњуми ташкилоти сиѐсї.

Моњият, хусусият ва унсурњои сиѐсии идоракунии равандњои љамъиятї. Падидаи њокимият дар њаѐти љомеа. Њокимияти сиѐсї ва манфиати иљтимої.

Идоракунї ва худидоракунї. Мафхуми режими сиѐсї. Соњаи сиѐсии њаѐти љамъият ва унсурњои асосии он. Маќоми давлат дар танзими идоракунии равандњои иљтимої. Вази-фањои асосии давлат. Давлат чун унсури муњимми сохтори сиѐсї: ташаккул ва типологияи он. Мохияти давлати њуќуќбу-нѐд.

Сиѐсат, њуќуќ ва ахлоќ дар љомеаи муосир. Авторитаризм ва демократизм њамчун тарзњои алтернативии татбиќи њокими-ят дар љомеа. Масъалаи њамоњангии иљтимої дар таърихи фал-сафа (Афлотун, Арасту, Гоббс, Руссо, Гегел, Маркс). Маќоми идеология дар њаѐти сиѐсї. Идеологияи давлати Тољикистон ва дурнамои арзишњои љомеаи шањрвандї. Фалсафаи сиѐсї ва сиѐ-сатшиносї: алоќамандї ва фарќият. Хусусияти назари фалсафї ба тањлили соњаи њаѐти сиѐсии љомеа. Марњилањои ташаккули фалсафаи сиѐсї. Сиѐсат, њокимият, давлат – категорияњои асо-сии фалсафаи сиѐсї.

Њадафи олии сиѐсат ва тарзњои тасвияи он. Реализми сиѐсї ва утопияи сиѐсї, маќсад ва восита, аѐният ва ноаѐнї дар сиѐ-сат. Идеали сиѐсї масъалаи таркиботи комили соњаи сиѐсии љомеа. Иродаи сиѐсї чун шакли дохилии њокимият. Забони сиѐ-сат њамчун шакли олоти њокимият ва нишондињандаи сатњи фарњанги сиѐсии љомеа.


Давлати њуќуќбунѐд. Наќши Асосгузори сулњу вањдати миллї, Пешвои миллат, Президенти Љумњурии Тољикистон Эмомалї Рањмон дар тањкими истиќлолияти давлатї ва таъми-ни њаѐти осоиштаи мардуми кишвар


1. Соњаи њаѐти сиѐсї – соњаи идоракунии љамъият. 2. Њокимият масъалаи асосии соњаи њаѐти сиѐсї. 3. Давлат – унсури асосии соњаи њаѐти сиѐсї.

52

4. Давлати њуќуќбунѐд. Сиѐсат, њуќуќ ва ахлоќ дар љомеаи муосир.

5. Хусусиятњои назари фалсафї ба тањлили соњаи њаѐти сиѐсї. Фалсафаи сиѐсї.

6. Идеали сиѐсї ва иродаи сиѐсї. 7. Наќши Асосгузори сулњу вањдати миллї, Пешвои мил-

лат, Президенти Љумњурии Тољикистон Эмомалї Рањмон дар тањкими истиќлолияти давлатї ва таъмини њаѐти осоиштаи мардуми кишвар.

Мавзўи 42. Њаѐти маънавии љамъият


Маънавиѐт њамчун соњаи азхудкунии арзишии воќеият. Мафњуми истењсолоти маънавї ва раванди инкишофи он. Наќши арзишњо дар дарки фалсафии воќеияти иљтимої. Си-стемаи меъѐрњои рафтори иљтимої. Унсурњои њаѐти маънавии љомеа: талаботњои маънавї, фаъолияти маънавї ва истењсолоти маънавї, ки ба ташаккули шаклњои дигари маънавиѐт мусоидат мекунад, аз ќабили арзишњои маънавї, истеъмолоти маънавї, робитањои маънавї, зуњури робитаи маънавии байнишахсї ва љамъиятї, иттилоот, ахбор, маориф, мероси маънавии гузашта ва ѓ. Шуури фардї ва шуури љамъиятї – унсури сохтории њаѐти маънавии љомеа. Робитаи маънавиѐт ва иљтимоиѐт. Илм њамчун соњаи воќеияти маънавї-назариявї, њамчун фаъолият дар роњи истењсоли дониши муътамад. Фалсафа – таълимот дар бораи принсипњои умумии њастию маърифат ва хосиятњои он, тарзи ратсионалии асосноксозї ва ифодаи арзишии муносибати ин-сон ба олам. Маънавиѐт – маърифати олами муњит, тарзи муњимми тањияиназари инсон ба олам, ба хештан ва дарки бошууронаи маънии њаѐт дар андешањо.

Мутазодии рўњи инсон дар раванди ташаккули таърихї: парвоз ва суќут, андўхтану афзудан ва талаф ѐфтан, фољеа ва шукуњу иќтидор. Мубоњисањо дар атрофии мафњумњои «эњѐи маънавї», «истењсолоти маънавї», «фарњанги маънавї». «Ола-ми маънавии инсон» дар консепсияњои фарњангї - антропологї. Ташаккули маънавиѐт дар фазои истидлоли аќл, сатњ ва сифати дониш, афкори фарњангї, маориф, умуман самтњои мухталифи фаъолият ва талаботњои љамъиятї.

53


маърўза ѐ эссе омода мекунанд: 1. Лотман Ю. М.Культура и взрыв. –М., 1992. 2. Франк С.Л. Духовные основы общества. – М., 1992. 3. Диденко В.Д. Духовная реальность и искусство: эстетика

преображения. – М., 2005. 4. Кара-Мурза С.Г. Демонтаж народа. – М., 2007. 5. Парсонс Т. Система современных обществ. – М., 1998. 6. Мутолиаи китобњо, маќолањо ва паѐмњои Президенти

Љумњурии Тољикистон Эмомалї Рањмон.

Мавзўи 43.Таърих ва фалсафаи таърих

А. Машѓулияти лексионї-назариявї Таърих њамчун шакли мављудияту таѓйирѐбии љамъият.

Тавзењи гуногуни маънои таърих дар афкори фалсафї. Эсхато-логия, провиденсиализм, инкишофи ќонунї, худ ба худ рўй до-дани њодисањо дар таърих. Маънои таърих ва њадафи таърих. Алоќамандии маънои таърих бо эътирофи характери ќонунии инкишоф. Хусусияти ќонунњои таърих ва фарќияти он аз ќонунњои табиат. Фањмиши диалектикии конунњои таърих (Ге-гел, Маркс) ва позитивистї (К.Поппер), ихтилофи онњо. За-рурат ва тасодуф дар таърих. Таносуби кулл, махсус ва љузъ дар тасвири таърихии инкишофи равандњои љамъиятї. Се наза-рияњои муњимтарин оид ба таърихи љомеа: форматсионї, та-маддунї ва културологї.

Мавзўи фалсафаи таърих: мантиќи инкишофи њастии љамъиятї, љамъияти инсонї њамчун системаи кулли инкишофѐ-банда, ягонагї ва гуногунии раванди таърихї, детерминизми таърихї ва пешрафти љамъиятї. Идеяи фалсафии таърих: «худшиносии таърихии Замон», пешнињодилоињаи љомеаико-миле, ки аз талаботњои замон бармеояд, асосноккунии ягонагї ва гуногунии раванди таърихї: гузашта, њозира ва оянда. Масъалаи субстансияи (љавњари) таърих дар фалсафаи Замони-нав, дар консепсияи Г.Гегел, К.Маркс ва афкори фалсафии ќарни XX ва аввали ќарни XXI. Идеяи оянда хамчун идеали марѓубу дилхоњи сохтори љамъиятї. Робитаи байни идеяи «вољибї» (лозимї) ва «њолои айнию воќеї» дар фалсафаи таърих. Назари утопиявї ва назари муътамад дар тасвири фал-сафии оянда. Наќши утопия дар инкишофи љомеа. Мафњуми

54

воќеияти таърихї. Ваќти таърихї ва фазои таърихї. К.Ясперс дар бораи «замони мењварї». Гегел: «Рўшної нахуст дар Форс пайдо шуд». Љањони муосир ва ташаккули ваќту фазои ягонаи таърихї. Фалсафаи таърих – тањлили љанбањои онтологию гно-сеологии раванди таърихї. Фалсафаи таърих – асоси љањон-бинї ва методологии илми таърих.

Мавзўи 44. Субъект ва ќуввањои пешбарандаи таърих


Объективият ва субъективият дар таърих, робитаи онњо. Омилњои объективии пешрафти таърих: шароитњои табиї ва иќлимии љамъият; њолати истењсолоти љамъиятї; сохтори иљтимоии љамъият; талаботњо ва манфиатњои љамъиятї (ода-мон), заруриятњои таърихї, зиддиятњои љамъиятї ва ѓайра. Омилњои субъективї: шуур; олами маънавии одамон; малакаю ќобилияти одамон ба истењсолоти љамъиятї; таљрибаи иљти-мої; сатњи фарњанг; сифатњои ташкилотчигї ва иродаи одамон; муташаккилї дар амалњои одамон ва ѓайра.

