ЦОДИР ЯТИМОВ

ГЕОГРАФИЯИ МАТЕРИК^О ВА

УЦЁНУС^ОКИТОБИ ДАРСЙ БАРОИ СИНФИ 7

Нашри 2

Вазорати маорифи Ч,умх,урии Точикистон тавсия кардааст

Душанбе «Мир издателей»

2012

ББК 26.823 Я 72 Я-78

^одир ЯтимовЯ-78 Географияи материкх,о ва ук;ёнусх,о. Китоби дарсй

барои синфи 7. - Душанбе: «Мир издателей», 2012.- 292 са^.

Му^аррир Аъзам Худойдодов

Ч,адвали истифодаи ичоравии китоб

№ Ному насаби хонанда Синф Сол

^олати китоб (бахои китобдор)Аввали

солОхири

сол1.

2.

3.4.

5.

ISBN 978-99947-11-63-5© К̂ .Ятимов, 2012.

ЗАМИН - САЙЁРАИ НИЗОМИ ОФТОБЙ

Замин сеюмин сайёраи (149,6 млн.км) низоми системаи Офтоб буда, дар атрофи он ба хисоби миёна бо суръати 29,80 км/сония аз руйи мадори элепси тули 365,256 шабонарузи офтобй як маротиба давр мезанад, ки онро сол меноманд. За­мин дар атрофи мехвараш, ки нисбат ба хамвории мадор ба кунчи 66033’ мехобад, дар давоми 23 соату 56 дацицаю 4 со- ния (шабонарузи ситорагй) як маротиба давр мезанад ва онро як шабонаруз меноманд. Нисбат ба мадор бо кунч хобидани мехвари Замин ва дар атрофи Офтоб давр зада баромадани он боиси ивазшавии шабу руз ва фаслхои сол мегардад. Шакли Замин ба кура монанд буда, цутбхояш фурухамида, вале дар минтацаи истиво каме барчаста мебошад. Мувофици маълумо- ти Ф. Н. Красовский радиуси истивоии Замин ба 6378,2 км ва радиуси цутбй ба 6356,9 км, яъне 21,4 км кутохтар мебошад.

Тамоми майдони сатхи кураи Замин ба 510,2 млн.км2. хачми Замин ба 1.083х1012 км3, массааш ба 5976.1021 кг ба­робар мебошад. ^исми зиёди сатхи Заминро уцёнуси Ч,ахонй фаро гирифтааст, ки ба 361,2 млн.км2 ва сатхи хушкии За­мин ба 149,0 млн.км2 (29,2%) баробар аст. Ба хисоби миёна сатхи хушкй аз сатхи уцёнус 875 м баланд мебошад, куххо аз 1/3 хиссаи сатхи хушкиро фаро гирифтаанд.

Мувофици тасаввуроти фарзияи космогонй Замин цариб 4,5 млрд сол пеш пайдо шудааст. Аз он тахминан 2 млрд. сол пеш моддахои парокандаи чангу губор пайдо шудааст. Дар натичаи ташаккули минбаъдаи Замин тацрибан 1,5 млрд. сол цабл табацахои дохилй ва берунии Замин, аз чумла хаёт пайдо шуд.

600 млн соли охири сайёраи Замин ба эрахои цадим, миё­на ва хаёти нав чудо мешавад. Онхоро палеозой, мезозой ва кайнозой меноманд. Дар эраи палеозой, ки 345-360 млн сол давом кардааст, хаёт танхо дар об мавчуд буд, дар охири ин эра дар руйи Замин наботот арзи хастй кард. Дар эраи ме­зозой, ки 160-180 млн сол давом дошт, дар руйи Замин ха- зандагон хукмронй мекарданд. Хазандагони бузургчусса ба

3

хушкиву бахр ва хаво мутобиц шуданд. Дар эраи кайнозой, ки 65-70 млн сол пеш огоз гардид ва холо хам давом дорад, хайвоноти ширхор ва одам пайдо шуд. Таърихи вучуд дошта- ни инсони боацл дар хазорсолахои дигар бо ченакхо хисоб карда мешавад.

Замин аз дигар чисмхои осмонй бо он фарц мекунад, ки дорои маркази умумии табацаи географй: литосфера, атмос­фера, гидросфера ва биосфера мебошад. Замин инчунин до­рои майдони гравитатсионй ва магнитй мебошад, ки барои биосфера низ таъсири мусбат мерасонад. Дар цисми болоии литосфера цишр, дар мобайн мантия ва дар марказ ядрои За­мин чойгир шудааст. Фишор ва харорати Замин аз сатх ба самти марказ меафзояд. Дар байни унсурхои кимиёвии Замин 34,6%-ро охан, 29,5% оксиген, 15,2% кремний, 12,7% магний ташкил медихад.

4

МУЦАДДИМА

§1. Х,адафи омузиши географияи материкхо ва уцёнусхо чист?

Гуногунии табиати Заминро инсон ба пуррагй дангоми ба кайдон парвоз кардан ошкор сохт. Баробари ба каймой парвоз намудан у фазои кабуди укёнусдо, силсилакуддои барфпушу урён, майдондои сабзи чангал, биёбони зардча- тоби сайёраи зебояшро баръало дид.

Тавассути ин китоб шумо оид ба табиати сайёраамон, материкхо ва укёнусдо, мамлакатдо, зисту зиндагии милла- ту халкиятдои он маълумот ходед гирифт. Дар кучо вокеъ будани силсилакуддои осмонбус, дамворидои мавзеи нопай- доканор, тагйирёбии иклим, пайдоиши биёбону майдони фа- рохи бешазор, мачмуъдои табий, конунияти чойгиршавии ондо, тарзи истифода шудани сарватдои табииро мефадмед.

Шумо дониши худро дар бораи укёнусдои чадонй так- мил дода, бо мавкеи ондо дар ташаккули хусусияти табиати материкдо ва хочагии адолии сайёраамон шинос мегардед.

Оид ба кабатдои Замин дониши шумо мукаммалтар ме- гардад. Китоби дарсии дар дасти шумо буда, оид ба кабатдои географй, ки дар он инсон насл ба насл даёт ба сар мебарад, оид ба конунияти инкишофи он дикоят мекунад (конуният вобастагиест, ки ба тамоми сатди замин муттасил таъсир мерасонад).

Хднгоми омухтани материк ва укёнусдои алодида шумо мефадмед, ки ондо кай кашфу таджик; шудаанд, хусусияти табиати ондо чй гуна аст, дар ин материкдо кадом давлатдо вокеанд ва кадом халкдо зиндагй мекунанд.

Шумо дар айни замон бо харитадои мухталифи географй, суратдо, чадвалдо ва дигар сарчашмадои дониш кор кардан- ро меомузед.

Табиат ва инсон бо дам робитаи зич доранд. Зери таъси- ри фаъолияти хочагидории инсон, ки на дамеша окилона аст, дар гушадои гуногуни Замин, инчунин дар бадр ва укёнусдо тагйирот ба амал меояд. Ин тагйирот аксар табиатро хароб, сарватдои онро коста гардонида, ба мудити зист, зиндагии

5

мардум, сидатй ва фаъолияти хочагидории ондо таъсири манфй мерасонад. Аз ин ру, сабаби тамоми додисадоеро, ки дар руйи Замин рух медиданд, донистан ва фадмидан багоят мудим аст. Донишдои географй боз барои он заруранд, ки окибати дахолати инсонро ба табиат пешбинй карда таво- нем ва дар хотир дошта бошем, ки дар яки мо барои сай­ёраи Замин, ки хонаи умумиамон аст ва дар он зиндагй до- рем, масъул дастем.

Материк (континент) ва чазирахо. Сатди тамоми кураи Замин 510 (100%) млн.км2 мебошад. Он ба материку укёнусдо таксим шудааст. Кисми зиёди сатди Заминро укёнусдо таш- кил дода ба якдигар вобаста мебошанд ва укёнуси ягонаи чадониро ташкил медиданд. Ба садми хушкй - материк ва чазирадо кариб 149 млн. км2 ё 29,2% тамоми сатди Замин рост меояд (расми 1).

З а м и н а з ш а ш м а т е р и к: Африко, Австралия, Амрикои Чднубй, Антарктида, Амрикои Шимолй ва Авру- осиё (андозаи ондо дар расми 3 нишон дода шудааст) ибо- рат аст.

Дар наздикии китъа, дар пастоби материкй ё дар ни- шебии материкй чазирадои м а т е р и к й вокеанд. Дар укёнусдо бошад, чазирадои в у л к о н й ва м а р ч о н й чой гирифтаанд.

Расми 1. Намуди Замин аз коинот

6

^итъахои олам. Дар баробари ба материкдо таксим шу- дани хушкии руйи замин, шартан ба китъадо таксим карда- ни он низ вучуд дорад.

Чугрофияшиносони Юнони Кадим факат байни ду китъаи чадон - Аврупою Осиё фарк гузоштаанд. Ондо ба Аврупо (аз забони финикии «эреб» - гуруб) мамлакатдоеро мансуб медонистанд, ки дар гарб ва шимоли мадали суку- нати юнонидо ва ба Осиё (аз забони финикии «асу» - тулуъ) мамлакатдоеро дохил мекарданд, ки дар шарки мадали су- кунати юнонидо вокеъ буданд.

Дар давраи салтанати римидо, баъди тасарруфи заминдои содили чануби бадри Миёназамин, номи китъаи сеюми олам- Африко пайдо гардид. Аврупо, Осиё ва Африко Олами Куднаро ташкил медиданд.

Масохати у^ёнусхо 361,2 (70,8%)

Укёнуси Ором 178,6

Укёнуси Атлантик 91,6

Укёнуси Х,инд 76,2 Укёнуси Яхбастаи Ш имолй 14,8

Масодати тамоми хушкй 149,2

Масодат дар млн км2 нишон дода шудааст

Расми 2. Масохати укёнус ва хушки

Охири асри XV вакте ки Христофор Колумб заминдои нави он суи укёнуси Атлантикаро кашф намуд, номи китъаи нав - Амрико низ ба вучуд омад. Харчанд Амрикои Шимолй ва Чднубй ду материки мустакилро ташкил дода, бо шаро- ити табиии ба худ хос аз дам ба куллй фарк мекунанд, ин сарзаминдо Олами Нав номида шуданд. Дертар китъадои Австралия (асри XVII) ва Антарктида (ибтидои асри XIX), ки бадрнавардони рус кашф карда буданд, ба аврупоиён маълум гардиданд.

7

Хамин тарик, китъадои олам ба шаш расиданд. Мате­рики ягонаи Авруосиё аз ду китъа - Аврупо ва Осиё иборат буда, китъаи Амрико ба ду материк - Амрикои Шимолй ва ^анубй таксим мешавад.

Китъадои олам гайр аз дудуди материкдо, чазирадои ба худ мансубро низ дарбар мегиранд.

Супориш. 1. Кадом материку укёнусдоро хати истиво, кадом ма­терику укёнусдоро меридиани ибтидой ва кадом материку укёнусдоро меридиани 80° тули гарбй бурида гузаштааст? Материкдоеро аз хари- та нишон дидед, ки тандо дар нимкураи шимолй ва чанубй, дар чануб ва шимол чой гирифта бошанд. 2. Бо ёрии ш абакаи картографй ба дисоби километр (бузургии камони 1° дар хати истиво 111,3 км. дар 20°а.ч. 104,6 км аст): а) бари укёнуси Атлантикаро аз руйи хати истиво; б) масофаи байни Африко ва Австралияро аз руйи 20° а.ч. муайян кунед.3. Аз руйи харита муайян кунед, ки хати мувозй 8° а.ш. ва меридиани 80° т.ш. кадом чазираро бурида гузаштааст?

§2. Одамон Заминро чй тавр кашф карданд ва омухтанд

Маълумотдо дар бораи Замин ва табиати он, адолй ва фаъолияти хочагидории вай дазорсоладо гирд оварда шуда- анд. Ба туфайли меднати бисёр халкдо, диловарии сайёдон ва бадрнавардони часур, инчунин олимони географ батадрич манзараи умумии чадони имруза ба вучуд омад. Олимон харита кашида, тасвири заминдои навро тартиб медоданд.

Холо Заминро аз коинот меомузанд, ба сайёрадои ди­гар стансиядои автоматй мефиристанд, табиати онро бо та­биати Замин киёс мекунанд ва онро чун чузъи олам бека- нор медонанд. Экспедитсиядои илмии байналхалкй таъсис

Авруосиё Африко Амрикои Амрикои Антарк- Австра-54,1 30,3 Шимолй Ч,анубй тида лия

24,2 17,8 14,1 8,5Расми 3. Андозаи материкхо бо чазирахои хамшафати онхо

(ба хисоби млн.км2)

8

ёфта, машваратдо барпо мекарданд, табодули ахбори илмй сурат мегирад.

Географияи дозиразамон оид ба гузаштаи геологии сайёра, хусусиятдои сохт ва инкишофи дар як геосфера, кисматдои табиат, алокамандии ондо, мачмудои табий до- рои маълумоти мушаххас мебошад. Олимон конуниятдои умумии географиро, ки ба мачмуи аз дама калон, ба кишри Замин мансуб аст, ошкор сохтанд.

Дар замони фатди коинот акнун Замин ба мисли пеш- тара беканор наменамояд. Холо имконияти ба зудй, ба та- моми гушадои Замин расидан, оид ба додиса ва чараёндои табиати он чамъ овардани маълумот мавчуд аст.

1. Аз мавзудои пештара ба хотир оваред, ки одамон замондои кадим дар бораи Замин чй медонистанд? 2. Пайдардамии кашфи китъадоро гуед. 3. Аз фанни таърих номи давлатдои замондои кадимро ба хотир оваред. Ондо дар кучо чой гирифта буданд?

Мархилахои асосии чамъ шудани маълумот дар бораи Замин. Ибтидои донишдои географиро олимон ба халкдои Ш арки Кадим - Байнаннадрайн, Эрон, Миср, Финикиё мансуб медонанд. Шугли кишоварзй ва чорводорй, сав- до, сокиншавй ва чангдо ба чамъ шудани маълумот оид ба замину мулкдои нав мусоидат намуд. Хангоми аз биёбон, бадрдо гузаштан, одамон аз руйи Офтоб, Мод ва ситорадо самтро муайян мекарданд. Олимони Байнаннадрайни кадим аввалин маротиба доираро ба дарачадо, солро ба 12 мод, шабонарузро ба 24 соат таксим намуданд. Таквими мо низ аз он огоз мешавад. Аз руйи навиштачоту расмдо олимон муайян карданд, ки дануз 40 аср пеш аз эраи мо мисриён ба Африкои Марказй экспедитсия фиристонида, дар бадри Миёназамин шино мекардаанд.

Бадрнавардони финикй ва точирон дар киштидо мол гирифта, ба воситаи бадри Миёназамин ба укёнуси Атлан- тик мебаромаданд.

Донишдои географиеро, ки мардуми Шарк чамъ кар­да буданд, мутафаккирони бузурги Юнони Кадим васеъ- тар намуданд. Ондо кушиш карданд, ки пайдоиш ва сох- ти олами атрофашонро шард диданд ва мамлакатдои маъ-

9

луми дамонвактаро дар шакли накшадо (харита) акс намо- янд. Олим, муаррих ва сайёди Юнони Кадим Х е р о д о т ба мо ёдгории барчастаи илми антикаро гузоштааст, ки бо номи «Таърих дар нуд китоб» машдур аст. Дар китоби худ у бисёр вокеадои дида ва аз дигарон шунидаашро ба калам додааст.

Дар замони Херодот олимони Юнони Кадим ба арздои географй вобаста будани хосиятдои табииро тахмин ме­карданд. Дар дудуди хушкии маскуншудаи онвакта ондо се «минтака»-ро чудо мекарданд: шимолй - намнок ва хунук (Скифия), чанубй - хушк ва биёбонй (Миср ва Арабистон) ва муътадил, ба зиндагонии одамон хеле мусоид (бадри Ми- ёназамин).

Маълумот дар бораи курашакл будани Замин вокеаи барчастатарин дар инкишофи донишдои географии он за- мон буд. Файласуфи Юнони Кадим А р а с т у тавассути мушодидадои дурударози гирифтани Мод ва Офтоб ба ху- лосае омад, ки Замин бояд курашакл бошад. Олими риёзи- дон, ситорашинос ва географи Юнони Кадим Э р а т о с ­ф е н андоза ва бузургии Заминро аз руйи меридиан муай­ян намуд. У тарзи сохтани харитаро кор карда, аввалин аса- ри илмие мураттаб сохт, ки дар он дудуддо аз дамдигар аз чидати иклим, тарзи зисту зиндагонии адолй фарккунанда тасвир ёфтаанд. Китоби у «Географика» ном дошт, ки маъ- нояш тасвири замин буд. Номи илми география низ дамин тавр пайдо шудааст.

1. Дар замони кадим оид ба сайёраи мо чй гуна маълумотдо мавчуд буд?

2. Номи олимон ва диссаи ондоро дар инкишофи илми гео­графия баён кунед.

Дар ибтидои асрдои миёна сатди донишдои географй хеле паст рафт. Чднгу шуришдои гуломон ба инкишофи илм монеъ мешуданд.