Мафњуми субъекти таърихї, фарќияти он аз субъекти иљтимої. Хусусияти њастии воќеии гурўњњои иљтимої дар марњилањои гуногуни инкишофи таърих. Мафњуми сањнаи таърихї. Зиддиятњои этникї, муборизаи байнитабаќотї ва байнисинфї, фаъолияти њизбњо ва ташкилотњои дигари љамъи-ятї чун ќуввањои пешбарандаи таърих. Наќши давлат дар ин-кишофи љомеа. Робитаи мутаќобилаи давлат ва раванди воќеии таърих. Инсон чун субъекти таърих. Наќши шахс дар таърих: ќањрамон, шахси бо назари танќид фикркунанда, пешво. Гуно-гунии бањогузорї ва масъалаи объективияти он.

Мавзўи 45. Љомеаи постиндустриалї ва иттилоотї


Љомеаи постиндустриалї – марњилаи навин дар таърихи љомеаи инсонї. Муайянияти љомеаи постиндустриалї. Наза-рияњои иљтимоии љомеаи постиндустриалї. Таќсимбандии марњилањои таърихи љамъият дар асари Д.Белл «Љомеаи фаро-расандаи постиндустриалї»: тоиндустриалї, индустриалї, постиндустриалї. «Детерминизми аксиологї» асоси идеологии таснифи љомеа дар таълимоти Д. Белл.

55

Навоварї ва гомњои технологї дар бунѐди љомеаи постин-дустриалї: гузаштан аз системаи механикї, электрикї, элек-тромеханикї ба системаи электронї; сатњи гўшношуниди табо-дули ахбор; таѓйирѐфтани бештари бузургињо, «фишурда» ва хурд шудани унсурњои босамаре, ки ноќили импулсии электри-киро ќувват мебахшанд (миниатюризатсия); интиќоли дискре-тии (номуттасили) ахбор тавассути кодњои раќамї (дигитали-затсия), таъмини барномасозии муосир бидуни донистани ягон забони махсус.

Хусусиятњои љомеаи постиндустриалї: ба соњаи хидматра-сонї ворид шудани соњањо ва тахассусњои нав; инкишофи хиз-матрасонї ва таѓйир ѐфтани наќши зан дар љомеа, ќатъиян њал шудани масъалаи баробарии зану мард; табаддулот дар фаъолияти маърифатии инсон – њадафи дониш ба даст оварда-ни донишњои типи нав; компютерикунонї ва васеъ шудани ма-фњуми «љойи корї» ва ѓ. Майлонњои асосии гузаштан ба љомеаи постиндустриалї: фаъолии иќтисодї, баробарии љомеаи иљтимої ва шањрвандї, таъмини боътимоди назорати сиѐсї, таъмини назорати маъмурї.

Љомеаи постиндустриалї њамчун љомеаи иттилоотї. Компютер – асоси техникии инќилоби телекоммуникативї. Нишонањои инќилоби телекоммуникативї: афзалияти дониши назариявї, мављуд будани технологияи интеллектуалї, афзуда-ни шумораипешбарандагони дониш, гузаштан аз истењсоли мол ба истењсоли хидмат, таѓйиротњо дар характери мехнат, таѓйир ѐфтани наќши зан дар низоми мењнат.

Се амвољи инкишофи љомеа: аграрї, индустриалї ва пост-индустриалї (иттилоотї) дар консепсияи љомеаи иттилоотии Э.Тоффлер. Назарияи љомеаи нави индустриалї дар тадќиќотњои Љ.Гелбрейт. «Љомеаи истеъмолї» дар фањмиши Љ.Гелбрейт: рушди нобаробари иќтисодї ва њолати ќаноатманд набудани эњтиѐљоти љамъиятї. Панљ давраи инкишофи љомеа дар таълимоти У.Ростоу: љомеаи анъанавї, љомеаи гузариш, давраи «ѓељидан» аз инќилобњои саноатї ба сўйи дигаргунињои бузурги иљтимоию сиѐсї, давраи «болиѓ» – давраи инкишофи инќилоби илмї-техникї ва рушди шањрњо, давраи «истеъмоли баланди оммавї». Марњилаи «истеъмоли баланди оммавї» – марњилаи афзудани њиссаи молњои истеъмолї дар иќтисодиѐт.

Иттилоот воситаи ба даст овардани њокимият ва озодї. Гу-зариш аз «љомеаи миллї» ба «љомеаи љањонї» бар асари ком-муникатсияи глобалї.

56

Мавзўи 46. Љомеаи шањрвандї

А. Машѓулияти лексионї-назариявї Љомеаи шањрвандї раванди беохири такомули љамъият,

њокимият, сиѐсат ва инсон, ки тамоми соњањои њаѐти љомеаро фаро мегирад. Се оѓози ташаккули љомеаи шањрвандї: инсон, коллектив ва њокимият. Идеяи љомеаи шањрвандї – њаракати беист ва таѓйирѐбии њамешагї аз инсон, љамъият ва њокимият ба сўйи тараќќии комилтару мутамаддинтар.

Љомеаи шањрвандї – системаи аз давлат мустаќили инсти-тутњо, муносибатњои љамъиятї, ки њадафи он таъмини шароит барои худтатбиќшавии фарди алоњида, коллективњо, муњаѐ намудани имкониятњои баробар ба хотири амалї намудан ва њифзи манфиату талаботи онњо.

Нишонањои љомеаи шањрвандї: мављуд будани соњибони хусусии воситањои истењсолот, инкишоф ва пањн шудани демо-кратия, худидоракунї, њимояи њуќуќии шањрвандон, сатњи ба-ланди фарњанги шањрвандї ва шуури њуќуќию сиѐсї, ташакку-ли инсони типи нав.

Вазифањои љомеаи шањрвандї: њимояи њуќуќ, озодии шањрвандон ва ташкилотњои онњо дар раванди фаъолияти ња-ѐтии онњо аз дахолати давлат ва ташкилотњои давлатї; ташки-ли назорати љамъиятї дар роњи риояи ќонунњои зиддимоно-полї ва ќоидањои раќобати дурусту софдилона; иштирок дар ташкил намудани маќомоти демократию њуќуќии давлати иљтимої; баланд бардоштани тахассуси корї ва касбии аъзоѐни иттињодияњои истењсолї-љамъиятї, ширкат дар идораи муас-сисањои гуногуни иљтимої (њонањои истироњатї, маљмаањои варзишї ва ѓ.); коркарди стратегияи њамкории муносиб бо давлат ва маќомоти давлатї.

Тасаввуротњои иљтимої-фалсафї доир ба љомеаи шањрвандї дар таърихи фалсафа. Гоббс: гузариш аз њолати душмании умумї ва тарс аз марг ба љомеаи муназзами фар-хангї. Љомеаи шањрвандї «иттињоди њузури нотакрори фардњо», коллектив, ки аъзоѐни он сифатњои олии инсониро соњиб мешаванд (Љ.Локк, И.Кант). Фањмиши гегелии љомеаи шањрвандї: системаи талаботњо, татбиќи адлия (њокимияти судї), политсия ва кооператсия. Гегел: системаи талаботњое, ки ба моликияти хусусї бунѐд ѐфтаанд, муносибатњои моликиятї ва табаќавї, системаи робитањои њуќуќї. Тањлили љомеаи шањрвандї дар таълимоти К.Маркс.

57

Љомеаи шањрвандї ва оѓози шахсият. Фарќияти љомеаи шањрвандї аз љомеаи анъанавї. Љомеаи шањрвандии классикї ва ѓайриклассикї. Љомеаи шањрвандї ва ояндаи инсоният.

Мавзўи 47. Шуури љамъиятї, дараља ва шаклњои он


Шуури љамъиятї – њаѐти маънавии љомеа бо фарогирии маљмўи эњсосњо, рўњия, аќидањо, идеяњо, анъанањо, арзишњо, назарияњо. Шуури љамъиятї – инъикоскунандаи манфиату та-саввуроти гурўњњои гуногуни иљтимої, синфњо, миллатњо, љамъият куллан дар фаъолияти маънавии одамон. Воќеияти таърихї – тавлидсозандаи шуури љамъиятї.