Вале, бо вучуди ин дар ин давра бисёр кашфиётдои географй ба амал омаданд. Дар ин бобат арабдо пешрав бу­данд. Киштидои ондо дар укёнуси Хинд аз содилдои Африко

10

то чазирадои Зонд шино мекарданд. Арабдо дар содилдои шаркии Африко мустамликадо таъсис дода, ба мамлакатдои Чин ва Хиндустон сафардо карданд.

Кашфиётдои мудимро дар асрдои миёна нормандо ва новгородидо карданд. Нормандо дар асри IX чазираи Ис­ландия ва баъдтар Гренландияро кашф карда, дар он маскун шуданд. Дар асри XI бошад, ондо ба содилдои Амрикои Шимолй расиданд. Новгородидо тахминан дар дамин дав- ра ба содилдои укёнуси Яхбастаи Шимолй расида, чазираи Г румант (Шписберген)-ро шино карда, ба резишгоди дарёи Об х,ам расидаанд.

Донишдои географии аврупоидо бо туфайли сафари точирони венетсиягй бо родбарии Марко Поло ба сарзаминдои Осиё дар асри XIII хеле васеъ гардид. Са­фари точирон, ки шояд аввалин сафари аврупоидо ба ин материки дурдасти сайё- ра буд, чандин солдо тул кашид. М а р к о П о л о чойдои то ба дол ба аврупоидо номаълумро дар асардояш тасвир намуд, аввалин маротиба оид ба табиати Помир, боддои муссонии Хиндустон, набототи фоидаовари Чин маълумот чамъ овард.

Точири тверй А ф а н а с и й Н и к и т и н дам диссагузори дониш дар бораи Замин мебошад. Дар ни- маи дуюми асри XV у ба воситаи Эрон ва бадри Араб ба Хиндустон расид, мамлакатдои дидаашро ба таври дакконй ба калам дод.

Вакте феодализм ба форматсияи нави чамъиятй -капи­тализм иваз гардид, чун дар замондои кадим шавку завк ба илм, аз чумла ба география афзуд. Дар давраи кашфиётдои бузурги географй савдо ва бадрнавардй хеле инкишоф ёфт, киштидои Португалия ва Испания роддои гуногуни ба Хиндустони бой расиданро чустучу мекарданд. Португалидо кад-кади содилдои гарбии Африко ба чануб шино мекарданд ва ба димогаи Умеди Нек расиданд. Дар охири соли 1492 Xристофор Колумб киштидои Испанияро ба заминдои дануз кашфнашудаи паси укёнуси Атлантик расонд. Кашфи Олами Нав дар таърихи инсоният вокеаи барчастатарин буд. Баъ-

Марко Поло (тах. 1254-1324)

11

Мик,ёс 1:120 ООО ООО , . <120

Расми 4. Мухимтарин кашфиёт ва тадкикотхои географй

12

13

Христофор Колумб (1451-1506)”

Васко да Гама (1469-1524)

Фернан Магеллан (тах. 1480-1521)

ди чанд соли кашфи Амрико, киштидои Ва с к о да Г а м а Африкоро давр зада, ба Хиндустон расиданд. Соли 1519 сафа­ри гирдиоламии Ф. М а г е л л а н огоз ёфт, ки соли 1522 ба охир расид.

Ба туфайли чунин каш фиётдои географй одамон масодати дакикии сай- ёраи худ, таносуби хушкй ва обро дар За- мин донистанд.

Маълум гардид, ки мадз укёнус ман- зараи тамоми сайёраро муайян карда, ба табиати дамаи материкдои он таъсир мерасонад.

Дар нимаи дуюми давраи кашфиётдои бузурги географй (асрдои XVI-XVII) чустучуи дарёфти роддои бадрй ба Чин ва Хиндустон кад-кади содилдои шимо- лии Авруосиё ва Амрикои Шимолй да­вом мекард. Номдои бадрнавардони ан- глис ва долландй то абад дар харитадои географй бокй ходад монд.

Номдои заминкушоёни русро дар фа- зои васеи сарзамини Сибир аз Урал то укёнуси Ором дидан мумкин аст. Экспе- дитсияи И . М о с к в и н , С. Д е ж ­н е в , В. П о я р к о в , Е . Х а ­б а р о в ва дигарон дарёдои Сибирро шино карда, ондоро ба харита дохил на- мудаанд.

Дар давраи кашфиётдои Бузурги географй барои инсоният ин фан яке аз илмдои мудимтарин гардид. Он бо маълумотдои васеъ оид ба сохти кабати болоии Замин бой гардид, дар бораи табиат ва адолии кариб тамоми сатди хушкй маълумот чамъ овард, оид ба модияти укёнуси Чддонй тасаввуроти ав­валин ба даст омад. Вале он вакт геогра-

14

фия асосан вазифаи тасвириро ичро карда, тандо ба саволдои чй? дар кучо? чавоб медод.

Дар нимаи дуюми асри XVII ва асри XVIII бадрнавардон чустучуи гузаргоддои нави бадриро дар гирдогирди мате­рикдо, заминдои навро дар укёнусдо идома дода, кисмдои алодидаи то ба дол ба илм номаълуми материкдоро тадкик намуданд. Дар ин давра аввалин маротиба экспедитсиядои илмие ташкил гардиданд, ки максадашон аз кашфиётдо, тадкик, шарди сабабдои додиса ва чараёндои географй, шароитдои табиии мавзеъдои алодида буд.

Масодати бузурги кисми шимолии Авруосиё аз тарафи бадрнавардони рус тадкик карда шуданд. Дар асри XVIII бо ташаббуси П е т р и I дар Русия як катор экспедитсиядо ташкил карда шудаанд, ки ондо номи умумии экспедитси- яи Бузурги Шимолиро гирифтанд. Отряддои хушкигарду бадрии ин экспедитсия содилдои шимолй ва шимолу шаркии Авруосиёро тадкик ва ба харита дохил карданд, ба содилдои шимолу гарбии Амрикои Шимолй расиданд, дар содилдои Аляска як катор чазирадоро ошкор намуданд.

Дар асоси маълумоти чамъкардаи ин экспедитсия солдои 60-уми асри XVIII олими бузурги рус М. В. Ломоносов лои- даи «Ба воситаи укёнуси Сибир ба шарки Хиндустон гузаш- тан»-ро тартиб дод.

Экспедитсияи бадрнаварди машдури англис Ч,. К у к, ки номаш дар катори X. Колумб ва Ф. Магеллан меистад, дар инкишофи география диссаи калон гузоштааст. Ч. Кук дангоми се сафари бадриаш ба чойдои номаълуми укёнуси Ором содилдои шаркии Австралия, Зеландияи Нав, Гвине- яи Нав ва як катор чазирадои дигарро кашф намуд. У ин- чунин минтакадои наздикутбй ва кутби Заминро омухт, ба воситаи гулугоди Беринг ба укёнуси Яхбастаи Шимолй гу- зашт. Киштидои 4. Кук ба доираи ^утби Чанубй расиданд, вале ях ва тумандо ба бадрнавард имконияти ба чануб раф- танро надоданд.

15

1. Кашфиётдои хеле барчастаи ибтидои асри миёнаро номбар кунед. 2. Адамияти кашфиётдои бузурги географй дар чист?

Экпедитсиядои сершумори асрдои XVII-XIX ва аввали асри XX илми географияро бо маълумотдои нав дар бораи табиат ва адолии Замин ганитар гардониданд. Мадз дар ин давра минтакадои кутбии сайёраи мо кашфу тадкик гарди- данд.

Хамин тавр, география ба чои маълумотномачамъкунии анъанавй ба тасвири мачмуии мамлакатдо ва дудуддои алодида гузашт. Аввалин назариядо оид ба сохти атмос­фера, даракати чинсдои давой, таълимот дар бораи реле- фи хушкй ва инкишофи он зери таъсири куввадои дохилию берунй ба вучуд омад. Оид ба ягонаю бутунии тамоми та­биати Замин фадмиш ба вучуд меояд. Дар бораи омузиши сайёраамон кашфиётдои навтарин (асри XX) диссаи калон гузоштанд. Тавассути усулдои нав оид ба омузиши Замин дар муассисадои илмй тадкикотдо гузаронида мешаванд. Дар бисёр мамлакатдо олимон ба Арктика ва Антарктида экспедитсиядои калон ташкил менамоянд. Укёнуси Чадонй васеъ омухта мешавад. Ба ин тадкикот киштии англисии «Челленчер» асос гузошта, киштии «Витяз»-и Русия ва дигар киштидои илмй онро давом доданд. Солдои 60-ум 67 мамла-

His

Расми 5. Киштии тадцицоти - илмии «Витяз»

16

кати чадон аз руйи барномаи соли Байналхалкии геофизики дар тадкики сайёра иштирок карданд.

Ба кайдон баровардани радифи маснуъи ва баъд киш­тидои кайдонй дар омухтани Замин имкониятдои нав ба вучуд оварданд.

Маълумоти экспедитсиядо ба олимон имконият дод, ки дар бораи табиати ин ё он додиса фарзия пешнидод на- моянд, инчунин дар асоси комёбии дигар фандо (физика, риёзй, биология) кашфиётдои илмй кунанд. Маълумот дар бораи сохти куд ва дамворидо, самти боддои доимй, хосият ва режими дарёдо, хелдои хок, гуногунии олами набоботй ва дайвонот ба географшиносон имкони ба вучуд овардани асосдои назариявии илми география, алокамандии кисматдои табиат, муайян кардани конуниятро, ки ба инкишофи таби­ати тамоми Замин мансуб аст, фародам овард. Географдо конунияти чойгиршавии релефро муайян карда, гардиши атмосфераро кашф намуданд. Назарияро дар бораи хокдо чун кисмати махсуси табиат ба вучуд оварданд. Маълумот дар бораи мачмудои табиат, ба хусус табакаи географии За- мин, ки дар он одам зиндагй ва меднат мекунад, дар илми география таълимоти асосй гардид.

Хамин тавр, география аз илми маълумотномаи тасвирй ба илми шарддидандаи хусусиятдои табиати Замин табдил ёфт. Аз ин ру, шавку завки инсоният нисбати сайёраи саб- зи мо деч год кам намешавад.

Супориш. 1. Накшаи матни хондаатонро тартиб дидед. 2. Даврадои асосии чамъ шудани маълумот дар бораи Заминро гуед. 3. Сафар ва экспедитсиядои мудимтаринро, ки ба кашфиётдои мудим боис шуда- анд, номбар кунед. 4. Дар бораи кашфиётдое, ки шумо мустакилона аз китобдо ва дигар маъхаздо ба даст овардаед, мисолдо оваред. 5. Гео- графияи имруза ба кадом масъаладо чавобгуй аст?

§3. Харитаи материкдо ва укёнусдо1. Харитаи географй чист? Он аз накшаи мадал чй фарк дорад?

■ 2. Микёси харитадои атлас чй хел аст?

Сарчашмаи мудимтарини дониши географй харита ме­бошад. Аз руйи харита метавон муаяйн кард, ки ин ё он материк, укёнус, дарё, мамлакат дар кучои сатди замин

17

вокеъ аст, кадом халк дар кучо зиндагй мекунад ва гайра. Аз харитадо оид ба табиат (релеф, иклим, дарёдо, олами дайвонот ва наботот, мачмудои табий ва гайра), адолии дудуддои омухташаванда ва фаъолияти хочагии он маълумо- ти кофй гирифтан мумкин аст. Дар ошкор кардани сабабдои чойгиршавии додисадои географй, досилшавии мачмудои мухталифи табиии сатди замин харитадо кумак мерасонанд.

Дар раванди тадсил ва баъдтар шумо ба харитадои хеле гуногун дучор меоед. Барои он ки ондоро чун сарчашмаи мудимтарини маълумоти географй дуруст истифода баред, ба шумо лозим аст, ки таъинот ва хусусиятдои ондоро аз бар намоед. Аз руйи нишонадои гуногун харитадоро ба гуруддо чудо мекунанд. Харитадо аз руйи се нишонаи асосй ба гуруддои зерин таксим мешаванд: аз руйи дарбаргирии дудуди тасвиршаванда, аз руйи микёс ва аз руйи мавзуе, ки ба он бахшида шудаанд, яъне аз руйи мазмун (ниг. ба рас­ми 6).

-------------------------------- Аз чи^ати ми^ёс ---------------------------------

Хурдми^ёс Миёнамик,ёс Калонмик^с

Расми 6. Ба гуруддо таксим кардани харитадо

Тафовути харитадо аз чидати дарбар гирифтани дудуд ва микёс. Туфайли дарбар гирифтани дудуд се гуруди харитаро фарк мекунанд: 1. Харитаи ч а д о н ва н и м к у р а д о ; 2. Харитаи м а т е р и к д о ва у к ё н у с д о, инчунин кисмдои ондо; 3. Д а в л а т д о ва кисмдои ондо. Ба гуруди аввал харитадоеро мансуб медонанд, ки дар ондо тамоми сатди за­мин тасвир ёфтааст (харитаи чадон ё харитаи нимкурадои гарбй ва шаркй). Ба гуруди дуюм харитадое дохил карда

18

шудаанд, ки чун коида кисмдои калонтарини сатди замин тасвир ёфтаанд.

Микёси харита ба дарачаи бештар дарбаргирии дудуд вобаста аст. Тамоми харитадои географиро аз чидати микёс ба харитадои х у р д м и к ё с (бо микёси хурдтар аз 1:1000 000 сохташуда), м и ё н а м и к ё с (микёсашон аз 1:200 000 то 1:1000 000) ва харитадои к а л о н м и к ё с (бо микёси 1:1200 000 ва калонтар) таксим мекунанд. Хамаи харитадои китоби дарсй ва атлас барои синфи VII хурдмикёс мебошанд. (М у­айян кунед, ки мщёси кадом гуруди харитаро аз циуати дар­баргирии уудуд хурд ва кадомаш калонтар аст ва барои чй).

Тадлил собит менамояд, ки харита дар кадар дудуди ка- лонро дарбар гирад, дамон кадар микёсаш хурдтар мегар- дад. Баробари хурд шудани микёси харита муфассалии тас- вири объектдои географй ва дакикии ченкунй аз руйи хари­та кам мешавад. Ин хоси харитадои деворй дам мебошад.

Дар харитаи чадон ва харитаи нимкурадо сатди замин ба таври чамъбастй, бо тадрифи зиёди тарди материк, укёнус, чазира ва дигар объектдои географй ва андозаи ондо тас- вир ёфтааст. Бинобар он чунин харитадо барои ченкунии дакик номатлубанд. Хусусияти мусбати ондо имконоти як- бора нишон додани тамоми сатди замин аст. Ин боис ме- гардад, ки харитадо барои шиносоии умумй бо хусусиятдои чойгиршавии материк ва укёнус, объект ва додисадои мудимтарини географй дар сатди замин истифода бурда шаванд (силсилаи калони кудй, нодиядои зилзила, бориши атмосферй, чараёндои укёнусй ва гайра).

Бадри муфассалии омузиши шароити табиии дудуддои калон харитаи материк ва кисмдои онро истифода меба- ранд, ки нисбат ба харитадои чадон дар микёси калонтар кашида шудаанд, гарчанде ондоро низ ба гуруди харитадои хурдмикёс дохил менамоянд. Дар ин гуна харитадо объектдо муфассал ва дакиктар тасвир ёфтаанд, ки аз руйи он сохти сатди заминро омухтан, координатадои географии нуктадои мухталиф, масофаи байни ондо, тарди объектдои географй ва гайраро муайян кардан мумкин аст.

Мадал дар харитадои миёнамикёс муфассалтар тасвир меёбад. Ба харитадои калонмикёс харитадои топографй ман-

19

суб аст, зеро дар ондо мадал муфассалтар ва дакиктар тас- вир меёбад.

Тафовути харитадо аз руйи мазмун. Тамоми харитадоро аз руйи мазмун ба харитадои умумигеографй ва мавзуи таксим мекунанд.

Х а р и т а д о и у м у м и г е о г р а ф й у н с у р д о и а с о с и и м а д а л р о такрибан ба муфассалии якхела: ре- леф, дарё, кул, наботот, нуктадои адолинишин, род, сардаддо ва гайра тасвир мекунанд.

Масалан, ба харитадои умумигеографй харитадои топо- графиро мансуб мекунанд, ки дар ондо дудуди географй му- фассалтар нишон дода шудааст.

Дар харитадои мавзуИ баръакс, як ё ду кисмати табиат, хочагй, адолй, релеф ва об, иклим ва хокро тасвир мекунанд. Дар харитадои умумигеографй ин кисматдо ё вучуд надо- ранд ё ин ки нопурра тасвир шудаанд. Мазмуни харитадои мавзуй аз мудтавои ондо муайян карда мешавад. Масалан, дар харитаи хок чойгиршавии хелдои хок, дар харитаи иклим таксимоти дарорат, боришот, самти боддо нишон дода шу­дааст. Унсурдои дигари ин харитадо (шадрдо, дарёдои ка­лон ва гайра) тандо замина мебошанд ва дамчун нишона мавриди истифода карор мегиранд.