Шуури љамъиятї дар системаи фарханг. Шуури љамъиятї – асоси фаъолияти фарњангї. Сотсиум – субъекти шуури љамъи-ятї. Характери таърихии шуури љамъиятї. Сохтори шуури љамъиятї: идеологияи љамъиятї ва психологияи љамъиятї. Шуури љамъиятї дар фазои «фарњанги моддї», системаи алоќа ва робитањои мутаќобилаи иљтимої, маишат ва рўзгори муќар-рарї, зуњуроту равандњои таърихї. Типњои шуури љамъиятї: шуури гурўњї, шуури синфї, шуури умумиинсонї. Дараљањои шуури љамъиятї: муќаррарї-амалї, илмї-назариявї. Шаклњои шуури љамъиятї: ахлоќ, дин, њуќуќ, сиѐсат, фалсафа, илм, санъат, шуури экологї, шуури иќтисодї, шуури эстетикї. Ша-клњои шуури љамъиятї раванди махсуси инъикоси воќеият дар алоќамандї бо тарзњои фаъолияти љамъиятї.

Њастии љамъиятї – муайянсозандаи шуури љамъятї. Фаъолият ва забон асоси ташаккули шуури љамъиятї. Шуури фардї ва шуури љамъиятї. Шуури фардї – нотакрории зуњури андеша ва афкори хоси фард чун инъикоскунандаи муњити но-такрори њаѐтии инсони алоњида дар фазои ташаккули шуури љамъиятї. Масъалаи идеалиѐт њамчун масъалаи иљтимої-фалсафї.


Ташаккули назарияњои љамъияти постиндустриалї ва итти-лоотї


1. Муайянияти љомеаи постиндустриалї. Марњиланигории таърихи љомеа.

58

2. Назарияи љомеаи постиндустриалии Д. Белл. 3. Хусусияти хоси љомеаи постиндустриалї ва иттилоотї. 4. Компютер – асоси техникии инќилоби телекоммуника-

тивї. 5. Гузариш аз «љомеаи миллї» ба «љомеаи љањонї» бар

асари коммуникатсияи глобалї. 6. Љомеаи шањрвандї раванди беохири такомули љамъият,

њокимият, сиѐсат ва инсон.


маърўза ѐ эссе омода мекунанд: 1. Сорокин П. Человек. Цивилизация. Общество. – М.,

1992. 2. Тойнби А. Постижение истории. – М.,1991. 3. Василькова В.В. Порядок и хаос в развитии социальных

систем. – СПб., 1999. 4. Гегель Г.Ф. Философия истории. –М.: 1999. 5. Тойнби А.Дж. Постижение истории. –М., 2001 6. Белл Д. Грядущее постиндустриальное общество. – М.,

1999. 7. Тоффлер Э. Метаморфозы власти. – М., 2001.

Мавзўи 48. Фалсафаи фарњанг

А. Машѓулияти лексионї-назариявї Мафњуми маданият, моњият ва вазифањоиасосии он. Мада-

ният – асоси њаѐти инсон. Тавзењи мафњумњои «маданият», «фарњанг», «култура». Маданияти моддї ва маданияти маънавї. Наќши шуур ва системаи рамзњо дар ташаккули ма-данияти инсонї. Вазифањои маданият. Маданият хосияти људо-нопазири инсон. Дидгоњи аксиологї ва фаъолиятї оид ба шарњи маданият.

Масъалаи муносибати маданият ва тамаддун. Умумият ва фарќияти мафњуми «маданият» ва «тамаддун». Тамаддун баси-фати марњилаи маданият дар назарияи тамаддунии А.Тойнби. Тамаддун њамчун асоси маданият аз нигоњи Ф.Бродел. Мутазо-ддии тамаддун ва маданият дар асари О.Шпенглер «Ѓуруби Аврупо». Идеяи бо њам омадану айният ѐфтани тамаддуну ма-даният аз нигоњи романтикњои олмонї. Марњилањои асосии тањаввули тамаддун: аграрї-анъанавї ва индустриалї. Тавсифи

59

умумии таснифоти тамаддун. Нишонањо ва љињатњои муњимми тамаддун. Мустаќилияти нисбии маданият ва тамаддун, роби-таи мутаќобилаи онњо.

Маданият ва табиат. Маданият њамчун мањсули эљод-корињои инсон. Хусусиятњои махсуси муносибати маданият ва табиат. Буњрони экологї. Масъалањои муносибати маданият ва табиат аз нигоњи фалсафаи муосир.

Маданият, этнос, забон. Сохтори мураккаб ва хусусиятњои маданият. Љанбањои ихтилофмазмуни маданият: универсалї, минтаќавї, нажодї, миллию этникї, лингвистї, синфию гурўњї, синнусолию љинсї ва ѓ. Мањкум кардани нажодпарастї. Тадќиќотњои илмии замони муосир оиди ба зиддигуманистї будани њамаи шаклњои нажодпарастї.

Гурўњбандии маданияти муосир: маданияти маргиналї, ма-данияти табаќањои элитии љамъият, маданияти оммавї, суб-култура (порчафарњанг, фарњанги фаръї) ва контркултура (хи-лофи фарњанг). Ду майлони этнонатсионалии маданият: этно-сентризм ва космополитизм. Релятивизми маданї ва универса-лизми маданї. Наќши забон дар инкишофи маданият. «Фолк-лоризатсия»-и маданият. Робитаи мутаќобилаи маданият ва иќтисодиѐт. Муносибати маданият ва иќтисодиѐт њамчун њара-кат аз синергия ба аллергия. «Индустрияи фарњангї» њамчун яке аз соњањои њаѐти иќтисодї. Тамоилњои мусбати робитаи мутаќобилаи маданият ва иќтисодиѐт дар охири асри ХХ. Масъалањои гуманизм, экология ва ояндаи инсоният дар ра-ванди ташаккулѐбии муносибатњои иќтисодї ва фарњангии му-осир.

Бисѐрфарњангї. Бисѐрфарњангї њамчун њаракати воќеии иљтимої ва њамчун љараѐни муайяни андеша ва идеология. Ам-силаи ассимилиятивии бартараф намудани фарќиятњои мада-нию этникї; амсилаи нигоњ доштани њуввияти этникию миллї. Бисѐрфарњангї – бартараф намудани навоќиси ду амсилаи ав-вал. Плюрализми фарњангии А.Эттсиони ва И.Тейлор. Љињатњои афзалиятї ва норасоињои бисѐрфарњангї. Падидаи индустрияи фарњангї. Масъалаи робитаи мутаќобилаи тамад-дунњо. Масъалаи њифз ва тањкими фарњангњои миллии мин-таќавї. Хусусиятњои хоси тамаддуни тољик. Даъвоњои тамад-дуни асри ХХI.

60

Б. Машѓулияти аудитории амалї Фарњанг ва њаѐти маънавии љамъият


1. Моњияти мафњуми тамаддун ва фарњанг. 2. Истењсолоти маънавї ва истеъмолот. 3. Назарияњои инкишофи фарњангию тамаддунии таърих:

О. Шпенглер ва А. Тойнби. 4. Тамаддун њамчун асоси маданият аз нигоњи Ф.Бродел. 5. Бисѐрфарњангї њамчун њаракати воќеии иљтимої ва

њамчун љараѐни муайяни андеша ва идеология.


маърўза ѐ эссе омода мекунанд: 1. Ортега-и-Гассет Х. Эстетика. Философия культуры. –

М., 1991. 2. Ильенков Э.В. Философия и культура. - М., 1991. 3. Шпенглер О. Закат Европы. Т. 1-2. – М., 1993-1998. 4. Франк С.Л. Духовные основы общества. – М., 1992.

Мавзўи 49. Буњрони тамаддуни муосир ва масъалаи баќои мављуди инсонї


Хусусияти хоси тамаддуни муосир – ба тамоми халќу ки-шварњо, ќитъањои олам нигаронида шудани он. Асри ХХI – марњилаи эљод шудани тамаддуни умумиљањонї ва ворид шу-дани онба сањнаи ташаккули фарњангии халќњои гуногуни љањон. Ташаккули робитањои трансконтиненталии иќтисодї, фарњангї-иљтимої дар шароити нофањмї, нопазирої ва эъти-роф нашудани анъанаю арзишњои фарќкунандаи халќњо ва фа-зои бархурди фарњангњо. Шикасти сарњадњои этнофарњангї, бо роњи «зурї ва иљборї» ба сањнаи арзишњо ва анъанањои халќњо ворид сохтани идеологияи љомеаи постиндустриалї – заминаи ихтилоф ва манбаи тезутунд шудани буњрони тамаддунї. Ин-тернатсионализатсияи фарњангї љињати хоси тамаддуни му-осир. Диалоги фарњангї раванди мушкил, мураккаб ва пурази-ят дар роњи эљод намудани «њиради умумисайѐравї» (Н.Н. Мо-исеев). Интернет – воситаи бо њам наздик овардани фарњангњои

61

мухталиф ва њамзамон сањнаи тезутунд шудани зиддиятњои миллию мазњабї ва бархўрди ихтилофангези андешаю аќида. Тасарруфи воситањои иттилоотию ахборї аз љониби корпорат-сияњои бузурги молиявии љањонї ба хотири фаро гирифтани «равонї, эњсосу андешаи» наслњои љавон дар роњи ба хидмати хеш вогузоштани онњо. Гуманизми умумиинсонї дар муќобили истењсол, фурўш ва пањн сохтани яроќи ќатли инсон. Муноси-бати «Ѓарб-Шарќ» њамчун масъалаи фалсафаи таърих дар гу-зашта ва имрўза. Инкишофи маорифи илмї-технологї ва тако-мули маърифатї омили асосии рафъи буњрони тамаддунї ва дурнамои баќои мављуди инсонї.