Дар харитадои мавзуИ баъзан як ё ду не, балки якчанд кисматдо ё додисадои ба дам алокамандро нишон медиданд. Он год чунин харитадоро мачмуй меноманд. Масалан, чу- нин харитаи материкдо дар атласи синфи VII дода шудааст.

Супориш 1. Аз чидати дарбаргирии дудуд харитадоро ба чанд гуруд чудо мекунанд? 2. Ин гуруддо дар алодидагй чй хусусият доранд?3. Харитадо дар китоби дарсй боз аз руйи кадом нишона ба гуруддо таксим шудаанд? 4. Аз дар гуруди харитадо дутой мисол биёред (бо ис- тиснои харитадои калонмикёс). 5. Дар гуруди харитадои хурдмикёс аз чидати микёс чй тафовут даст? Ч,авоби худро бо мисолдо исбот кунед.

20

ФАСЛИ I

ХУСУСИЯТ^ОИ АСОСИИ ТАБИАТИ ЗАМИН

Замин дар атрофи медвари худ чун дигар сайёрадо дар атрофи Офтоб даракат мекунад. Дар давоми миллиарддо сол дар руйи Замин кабати даётгузаронй ба вучуд омад. Дар натичаи раванддои эволютсионии даёт дар замин одам пайдо шуд.

Фаъолияти инсон бо табиати замин, ки хеле гуногун аст, сахт вобаста аст.

Барои гуногунии табиати Заминро донистан дар ин фасл Шумо оид ба хусусиятдои асосии табиат, кабатдои замин, до- дисадои атмосферй, мачмудои табий ва таърихи падншавии инсоният дар материкдо маълумот мегиред.

ЛИТОСФЕРА ВА РЕЛЕФИ ЗАМИН

Хангоми омухтани ин мавзуъ Шумо бо сохти литос­фера, акидадои илмй оид ба инкишофи он, хусусиятдои чойгиршавии каторкуддои калон, дамворидо, минтакадои серзилзилаи олам шинос шуда, сабабдои гуногунии релефи заминро фадмида, бо харитаи кишри замин ошно мешавед.

9■

1. Аз географияи синфй ба хотир биёред: 1. Сохти дарунии За­мин чй хел аст? 2. Литосфера чист? Кадом даракатдо дар он руй медиданд? 3. Аз руйи пайдоиш чинсдои кудиро ба кадом гуруддо чудо мекунанд? Мисолдо биёред.

§4. Пайдоиши материкдо на укёнусдо

Пайдоиши Замин. Аз географияи табии синфи VI алла- кай медонед, ки Замин чисми хурди кайдонй буда, ба си- стемаи офтобй дохил мешавад. Оид ба пайдоиши Замин акидадои гуногун мавчуданд. Бо ин акидадо дар дарсдои нучуми синфдои боло ошно ходед шуд. Аз олимони муосир акидаи О.Ю. Шмидт дар бораи аз абрдои газу чангноки ху- нук пайдо шудани Замин бештар маълум аст. Ба акидаи у

21

моддадои ин абр дар атрофи офтоб давр зада, бо якдигар часпида дачми калонро ба вучуд овардаанд.

Акидадое низ вучуд доранд, ки гуё сайёрадо дар натичаи рух додани додисадои фавкулоддаи кайдонй - таркишдо ва вайрон шудани моддадои сайёрагй ба вучуд омадаанд. Оид ба пайдоиши Замин дануз тадкикотдои илмй давом доранд.

Сохти кишри замини материки ва укёнусИ. ^ишри замин сатди болоии литосфераро дар бар мегирад. Он болопуши тунукро мемонад, ки дар зери он сарватдои табий мехобанд. Аз руйи як катор маълумотдо гафсии кишри замин дамагй 0,6 фоизи дарозии радиуси заминро ташкил медидад.

Сохти берунии сайёраи замин бо барчастагидои материк- до аз хамидои укёнусдо, ки бо об пур шудаанд, фарк меку- над. Барои чавоб додан ба саволи чй хел ондо ба вучуд ома- данд, бояд сохти заминро донист.

1. Кадом кабатдо кишри заминро ташкил медиданд? 2. Гафсии кишри материкдо, каъри укёнусдо чй кадар аст? 3. Ду нишо- наи фарккунандаи кишри материкй аз кишри укёнусиро гуед?

ядрои беруни ■ ядрои дохилй

Расми 7. Сохти кишри замин дар материкдо ва зери укёнусдо

22

Гафсии кишри материкй 35-70 километр ва кишри укёнусй дамагй 6-15 километрро ташкил медидад.

Тафовути сохти кишри заминро чй тавр шард медиданд? Материкдо ва хамии укёнусдо чй тавр ба вучуд омадаанд?

Аксари олимон дар он акидаанд, ки аввал дар сайёраи мо кишри намуди укёнусй пайдо шудааст. Дар зери таъсири раванддои дар дохили замин ба амалоянда, дар кисми болоии он тандо (китъадои кудсор) ба вучуд омаданд. Еафсии кишр афзуда, барчастагии материкдо пайдо шуданд. Оид ба инки- шофи минбаъдаи материкдо ва фуруравии хамии укёнусдо дам як катор акидадои мухталиф мавчуд аст. Як гуруд оли­мон исбот мекунанд, ки материкдо бедаракатанд, гуруди ди- гар оид ба доимо дар даракат будани ондо дарф мезананд.

Назарияи даракати материкдо

Соли 1915 китоби олими немис Алфред Вегенер «Пайдо­иши материкдо ва укёнусдо» чоп шуд, ки дар он оид ба даракати материкдо андешаву мулодизадои хуб пешнидод шудааст.

Ба дамшаклии тарди дар ду тарафдои содилдои Африко ва Амрикои Чднубй такя намуда, олим тахмин менамояд, ки саддо миллион сол пеш дар руйи Замин материки ази- ми «Пангея» мавчуд буд. Вайро укёнуси бузурги Пантал- лас идота кардааст.

Ба акидаи А.Вегенер баъдан ин материк ба ду кисм - Годвана ва Лавразия чудо шуд. Баъди даддо миллион сол материкдои дозира арзи дастй карданд. Ондо дамчун ях- порадои болои об даракат карда, долати дозираашонро ги- рифтаанд. Барои исботи дакикати назарияаш олим сохти содилдои Амрикои Чднубй ва Африкоро омухт. Дар соли 1930 А.Вегенер бо экспедитсияи навбатй ба Гренландия равон шуд. Вай хост, ки бори дигар арздои географии ин чазираро муайян ва ба чазирадои аллакай маълумбуда, мукоиса на- мояд ва тасдики нави акидаи худро ёбад. Хангоми экспе­дитсия вай далок шуд. Чустучуи нави тасдикоти даракати материкдоро тарафдорони акидаи у давом доданд.

Порадои литосфера. Мувофики назарияи порадои ли­тосфера кишри замин ва кисми болоии мантия кисми мус-

23

тадками сайёраро ташкил намедиданд. Ондо аз таркишдо иборатанд, ки ба чукуридои зиёд рафта то мантия мера- санд. Ин таркишдо литосфераро ба якчанд кисмдои калон (порадо) чудо кардаанд, ки гафсиашон аз 60 то ба 100 ки­лометр мерасад. Холо 13 пораи асосиро фарк мекунанд, ки 7-тои он хеле калон аст.

Супориш. А з харита (расми 8) порадои хеле калонро ёбед ва ондоро номбар кунед. Муайян кунед, ки дар дар як пора кадом материкдо ва укёнусдо чой гирифтаанд?

Расми 8. Порадои литосфера

Сардади байни порадо аз байни куддои зери укёнусдо, минтакаи куддои Алп, Химолой ва Урал мегузаранд. Тайи солдои охир шикастагии машдури Африкои Ш аркй дар хушкй фарк карда меистад.

Минтакадои таркиш дар хушкй мавчуданд, вале дар каторкуддои зериукёнусй аз дама бисёранд, зеро дар он чо кишри замин хело тунук аст. Моддадои тафсон аз каъри замин баромада, порадоро тела медиданд, кишри заминро зиёд мекунанд ва канори кафидадо аз якдигар дур мешаванд.

Порадо нисбат ба якдигар бо суръати аз 1 то 6 санти­метр дар як сол даракат мекунанд. Ин аснод дар натичаи

24

мукоисаи суратдое, ки аз радифдои маснуи замин гирифта шудаанд, мукаррар гардидааст. Порадо ба якдигар наздик, ё аз якдигар дур мешаванд, ё яке нисбат ба дигаре мелагжад.

Агар порадо, ки яке кишри укёнусй ва дигаре кишри материкй доранд, ба дам наздик шаванд, порадои бадрро пушонда, кат шуда, гуё ба зери китъа медароянд.

Расми 9. Даракати тахминшавандаи порадои литосфера: 1. Укёнуси Атлантик. 2. ^аторкуди мобайниукёнусй. 3. Ба мантия фуру рафтани пора.

4. Новаи укёнус. 5. Анд. 6. Аз мантия боло баромадани моддадо.

Дар чунин долат новадои чукуроб, камони чазирагй, каторкуддо чун новаи Курил, чазирадои Япон, куддои Анд пайдо шудаанд. Агар ду пораи кишри материкй ба дам наз­дик шаванд, канораи ондо бо тамоми чисмдои тадшини гуншуда ба чиндо табдил меёбанд. Чй хеле, ки дар сардади порадои Авруосиё, Хинду Австралия куддои Химолой пай- до шуданд.

25

Дар тадкурсии материкдои дозира китъадои кадим- тарин ва хеле устувор дамворшудаи кишри замин п л а т - ф о р м а д о (порчадое) чой гирифтаанд, ки дар гузаштаи дур пайдо шудаанд. Хангоми ба дамдигар бархурдани порадо куддо ба вучуд омадаанд. Баъзе материкдо осори бархурдани якчанд порадоро нигод доштанд. Масодати ондо тадричан меафзуд. Хамин тавр материки Авруосиё ба вучуд омадааст.

Маълумотдо оид ба порадои литосфера имконият меди- дад, ки ба ояндаи замин дам назар андозем. Масалан, акидае даст, ки баъди 50 миллион сол укёнусдои Атлантик ва Хинд васеъ шуда, дачми укёнуси Ором хурд мешавад. Африко дар шимол чой мегирад. Австралия хати истивоиро гузашта, бо китъаи Авруосиё дамшафат мешавад. Аммо дамаи ин тандо акида буда, исботталаб аст.

Олимон ба хулосае омаданд, ки дар чои шикасташавии кишри Замин дар куддои мобайнй кишри нави укёнусй ба вучуд меояд ва одиста-одиста ба ду тараф даракат мекунад. Чй хеле мебинем дар каъри укёнус куввае даст, ки порадои укёнусиро аз чои мукаррариашон ба содили укёнус мебарад. Суръати даракати порадо хело суст буда, ондо тандо баъди 15-20 миллион сол ба содил мерасанд. Ин родро тай наму- да, пора ба новаи чукури зериобй ва он ба зери китъа до- хил шуда, ба мантия пайваст мешавад. Фаъолияти порадои литосферй дамин хел давом мекунад.

Харитаи сохти кишри Замин. Таносуби кишри материки ва укёнусй, мавкеи каторкуддои мобайниукёнусй, минтакаи таркишдо дар хушкй ва каъри укёнус, барчастагидои чинсдои кристалии материкдо дар харитаи мавзуии «Сохти кишри замин» нишон дода шудаанд.

^иъ,. Тавсифи ин харитаро аз руйи накша тартиб дидед: 1. Хангоми S S кор бо харита чй хел дониш досил кардан мумкин аст? 2. Муай-

'И1Г ян кунед, ки каторкуддои дарозтарини каъри укёнус, минтакадои калонтарини камони чазирадо, платформадои васеътарин, новадои чукуроб дар кучо чойгиранд?

Минтакадои серзилзилаи Замин. Худуди порадои байни литосфериро м и н т а к а д о и с е р з и л з и л а меноманд. Ин чойдо аз дама кисми сердаракати сайёра ба дисоб рафта, кисми зиёди вулкондои даракаткунанда чойгиранд ва кариб

26

95 фоизи заминларза дар дамин минтакадо руй медиданд. Минтакадои серзилзила ба дазордо километр тул кашида, бо минтакадои таркишдои хушкй, каторкуддои мобайниукёнусй ва новадои чукуроб рост меоянд. Дар замин зиёда аз 800 вулкондои оташфишон мавчуд аст, ки аз худ бисёр моддадои гудохта, хокистар, газ ва буг хорич мекунанд.

Дониш оид ба сохт ва таърихи литосфера ва кашфи сар- ватдои зеризаминй барои тартиб додани маълумотдо нисба- ти додисадои фавкулодда, ки бо додисадои дар литосфера ба амалоянда алокаманд аст, заруранд. Масалан, тахмин ме- кунанд, ки дар сардади порадо сарватдои маъдандор досил мешаванд, зеро ондо бо дохилшавии чинсдои магматикй ба кишри замин алокаманданд.

Супориш 1. Сохти литосфераро шард дидед. Дар порадои литос­фера кадом додисадо руй медиданд? 2. Минтакадои зилзила чй хел чой гирифтаанд? Оид ба додисадои заминчунбй, даракатдои вулкондо, ки аз радио ва телевизион шунидаед, ё аз китоб, рузнома хондаед накл ку­нед. Сабаби ин додисадоро шард дидед. 3. Бо харитаи сохти кишри за­мин чй хел бояд кор кард? 4. Оё акида дар бораи он, ки гуё падншавии кишри материкй бо масодати хушкй рост меояд, дуруст аст? 5. Ба фи- кри шумо оянда боз дар кучои замин укёнусдои нав, материкдои нав пайдо шуданашон мумкин аст?

§ 5. Релефи Замин1. Ш аклдои асосии сатди хушкй ва каъри укёнусро номбар кунед. Ондо аз чидати баландй аз якдигар чй хел фарк меку- нанд ва дар харита чй тавр тасвир ёфтаанд? 2. Сатди куддо ва дамворидо бо мурури замон чй хел тагйир меёбанд?

Дар руйи замин масодати калони хушкй, хамии укёнусдо, дамворидо ва куддои беканор, дадонаи вулкондо, дараю теп- падо, чаридои зиёде мавчуданд, ки гуногунии сатди замин­ро ба вучуд овардаанд. Ин гуногунии сатди руйи заминро, ки бо андоза, пайдоиш ва синну сол фарк мекунанд, релеф меноманд. Масалан, водидо дамворанд. Аз он болотар тал­лу теппадо, боз аз он болотар системадои кудии даррадои фароз ба чашм мерасанд.

Релеф ба досилшавй, инкишоф ва чойгиршавии кисматдои диёрамон таъсири куллй мерасонад. Инро дар сохти тагйир

27

ёфтани иклими чумдурй аз водй то куллаи куддо ба хубй дарк мекунем. Касбу кори адолй низ ба сохти релеф вобас- та аст. Донишдои андухта ба Шумо имкон медиданд, ки хусусиятдои табиати материкдо ва укёнусдо, кисмдои ка- лонтарини ондо ва табиати давлатдои алодидаро бедтар дарк намоед.

Имруз дам дар натичаи таъсири куввадои дохилй ва бе- рунй, релефи замин тагйир меёбад. Дар натичаи даракати литосфера моддадои мантия ба кишри замин дохил меша- ванд ва ё ба руйи замин мебароянд. Бо даракати литосфера чойивазкунии чисмдо ба вучуд омада, сохти кишри замин ва аз ин ру релефи он тагйир меёбад. Харакати сусти амудй, ки дар дама чо руй медиданд ва даракати уфукй, ки зиёдтар даракати порадои литосферадо ба вучуд меоваранд, фарк ме­кунанд. Дар натичаи даракати ондо шаклдои калонтарини релефи замин - барчастагии материкдо ва хамии укёнусдо, минтакадои кудй ва дамворидои бузург ба вучуд меоянд.

Куввадои беруна ба сатди руйи Замин таъсир мерасонанд. Замин дароратро аз нури офтоб, таъсири кувваи вазнинй ва фаъолияти даёти организмдо мегирад. Куввадои берунй (бод- хурдашавй, обдои равон, бод, обдои зеризаминй, пиряхдо, мадду чазри бадрй, фаъолияти инсон) чинсдои кудиро вай- рон карда, мадсулоти вайроншударо аз як минтака ба минтакаи дигар бурда, тадшин мекунад. Дар вайроншавй ва дамворшавии сохти релеф бодхурдашавй макоми бузург дорад.

Куввадои дохилй ва берунй як вакт фаъолият мекунанд. Дар натичаи фаъолияти куввадои дохилй шаклдои калони релеф ба вучуд меоянд. Куввадои берунй бошанд ондоро вайрон карда, шаклдои хурди релефро ба вучуд меоваранд. Ба ин хамидо, теппадо, каторкуддои хурд, водии дарёдо, чаридо, шахдои ачоибтард ва гайрадо дохил мешаванд. Ре­лефи замин доимо тагйир ёфта меистад. Сохти куддо, балан- дии ондо тагйир меёбад, теппадо дамвор мешаванд, атрофи материкдо сохти дигар мегиранд.

Байни барчастагидои материкдо ва хамии укёнусдои ондоро чудокунанда - пастоби материкй (шелф) мавчуд аст, ки бо релефи нисбатан тахт ва нишебии материкй ва дар- радои фарох фарк мекунанд.

28

Аз чидати гуногунй релефи каъри укёнус - ин системаи ягонаи силсилаи каторкуддои мобайниукёнусй мебошад, ки зиёдтар аз 60 дазор километр дарозй доранд. Дар канори укёнусдо хамидои чукуроб чой гирифтаанд, ки дар хушкй вучуд надоранд. Китъадои каъри укёнусй байни доманаи материкй ва каторкуддои мобайнй дамвор буда, теппадои нишеб доранд. Ондоро дамворидои укёнусй меноманд.

Аз харитаи сохти кишри замин оид ба шаклдои релефи мате­рикдо ва каъри укёнусдо мисолдо оред. Дар мадалли Шумо ка­дом шаклдои хурди релеф вучуд доранд? Ондо дар натичаи таъ- сири кадом куввадои берунй ба вучуд омадаанд?

Чойгиршавии шаклдои калони релеф дар руйи Замин. Дарчойгиршавии шаклдои калони релеф конуниятдои муайяне мавчуд аст. Барчастагидои материкдо ба кишри замини ма­терикй мувофикат мекунанд. Дар нодиядои падншавии кишри укёнусй хамидое мавчуданд, ки бо оби укёнусдо пур шудаанд. Хамворидои калон ба китъадои порадои кадими литосфера- платформадо мувофик меоянд. Нодиядои кудсори чиндор, новадои чукуроби каъри укёнусдо дар дудуди порадои ли­тосфера чой гирифтаанд. (Мисолдое биёред, ки ин фикрро тасдик кунанд). Барои ин харитаи табииро бо харитаи сох- ти кишри замин мукоиса кунед.

Супориш. 1. Чиро релеф меномем? Сабаби гуногунии релеф дар чист? Фикр кунед, оё куввадои дохилй ва берунй якбора дам дар хушкй ва дам дар каъри укёнус як хел амал мекунанд? Сабабашро фадмонед. Мисолдое оред, ки конуниятдои дар матн овардаро тасдик намоянд.

АТМОСФЕРА ВА ИЦЛИМИ ЗАМИН

Ин мавзуъ шуморо ба хусусиятдо ва таркиби атмосфера шинос мекунад. Сабабдои ба вучудоии иклимро дарк меку- нед. Оид ба минтакадои иклимй маълумот гирифта, нисба- ти окибатдои аз дад зиёд ифлосшавии атмосфера тасавву- рот пайдо мекунед.

29

§ 6. Мавкеи атмосфера дар даёти Замин.Таксимоти дарорати даво дар Замин

Аз географияи синфи 6 ба хотир биёред: 1. Атмосфера чист? Вай аз кадом кабатдо иборат аст ва кадом газдо онро ба вучуд

-------- овардаанд? 2. Харорати миёнаи модона ва солонаи Заминро чйхел муайян мекунанд?

Атмосфера чилди гази (давои)-и Замин буда 78,08% дачми онро нитроген, 20,9% оксиген, 0,93% аргон, 0,03%-ро гази карбонат ва бокимонда газдо 0,01%-и дачми умумии газдои атмосфераро ташкил медиданд. Атмосфера дар даракати шабонарузй ва солонаи Замин иштирок мекунад. Дар тар- киби атмосфера гайр аз омехтаи газдо, дар долати муаллак чангу губор, заррадои (чакрадои) намй ва кристаллдои ях мавчуданд.

Фишор ва зичии атмосфера аз поён ба самти боло тад- ричан кам мешавад. Кариб нисфи дамаи массаи атмосфе­ра то баландии 5 км фародам омадааст, аз 99,9/10 диссаи он дар баландии то 20 км ва 99,5%-и он поёнтар аз 80 км чойгир шудааст. Баландии умумии атмосфера такрибан ба 2000-3000 км расида ба фазои байнисайёравй бадал мешавад.

Атмосфера ба панч кабати асосй: тропосфера (то 17 км), стратосфера (то 50-55 км), мезсофера (то 80 км), термосфера (то 800 км) ва экзосфера таксим мешавад. Байни атмосфера ва сатди Замин мубодилаи доимии гармй, намй ва газдои гуногун идома меёбад. Атмосфера аз % диссаи афканишо- ти офтобро мегузаронад, вале афканишоти сатди заминро бозмедорад. Кабати озонии атмосфера (дар баландии 22-26 км чойгир аст) мавчудоти зиндаи Заминро аз таъсири мар- говари нурдои волобунафш (ултрабунафш)-и Офтоб дифз мекунад. Аз ин чо, ки атмосфера яке аз омилдои пайдоиш ва мавчудияти даёт (биосфера) дар кураи Замин мебошад.

Масъалаи идора кардани обу даво яке аз масъалаи доги руз аст. Имруз одамон аллакай пеши роди жолаи харобио- варро гирифта метавонанд. Ба таври сунъй аз болои кишт- зор, фурудгоддо абрдо ронда мешаванд ва ё жола ба бо­рон табдил дода мешавад. Режими бисёрсолаи обу давое, ки барои ягон мадал хос аст, иклими дамон мадал мебо-

30

шад. И^лим ин бавучудовардаи мачмуъхои табий ва муай- янкунандаи фаъолияти мехнатии одамон аст. Бинобар он иклими ин ва ё он минтакаро донистан ва онро дар фаъо­лияти худ истифода бурдан хело мухим аст.

Таксимоти харорати хаво дар Замин. Иклими минтакахои гуногуни руйи Замин пеш аз хама ба микдори гармие, ки офтоб медихад, вобаста аст. Ин микдор бо баландии нисфи- рузии Офтоб дар уфук - арзи географй муайян карда меша­вад. Агар махал хар чй кадар ба хати истиво наздик бошад, афтидани кунчи нурхои офтоб хамон кадар зиёд мешавад. аз ин ру сатхи Замин зиёдтар гарм мешавад ва харорати кабати наздизаминии атмосфера баланд аст. Харорати ми- ёнаи солона дар назди хати истиво ба +25, -26 дарача ба­робар буда, дар шимоли Авруосиё ва Амрикои Шимолй харорати миёнаи солона +10 дарача ва дар баъзе чойхо (ху- сусан дар кутбхо) хело паст аст.

Супориш. 1. Дар махалли Шумо харорати миёнаи мохи январ, июл ва солона чй кадар аст? 2. Харорати хаворо вобаста ба арзи географй дар минтакахои алохидаи Точикистон исбот намоед.

Минтакахои фишори атмсоферй. Дар руйи Замин се мин- такаи фишори паст ва чор минтакаи фишори баланддошта- ро исбот кардаанд.

Ин минтакахо чй хел хосил мешаванд?Фишори хаво дар натичаи нобаробар пахн шудани гар-

мии офтоб дар руйи Замин ва таъсири харакати Замин дарК-Ш.

АРКТИКИ

МУЫАДИЛ

ТРОПИКИ

ХАТИ ИСТИВОЙ

ТРОПИКИ

МУЪТАДИЛ

АНТАРКТИКИКЧ

Расми 10. Таксимоти минтакахои фишори атмосфера ва хелхои асосии анбухи хаво

31

Худуди болоии тропосфера

Чараёни хавои ' поёнраванда

jlilЧараёни хавои болораванда

Фишори баланд

- - Фишори паст Расми 11. Накшаи харакати хаво дар тропософера

атрофи мехвари худ ба вучуд меоянд. Хаво на танхо ба сам- ти уфукй, балки ба самти амудй чой иваз мекунад. Хавои дар назди хати истиво гармшуда пахн шуда, сабук меша­вад ва боло мебарояд. Яъне харакати болоравандаи хаво ба амал меояд. Дар назди хати истиво бошад фишори паст ба вучуд меояд. Дар назди кутбхо аз сабаби пастии харорат хаво сард гашта, хело вазнин мешавад ва харакати поёнра- вандаи хаворо ба вучуд меорад. Аз хамин сабаб дар руйи Замини наздикии кутбхо фишори баланд хосил мешавад.

Дар тропосфераи боло баръакс дар минтакахои истивой, ки харакати хавои болораванда афзалият дорад, фишор ба­ланд (ба он нигох накарда, ки аз сатхи Замин паст аст) ва дар болои кутбхо паст аст. Хаво доимо дар харакат аст ва аз минтакаи фишори баланд ба минтакаи фишори паст харакат мекунад. Бинобар он хавои ба болои хати истиво баромада ба тарафи кутбхо пахн мешавад. Аммо дар натичаи харакати Замин дар гирди мехвари худ хавои харакаткунанда ба тара­фи шарк майл мекунад ва то кутбхо намерасад. Хаво сард, вазнинтар шуда, такрибан ба 30 дарача а.ш. ва а.ч. мефарояд ва дар харду нимкура нихоят фишори баланд хосил мекунад.

Акнун мебинем, ки байни минтакахои фишор ва намнокй чй вобастагй вучуд дорад? Дар назди минтакаи фишори па­сти назди хати истиво хавои гарм намнокии зиёд дорад. Аз ин чост, ки дар минтакаи истивой абрнокй зиёд шуда, бо-

32

ронгарии зиёд ба вучуд меояд. Чунин холат дар дигар мин- такахои фишори пастдоштаи Замин руй медиханд.

Хамин тавр, минтакахои фишори атмосфера дар натичаи нобаробар пахншавии гармй дар руйи Замин ва кувваи майл- кунандаи даврзании Замин дар гирди мехвари худ хосил ме­шаванд. Пахншавии боришот инчунин аз арзи географй низ вобаста аст (Мисолуо биёред).

Супориш. 1. Сабаби гуногунии иклим, харорат дар руйи Замин аз чй вобаста аст? 2. Аз глобус ва харитаи иклимй минтакахои фишо­ри баланд ва пастро нишон дихед. 3. Дар кадоми онхо харакати боло­раванда ва дар кадоми онхо харакати поёнравандаи хаво афзалият до­рад? 4. Мавкеъи атмосфера дар замин аз чй вобаста аст?

Харитахои иклимй. Дар сарфахм рафтан ба масъалахои душвори хосилшавй ва чойгиршавии иклими Замин хари­тахои иклимй ба Шумо ёрй мерасонанд. Аз онхо дар бораи унсурхои асосии иклимхосилкунй: харорат, бориш, фишор ва самти харакати бод маълумот гирифта метавонед. Аз- баски унсурхои иклим хеле зиёданд, доир ба хар яки онхо харитахои иклим вучуд доранд. Дар як харита мумкин аст як (масалан, таксимоти харорат, намнокй) ва ё якчандто ун- сури иклимро тасвир кунанд.

Барои тасвири харорати руйи Замин аз хатти качи мунта- зам - изотермахо («изос» ва «термос» калимахои юнонй буда, маънояшон гармии баробар аст) истифода мебаранд. Бо ёрии изотермаххо одатан харорати миёнаи солона, харорати ми­ёнаи мохи хунук (январ) ва гарм (июл)-ро тасвир мекунанд.

Таксимоти микдори солонаи боришро дар харита бо изохатхо ва самти бодро бо тирчахо нишон додаанд. Фа- зои байни изохатхо бо рангхои мувофик ишора шудаанд.

Аз руйи харитаи иклимй муайян кунед: а) кадом изотермам харорати солона аз меридиани 40 дарача тули шаркй гузашта-

------- анд; б) харорати солона дар Чануби Африка; в) микдори со­лонаи боришот дар Сахрои Кабир, шахри М осква ва Айвач, М ургоб, шахри Душанбе; г) харорати моххои январ ва июл, микдори солонаи боришот дар кисми гарбй ва шаркии Австра­лия, бодхои бештарвазанда дар ин китъа.

33

§ 7. Таксимоти бориш дар Замин. Анбухи хаво.Бодхои доимй.

1. Барои ба вучуд омадани бориш от кадом ш ароитхо зару- ранд? 2. Оё хавои сабук метавонад намнокии зиёд дошта бошад?

-------- 3. Кадом хаворо хавои аз буги об сершуда меноманд? 4. Азруйи харита муайян кунед, дар кадом кисми Замин намнокии зиёд ва дар кадом кисмаш намнокии кам мушохида мешавад?5. Чиро фишори атмосферй меноманд? Чй хел он ба иклими махалли Шумо таъсир мекунад. 6. Бод чист? Сабабхои пайдои­ши он кадомхоянд? 7. Ба иклими махалли Шумо бод ва анбухи хаво чй хел таъсир мерасонад?

Таксимоти бориш дар Замин. Иклими минтакахои алохи- даи Замин на танхо бо харорат, балки бо намнокй, ки ноба- робар таксим шудааст, низ фарк мекунад. Як кисм минтакахо аз зиёдй, кисми дигар аз норасоии намнокй зарар мебинанд. Хусусан, дар махалахое, ки кад-кади тропикхои Шимолй ва Чанубй чой гирифтаанд, харорат хело баланд ва эхтиёч ба бориш зиёд буда, намнокй кам аст.

Боришхои атмосферй ба хусусияти хоку наботот, мачму- хои табий ва фаъолияти мехнатии инсон таъсир мерасо- нанд. Масохати зиёди кураи Замин аз нарасидани намй дар кишоварзй истифода бурда намешаванд.

Чунин таксимоти нобаробари боришотро дар сатхи За­мин чй гуна бояд шарх дод? Сабаби асосй ин мавкеъи махал нисбат ба минтакахои фишори баланд ва пасти атмосфера ва харакати Замин аст. Таксимоти бориш инчунин ба арзи географй низ вобаста аст.

Анбухи хаво. Шумо бисёр вакт мушохида кардаед, ки тобистон обу хавои гарм яку якбора ба обу хавои салкину боронй табдил меёбад. Зимистон баъди мулоимшавии хаво хунукихои сахт фаро мерасанд. Сабаби ин тагйироти хаво дар чист? Сабаби асосй ин чойивазкунии анбухи хавост. Агар хаво муддати дароз дар болои хамон як худуд бошад, он хусусияти хос: харорат, намнокй, сергуборй мегирад.

Хачми калони хавои тропосфераро, ки хосияти якхе- ла дорад анбухи хаво меноманд. Вобаста ба ташаккулёбии анбухи хаво, онро ба чор хел - истивой, тропикй, муътадил, арктикй чудо мекунанд (расми 11).

34

Дар расми 12 нохияхои ташаккули анбухи хаво нишон дода шудаанд, ки дар ин вакт Офтоб нисфирузй болои хати истиво дар киём аст. Яъне, шабу руз баробар меша­вад. 21 июн офтоб дар тропики Шимолй дар киём мешавад ва харорати хаво аз хама баланд на дар болои хати исти­во, балки аз он хеле болотар мушохида мешавад. Вобаста ба чойгиршавии офтоб минтакахои фишори атмосфера ва анбухи хаво ба тарафи шимол ва чануб чой иваз мекунанд.

22 декабр офтоб дар тропики Чднубй ба киём мерасад. Дар нимкураи чанубй тобистон аст. Аз мохи июн то мохи декабр анбухи хаво чой иваз намуда, муддати дароз хосия- ти худро нигох медорад ва сабаби асосии тагйирдихандаи обу хавои махалхои мухталиф мегардад.

Бодхои доимй. Бодхое, ки вобаста ба фишори баланд ва фишори паст ба як самт мевазанд, бодхои доимй ном доранд. Азбаски дар минтакаи истивой фишори паст ва дар наздикии арзхои сиюм фишори баланд афзалият до­рад, бодхо дар сатхи Замин аз минтакахои фишори баланд ба суи хати истиво мевазанд. Чунин бодхоро пассат мено­манд. Дар натичаи харакати Замин дар атрофи мехвараш пассатхо дар нимкураи Шимолй ба тарафи гарб, дар ним­кураи Чанубй бошад ба тарафи шарк ва аз чануби шарк ба шимоли гарб мевазанд.

Расми 12. Накшаи чараёнхои хаво дар наздикии сатхи Замин

Дар минтакахои муътадил б о д х о и г а р б й афзали­ят доранд. Бодхо аз минтакахои тропикии фишори баланд

35

на танхо ба тарафи хати истиво, балки ба суи кутбхо низ ме­вазанд. Зеро дар наздикии 65 дарачаи арзи шимолй ва арзи чанубй фишори паст афзалият дорад. Аммо дар натичаи даврзании Замин онхо тадричан ба тарафи шарк майл меку­нанд ва аз гарб ба шарк чараёни хаворо ба вучуд меоранд.

Ч,ойивазкунии минтакахои фишори баланд дар фаслхои сол гох ба тарафи шимол ва гох ба тарафи чануб боиси чой- ивазкунии доимй мегардад.

Анбухи хавои харакаткунанда гармй, сардй ё намй ва хушкиро аз як арз ба арзи дигар, аз материк ба укёнус ва аз укёнус ба материк мебарад. Бо туфайли ин харакат гармй ва намй ба сатхи Замин аз нав таксим мешавад. Агар чараёнхои хаво намебуданд, хати истиво хело гарм ва кутбхо нисбат ба вазъи имруза сардтар мешуд. Хдмин тавр иклим на танхо ба баландии Офтоб дар уфук, балки ба харакати анбухи хаво - ба чараёнхои он вобаста аст.