Мавзўи 50. Табаддулоти технологї. Масъалањои

фалсафаи техника

А. Машѓулияти лексионї-назариявї Ташаккули илми пасоѓайриклассикї дар раванди инќилоби

чањоруми глобалии илмию технологї: масъалањои тиббї-биологї, экологияи глобалї, инженерияи генетикї, системаи «инсон-машина». Технологияи компютерї – марњилаи иљро намудани вазифањои универсалии тафаккури мантиќї ва ворид шудан ба асрори узвњои инсонї ва шуури инсон. Илми муосир дар марњилаи навини таъйинот: роњ кушодан ба инкишофи техника ва истењсолот ба воситаи иљрои вазифаи «пармасозї» дар роњи кашфи усулњои нави технологї. Дастоварди техноло-гияи муосир: татбиќ намудани технологияи навтарин ба хотири назорати технологї бурдан дар шароити дур будан аз раванди бевоситаи истењсолот. Масъалаи аз ихтиѐри инсонњо берун шу-дани натиљањои инќилоби технологї ва аз назорат дур мондани нерўњои табиие, ки инсон тасарруф кардааст. Табаддулоти тех-нологї заминаи таќсимоти нави љамъиятии мењнат, таѓйиротњои бузург дар сохтори соњавї ва касбии љомеа, ву-съати бештар ѐфтани самараи истењсолот, дигаргунињои амиќ дар тарзи зиндагии одамон, таѓйироти ќатъї дар фазои ар-зишњои иљтимоию фархангї ва дар аъмолу рафтори одамон. Табаддулоти технологї барпосозандаи афзалиятњои зиндагии инсон ва њамзамон эљодкунандаи мушкилотњои иљтимої. Тањќиќи масъалаи ќобил будани халќи Тољикистон ба тала-ботњои объективии табаддулоти технологии муосир, раванди ташаккули технологї ва раванди эљодшавии менталитети му-осири миллї.

62

Б. Машѓулияти аудитории амалї Назарияњои муосир дар мавзўи «Гуфтугў, алоќамандї,

муќовимат ва бархўрди тамаддунњо» Масъалањое, ки дар машѓулиятњои семинарї муњокима ме-

шаванд:

1. Интернатсионализатсияи фарњангї љињати хоси тамад-дуни муосир.

2. Интернет: наздик омадани фарњангњои мухталиф, сањнаи тезутунд шудани зиддиятњои миллию мазњабї ва бархўрди ихтилофангези андешаю аќида.

3. Муносибати «Ѓарб-Шарќ» њамчун масъалаи фалсафаи таърих дар гузашта ва имрўза.

4. Шикасти сарњадњои этнофарњангї ва ба анъанањои халќњо ворид шудани идеологияи љомеаи постиндустриалї.


Донишљўѐн аз манбаъњои зерин истифода намуда, рефе-рат, маърўза ѐ эссе омода мекунанд:

1. Хантингтон С. Столкновение цивилизаций. – М., 2003. 2. Тойнби А. Дж. Цивилизация перед судом истории.

СПб., 1995. 3. Валлерстайн И. Анализ мировых систем и ситуация в

современном мире. – СПб., 2001. 4. Гумилев Л.Н. Этногенез и биосфераземли. – Л., 1990. 5. Медоуз Д. Пределы роста. – М.,1991.

Мавзўи 51. Аксиология – фалсафаи арзишњо

А. Машѓулияти лексионї- назариявї Фањмиши фалсафии арзишњо (аксиология). Мафњуми ар-

зиш. Арзишњо ва бањодињї. Таркиботи бањодињї. Субъект ва предмети бањодињї, шаклњо ва асоси бањодињї. Арзишњо ва меъѐрњо. Мундариљаи умумиинсонї ва мушаххасу таърихии меъѐрњо. Системаи арзишњо: тартиботи зинавии арзишњо. Ар-зишњои бунѐдї ва зудгузар. Арзишњои умумиинсонї, табаќотї, миллї ва инфиродї.

Арзишњои умумиинсонї – ченаки инкишофи маънавї ва сатњи пешрафти инсоният. Арзишњои шомили маънавиѐт: эсте-тикї, ахлоќї, динї, њуќуќї, фарњангї, маърифатї ва ѓ. Њуќуќ ва арзишњо дар њаѐти инсон ва љомеа. Масъалаи идеали иљтимої

63

ва арзишњои аз хад зиѐд тавсифшуда. Шаклњои асосии маъри-фати арзишии њастї: њуќуќ, ахлоќ, дин, санъат ва ѓ. Арзишњои њуќуќї ва арзишњои ахлоќї. Озодї ва адолат чун арзишњои ахлоќию њуќуќї. Арзишњои миллї рањнамокунандаи фаъоли-яти ватансозию ободкорї ва эњтироми анъанањои миллї дар Тољикистон. Љињатњои фарќкунандаи арзишњои миллї-тољикї, ва муътабар донистану њифзи онњо дар шароити љањонишавї.

Аксиология – фасли махсуси фалсафа. Ањамияти љањонби-нии арзишњо. Арзишњо омили муњимми дўстию рафоќат, мут-тањид шудани одамон ва наздик омадани умумиятњои инсонї.

Умумиятњои арзишї – роњ ба сўйи тафоњум ва муовинати иттињодияи одамон. Арзишњои муштарак – рафъкунандаи ихтилофњои миллию мазњабї ва забонї.

Мавзўи 52. Арзишњои ахлоќии љомеа


Ахлоќ – кадимтарин шакли шуури љамъиятї. Принсипњои ахлоќ. Арзишњои ахлоќї - љавњари љањонбинї. Фазои муноси-батњои ахлоќї: тамоми љанбањои љањони ботинии инсон ва њамаи соњањои робитањои љамъиятї. Накўкорї – категорияи умумии ахлоќ. Табиат ва моњияти некию накўкорї. Таъли-мотњои ахлоќї ва принсипњои такомули сифатњои ахлоќї: эњсо-си муњаббату дўстї, халимию хоксорї, накўкорї, худотарсї (имондорї), гуманистї ва ѓ. Ахлоќ ќадимтарин шакли батан-зимдарории њаѐти инсонї. Ахлоќи умумиинсонї, иљтимої-гурўњї, шахсї. Инсон субъекти муносибатњои ахлоќї ва эљод-созандаи воќеияти ахлоќї. Меъѐрњои ахлоќї асоси баќои мављудияи инсон ва љомеаи инсонї. Характери иљтимоию фар-хангї ва таърихии ахлоќ ва меъѐрњои этикї. Гуманизм ва ахлоќ. Хусусияти ахлоќии институтњои љамъиятї, гурўњњои иљтимої, табаќањо, коллективњо ва ташкилотњое, ки дар муњи-ти љамъиятї ќарор дошта, ба фаъолияти одамон таъсир мера-сонанд. Характери статикї-муњофизатии ахлоќ. Меъѐрњои умумии ахлоќї. Фењристи меъѐрњои умумии ахлоќї («Фењристи Пол Куртс»). Вазифањои асосии ахлоќу одоб: ташаккул ва та-комули инсон; танзимсозандаи рафтори инсон, коммуникативї (муомилаи байнишахсї тањти назорати ахлоќ); маърифатї, бањодињї (арзишї); љањонбинї. Системаи арзишњои ахлоќї мањсули марњилањои гуногуни фарњангї. Ташаккули наза-рияњои этикї. Назарияњои этикї: этикаи њаловату роњат (гедо-

64

низм); этикаи худмањдудсозї (аскетизм); этикаи муфидљўйї (прагматизм), этикаи утилитаризм (на танњо ба хушбахтии худ, балки барои хушбахтии одамони дигар мубориза бурдан); эти-каи ќарзи инсонї; этикаи худтакомулсозї.

Мавзўи 53. Дин њамчун шакли фаъолияти маънавї ва њам-

чун шуури љамъиятї

А. Машѓулияти лексионї-назариявї Дин, фалсафаи дин, диншиносї. Дин њамчун шакли

фаъолияти маънавии инсон. Мафњуми дин. Моњияти љањонби-нию љањонфањмии динї. Дин њамчун шакли шуури љамъиятї. Теизм ва атеизм. Динњои љањонї ва миллї.

Љузъиѐтњои таркибии таърихан тањияшудаи дин. Шуури муќаррарии эътиќодманд ва фасли танзимгардидаи афкори динї. Фаъолияти динї њамчун маърифати амалї-маънавї. Му-носибат дар доираи идеяњо ва меъѐрњои дин. Институтњои динї ва ташкилотњои динї. Вазифањои дин.

Масъалаи робитаи мутаќобилаи дин ва фалсафа, эътиќоди динї ва дониш. Фалсафаи дин њамчун соњаи махсуси дониш. Ташаккули диншиносии муќоисавї дар замони муосир.

Эътиќоди динї ва аќлоният. Масъалаи маќоми маърифа-тии эътиќоди динї ва таљрибаи динї. Муколамаи эътиќоди динї ва донишњои илмию фалсафї. Масъалаи маќоми маъри-фатии эътиќоди динї дар љараѐни робитаи мутаќобилаи эътиќод ва аќлоният. Мафњуми «аќлоният». Ратсионализми классикї ва неоратсионализм оид ба меъѐрњои фаъолияти маърифатии фикрї. Тамоили андешањои ратсионалї дар ки-тобњои муќаддас. Аќлоният њамчун принсипи муњимми маъри-фати олам, масъалаи воќеияти маънавї ва эътиќоди динї.

Таъсири мутаќобилаи фалсафа ва дин. Мураккабї, зидди-ятнокї ва гуногунљабњагии робитаи фалсафа ва дин. Фалсафаи атиќа њамчун заминаи таърихии пайдоишу пањншавии масењи-ят. Ба «хидматгузори калисо» табдил ѐфтани фалсафа дар асрњои миѐна. Барќароршавии маќоми фалсафа дар Замони нав ва наќши аќлоният дар робитаи мутаќобилаи дин ва фалсафа. Умумият ва фарќиятњои дину фалсафа.

65

Мавзўи 54. Эстетика – фалсафаи санъат. Дарки эстетикии олам

А. Машѓулияти лексионї-назариявї Маќоми мењварии санъат дар илми эстетика. Мундариља,

забон, ќонунияти инкишоф ва хусусиятњои асосии зуњуршавии зебої. Санъатдар системаи робитањои эстетикию бадеии инсон ба олам. Наќш ва вазифаи санъат дар фарњанг. Санъат њамчун шакли шуури љамъиятї. Санъат шакли инъикоси олам ва тарзи дигаргун сохтани он. Санъат – олами зебої, олами њаловату роњат, олами мубодила, донишу иттилоот, олами тарбия ва таълим. Диалектикаи объекту субъект, моњият ва зуњурот, ман-тиќ ва ѓайримантиќї, аќлонї ва эњсосотї, далелнокї ва њадсї, њаќиќат ва шартї калиди фањмиши таркиботи образи бадеї. Њузури инвариантии образњои бадеии воќеият. Мавќеи идеа-листї ва материалистї дар назарияи маърифати бадеї. Масъалаи робитаи санъат ва воќеият масъалаи асосии тасвири бадеї. Андешаронињои метафизикї-назариявї дар бораи санъат дар таърихи афкори фалсафию эстетикї. Се ипостаси (шакли зуњури) асосии санъат дар фалсафаи Арасту: предмети он (ташаккули он), мимесис ( механизми тавлиди нусхаи мо-нанду такрорї) ва фавќултаъйиноти он (катарсис – озодкуни шифодињандаи рўњ аз исѐну тўфони хаос, тарсу азияту ранљ). Марњилањои ташаккули эстетика. Гуногунии тарзњои фаъоли-яти эстетикї. Сохтори муносибати эстетикї. Типи катего-рияњои эстетика. Зебої – категорияи асосии эстетика. Зебої ва судмандї. Моњият ва хусусияти муносибати «эстетикї» ба воќеият.

Мавзўи 55. Идеология њамчун шакли фаъолияти маънавї


Маърифати идеологии воќеият. Идеология њамчун инъико-си фикрии олам. Тавзењи мафњуми «идеология». Ташаккули идеология њамчун шакли фаъолияти маънавї. Маълумоти илмњои фалсафї, иљтимої-гуманитарї, фактњои воќеии љамъи-ятї, донишњо дар бораи табиату љамъият њамчун заминаи идеология. Характери амалї доштани муќарраротњои идео-логї. Робитаи мутаќобилаи идеология бо фалсафа ва илм. Назарияњои фалсафї ба сифати асоси идеология. Илм ва идео-логия, фарќият ва умумияти онњо. Сайентизм, пешрафти илмї-

66

техникї ва идеология. Љињатњои тахайюлї, консервативї, ир-ратсионалї ва догматикї дар идеология.

Вазифањои идеология. Вазифањои арзишї ва идеалиѐтии идеология. Ягонагии апологетикию интиќодї њамчун вазифаи идеология. Вазифаи муттањидсозанда, монеъсозанда ва ха-робсозандаи идеология, Вазифаи таъсирбахшї ба рафтори одамон. Масъалаи идеологизатсия ва деидеологизатсияи љањони муосир.

Шаклњои идеологияи муосир. Либерализм. Ѓояи озодии инфиродии инсон – мењвари идеологияи либерализм. Принсипи асосии либерализм. Консепсияи давлати минималї. Либерти-низм. Идеологияи консервативизм. Идеяи баробарї дар идео-логияи либерализм ва консервативизм. Миллатгарої њамчун майлони консерватизм. Идеологияи марксистї. Догмавї шуда-ни идеологияи марксистї. Амсилаи «сотсиализми бозаргонї». Консепсияи масъулияти шањрвандї дар идеологияи сотсиа-лизм.

Дурнамои идеология. Талабот ба идеология – хусусияти хоси воќеияти замони муосир. Идеология дар шароити инте-гратсияи иќтисодию сиѐсї. Шарњи идеологии воќеияти замони муосир. Зиддиятњои љамъияти аграрї, индустриалї ва постин-дустриалї дар партави тањияи идеологияи муосир.


Санъат – инъикоси бадеию рамзии олам Масъалањое, ки дар машѓулиятњои семинарї муњокима ме-

шаванд: 1. Санъат – олами зебої, олами њаловату роњат, олами му-

бодила, донишу иттилоот, олами тарбия ва таълим. 2. Арзишњои умумиинсонї – ченаки инкишофи маънавї ва

сатњи пешрафти инсоният 3. Арзишњои миллї – рањнамокунандаи фаъолияти ва-

тансозию ободкорї ва эњтироми анъанањои миллї дар Тољики-стон.

4. Зебої – категорияи асосии эстетика. Зебої ва судмандї. 5. Масъалаи робитаи санъат ва воќеият масъалаи асосии

тасвири бадеї.


маърўза ѐ эссе омода мекунанд:

67

1. Хантингтон С. Столкновение цивилизаций. – М., 2003. 2. Кара-Мурза С.Г. Демонтаж народа. – М., 2007; 3. Кара-Мурза С.Г. Манипуляция сознанием. – М., 2000. 4. Лебон Г. Психология народов и масс. – СПб., 1995. 5. Швейцер А. Этика культуры // Швейцер А. Благогове-

ние перед жизнью. – М., 1992. 6. Ортега-и-Гассет Х. Эстетика. Философия культуры. –

М., 1991. 7. Соловьев В.С. Философия искусства и литературная

критика. – М., 1991.

Мавзўи 56. Фалсафаи њуќуќ

А. Машѓулияти лексионї-назариявї Хусусиятњои хоси шуури њуќуќї – шакли махсуси шуури

љамъиятї. Инсон ва ѐ умумияти одамон пешбарандагони шуури њуќуќї. Шуури њуќуќї инъикоскунандаи зуњуроти низоми њуќуќї. Эњсос, идея, назария, мутаассирї, мафњумњо ва катего-рияњои њуќуќї ифодакунандаи шуури њуќуќї. Шуури њуќуќї њамчун бањодињандаи зуњуротњои сиѐсию њуќуќї ва муайянку-нандаи дурнамои инкишофи њуќуќ ва тањкимсозандаи робитаи њуќуќ бо воќеияти иљтимої. Шуури њуќуќї – шакли маърифати њуќуќ, маљмўи тасаввурот, эњсос, аќида ва арзишу муќаррарот, таассури эътирофу писанд ѐ изњори ихтилофу инкори ќонунњо ва санадњои меъѐрии нав ќабулшуда.

Идеали њуќуќ њамчун шакли шуури субъект – инъикоси воќеияти иљтимоию њуќуќї. Хосиятњои асосие, ки моњияту та-биати шуури њуќуќиро инъикос менамоянд: идеалиѐт, аќлоният (ратсионалї), беихтиѐрї, универсалї, интенсионалї, креативї, характери субъективию объективї, нормативї. Вазифањои асо-сии шуури њуќуќї: маърифатї, арзишї, регулятивї. Фаъолияти иљтимої-њуќуќї заминаи љањонбинии њуќуќї. Манбаъњои муњимтарини маънавию љањонбинии шуури њуќуќї: гуманизм, адолат, озодї, накўї ва аќлнигорї, њуќуќ ба њаѐт ва ѓ.