Супориш. 1. Ч аро дар наздикии хати истиво намнокй зиёд ва дар минтакахои тропикй бориш кам мешавад? 2. Байни минтакахои фишори атмосфера ва микдори бориш чй вобастагй дорад? 3. Бодхои руйи сатхи Заминро номбар кунед ва хосилшавии онхоро шарх дихед.4. Д ар махалли Ш умо бо кадом сабабхо боду хаво тагйир меёбад?5. Харакати анбухи хаво ба таксимшавии намнокй дар сатхи Замин чй хел таъсир мерасонад?

9■

§ 8. Минтакахои иклими Замин

1. Чаро анбухи хаво гох ба шимол ва гох ба тарафи чануб ха­ракат мекунад? 2. Иклим аз боду хаво чй фарк дорад?

Аз мавзуи гузашта медонед, ки дар натичаи нобаробар пахн шудани гармии офтоб ва боришхои атмосферй, иклими сатхи Замин хело гуногун мешавад. Олими машхури рус В.П. Алисов Заминро ба 13 минтакаи иклимй чудо кардааст, ки аз якдигар бо харорат ва анбухи хаво фарк мекунанд.

1. Аз харита ва глобус минтакахои иклимии Заминро нишон дихед.

2. Кадоме аз онхо дар минтакахои чанубй ва шимолй такрор мешиванд?

3. Кадоме аз онхо масохати калонро ишгол мекунад?

36

Аз тахлили харитаи иклимй бармеояд, ки номи минтакахо ба чойгиршавии онхо мувофик аст ва ин барои дар хотир мондан ба шумо кумак мерасонад. Минтакахои иклимй ба асосй ва гузаранда таксим мешаванд. Минтакахои асосии иклимй ба пахншавии чор хели анбухи хаво рост меоянд. Дар нохияи хати истиво иклими истивой чойгир аст. Дар ин чо дар давоми сол анбухи хавои истивой ва фишори пасти атмосферй афзалият дорад. Харорати хаво, таъсири Офтоб кариб дар давоми сол як хел аст. Боришот хело зиёд аст (са- бабашро шарх дихед).

Дар минтакахои тропикй анбухи хавои тропикй, фишо­ри баланди атмосфера, харакати поёнравандаи хаво афзали­ят дорад. Анбухи хаво тобистон харорати хеле баланд до- шта, зимистон салкин мешавад. Боришот кам меборад (Ба­рои чй?).

Дар минтакахои муътадил анбухи хавои муътадил ва бодхои гарбй афзалият доранд. Иклими ин чо нисбат ба минтакахои тропикй хунуктар аст. Фаслхои сол равшан ифода ёфтаанд (Барои чй?). Микдори боришоти солона зиёд аст, вале нобаробар таксим шудаанд.

Супориш. Аз руйи харитаи иклимй муайян кунед, ки дар кучои минтакаи муътадил бориш зиёд ва дар кучои он бориш кам мешавад? Аз харитахои иклимй истифода бурда минтакахои арктикй ва антарк- тикиро тавсиф намоед.

Аз тахлили харитахои иклимй маълум мешавад, ки дар кисмхои гарбии материкхо бориш зиёдтар мешавад. Онхо ба ин чо аз укёнус анбухи хавои бахрй меоранд. Хангоми харакат ба тарафи шарк хаво намиро талаф медихад ва ин боиси кам шудани бориш дар кисмхои дохилии материкхо мегардад. Дар зери таъсири укёнусхо дар кисми шаркии он микдори бориш меафзояд.

Минтакахои иклимии гузаранда дар байни минтакахои асосй чойгиранд. Номи минтакахо ба мавкеи географии он­хо вобаста аст. Масалан, минтакаи субистивой (аз лотинй «суб»-зер), зеристивой, субтропикй - зеритропикй. Дар ин минтакахо анбухи хаво дар фаслхои сол иваз мешаванд. Онхо ба ин чо аз минтакахои шафат меоянд. Бинобар он

37

иклими минтакаи субистивоии нимкураи шимолй тобис- тон ба иклими минтакаи истивой ва зимистон ба иклими тропикй монанд аст. Иклими минтакаи субтропикй тоби- стон ба иклими тропикй ва зимистон ба иклими минтакаи муътадил монанд аст.

Расми 13. Омилхои иклимхосилкунанда

Ба ташаккули иклими минтакахои алохидаи руйи За­мин се омили асосй таъсир мерасонад. 1. Арзи географй, ки дохилшавии гармии офтоб аз он вобаста аст. 2. Харакати анбухи хаво. 3. Сатхи замин (укёнус, релеф, хушкй, чараёнхои бахрй, кабатхои яхин).

Супориш. 1. Аз руйи харита минтакахои фишори баланд ва фи­шори пастро нишон дихед. Дар кадоме аз онхо харакати хавои фароян- да ва дар кадомаш харакати хавои бароянда чой гирифтааст. Чй хел он ба намнокй таъсир мерасонад? 2. Иклими махалли шумо хангоми паст ва баланд шудани фишори атмосферй чй хел тагйир меёбад? 3. Бодхои доимии руйи Заминро номбар кунед, ба вучуд омадани онхоро шарх дихед. 4. Бо кадом сабабхо иклими махалли шумо тез-тез иваз мешавад?5. Ба иклим анбухи хаво чй хел таъсир мерасонад? 6. Минтакахои гуза- рандаи иклим аз минтакахои доимй бо чй фарк мекунанд? 7. Шумо дар кадом минтакаи иклимй икомат доред? 8. Кадом иклим дар минтакаи тропикй афзалият дорад? 9. Чй хел гармй ва бориш от дар руйи За­мин таксим мешаванд? 10. Барои мухофизат кардани атмосфера кадом чорахои экологй гузаронидан мумкин аст?

38

УКЁНУСИ ЧДХ,ОНИ - КИСМИ АСОСИИ ГИДРОСФЕРА

Об моддаи аз хама пахншудатарини руйи Замин аст. Кабати оби руйи Замин дар як вакт бо литосфера, атмос­фера ва организмхои зинда инкишоф ёфтааст. Кариб хамаи ходисахо дар руйи Замин ба об вобастаанд. Гидросфера аз укёнуси чахон, обхои хушкй ва обхои зеризаминй иборат аст. Кисми зиёди об дар укёнуси Чдхонй чойгир аст. Укёнуси Чахониро «оинаи кабуди» сайёраи мо меноманд. Он манбаи хаётгузаронии инсон ва дигар организмхои зинда аст. Дар он на танхо гузашта, балки ояндаи сайёраи Замин тачассум ёфтааст. Борои донистани накши укёнуси Чахонй лозим аст, ки хусусиятхои табии он: таркиби об, накши чараёнхо, алокахои мутакобилаи укёнусхо бо атмосфера ва хушкиро донем. Гидросфера 70,8% сатхи заминро фаро гирифтааст, кариб 94% хачми гидросфераро оби бахру укёнусхо, 4%-ро обхои зеризаминй, кариб 2%-ро яху барфхо (Арктика, Ан- тартида, Гренландия, пиряххои кухй) ва 0,4%-ро обхои сатхи хушкй (дарёхо, кулхо, ботлокхо) ташкил медихад. Обхои ги­дросфера бо обхои атмосфераю кишри Замин ва биосфера алокамандии доимй доранд. Оби бахру укёнусхо шур (35 г/л) буда, барои нушидан мувофик нест. Аз микдори умумии оби кураи Замин оби ширин (нушокй) 2,5% ва ё 35 млн км3-ро ташкил медихад. Агар ин обро ба хар сари ахолии кураи Замин таксим намоем, 8 млн.м3 рост меояд, мутаассифона, кисми зиёди оби ширин чандон дастрас нест. Кариб 70% оби ширин дар пиряххои кутбй ва пиряххои кухй вокеъ гарди- даанд. Агар тамоми яххои кураи Замин об шаванд, он гох сатхи оби укёнуси чахонй 66 м баланд мехезад, дар натича 10% сатхи хушкй зери об мемонад.

§9. Обхои укёнуси Ч,ахони1. Чиро укёнуси Чахонй меноманд? 2. Оид ба усулхои омузиши он хикоя кунед. 3. Тавсифи харитаи укёнусхоро нависед.

Накши укёнус дар хаёти Замин. Укёнус аз 3/4 хиссаи сат­хи сайёраи моро ташкил медихад. Об - яке аз муъчизахои

39

руйи Замин аст. Ин моддаи моеи киматбахо хадяи табиат ба сайёраи мост. Микдори обе, ки дар руйи Замин хаст, ди­гар дар ягон сайёраи системаи Офтоб вучуд надорад.

Укёнус. Ахамияти онро дар хаёти Замин тасаввур кар­дан душвор аст. Абрхои осмон, борон, барф, дарёхо, кулхо, чашмахо кисмхои укёнус буда, онхо муваккатан аз он чудо шудаанд.

Укёнус бисёр хусусиятхои табиати Заминро муайян меку­над: гармии гункардаашро ба атмосфера медихад, намнокии онро истифода мебарад ва кисми онро ба Замин бармегар- донад. Укёнус ба иклим, хок, олами наботот ва хайвоноти хушкй ва фаъолияти мехнатии ахолй таъсири калон мера­сонад. Он шифобахш аст. Дору медихад ва дар сохилхои он миллионхо одамон истирохат мекунанд. Укёнус ман- баи махсулоти бахрй, бисёр сарватхои зеризаминй, энер­гия аст; он «ошхонаи табиат» ва пеш аз хама рохи бузур­ги чахонист, ки материкхоро бо якдигар мепайвандад. Ту- файли бактерияхо укёнус характери худтозакунй мегирад. Аз ин ру, хар партове, ки дар руйи Замин пайдо мешаванд, дар укёнус нобуд мегарданд.

Таърихи инсоният бевосита ба омузиш ва аз худ кар­дани укёнус алокаи зич дорад. Дарки он аз замонхои хело кадим огоз ёфта буд (Ба ёд биёред, кай аз тарафи кй?). Тад- кикотхои солхои охир дар киштихои илмй ва стансияхои укёнусшиносии автоматй, инчунин радифхои маснуи За­мин, аксулчараёнхои гирдоб, чараёнхои зидди чараёнй, мав- чудияти хаётро дар чукурихои зиёди укёнусхо муайян сох- таанд. Омузиши сохти релефи каъри укёнус ба тахияи наза- рияи харакати порахои литосфера имконият дод.

Пайдоиши оби укёнуси Ч,ахонИ. Укёнус мухофизи асосии об, моддаи аз хама маъмули Замин аст, ки бо муъчизахои худ диккати мухаккикони оламро ба худ чалб кардааст. Об дар сайёраи мо чй тавр пайдо шудааст? Илм ин масъаларо то хол комилан хал накардааст. Тахмин мекунанд, ки об хам мисли кишри материкй хангоми пайдоиши Замин аз ман- тияи боло чудо шудааст ё тадричан чамъ шудааст. Об холо низ аз магмае, ки ба сатхи Замин дар натичаи оташфишонии вулкон, хосилшавии кишри укёнусй, дар минтакахои ёзида- ни порахои литосфера мебарояд, чудо мешавад.

40

Х,амин хел боз миллионхо сол давом хохад кард. Як кисми об ба Замин аз атмосфера дохил мешавад.

Хосияти оби укёнус. Оид ба хосиятхои он (шурй ва харо­рат) шумо аллакай хабар доред. Оби укёнус махлулест, ки дар он кариб тамоми моддахои кимиёвй ёфт шудаанд. Дар он газхо, намакхо, моддахои органикие, ки дар натичаи фа­ъолияти организмхо хосил мешаванд, махлул шудаанд. Дар об заррахои халнашаванда хам мавчуданд.

Шурии оби укёнус дар хама чо як хел нест. Аз хама кисми шуртарини оби укёнус ин кабати болоии об аст. Шурй пеш аз хама ба микдори боришоти атмосферй, бугшавй ва арзи географй вобаста аст. Шурии об дар наздикии хати ис­тиво кариб 34 %о, дар наздии тропикхо 36 %о, дар минтакахои муътадил ва кутбхо кариб 33% (промил)-ро ташкил медихад. Шурии об дар он чойхое паст аст, ки намнокй аз бухоршавй зиёд аст, чоришавии оби дарёхо хело зиёд аст, яххо об меша­ванд. Дар 1 тонна оби укёнус 35 кг намак мавчуд аст. Фоиз аз 100 як хисса, промилл аз 1000 як хиссаро мефахмонад.

Ба шумо маълум аст, ки аз таъсири нурхои Офтоб сатхи болои оби укёнус чун хушкии сатхи Замин гарм мешавад. Укёнус, ки масохати калонро ишгол кардааст, нисбат ба хушкй гармиро зиёдтар мегирад. Х,арорати кисми болоии оби укёнус як хел нест. Он аз арзи географй вобаста аст.

Расми 14. Обшавии айсбергхо дар укёнус.

41

Дар як кисми укёнусхо ин таксимоти конуниро чараёнхои укёнусй, бодхои доимй ва дар чойхои наздисохилй чоришавии оби гарм аз материкхо вайрон мекунанд.

Хдрорати об дар укёнус вобаста ба чукурй хам тагйир меёбад. Аввал харорат хеле зиёд паст мешавад ва баъд паст- шавии он суст мегардад. Дар чукурии беш аз 3-4 хазор метр харорати об одатан аз +2 то 0 дарача пасту баланд мешавад.

Анбухи об. Хдчми калони об, ки дар кисмхои муайяни укёнус хосил мешаванд ва аз хамдигар бо харорат, шурй, зичй, шаффофй, микдори оксиген ва мавчуд будани микдори муайяни организмхои зинда фарк мекунанд, анбухи об ме­номанд. Ин хусусиятхо дар тамоми масохати ишгол кардаи ин ва ё он анбухи об нигох дошта мешаванд.

Дар укёнус хелхои зерини анбухи обро фарк мекунанд: хати истивой, тропикй, муътадил ва кутбй. Онхо то чукурии 200 м. чойгиранд. Он ба нобаробар дохил шудани гармии Офтоб дар арзхои мухталиф ва таъсири атмосфера воба­ста аст. Дар хамон як арз хосияти оби сатх фарк карданаш мумкин аст. Бинобар ин онро боз ба хелхои наздисохилй ва дохилиукёнсй чудо мекунанд.

Анбухи об ба атмосфера гармй ва рутубат дода, аз он гази карбонат мегирад ва оксиген хорич мекунад. Анбухи об омехта шуда хосияти худро тагйир медихад.

Супориш. 1. Шурии оби укёнус ба чй вобаста аст? 2. Хдрорати об дар укёнус чй тавр таксим шудааст? 3. Дар кадом минтакахои укёнусиЧ,ахонй ях хосил мешавад? 4. Яххо ба табиат ва фаъолияти хочагии ин­сон чй тавр таъсир мерасонанд? 5. Шумо кадом харакатхои оби укёнусро медонед? Сабаби онхоро номбар кунед. 6. Чиро чараёнхои укёнусй ме- номанд?

§ 10. Х,аракати доиравии чараёни сатхи укёнусХдракати доимй яке аз хусусиятхои фарккунандаи оби

укёнус аст. Бехуда шиори киштии зериобии «Наутили- ус» аз романи машхури Жюл Верн ибораи «Серхаракат аз бехаракатй» набудааст. Шумо дар синфи VI бо намудхои гуногуни харакати оби укёнусхо ва сабабхои пайдошавии онхо ошно шудед. Самти харакати чараён дар укёнус на танхо аз боди доимй, балки аз майли харакати Замин дар

42

атрофи тири худ, релефи каъри укёнус ва тархи материкхо низ вобаста аст.

Ч,араёнхои сатхй дар укёнус харакати доиравии кабати болоии обро ба вучуд меоваранд. Чй хел онхо ба вучуд ме­оянд, дар мисоли укёнуси Атлантик дида мебароем.

Пассати шимоли шаркй анбухи обро ба тарафи гарб ронда пассати шимолиро хосил мекунад. Вай дар сохилхои Ш аркии Амрикои ^анубй ба ду шоха таксим мешавад. Яке ба халичи Мексика дохил шуда, чараёни Голфстрим- ро ташкил медихад. Вай ба арзхои муътадил медарояд, ки дар он чо бодхои гарбй мевазанд ва анбухи обро ба тара­фи Шарк меронанд. Ч,араёни Атлантикаи Шимолй, ки ба арзхои муътадил ва кутбй обхои гарм меорад, хамин тавр хосил мешавад. Оби зиёдатй ба тарафи Ч,ануб харакат кар­да, дар сохилхои Африко бо оби хунуки ба боло барома- да хамрох шуда, чараёни Канарро хосил мекунад. Агар ин чараён бо самти акрабаки соат харакат кунад, пас дар кисми чанубии ин укёнус чараён мукобили самти акрабаки соат харакат мекунад.