Типи либертарї-њуќуќнигории фањмиши њуќуќ ва фалсафаи њуќуќ. Либертарият чун як намуди фањмиши фалсафии њуќуќ. Консепсияи махсуси мутобиќат ва номувофиќии њуќуќ ва ќонун. Мафњуми ќонуни њуќуќбунѐд ва ќонуни људо аз њуќуќ. Шаклњои муносибати мутаќобилаи њуќуќии одамон.

Озодии одамон дар њадди баробарї ва баробарии онњо дар њадди озодї. Тавзењи тасаввурот оид ба мутазоддии њуќуќ ва

68

озодї, њуќуќ ва адолат, њуќуќ ва баробарї. Консепсияи динию аристократии «озодии шахсият». Легизм њамчун таълимоти по-зитивї дар бораи њуќуќ. Юснатурализм – пайравї ба њуќуќи табиї.

Предмети фалсафаи њуќуќ . Фалсафаи њуќуќ аз нигоњи назарияи либертарию њуќуќнигорї. Мафњуми њуќуќ. Предмети фалсафаи њуќуќ, фањмиши ќонуни њуќуќасос ва давлати њуќуќбунѐд. Зуњурѐбї ва татбиќи амалии принсипи баробарии расмї. Вазифаи танќидии предмети фалсафаи њуќуќ. «Фалса-фаи њуќуќи позитивї»-и Г.Гуго ва юристпруденсия. «Фалсафаи њуќуќ»-и Гегел. Зарурияти ворид сохтани предмети фалсафаи њуќуќ ба системаи таълимии фалсафї. Методи фалсафаи њуќуќ.

Мавзўи 57. Дурнамои љомеаи инсонї. Футурология


Ояндабинї – мураккабтарин масъалаи иљтимоию фалсафї. Зарурати объективии маърифати оядани эъмори љомеаи ин-сонї. Пешгўйї – низоми тафаккури инсон доир ба ояндаи љомеаи инсонї, тарз ва методњои ояндабинї, равишњои мухта-лифи таѓйироти алтернативию эњтимолии оянда. Инсон дар маљрои орзуњо ва кашфи ояндаи накў, осоишу накўањволї. Ме-тодњои ояндабинињоииљтимої: экстраполятсия, аналогияи таърихї, амсиласозии компютерї, сенарияи оянда, бањогузории экспертї. Типњои ояндабинињои иљтимої: пешгўйи кашфї-љустуљўйї, пешгўйи меъѐрї, пешгўйи тањлилї, пешгўйї-огоњии мулоњизакорона. Методологияи ояндабинињои иљтимої: онто-логї, мантиќї, гносеологї. Принсипњои ояндабинињои иљти-мої: принсипи системавият, принсипи таърихият, принсипи де-терминатсияи иљтимої ва инкишоф, принсипи мувофиќасозї, принсипи верификатсионї, принсипи манфиатнокї (рента-белї), принсипи муттасилї. Объекти ояндабинии иљтимої: та-моми низоми иљтимої, маљмўи зуњуротњои дар љамъият ба амал оянда. Субъекти пешгўйињои иљтимої: одамон – корман-дони алоњидаи илмию тадќиќотї ва иттињодияњою ташки-лотњои илмї-тадќиќотї. Предмети пешгўйињои иљтимої: комил ѐфтани талаботу эњтиѐљи љомеа ва ќонеъ намудани он. Гуно-гунвариантии инкишофи таърихї. Фањмиши пессимистї дар бораи ояндаи инсоният. Футурология – таълимот дар бораи дурнамои таърихї ва иљтимої. Трансгуманизм ва крионика.

69

Масъалаи дароз намудани умри инсон. Динамикаи афзоиши ањолї ва масъалаи ояндаи инсоният.


Омилњо ва методњои ояндабинии иљтимої Масъалањое, ки дар машѓулиятњои семинарї муњокима ме-

шаванд: 1. Инсон дар маљрои орзуњо ва кашфи ояндаи хушбахтї,

осоишунакўањволї. 2. Футурология – таълимот дар бораи дурнамои таърихї

ва иљтимої. 3. Омилњоо ояндабинї ва методњои пешгўйињои иљтимої. 4. Масъалаи дароз намудани умри инсон ва рафъи

мушкилињои глобалии замони муосир.


маърўза ѐ эссе омода мекунанд: 1. Печчеи А. Человеческие качества. –М., 1980. 2. Пестель Э. За пределами роста. –М., 1988. 3. Вайцзеккер Э., Ловинс Э., Ловинс Л. Фактор четыре. За-

трат – половина, отдача – двойная. –М., 2000.

Мавзўи 58. Глобализатсия – предмети тањлили фалсафї-иљтимої


Глобализатсия – љањонишавї љињати фарќкунандаи замони муосир. Љањонишавї раванди тадриљан идомаѐбандаи мут-тањидшавии одамон ва дигаргуншавии љамъият дар миќѐси сайѐра. Љањонишавї – маърифати воњидияти инсон ва ташак-кули афкори умумибашарї. Љањонишавї – рахнаи сарњадњои анъанавии арзишњои миллї, динї ва этнофарњангї. Интеграт-сияи љањонї иттињоди инсоният ба як воњиди узвии иљтимої. Бозори ягонаи љањонї, таќсимоти љањонию љамъиятии мењнат роњ ба сўйи меъѐрњои умумии њуќуќї, стандартњои воњид дар соњаи њокимияти судї ва идораи давлат. Љањонишавї чун марњилаи ќонунии тањаввулоти љомеаи инсонї. Омилњои де-структивии раванди љањонишавї – деградатсия ва деформат-сияи сохтори љомеаи муосир. Омилњои асосии љањонишавї:

70

технологї, иќтисодї, иттилоотї, геополитикї. Масъалањои глобалии љањони муосир.

Неоглобализм – мубориза ба хотири ѓасби манбањои ашѐ-ию энергетикї аз љониби кишварњои Ѓарб. Маданият дар ша-роити глобализатсия. Глобализатсия, вестернизатсия, америка-низатсия. Назари танќидї ѐ апокалиптї нисбат ба глобализат-сияи фарњангї дар осори намояндагони мактаби фалсафии Франкфурт. Кишварњои аќибмонда чун кишварњои манбаи ашѐи хом ва нерўи арзони ќувваи корї, муњити љой додани пар-товњои саноатї ва сањнаи ќашшоќию муфлисї. Идеологияи неоглобализм идеологияи ќонеъ сохтани эњтиѐљотњои рўзмарра ва талаботњои маишии сабуксайрона бар зарари инкишофи ко-мили маънавї ва таъйиноти созандаи инсон. Пос доштани ар-зишњои миллию ватандўстї, эњтиром ба таърихи гузашта, хид-мат ба халќ ва муњаббат ба ватан, масъулияти иљтимої дар ба-робари нигоњдошти оила – монеаи раванди неоглобализм.

Истифодаи таљрибаи халќњое, ки (Сингапур, Малайзия, Индонезия, Австралия ва ѓ.) дар љараѐни љањонишавї њам ба дастовардњои бузурги технологию саноатї даст ѐфтанд ва њам њувияти миллию фарњангиашонро дифоъ намудаю устувор сохтанд.

Мавзўи 59. Тољикистон дар масири таѓйиротњои бузурги

глобалии замони муосир

А. Машѓулияти лексионї-назариявї Тољикистон дар раванди тањия ва танзими равобити усту-

вор, одилона, баробарманофеъ ва ояндадори интегратсияи иќтисодї, иљтимої ва фарњангї. Асосгузори сулњу вањдат, Пе-швои миллат, Президенти Љумњурии Тољикистон Эмомалї Рањмон дар бораи бартарияту афзалият ва зиѐну нуќсони љањонишавї. Интиќоли инвеститсия, одамон, мол ва техноло-гияи нав омили пешравии кишварњои истиќлолѐфтаи Осиѐи марказї. Устувор сохтани иќтисодиѐт ва таъмину тањким сохтани бехатарии сиѐсї-фарњангї омили муњимми боздошти таъсири манфии љањонишавї. Масъалаи тањия сохтан ва кор-карди механизми њимояи манфиатњои миллї. Маърифати моњияти љањонишавї вазифаи ифтихорї ва ифодаи масъулият-шиносии насли љавон. Хатарњои ба таври сунъї пањн сохтани амсилањои идорї-сиѐсї ва тарзи њаѐту зиндагии Ѓарб. Глобали-затсия – раванди боз њам ќудратманд гаштани кишварњои

71

нерўманди саноатию технологї ва ба тобеияти молиявии онњо ворид шудани кишварњои тараќќиѐбанда. Моњияти љањониша-вии зуњуротњое чун терроризм, экстремизм, фаъолияти гурўњњои љиноятии трансмиллї. Чораандешї доир ба паст намудани сатњи камбизоатї дар ЉТ. Тољикистон: истифодаи оќилонаи захирањои табиию иќлимї, нерўи интеллектуалии наслњои љавон ва потенсиали маънавии миллї самти афзалият-ноки пешрафти саноатию технологї дар шароити љањонишавї.