Чунин чараёнхоро дар укёнуси Ором хам вохурдан мум- кин аст. Дар ин чо чараёни Куросиво шабехи Голфстрим,

Расми 15. Даракати солонаи об ба хисоби миёна дар сатхи укёнуси Ч,ахони

43

шабехи Бенгал чараёни Гумболт (Перу) ва гайра мебо- шанд. Манзараи чараёнхо дар укёнусхои Динд ва Яхбастаи Шимолй як дарача фарк мекунанд, зеро онхо мавкеи мах- суси географии худро доранд.

Дар нимкураи Чанубй дар арзхои муътадил чараёни до- иравии Антарктикй (ё чараёни бодхои Еарбй) хосил меша­вад, ки дар укёнуси Чдхонй аз хама пуриктидор аст. Вай нисбат ба тамоми дарёхои чахон дар як сол 200 баробар зиёд об мебарад.

Дамин тавр, дар таксимоти чараёнхои сатх дар укёнуси Чахонй конунияти муайян вучуд дорад. Накшаи умумии чараёнхои сатх бо накшаи бодхои доимй мувофик мео­яд. Пассатхо анбухи обро ба гарб, бодхои гарбии арзхои муътадил бошанд ба шарк мегарданд. Аммо кувваи давр- зании Замин дар атрофи тири худ ин обхоро дар нимкураи Шимолй ба тарафи рост ва дар нимкураи Чанубй ба тара­фи чап мегардонад. Аз ин ру он чараёнхо харакати азими доиравии обро ташкил медиханд.

Чараёнхо ба аз нав таксимшавии гармй дар укёнус таъси­ри калон мерасонанд. Обхои гарм дар кисми гарбии укёнус ба тарафи кутбхо харакат карда, минтакахои калони оби- ро гарм мекунанд ва хунук шуда ба тарафи шарк харакат мекунанд.

Чараёни гарм ва хунук бештар дар минтакаи муътадил ба хам бармехуранд. Дар натичаи якчояшавии обхо бо хосиятхои мухталиф гирдобхо пайдо мешаванд. Ин ходисахо ба анбухи хавое, ки дар болои укёнус ба вучуд меояд, инъи- кос ёфта, минбаъд дар шароити обу хавои хушкй дар арзхои муътадил зохир мегардад.

Супориш. 1. Анбухи об чист? 2. Хелхои асосии анбухи хавои сатх, хосият ва махалли хосилшавии онхоро номбар кунед. 3. Аз матн шархи сабабхои пайдоиши чараёнхоро пайдо кунед. 4. Д аракати чараёнхои асосй ба кадом коидаи умумй тобеъ аст? 5. Чараёнхо дар ташаккули табиати материкхо чй мавкеъ доранд?

Ях дар укёнус. Яхбандй аз харорати оби укёнус вобаста аст. Чй хеле шумо аллакай медонед оби бахр дар харорати -2 дарача ях мебандад. Дар натичаи сард шудани хаво кабати болоии оби укёнус вазнин шуда ба поён мефаро-

44

яд ва кабатхои оби гарм аз поён ба боло мебароянд. Ин гуна чойивазкунии об ба хосилшавии ях монеъ мешавад. Яххо танхо дар арзхои арктикй ва субарктикй, ки зимистони тулонй ва хеле хунук дорад, хосил мешаванд. Баъзе бахрхои на он кадар чукури минтакаи иклими муътадил низ ях ме- банданд. Кариб 15 фоизи масохати укёнус яхпуш мешавад. Ду намуди яхбандй - яксола ва бисёрсола маълум аст. Яхи укёнус агар бо хушкй пайваст ва ё шиновар бошад, мета- вонад бехаракат шавад. Баъзан яххои калон аз хушкй кан- да шуда ба укёнус мефароянд, ки онхоро айсберг меноманд.

Аз чазираи Гренландия ба укёнус айсбергхои кухмонанд ва аз пиряххои Антарктида яххои мизмонанд канда меша­ванд, ки зиёда аз 100 километр дарозй доранд. Онхо дар худ захирахои калони оби ширин доранд. Аммо барои ха­ракати киштихо мушкилихои зиёде ба вучуд меоранд ва бо- иси обхезихои харобиовар мегарданд.

Кабати яхини укёнус ба иклими Замин, фаъолияти мех- натии ахолй таъсири манфй мерасонад. Нури Офтобро инъ- икос намуда, хаворо сард ва ба туманфарой мусоидат меку­нанд. Даракати киштихо, парвози тайёрахоро боз дошта, ши- кори мохй ва дигар хайвоноти бахриро душвор мегардонад.

Супориш. 1. Шурии оби укёнусхо ба чй вобаста аст? 2. Дар ха­рорати оби укёнус чй хел фаркият мавчуд аст? 3. Дар кадом кисмхои укёнус яххо пайдо мешаванд? 4. Чй хел онхо ба иклими Замин ва фа­ъолияти мехнатии одамон таъсир мерасонанд? 5. Анбухи об гуфта чиро мегуянд? 6. Намудхои асосии анбухи обро номбар кунед.

§ 11. Даёт дар укёнус1. К адом рустанй ва хайвоноти сокини укёнусро медонед?2. Ш ароити зиндагии организмхо дар укёнус аз шароити зинда-

-------- гии онхо дар хушкй бо чй фарк мекунад? 3. Инсон организмхоибахриро чй тавр истифода мебарад?

Даёти организмхо дар укёнус. Барои хаётгузаронии орга- низмхо дар укёнус шароитхо мавчуд аст. Дар чукурии 11 хазор метраи новаи Мариана, дар он чойхое, ки аз каъри Замин магмаи сузон мебарояд ва дар он чое, ки харорати баланд ва фишори азим вучуд дорад, хаёт чуш мезанад.

45

Шароити хаётгузаронии организмхо аз кутбхо то хати истиво тагйир меёбад. Аз чихати гуногунии намудхои на- ботот ва хайвонот укёнусро ба хушкй мукоиса кардан мум- кин аст. Дар укёнус аз бактерияхои якхучайра, ки бо чаш- ми оддй дида намешавад, обсабзхои бахрии то 80 м. дарози- дошта, чонвархои микроскопй ва китхои азимчуссаро пай­до кардан мумкин аст.

Укёнус пур аз асрори нихон аст, ки то хол кисми зиёди онхо аз тарафи илм кашф нашудаанд. Доло хам дар натичаи тадкики каъри укёнус организмхое дарёфт карда мешаванд, ки ба илм маълум нестанд.

Олимон исбот кардаанд, ки хамаи чонзодхои сайёраи мо аз укёнус баромадаанд ва бинобар он онро «гахвора»-и хаёт дар Замин меноманд. Фаъолияти организмхои зинда дар Замин ба тагйир ёфтани хосияти об (шурй, микдори газхо) овардааст. Рустанихои сабз аз худ оксигени зиёд хорич кар­да, микдори оксигенро дар об зиёд мекунанд. Ин оксиген ба атмосфера баромада, барои дар хушкй зиндагй карда та- вонистани хайвонхои бахрй имконият фарохам меоварад.

Таксимшавии хаёт дар укёнус. Дар укёнус ду минтакаи хаётро фарк мекунанд. Ба гурухи якум организмхое ман- субанд, ки дар сатхи болой ва гафсии об икомат мекунанд ва кобилияти фаъоли харакат надоранд. Ба гурухи дуюм организмхое, ки дар каъри укёнус хаёт ба сар мебаранд, до- хил мешаванд.

Ба чунин пахншавии организмхо дар укёнус чй таъсир расондааст? Равшанй - шарти асосй барои хаётгузаронии обсабзахост, ки онхо гизои дигар организмхоянд. Дар об равшанй нисбат ба хушкй камтар аст ва дар чукурихо рав- шанй камтар мешавад. Бинобар он дар кабати то 50 метраи сатхи болои об организмхо зиёдтаранд. Аммо дар ин чо хам онхо нобаробар пахн шудаанд. Дар сохилхо онхо нисбат ба укёнуси кушод зиёдтаранд.

Дар каъри укёнусхо обсабзхо, марчонхо, харчангшаклхо, кирмхо, нармбаданхо, ситорахои бахрй зиёдтаранд. Аз мо- хиён камбала ва палтус, хаштпо зиндагй мекунанд.

Дар каъри обхои тропикй бемухрахои бахрй - марчонхо, рифу чазирахои зиёди зериобиро ташкил додаанд.

46

Еайр аз равшанй ба пахншавии организмхо боз шурии об, харорати он, микдори моддахои гизой, чараён, чойивазкунии об ва хусусияти чинсхои кухии зериобй таъсир мерасонанд. Обхои каъри укёнус ба боло баромада моддахои гизоии зи- ёдро ба кабати болои об мебароранд.

Шамолхои доимй ва чараёнхои укёнус дар чойивазкунии обхо таъсири калон мерасонанд. Дар он минтакахое, ки ша- мол кам аст, кабати болоии об ба поён мефарояд. Моддахои гизой кам буда, боиси кам шудани олами хайвоноту рустанй гардидааст.

Дар минтакахои субтропикй ва муътадили укёнус орга- низмхои зиёде ба чашм мерасанд. Агар дар хушкй наботот ва хайвонот дар як мухит икомат карда тавонанд, дар об рустанй танхо дар чукурии 200-250 метр месабзад. Даёти организмхои обй ба харакати об, дар он мавчуд будани моддахои гизой вобаста аст. Вобаста ба шароитхои табий организмхои укёнус ба 3 гурух: планктон, никтон ва бентоз чудо карда мешавад.

Сарватхои биологии укёнус. Укёнус аз кадим боз хуронан- даи инсоният ба шумор меравад. Дар он хайвоноти ширхур (морж, тюлен)-ро сайд мекунанд, мохй медоранд, хайвонхои бемухра ва обсабзхоро чамъ меоваранд. Организмхои бахрй натанхо чун озука, балки хамчун маводхои доруворй ва ашёи хоми саноати кимиё истифода бурда мешаванд.

Укёнуси чахонй сарвати бузург, вале бисёр махдуд дорад. Вазифаи мо имруз аз окилона истифода бурдан, мухофизат ва афзун гардонидани он иборат аст.

Супориш. 1. Хусусияти асосии пахншавии хаёт дар укёнус ва таксимоти организмхо дар кабати сатхи об аз чй вобаста аст? 2. Кадом кисми укёнус аз хаёт бой аст? 3. Барои чй хаёт дар укёнус мухофизатро талаб мекунад?

§ 12. Таъсири мутакобилаи укёнус бо атмосфера ва хушкИ1. Г ардиши чахонии об чй хел ба амал меояд? 2. Чаро харакати анбухи хаво ба амал меояд?

Роли укёнус дар хаёти сайёра. Об нисбат ба хушкй зиёд- тар гармиро мегирад ва гармиро дер нигох медорад. Укёнуси

47

чахонй аз се ду хиссаи гармии Офтобро, ки ба Замин дохил мешавад, мегирад. Дар кабати дахметраи оби сатхи укёнус нисбат ба атмосфера гармй бештар мавчуд аст. Аз ин чост, ки укёнусро захиракунандаи гармй дар сайёра меноманд. Он ба атмосфера намнокй дода, боришоти материкро ис­тифода мебарад.

Дангоми бухоршавй ва пошхурии об дар як вакт бо таъ­сири бод ба хаво намакхои дар об халшуда дохил мешаванд. Ин намакхо ба аэрозол (зарачахои хурдтарин) табдил ёфта, таркиби намакини боришоти атмосфераро муайян мекунанд.

Накши анбухи хаво дар робита бо атмосфера ва мате­рик. Сатхи укёнус ба атмосфера таъсири мутакобила дошта, бо он гармй ва намнокиро иваз мекунад. Ин мубодила дар натичаи гарм шудани хавои сард дар сатхи гарми укёнус ва баръакс сард шудани хавои гарм дар обхои хунук, ба амал меояд. Дангоми бугшавии об аз сатхи укёнус, сардшавии он ба амал меояд ва гармии дар оби бухоршуда чамъомада ба кабатхои пасти атмосфера дода мешаванд.

Захираи калони гармй дар оби укёнус ба хосиятхои анбу­хи хаво таъсир мерасонад. Дар болои сатхи он зертипи нави анбухи хаво - анбухи хавои бахрй, ки аз анбухи хавои китъ- авй бо рутубати зиёд ва тафовути камтарини харорати бай- ни мавсимхои сол фарк мекунад.

Тафовути харорати болои укёнус ва хушкй, тафовути фишори атмосфериро ба вучуд оварда, боиси чойивазкунии анбухи хавое, ки аз укёнус ба материкхо гармй (хунукй) ва рутубат меоранд, мегардад. Аз ин сабаб дар наздикии сохил иклими махсуси укёнусй (бахрй) хосил мешаванд.

Мисоли аз хама равшани таъсири мутакобилаи укёнус бо материкхо муссонхо мебошанд. Ин бодхои мавсимй дар худуди минтакахои калони хушкй ва укёнусхо ба вучуд ме- оянд. Пайдоиши онхо ба тафовути гармшавии хушкй ва об алокаманд аст (пайдоиш ва таъсири онхоро ба иклими хушкй, сохилхои укёнусй ва фаслхои мухталифи сол фахмонед).

Чараёнхои укёнусй рутубати байни укёнус ва хушкиро кувват медиханд. Чараёнхо аз хати истиво ба кутбхо нис­бат ба анбухи хаво гармии хеле зиёд мебаранд. Чараёнхои пуркудрат (Голфстрим, Куросиво ва гайра) оби гармро аз арзхои тропикй ба арзхои муътадил ва наздикутбй мебаранд.

48

Аз хамин сабаб вакте ки дар китъахо зимистон сард меша­ванд, хавои бо чараёнхои гарм тафсида гармиро ба хушкй мебарад ва хавои кисми наздисохилй ва хатто аз укёнус дури материкхоро гарм мекунанд. Масалан, кисми шимо- лии Укёнуси Атлантик ба атмсофера нисбат ба гармие, ки аз нурхои офтоб гирифтааст, зиёдтар гармй медихад. Бодхои гарбй ин гармиро ба Аврупо мебаранд.

Дар муносибатхои мутакобилаи укёнус ва хушкй роли гардиши об хело калон аст. Укёнус манбаъи дохилшавии рутубат ба атмосфера мебошад. Гардиши бузурги об асоси хосилшавии оби хушкй, сернамшавии хок ва манбаи хаёт­гузаронии организмхои мухталифи хушкй аст. Дар як сол аз тамоми сатхи укёнус кабати оби гафси як метра дошта бухор мешавад. Вале сатхи укёнус паст намешавад, зеро ба он аз атмосфера бориш, оби дарёхо, оби яху барфхо дохил мешавад.

Дамин тавр, укёнуси чахонй ба туфайли харакати анбухи хаво гардиши об ба табиати материкхо таъсири калон ме- расонад.

49

Супориш. 1. Укёнус дар хаёти сайёраи мо чй накш мебозад?2. Байни укёнусу хушкй мубодилаи гармй ва рутубат чй хел ба амал меояд? 3. Д ар ин мубодила чараёнхои укёнус чй ахамият доранд?4. Анбухи хавое, ки дар болои хушкй ва укёнус хосил мешаванд бо чй фарк мекунанд? 5. Чиро муссон меноманд? Онхо чй тавр хосил мешаванд?6. Нохияхои амалиёти муссонхо дар кучо чой гирифтаанд? Онхо кадом анбухи хаворо аз як чо ба чои дигар мебаранд?

ХУДРО САНЧ,ЕД. Шумо бо хусусиятхои фарккунандаи Замин ошно гардидед. Дарк кардед, ки ин хусусиятхои му- такобила тасодуфй набуда, балки ба конунияти вобастагй аз якдигар ифода меёбанд. Бо хусусиятхои табиати укёнус, материкхо ва кисмхои алохидаи он, накши инсон дар таби­ат шинос шудед. Бинобар он хангоми омухтани мавзуъхои оянда ба ин донишхои гирифтаатон такя кунед. Онхоро чукуртар омузед ва дарк кунед.

Гайр аз ин ба Шумо маълум гашт, ки на хамаи конуният- хо ва муъчизахои табиат аз тарафи олимон пурра исбот шуда­анд. Акидахои кухна ва нав дар бораи пайдоиши материкхо ва укёнусхо, ба вучуд омадани иклим, чойгиршавии ахолй омухта, аник карда мешаванд.

Супориш. 1. Байни релефи Замин ва сохти литосфера чй хел вобастагй вучуд дорад? 2. Барои чй релефи Замин ин кадар гуногун аст? 3. Оид ба таксимоти харорат дар руйи Замин чй хел конуният вучуд дорад? 4. Барои чй боришоти атмсоферй дар руйи Замин нобаробар пахн шудаанд? 5. Чй гуна вобастагй байни боришот, харорат, фишори атмосферй, релеф ва бодхои доимй вучуд дорад? 6. Кадом анбухи хаво дар сайёраи мо мавчуд аст? Пайдоиши онхоро шарх дихед. 7. Сабаби асосии харорати об, шурй ва организмхои сатхи болоии оби укёнусро номбар кунед. 8. Чдраёнхои укёнусй дар таъсири мутакобилаи укёнус ва хушкй чй рол мебозанд? 9. Бо кадом гардишхои об шинос шудед. Ка- доми онхо дар атмосфера, кадомашон дар укёнус ва кадомашон байни укёнусу атмосфера, укёнусу хушкй руйи медиханд? 10. Оё Шумо ба чунин фикр розиед, ки Замин сайёраи укёнусй аст? 11. Таъсири мутакобилаи укёнусро бо атмосфера ва материкхо шарх дихед.