Мавзўи 60. Фалсафа ва љањони муосир


Вазифањои љањонбинї, методологї, арзишї ва ояндабинии фалсафа дар робита ба таѓйиротњои куллии замони муосир. Фалсафа ва воќеияти виртуалї. Дифференсиатсия ва интеграт-сияи донишњои фалсафї. Тамоили умумибашарию умумисайѐ-равї касб кардани шуури инсони муосир. Зарурияти тањияи ам-силаи дурнамои рушди инсоният. Инъикоси ягонагии авлоди башар ва зуњури анъанањои маънавию фарњангї, тарзи њаѐт ва манфиатњои миллию давлатї дар фалсафаи муосир. Буњрони экологї, антропологї, маърифатию ахлоќии тамаддуни муосир ва масъалаи ояндаи мављудияти инсон. Муколамаи Ѓарб ва Шарќ, зарурати инкишофи тамаддуни плюралистї. Тањияи ар-зишњои умумиинсонї ва бозгашти маќоми фалсафа њамчун њикмати њаѐтию амалї.

Б.Машѓулияти аудитории амалї

Тањкими њувияти миллї ва арзишњои анъанавии шоиста дар шароити пешрафти тамаддуни техногенї


1. Устувор сохтани иќтисодиѐт ва таъмину тањким сохтани бехатарии сиѐсї-фарњангї омили муњимми боздошти таъсири манфии љањони-шавї.

2. Асосгузори сулњу вањдати миллї, Пешвои миллат, Пре-зиденти Љумњурии Тољикистон Эмомалї Рањмон дар бораи бартарияту афзалият ва зиѐну нуќсони љањонишавї.

3. Моњияти љањонишавии зуњуротњое чун терроризм, экс-тремизм, фаъолияти гурўњњои љиноятии трансмиллї.

4. Пастшавии сатњи камбизоатї дар Тољикистон.

72


маърўза ѐ эссе омода мекунанд: 1. Эмомалї Рањмон. Тољикон дар оинаи таърих. Љ.1-2. -

Душанбе-2005-2006. 2. Эмомалї Рањмон. Сањми тољикон дар тамаддуни

љањонї.- Душанбе, 2010.

73

РЎЙХАТИ АДАБИЁТ

1. Адо П. Что такое античная философия? – М., 1999. 2. Аристотель. Вторая аналитика. Сочинения. – Т.2. – М.,

1978. 3. Асмус В.Ф. Античная философия / В.Ф. Асмус. –М., 1999. 4. Батищев Г.С. Введение в диалектику творчества. Ч. 2. -

СПб., 1997. 5. Белл Д. Приход постиндустриального общества. -М., 1998. 6. Библер В.С. Быть философом/Архэ. Вып. 2. –М., 1996 7. Валлерстайн И. Конец знакомого мира. -М., 2003. 8. Василькова В.В. Порядок и хаос в развитии социальных

систем (Синергетика и теория социальной самоорганиза-ции). -СПб., 1999.

9. Вебер М. "Объективность" социально-научного и социаль-но-политического познания. // Вебер М. Избранные произ-ведения. -М., 1990.

10. Вебер М. Протестантская этика и дух капитализма. // Вебер М. Избранные произведения. -М., 1990.

11. Виндельбанд В. Что такое философия/ Избранное: Дух и история. –М., 1995.

12. Гегель Г. В.Ф. Философии права. Перевод Б.Г. Столпнера и М.И. Левиной. - М.: Мысль, 1990.- 524 с.

13. Гегель Г.В.Ф. Лекция по философии истории. Перевод А.М. Водена.- СПб: Наука, 2000. - 480с.

14. Гегель Г.В.Ф. Отчеты сословного собрания королевства Вюртемберга. Пер.МИ.Левиной// Работы разных лет.Том 1 -М.: Мысль, 1972. – С. 427-562.

15. Гегель Г.В.Ф. Феноменология духа. Система наук. Часть первая. Перевод Г. Шпета. – СПб.: Наука, 1999. - 441c.

16. Гегель Г.В.Ф. Эстетика. Перевод Б.Г. Столпнера. Том 1. - М.: Искусство, 1968. - 312 с.

17. Гегель Г.В.Ф.. Философия истории. -СПб., 1993. 18. Гоббс Т.Левиафан. Составитель, редактор издания, автор

примечаний В.В. Соколов.Пер. с латин. и англ. Я. Федрова, А.Гутермана // Сочинения в двух томах.Том 2. - М.: Мысль, 1991. - 546с.

19. Данилевский Н.Я. Россия и Европа. -М., 1991. 20. Декарт Р. Страсти души. Пер. с франц. А.К. Сынопалова //

Сочинения в двух томах. Том 1. Вступ. ст. В.В. Соколова. -М.: Мысль, 1989. – С. 481-573.

74

21. Зотов А.Ф.Современная западная философия. – М., 2005. 22. Ильенков Э.В. Философия и культура. - М.: Политиздат,

1991. - 462 с 23. Ильенков Э.В. Что же такое личность? // Ильенков Э.В.

Философия и культура. -М.. 1991. 24. Интервью с А. М. Ковалевым// Вестник МГУ. Сер. 7. Фи-

лософия. 2002, №4. - С. 3-24. 25. Келле В.Ж., Ковальзон М.Я. Теория и история. -М., 1980. 26. Лиотар Ж.-Ф. Состояние постмодерна. -М.-СПб., 1998. 27. Майоров Г.Г. Формирование средневековой философии. –

М., 1979. 28. Мамардашвили М.К. Как я понимаю философию. – М.,

1990 29. Маритен Ж. Философ в мире / Ж.Маритен. –М., 1994. 30. Маркс К. Введение ( «Экономических рукописей 1857-1859

годов») // К. Маркс, Ф. Энгельс. Соч. 2-изд. Том 12. –М.: Политиздат, 1958. – С. 707-738.

31. Маркс К. Капитал. // Маркс К., Энгельс Ф. Соч., Т.23. Гл.1. Раздел 4.

32. Маркс К. Предисловие "К критике политической эконо-мии" // Маркс К., Энгельс Ф. Соч., Т.13.

33. Маркс К. Тезисы о Фейербахе (текст 1845 года) // К. Маркс, Ф. Энгельс. Соч. 2-изд. Том 42.- М.: Политиздат, 1974. –С. 261-263

34. Маркс К. Экономические рукописи 1857-1859 годов (Пер-воначальный вариант «Капитала»). // К. Маркс, Ф. Эн-гельс. Соч. 2-изд. Том 46, ч. 1. –М.: Политиздат, 1968. – 559с.

35. Маркс К., Энгельс Ф. Немецкая идеология // К. Маркс, Ф. Энгельс. Соч. 2- изд. Том 3. – М.: Политиздат, 1955. –С. 7-544.

36. Маркс К.Экономическо-философские рукописи 1844 года // К. Маркс, Ф. Энгельс. Соч. 2-изд. Том 42. - М.: Политиз-дат, 1974. – С. 41-174.

37. Марксистско-ленинская теория исторического процесса. Т.1. -М., 1981. Маркузе Г. Одномерный человек. -М., 1994.

38. Маркузе Г. Разум и революция. Пер. с англ. А.П. Шурбе-лев. – СПб: Владимир-Даль, 2000. - 541 с.

39. Маслоу А. Мотивация и личность. Пер. Татлыбаевой А. М. – СПб.: Евразия, 1999. – 478 с.

75

40. Межуев В.М. О национальной идее. // Вопросы философии. 1997, №12.

41. Мид М. Культура и мир детства. Пер. и комментарии Ю. А. Асеева. - М.: Наука, 1988. - 429 с.

42. Митрохин Л.Н. Философия религии. -М., 1993. 43. Моисеев Н.Н. Судьба цивилизации. Путь разума. -М., 1998. 44. Наврузов С. Человеческие способности. Соотношение со-

циальных и биологических аспектов. - Душанбе:Ирфон, 1991.- 304 с.

45. Наврузов С. Человеческие способности. Социально-философский аспект (Отв. ред. И. Ш. Шарипов). – Душан-бе: Дониш, 1990. -265с.

46. Ницше Ф. Веселая наука. Злая мудрость. Пер., авт. ком-мент К.А. Свасьян. - М.: Эксмо, 2007. - 528 с.

47. Ницше Ф. О пользе и вреде истории для жизни. Пер. Я.Бермана//Соч.том1. - М.: Мысль, 1990. – С. 158-230.

48. Новая постиндустриальная волна на Западе. Антология. /Под ред. В.Л. Иноземцева. -М., 1996.

49. Ойзерман Т.И. Nomo Sapiens преодолевает свою видовую ограниченность // Вопросы философии. 1988, №4. – С. 3- 17.

50. Ортега-и-Гассет Х. Что такое философия? /Х. Ортега-и-Гассет. – М., 1991.

51. Панарин А.С. Стратегическая нестабильность в XXI веке. -М., 2003.

52. Панарин А.С. Философия политики. -М., 1995. 53. Платон. Пир. – Сочинения. – Т.2. – М., 1970 54. Поппер К. Открытое общество и его враги. Т. 1,2. -М.,

1992. 55. Поршнев Б.Ф. О начале человеческой истории. -М., 1974. 56. Рикер П. Герменевтика. Этика. Политика. -М., 1995. 57. Руссо Ж.Ж. Эмил, или о воспитании. Книга V. Пер. Е.Я.

Бируковой // Избранные произведения в 3томах. Том 1. - М.: Худ.лит - ры, 1961. – С. 545-711.

58. Сорокин П. Кризис нашего времени. // Сорокин П. Чело-век, цивилизация, общество. -М., 1992.

59. Сравнительное изучение цивилизаций. Хрестоматия. Со-ставитель Б.С. Ерасов. -М., 1999.

60. Тойнби А. Постижение истории. -М., 1991. 61. Фельдштейн Д. И. Психология развития личности в онто-

генезе. - М.: Педагогика, 1989. - 206 с.

76

62. Философия истории. Антология. /Под ред. Ю.А.Кимелева. -М., 1995.

63. Фролов И.Т. О человеке и гуманизме. -М., 1989. 64. Фромм Э. Иметь или быть? Ч. 3. -М., 1990. 65. Фуко М. Воля к истине. Разделы: Метод. Право на смерть и

власть над жизнью. // Фуко М. Воля к истине. -М., 1996. 66. Фукуяма Ф. Конец истории? // Вопросы философии. 1990,

№3. 67. Хабермас Ю. Производительная сила коммуникации // Ха-

бермас Ю. Демократия. Разум. Нравственность. -М., 1995. 68. Хайдеггер М. Что такое философия?/ Вопросы философии,

1993, № 8. 69. Хантингтон С. Столкновение цивилизаций и передел ми-

рового порядка. -М., 1997. 70. Хесле В. Философия и экология. -М., 1993. 71. Хоркхаймер М., Адорно Т. Диалектика просвещения. -М.,-

СПб., 1997. 72. Шаповалов В.Ф. Россиеведение. -М., 2001. 73. Шпенглер О. Закат Европы. Т.1. -М., 1993. 74. Эмомалї Рањмон. Тољикон дар оинаи таърих. Љ.1-2. – Ду-

шанбе, 2005-2006. 75. Эмомалї Рањмон. Сањми тољикон дар тамаддуни љањонї.-

Душанбе, 2010. 76. Энгельс Ф. Анти-Дюринг // К. Маркс, Ф. Энгельс. Соч. 2-

изд. Том 20. – М.: Политиздат, 1961. – С. 5 - 338. 77. Энгельс Ф. Развитие социализма от утопии к науке.//

Маркс К., Энгельс Ф. Соч. Т.19. 78. Юнг К. Проблема души нашего времени. Пер. с нем. А.М.

Боковикова. - М.: Прогресс.Универс, 1994. -331с. 79. Ясперс К. Введение в философию. –Минск, 2000. 80. Ясперс К. Истоки истории и ее цель. // Ясперс К. Смысл и

назначение истории. –М., 1991. 81. Ясперс К. Смысл и назначение истории. –М., 1994.

77

АДАБИЁТИ ИЛОВАГЇ

1. Аминов Ф. Инсон зуњури комилтарини ирода: Артур Шо-пенгауэр ва Фридрих Нитсше. –Душанбе, 2011.

2. Аминов Ф. Назаре ба асрори Маркс баъд аз марксизми расмї. – Душанбе, 2011.

3. Арабзода (Ќулматов) Н. Фахруддини Розї. – Душанбе, 1993. 4. Арабзода Н. Носири Хусрав (тадќиќи назариѐти фалсафї) –

Душанбе, 1994. 5. Баррасињо аз таърихи фалсафаи тољику форс. – Душанбе,

2002. 6. Боготудинов А.М. Очерки по истории таджикской филосо-

фии. – Сталинобод 1961. 7. Додихудоев Х. Очерки философии исмаилизма.- Душанбе,

1976. 8. Комилов Р., Нуралиев М.Фарњанги мухтасари љањонбинї.-

Душанбе, 2002. 9. Муминджанов Х.Х.Философские проблемы зороастризма.-

Душанбе, 2002. 10. Муњаммадходжаев А. Гносеология суфизма. – Душанбе,

1990. 11. Наврўзов С., Ёќубов К. Инќилоби илмї-техникї ва оќи-

батњои иљтимоии он.- Душанбе, 1988. 12. Наврўзов С.Н., Саидов Н.С. Муаммои инсон дар фалсафа. –

Душанбе, 2003. 13. Назаров М.А. Алоќамандии фалсафа ва илмњои табиатши-

носї. - Душанбе, 2003. 14. Назаров М.А. Таърих ва фалсафаи илм. – Душанбе, 2013. 15. Назаров Р. Философия образования. –Душанбе, 2016. 16. Њазратќулов М. Тасаввуф.- Душанбе, 1988. 17. Олимов К. Баррасињо дар тасаввуф. –Душанбе, 1999. 18. Саид Н.С. Истиќлолият, љомеа, маориф ва илм. –Душанбе,

2016. 19. Саид Н.С. Назаров М.А. Фалсафа ва методологияи илм,-

Душанбе, 2016. 20. Саидов Н., Аминов Ф. Фалсафа. Маљмўи саволњои тестї ба-

рои имтињонњои љорї дар ихтисосњои ѓайрифалсафї. -Душанбе, 2009.

21. Содиќов А.У. Аз таърихи афкори ахлоќи мутафаккирони тољик. Китобњои якум ва дуюм. – Душанбе, 1998.

78

22. Содиќов А.У. Љањонбинї ва ахлоќ аз диди мутафаккирони Шарќ.- Душанбе, 2003.

23. Турсунов Акбар. Эњѐи Аљам. – Душанбе, 1980. 24. Таърихи фалсафа. Китоби дарсї. –Душанбе, 2011. 25. Фалсафа. Китоби дарсї. –Душанбе, 2011. 26. Фалсафа дар ањди Сомониѐн. – Душанбе. 1999. 27. Шамолов А.А. Њуљљатулислом Ѓазолї: аќидањои иљтимої ва

сиѐсї. - Душанбе, 1996. 28. Шамсиддинов Љ. Фалсафа ва илм. – Душанбе, 2016. 29. Шамсиддинов Љ.Ш. Фалсафа ва дониши илмї. –Душанбе,

2009. 30. Шањовуддинов Н. Нитсше ва Зардушти таърихї – Душанбе,

2016.

79

Барои ќайдњо ________________________________________________________________

________________________________________________________________

________________________________________________________________

________________________________________________________________

________________________________________________________________

________________________________________________________________

________________________________________________________________

________________________________________________________________

________________________________________________________________

________________________________________________________________

________________________________________________________________

________________________________________________________________

________________________________________________________________

________________________________________________________________

________________________________________________________________

________________________________________________________________

________________________________________________________________

________________________________________________________________

________________________________________________________________

________________________________________________________________

________________________________________________________________

________________________________________________________________

________________________________________________________________

________________________________________________________________

________________________________________________________________

________________________________________________________________

________________________________________________________________

________________________________________________________________

________________________________________________________________

________________________________________________________________

________________________________________________________________

________________________________________________________________

________________________________________________________________

________________________________________________________________

________________________________________________________________

________________________________________________________________

80

Ба матбаа 01.12.2017 супорида шуд. Ба чоп 03.02.2018 иљозат дода шуд.

Андозаи 60x84 1/16. Љузъи чопии шартї 5 Теъдод 200 нусха.

Барнома дар Маркази тањия, нашрва муомилоти китобњои

дарсї, илмию методии Вазорати маориф ва илми Љумњурии Тољикистон чоп шудааст.

ш. Душанбе, к. Нисор Муњаммад 13а

Тел.: 227-48-09.E-mail: [email protected]

mailto:[email protected]

maorif.tjmaorif.tj/storage/dokument's/161cdd9e685c41ac950fd662e05b89e6.pdf · 7. Делез...

Documents