50

ФАСЛИ IIГУНОГУНИИ ТАБИАТИ МАТЕРИКДО

ВА УКЁНУСДОИн фасли китоб Шуморо бо кабати бисёр мухим - За­

мин ошно месозад, ки он хонаи мо ба хисоб меравад. Ба­рои устувор нигох доштани ин хона ба мо лозим аст, ки тар- киби географии кабати мазкурро хуб омузем. Хусусиятхои он ва ягонагии табиати онро ба хубй дарк намоем. Аз ин мавзуъ Шумо оид ба мачмуъхои табий, минтакахои табий ва конуниятхои минтакавии географй ошно хохед шуд.

1. Биосфера чист? 2. Организмхо дар он чй тавр таксим шуда­анд? Аз таъсири организмхо ба литосфера, атмосфера ва ги­дросфера мисолхо биёред. 2. Кисматхои табиат чист? Онхоро номбар кунед. Яке аз онхоро тасвир кунед ва робитаи байни кисматхои табиатро нишон дихед.

Таъсири мутакобилаи литосфера, атмосфера, гидросфера ва биосфера, ки аз чихати манзараи зохирй, андоза, олами набототу хайвонот аз якдигар фарк мекунанд, сабаби дар руйи Замин ба вучуд омадани минтакахои махсус мегардад.

То ба вучуд омадани хаёт дар руйи Замин танхо се кабат- литосфера, атмосфера ва гидросфера бо якдигар алокаи мутакобила доштанд. Баробари пайдо шудани организмхои зинда - биосфера кабати берунии Замин ба куллй тагйир ёфт. ^абати Заминро, ки бо атмосфера ва гидросфера ва биосфера алокаи мутакобила дорад т а б а к а и г е о г р а ф й меноманд. Дамаи кисматхои табиии руйи Замин бо якди­гар алокаманд буда, дар зери таъсири якдигар фаъолият ме- намоянд. Масалан, об ва хаво чинсхои кухиро вайрон ме­кунанд. Додисахои бодхурдашавй, ба вучуд омадани чан­гу губор дар атмосфера, фаъолияти организмхои зинда ба кабати болоии Замин таъсири калон мерасонанд. Олимон гафсии кабати болоии Заминро 55 километр хисоб меку­нанд, ки ин нисбат ба гафсии тамоми кабатхои Замин чун пардаи болопуш аст.

Дар натичаи муносибатхои мутакобилаи кисматхои геог­рафии руйи Замин дар биосфера тагйиротхои табий ба вучуд

меоянд, ки барои хаётгузаронй хеле заруранд. Ба вучуд ома­дани об, хаво, сарватхои табий, гармии офтоб, рушной, хок, наботот ва хайвонот, бактерияхо барои хаётгузаронй ва пай­доиши одам, умуман чамъияти инсон шароит фарохам овард.

Дамаи ходисахои руйи Замин дар натичаи таъсири харо­рати Офтоб ба амал меоянд. Тагйир ёфтани таъсири нури Офтоб ба ходисахои дар руйи Замин ба амал оянда таъсир мерасонанд. Масалан, хангоми баланд шудани фаъолия­ти Офтоб туфони магнитй зиёд мешавад, суръати афзоиши набототхо, афзоиш ва мухочирати хайвонот тагйир меёбад. Саломатии одамон ва пеш аз хама кудакон бад мешавад.

Табакаи географиро одатан мухити табий ва ё таби­ат хам меноманд. Даврзании моддахо ва энергия: харакати даврзании хаво дар атмосфера, кишри замин, даврзании об. моддахои биологй ба ташкилёбии мачмуъхои табий таъсир мерасонанд.

§13. Мачмуи (комплекси) табии

Расми 17. Велвичияи хайратангез - дарахти карлик. Гафсии навдаи он 1,2 метр буда, дар болои Замин чойгир аст, хамагИ 50 см кад дорад. Аз навда ба ду тараф ду барги дарозиаш то 8 м. ва бараш 1,5 м. чойгиранд. Баргхо дар тамоми хаёти ин растанИ аз якчанд садсолахо то 2 хазор сол афзоиш мекунад.

Таъсири мутакобилаи байни кисматхои табиат онхоро ба системаи ягона муттахид менамояд, ки яке аз дигаре воба-

52

ста аст ва яке ба дигаре таъсир мерасонад ва онхо мачмухои табииро ташкил медиханд. Мачмуи кисматхои хушкй дар расми 18 оварда шудааст.

Супориш. Аз накша истифода бурда, робитаи мутакобилаи байни кисматхои табиатро дар яке аз мачмухои табиии махалатон шарх дихед.

Энергияи Офтоб

I tЭнергияи дохилии Замин

Расми 18. Накшаи мачмуи табии

Мачмуи табий чист? Мачмуи табиию худудй (МТ) ин китъаи сатхи заминест, ки бо хусусиятхои кисматхои таби­ат фарк мекунад.

Дар як кисмати табий сархаду симои ягонаи худро до- рост, ки бо шакли зохирй (чангал, ботлок, кул, кух) фарк мекунанд.

53

Мачмухои табий дар хукшй на он кадар калон буда, дар навбати худ боз ба мачмухои хурдтар чудо мешаванд. Масалан, дар китъаи Африко мачмуи табии биёбонй Сахрои Кабирро чудо мекунанд, ки он аз мачмуи табиии биёбонхои регие, ки алафу буттахои тунук сабзидаанд, мачмуи табиии биёбонхои санглох бо гулсангхои тунук дар сангхо фарк мекунанд.

Мачмухои табий дар укёнус аз об ва газхои дар он хал- шуда, наботот ва хайвонот, чинсхои кухй ва релефи каър ташкил ёфтаанд. Нисбат ба хушкй мачмухои табий дар укёнус хеле бузурганд. Дар бахрхо, халичу гулугоххо хачман на он кадар калонанд. Еайр аз ин боз мачмухои сатхи об, гафсии мухталифи об ва каъри укёнусро фарк мекунанд.

Инсон ба мачмухои хушкй ва бахру укёнусхо таъсир мерасонад, ки кисме аз онхо дар натичаи фаъолияти би- сёрсола тагйир ёфтаанд. Аз худ кардани заминхои нав, ча- ронидани чорво, ба кор андохтани конхои нави сарватхои зеризаминй, буридани бешазорхо, сохтмони роху нуктахои нави ахолинишин ва дигар фаъолияти хочагии инсон бои- си тагйир ёфтани мачмухои табий гардидааст.

Мачмухое, ки аз кисматхои алокаманди табий ва антро- пологй («антропос» - инсон) иборатанд, мачмуи табиии антропогенй меноманд.

Супориш. 1. Мачмуи табий чист? Чаро дар руйи Замин мачмуи табий зиёд аст? 2. Кадом кисматхои мачмуи табий ба таъсири бевоситаи инсон дучор меоянд? Ин дар кисматхои дигар чй хел инъикос меёбанд?3. Мачмухои табиии махалли худро шарх дихед. 4. Байни кисматхои мачмухои табий кадом умумиятхо хаст? 5. Мачмухои табииро аз якди- гар чй хел фарк мекунанд?

Минтакахои табий ба таври арзй тагйир меёбанд, ки ин пеш аз хама ба харорат ва боришот вобаста аст. Бо тагйир ёфтани харорат ва боришот кисмхои таркибии табиат, чун хок, наботот ва хайвонот хам тагйир меёбанд ва ин боиси якдигарро иваз кардани минтакахои табий мегардад.

Тасаввур кунед, тайёрае, ки мо дар он нишастаем аз сохилхои укёнуси Яхбастаи Шимолй, аз болои хамвории бу­зурги Аврупои Шаркй ба тарафи Чднуб парвоз дорад. Ана, мо дар болои минтакаи тундра. Дама чо манзара якхела:

54

ушнаи сабзи сиёхтоб, доги сафеди гулсанг, ботлок, бутта- зор. Яххо об шуда, гулхои рангоранг шукуфтаанд. Дар хама чо гавазнхо мечаранд. Дар сохили дарёхо хар чо-хар чо да- рахтони кадпасти аз шамолхои шимолй кач шударо меби- нед. Ин аллакай минтакаи бешатундра аст.

Чанде баъд мо аз болои чангалзорхои беканор парвоз мекунем. Ин олами тайга аст. Дарахтони мавзуни коч, са- навбар, туси сиёхбедро мебинед. Дар чо хар чо ботлокхои азиме, ки ушнахои сафедтоб пушондааст, ба чашм мера- санд. Беша тадричан тагйир ёфта, дарахтони сузанбарг кам мешаванд ва дарахтони булут, зарфун ва фарк китъахои алохидаи чангалро ташкил медиханд. Ин манзараи дилра- бо минтакаи васлшавии ду минтакаи табий - беша ва дашт аст. Дар пеш хамвории беканори дашт, ки яклухт киштзор аст, намоён мегардад.

Акнун мо рохи худро тагйир дода, ба тарафи чанубу шарк харакат мекунем. Дар поён Волгаи кабуд дар печу тоб аст. Мо ба сохилхои бахри Каспй наздик мешавем. Замини камгиёх ва офтобсухта касро гамгин менамояд. Ин минтакаи кариб бечон - мачмуи табиии биёбон ва нимбиёбон аст. Мо бо Шумо дар ин сафари хаёлй ивазшавии мачмухои табий - тундра, бешатундра, тайга, бешадашт, дашт ва биёбону ним- биёбонро мушохида кардем. (Сабаби ин ивазшавй чист?).

Акнун мо аз болои хамворихои Африко дар 280 т.ш. - аз минтакаи тангбари наздисохилии нимбиёбонхо ба тарафи чануб парвоз мекунем ва он ба минтакаи биёбони бузург- тарини чахон Сахрои Кабир иваз мешавад. Аз таъсири гар­мии Офтоб туфони регй ба вучуд омада, боиси пажмурда шудани наботот ва дар баъзе чойхо сабаби нестшавии онхо гаштааст.

Пас аз чанде дар арзи хати истиво бешахои хамешасабз, дарахтони сершоху печон касро моту мабхут месозанд. Аз он чанубтар мачмухои табиии гайри беша пайдо мешаванд, ки набототи онхо асосан аз гиёххо иборат аст.

Дамин тавр мо дар хамворй дидем, ки мачмухои табий якдигарро иваз карданд. Сабаби асосии ин ивазшавй ба тагйирёбии иклим, ба арзи географй (баландии Офтоб дар уфук) ва харакати анбухи хаво вобаста аст.

55

Акнун биёед ивазшавии мачмуи табииро дар арзи 45-уми материки Авруосиё дида мебароем.

Дар кисми гарбии материк мачмуи табиии бешахои пахн- барг чойгир аст. Ин мачмуъ дар шароити иклими гарму сер­нам, дар зери таъсири анбухи хавои бахрй, ки аз укёнуси Атлантик меояд ба вучуд омадааст ва он бо дарахтони шох- булут, булут, зирфун, бук фарк мекунанд.

Дар чй кадар зиёдтар ба материк дарунтар дохил ша- вем беша ба бешадашт ва даштхо иваз мешавад. Шарктар биёбон ва нимбиёбонро даштхо ва бешадаштхо, дар сохили укёнуси Ором бешахои омехта бо дарахтони сузанбаргу пахнбарг бо олами ачоиби намудхои рустанию хайвонот касро ба хайрат мемонанд.

Чи хеле дидем дар як арзи Авруосиё мачмухои табиии мухталиф мавчуданд.

Чунин гуногунии мачмухои табииро дар минтакахои кухй мушохида кардан мумкин аст. Масалан, дар шароити баландкухи Чумхурии Точикистон аз домана то куллаи кух панч минтакаи амудиро дидан мумкин аст. Он аз минтакахои биёбон (дар баландии 300-650 метр), минтакахои бешадашт (дар баландии 650-900-2300 м.), минтакаи чангал (дар балан­дии 3500-4800 м.), минтакаи субалпй ва алпй (баландии аз 4800 то 5000 м.) иборат аст.

Сабаби иваз шудани мачмухои табий дар хушкй ба ик- лим, релеф ва чинсхои кухй, дар укёнус ба таркиби об вобас- та аст (сабабашро шарх дихед).

Супориши 1. Сабаби ивазшавии мачмуи табииро дар Авруосиё ва Африко хангоми харакат аз шимол ба чануб номбар кунед. 2. Саба­би ивазшавии мачмуи табий дар хамворихо ва дар арз чист? 3. Аз руйи харита ивазшавии мачмуи табииро дар Амрикои Шимолй кад-кади арзи 40 а.ш., муайян кунед ва хулоса бароред. 4. Мачмуи табий дар укёнуси Атлантик чй тавр тагйир меёбад? 5. Ивазшавии мачмуи табий дар куххои Кафкоз ва Помир чй тавр ба амал меояд?

9■

§ 14. Минтакавияти табии1. Мачмухои табиии хушкй ва укёнус бо чй фарк мекунанд?2. Чаро хангоми боло баромадан харорати хаво дар куххо паст мешавад?

56

Мачмухои алохидаи табииро минтакахои табий мено­манд. Минтакаи табий мачмуи табиист, ки дорои умуми- яти шароити ягонаи харорат, рутубат, хок, олами наботот ва хайвонот аст.

ШК — Шимолии кутбй (арктикй) Ц Т- — Цанубии тропикйШНК — Шимолии назди^утбй (субарктикй) Н-С.Т. — Чанубии субтропикиШМ — Шимолии муътадил Ч-М. — Цанубии муътадилШСТ — Шимолии субтропикй Ч-НК. — Чэнубии назди^утбйШТ — Шимолии тропикй (субантарктикй)Э — Истивой ЧК- — Чанубии кутбй (антарктикй)

Расми 19. Минтакахои табиии Укёнуси Ч,ахони

Дар руйи Замин 30 млн намуди хайвонот ва растанй мавчуд аст. Аз 2/3 хиссаи онхо дар чангалзорхои боронй зиндагй мекунанд. Дар 1 гектар чангалзорхои боронй 1000 т массаи растанихо, аз чумла 200 намуди дарахт месабзад, аммо дар 1 гк чангали минтакахои муътадил хамагй 28 на­муди растанй месабзад. Як гектар чангали боронй ба хаво 20 т оксиген ва 150 хазор литр обро хорич мекунад. Аз як гектар чангали намноки боронй камтар аз 1 т хок дар як сол шуста мешавад, вале аз 1 гк кишти сахро аз 20 то 160 т/сол, аз чарогоххо 200 т/сол, аз майдонхо то 1000 т як сол хок шу­ста мешавад. Пайдоиши минтакахои табий дар хушкй пеш

57

аз хама ба харакати сатхи Замин ва намнокй вобаста аст. Дар он минтакае, ки гармй ва намнокй зиёд аст, чангалхои истивой ба вучуд омадаанд. Баръакс агар харорати хаво ба­ланд ва намнокй кам бошад минтакаи биёбонии тропикй ба вучуд меояд. Дар як минтакаи табиии хушкй бо олами на- бототи хоси худ фарк мекунад. Аз ин чост, ки минтакахои табий аз руйи хусусиятхои хоси рустанихои он гирифта шу­дааст, масалан, минтакаи биёбон, минтакаи чангалзорхои истивой ва гайра.

Дар Укёнуси Чдхонй хам минтакахои табий мавчуданд. Онхо бо хусусиятхои об, организмхои зиндаи худ фарк меку- нанд.

Чи хеле мо дидем минтакахои табий дар хушкй яке ди- гареро иваз мекунад. Олимон дар сатхи замин тагйирёбии конуниятеро ошкор карданд, ки дар харитаи минтакахои табиии Замин хуб инъикос ёфтааст.

Супориш. 1. Аз руйи харитаи атлас ва расми 17 муайян кунед, ки дар Африко, Австралия ва Амрикои Шимолй кадом минтакахои табий мавчуданд? 2. Минтакахои табииро дар укёнус нишон дихед. 3. И ваз­шавии минтакахои табииро аз хати истиво ба суи кутбхои Шимолй ваЧ,анубй кад-кади 100 т.ш. мушохида кунед. 4. Харитаи зонахои табий ва минтакахои иклимиро мукоиса кунед.

Минтакахои арзИ. Ч,ойгиршавии минтакахои табий бо минтакахои иклимй алокаи хамачониба доранд. Онхо хамчун минтакахои иклимй вобаста ба кам шудани микдори гармие, ки сатхи Замин аз Офтоб мегирад ва номунтазамии рутубат аз хати истиво ба тарафи кутбхо якдигарро иваз мекунанд.

Чунин ивазшавии минтакахои табииро минтакавияти арзй меноманд. Ба минтакавияти арзй таксимоти харорат, боришот, равандхои тагйирёбии хок, наботот ва хайвонот таъсир мерасонад. Сатхи Замин хеле гуногун аст. Материкхо бо укёнусхо, куххо ба хамворихо табдил меёбанд. Ин дар на- вбати худ ба нобаробар таксимшавии гармй, рутубат боис шуда, ба таксимоти минтакахои табий таъсир мерасонад.

Минтакахои табий на танхо аз хати истиво ба тарафи кутбхо, балки аз сохили укёнусхо ба дохили материк иваз мешаванд.

58

Минтакавияти баландИ. Ивазшавии минтакахои табий на танхо дар хамворихо, балки дар куххо - аз домана то куллаи куххо ба амал меояд. Вобаста ба баландй (0,6 дар 100 м.) ва фишор (1 мм дар 11-15 м) паст шуда, то баландии муайян бориш зиёд мешавад, шароити равшанй тагйир меёбад. Во­баста ба ивазшавии иклим тагйирёбии минтакахои табий ба вучуд меояд. Минтакахои якдигаривазкунандаро минтакахои баландй меноманд. Ивазшавии минтакахо дар куххо, нис­бат ба хамворй тез руй медихад. Барои ба ин боварй хосил кардан ба баландии 1 км мебароем. Минтакаи якум (поён)-и баландии куххо хамеша ба минтакаи табий, ки дар он кух вокеъ аст, мувофик меояд. Агар кух дар минтакаи тайга чойгир шуда бошад, онгох хангоми ба куллаи он барома- дан, аз чунин минтакахои табий мегузаред: тайга, тундраи кухй, барфхои доимй. Агар шумо дар наздикии хати исти­во ба куххои Анд баромаданй бошед, он аз чангалзорхои истивой огоз меёбад. Ивазшавии минтакахои табииро дар куххо минтакавияти баландй меноманд.

Х,амин тавр минтакавияти географй дар минтакахои кухй низ чой дорад. Аз арзи географй тагйир ёфтани шабу руз ва фаслхои сол вобаста аст. Дар минтакахои ба кутб наздик рузхо ва шабхои кутбй, зимистони тулонй, тобистони ку- тохи хунук хукмронанд. Дар куххои назди хати истиво руз ба шаб баробар аст, тагйиротхои мавсимй вучуд надоранд.

Супориш. 1. Минтакахои табий аз сатхи географй чй фарк доранд?2. Кадом минтакаи кухиро минтакахои табий меноманд? 3. Аломатхои фарккунандаи минтакаи табииро чудо намоед. 4. Кадом хусусиятхои хос дар чойгиршавии минтакаи табий дар материк ва укёнус вучуд до- рад? 5. Чиро минтакавияти арзй ва чиро минтакавияти баландй мено- манд? 6. Дар кадом куххо минтакахои арзй зиёдтар ва дар кадомашон камтар вучуд дорад? 7. Мачмуи табий чист? Оё дар кисматхои мачмуи табии хушкй ва укёнус тафовут хаст? Дар кучо мачмуи табий гуногун аст ва барои чй? 8. Пайдархамии ивазшавии мачмухои табий кад-кади меридианхо, арзхо дар материкхо ва укёнус чй хел аст? 9. Минтакаи табий чист? 10. Хусусиятхои чойгиршавии минтакахои табий дар мате­рик ва укёнус чй хел аст? 11. Минтакавияти арзй ва минтакавияти ба- ландиро шарх дихед.

59

ФАСЛИ III

?■

АДОЛИ. МАМЛАКАТДОИ ЧАДОН1. Шумораи ахолии чахон чй кадар аст? 2. Намудхои асосии фаъолияти хочагии сокинони чои зисти худро номбар кунед.

§ 15. Сокиншавии инсон дар материкхо

Аксари олимон чунин мешуморанд, ки ватани кадими инсоният Африко ва Авруосиёи чануби гарбй мебошад. Ода- мон тадричан гайр аз Антарктида дар тамоми материкхои кураи Замин сокин шудаанд. Тахмин мекунанд, ки онхо ав- вал худудхои барои зиндагй мусоиди Авруосиё ва Африко ва баъд материкхои дигарро аз худ намудаанд. Дар чои гулугохи Беринг хушкй вучуд дошт, ки кариб 30 хазор сол мукаддам кисми шимоли шаркии Авруосиё ва Амри­кои Шимолиро пайваст мекард. Шикорчиёни кадим аз ин «пул»-и хушкигард ба Амрикои Шимолй ва баъд ба Амри­кои Чднубй, то ба чазирахои Замини Оташ дохил шудаанд. Инсон ба Австралия аз Осиёи Чднуби Шаркй дохил шудааст.

Бозёфти часади нихоят кадими одамон кумак расонд, ки оид ба роххои сокиншавии инсон хулоса бароварда шавад.

Минтакахои асосии сокиншавИ. Кдбилахои кадима дар чустучуи шароити бехтарини зиндагй аз як махал ба махали дигар мекучиданд. Маскуншавии одамон дар замонхои нав инкишофи чорводорй ва кишоварзиро тезонд.

Шумораи ахолй хам тадричан меафзуд. Тахмин мекунанд, ки агар 15 хазор сол мукаддам дар руйи Замин такрибан 3 млн. одам бошад, холо шумораи ахолй зиёда аз 7 млрд. на- фарро ташкил медихад.

Аксарияти мардум дар хамворихое, ки шудгори замин, бино кардани фабрикаву завод, барпо намудани нуктахои ахолинишин мувофик аст, зиндагй мекунанд.

Дар кураи Замин чор минтакаи зичии зиёди ахолиро фарк мекунанд: Осиёи Чднубй ва Шаркй, Аврупои Еарбй ва кисми шаркии Амрикои Шимолй. Зичии ахолиро бо чанд сабаб шарх додан мумкин аст: шароити мусоиди табий, хочагии хуб инкишофёфта, истикомати кадимаи ахолй дар

60

ин минтакахо. Осиёи Чднубй ва Шаркй барои кишоварзй иклими мусоид дорад, ахолй дар заминхои обёришаванда соле якчанд маротиба кишт мекунад ва хосил мегундорад.

Расми 20. Роххои тахминии сокиншавии инсон

Дар Аврупои Еарбй ва дар шарки Амрикои Шимолй са- ноат хеле хуб инкишоф ёфтааст, фабрикаву заводхо бисёранд, ахолии шахр зиёд аст. Еайр аз он дар сохили укёнуси Атлан- тикаи Амрикои Шимолй ахолие, ки ба ин чо аз мамлакатхои Аврупо мухочир шуда меомад, мукимй мегардид.

Сокиншавии ахолИ дар каламрави Точикистон. Бинобар кухсор будани кисми зиёди Точикистон ва гуногунии ша­роити табиию иктисодй ахолии чумхурй нобаробар чойгир шудааст.

Дар нохияхои Точикистони Шимолй ва Чднубу Еарбй, ки нохияхои саноатии нисбатан тараккикарда мебошанд, зи- ёда аз 85 фоизи ахолй зиндагонй мекунад. Дар чумхурй зи­чии миёнаи ахолй дар 1 км2 50,6 нафарро ташкил медихад. Ч,ойхои нисбатан серахолй водихои Точикистони Шимолй (дар 1 км2 81,1 нафар), Х,исор (дар 1 км2 56 нафар) ва Вахш

61

(дар 1 км2 102 нафар) мебошад. Зичии ахолй дар нохияхои кухсори чумхурй нисбатан кам аст. Чунончи, дар вилояти мухтори Кухистони Бадахшон ба 1км2 3,3 нафар рост меояд.

Намудхои асосии фаъолияти хочагии ахолИ. Таъсири онхо ба мачмухои табий. Инсон ба хочагй машгул шуда, ба табиат таъсир мерасонад, онро тагйир медихад. Фаъо- лияти хочагии инсон ба табиат як хел таъсир намерасонад.

Табиати атрофро асосан кишоварзИ бештар тагйир меди­хад. Барои парвариши рустанихои боги ва чорвои хонагй масохати зиёд лозим аст. Дар натичаи шудгори замин масо­хати набототи табий кам шуд. Хок хосилхезии худро кисман гум кард. Обёрии сунъй ба гирифтани хосили баланд кумак мекунад, вале дар минтакахои камбориш обёрии аз хад зиёд ба шуршавии хок ва камшавии хосилхезии замин оварда мерасонад. Чорвои хонагй хам кабати рустанй ва хокро тагйир медиханд: онхо набототро поймол карда, заминро сахт мекунанд. Чарогоххо дар шароити иклими камбориш ба китьахои биёбон табдил ёфта метавонанд.

Тахти таъсири фаъолияти хочагии инсон мачмухои таби­ии чангал дучори тагйироти чиддй мешаванд. Дар натичаи чангалбурии беназорат масохати бешазор дар кураи За­мин кам мешавад. То хол барои киштзору чарогох тайёр кардани замин дар минтакахои тропикй ва истивой беша- ро месузонанд.

Тараккиёти босуръати саноат хаво, об ва хокро ифлос карда, ба табиат таъсири манфй мерасонад. Моддахои газ- монанд ба атмосфера ва моддахои сахт ва моеъ ба хоку об омехта мешаванд.

Дангоми истихрочи сарватхои зеризаминй, махсусан кандани конхои кушод дар сатхи замин бисёр партову чанг ба вучуд омада, конхои калону чукур хосил мешаванд. Масохати Замин, зери онхо мунтазам васеъ мегардад, дар ин маврид хам хоку набототи табий нобуд мешаванд.

Бо зиёдшавии шахрхо талабот ба масохати нави замин барои сохтмони хона, корхона, роххо меафзояд. Табиати атрофи шахрхои калон, ки дар он чо шумораи зиёди соки- нон истикомат мекунанд, низ тагйир меёбад. Ифлосшавии мухити зист ба саломатии одамон таъсири манфй мерасонад.

62

Барои Точикистон, ки сарзамини кухсор ва камзамин аст, мухофизати табиат масъалаи мухим мебошад.

Сарватхои зеризаминй баркарорнашавандаанд. Бино­бар ин истихроч ва истифодаи онхо муносибати окилонаро мехохад. Корам кардани заминхои обшуста ва ба рох мон- дани истехсоли бепартови сарватхои зеризаминй масоили рузмарра гардидаанд. Зиёд шудани корхонахои саноатй, наклиёт ва ахолй дар водихои чумхурй боиси ифлос шуда- ни хаво мегардад. Мавзеи сохтмони бисёр корхонахои са- ноатии Точикистон (заводи алюмини точик, заводи семент, комбинати кимиёвии Ёвон, заводи нурихои Вахш ва гайра) бо дарназардошти ба махал ва самти вазиши шамол инти- хоб нашудааст. Аз 150 000 т газ ва гарду губоре, ки хар сол ба хаво хорич мегардад, 40 фоизи он ба хамин корхонахо рост меояд.

Дар Точикистон махдуд будани майдони киштзор водор мекунад, ки ба мухофизати хок диккати чиддй дода шавад. Дар сол дар нохияхои кухсор зиёда аз 50 млн. тонна хок шу­ста шуда, садхо хазор тонна нитроген, фосфор, калий талаф меёбад. Дар натичаи эрозияи хок хочагии халки чумхурй соле аз 10 то 65 фоизи хосилеро, ки бояд руёнда мешуд, аз даст медихад. Дар кисми чануби чумхурй шамолхои сахт кабати хосилхези хокро руфта мебаранд.

Дамин тарик, дар кисми зиёди кураи Замин фаъолия­ти хочагии одамон ба ин ё он андоза мачмухои табииро тагйир дод.

Харитахои мачмуИ. Фаъолияти хочагии ахолии материкхо дар харитаи мачмуй инъкос ёфтааст. Аз руйи аломатхои шартй дар харита инхоро муайян кардан мумкин аст: а) махалли истихрочи сарватхои зеризаминй; б) хусусияти ис­тифодаи замин; в) минтакахои парвариши рустанихои богй ва парвариши чорвои хонагй; г) нуктахои ахолинишин, баъзе корхонахо, масалан, иншоотхои баркй. Дар харитаи иншоотхои табий худудхои хифзшаванда хуб тасвир ёфта­анд. (Аз харитаи мацмуии Аф рщ о Са^рои Кабирро ёбед. Намуд^ои фаъолияти хоцагии ахолиро дар худуди он муай­ян кунед).

Мамлакатхои чахон. Одамоне, ки дар як худуд зиндагй мекунанд, бо як забон харф мезананд ва маданияти умумй

63

доранд, гурухи устувори ташаккулёфтаи таърихиро ташкил мекунанд - халкият ё миллат номида мешавад. Халкхои бу­зурги гузашта тамаддуни давраи кадим ва давлатхоро таш- кил кардаанд.

Аз фанни таърих шумо медонед, ки давраи кадим дар худуди Осиёи Чднубу Еарбй, дар Африкои Шимолй ва дар куххои Амрикои Чднубй чй гуна мамлакатхо вучуд доштанд. (Ин мамлакатхоро номбар кунед.) Доло дар чахон зиёда аз 230 давлат вучуд дорад. Мамлакатхои чахонро бо би­сёр нишонахо фарк мекунанд. Мамлакатхое хастанд, ки дар китъаи бутун (Австралия) чой гирифтаанд ё ки нисфи китъаро (Канада) ишгол кардаанд. Вале мамлакатхои хурд хам хастанд, монанди Ватикан. Масохати он кариб 1 км2 - факат якчанд гузари (квартал) Рим аст. Чунин давлатхоро давлатхои хурд (карликй) меноманд.

Мамлакатхоро бо вазъи географиашон хам фарк меку- нанд. Кисми зиёди ин мамлакатхо дар материкхо чойгиранд. Мамлакатхое хастанд, ки дар чазирахои калон (масалан, Бри- тониёни Кабир) ва дар галачазира (Ч,опон, Филиппин), ин- чунин дар майдонхои на он кадар калони чазирахо (Ямай­ка, Малта) чой гирифтаанд. Баъзе мамлакатхо ба бахрхо рох доранд, дигарашон аз бахр садхо ва хазорхо километр дур мебошанд.

Шароити табиии баъзе мамлакатхо хеле гуногун буда, дигарашон чун коида аз чихати масохат калон нестанду бештар релефи хамворй ё кухй доранд. Мамлакатхои чахон аз руйи шумораи ахолй хам ба куллй фарк доранд. Шумо- раи ахолии баъзеи онхо аз садхо миллион мегузарад (Чин, Диндустон), дар дигарашон 1-2 миллион нафарй ва дар хурд- таринашон чанд хазор зиндагй мекунанд, масалан, Сан- Марино. Мамлакатхо инчунин бо хайати ахолй, ёдгорихои табиат хам фарк мекунанд.

Мамлакатхои чахон бо хусусияти инкишофи хочагй хам як хел нестанд. Баъзеи онхо аз чихати хочагй бештар тараккй ёфтаанд, дигарашон камтар.

Ба туфайли афзоиши босуръати ахолй хамчунин боло- равии талабот ба боигарихои табий таъсири инсон ба та­биат дар тамоми чахон зиёдтар гардидааст. Аз ин ру, масъ-

64

алаи хифзи табиат дар рузхои мо ончунон мухим гардида- аст, ки ба хамаи давлатхо дахл дорад.

Супориш 1. Чаро дар чойхои гуногуни чахон зичии ахолй як хел нест? 2. Кадом намудхои фаъолияти хочагии инсон мачмухои табиатро бештар дигаргун месозанд? 3. Дар махалли шумо фаъолияти хочагии ахолй мачмухои табиатро чй тавр дигаргун сохтаанд? 4. Дар кадом материкхо бештар мамлакатхо чой гирифтаанд? Чаро? 5. Мамлакатхоеро номбар кунед, ки холо дар он чо ходисахои махсуси табий (фаввора- зании вулконхо, заминчунбй, туфон, обхезй ва гайра) рух медиханд.

Италия - мамлакати истирохатгох

65

ФАСЛИ IV

УКЁН У СД О ВА М А ТЕРИ КД О

Шумо дар ин фасл арзхои хушкй - укёнусхо ва масохати азими материкхоро (укёнусхо материкхоро аз хам чудо кар- даанд) хохед омухт. Дар як укёнус ва материк мачмуи табий мебошад. Онхо бо андоза, мавкеъ, баландии сатх ё чукурй, хусусиятхои дигари табий, фаъолияти хочагии одамон фарк мекунанд.

Укёнусхо

Укёнуси Чдхонй заминро бо обхояш печонда гирифта- аст ва табиатан кувваи ягона буда, бо тагйирёбии арзхо ху­сусияти гуногун пайдо мекунад. Дар сохилхои Гренландия ва Антарктида бо гурроси бодхои арзи чилум туфонхо та- моми сол талотум доранд. Дар мадор Офтоб нихоят сузон буда, бодхои пассат мевазанд ва факат баъзан гирдбодхои харобкунанда пайдо мешаванд. Дол он ки укёнуси Чдхонй бо китъахои замин ба укёнусхои алохида чудо карда шуда- аст, ки хар яки онхо хусусиятхои хоси табий доранд.

§ 16. Укёнуси Ором

Укёнуси Ором аз чихати масохат калонтарин ва нисбат ба дигар укёнусхо кадимтарин аст. Хусусиятхои асосии он- харакати пайихами табакаи замин дар каър, чукурии зиёд, вулкону чазирахои сершумор, захираи калони гармии оби он ва нихоят гуногунии олами органикй мебошад.

Мавкеи географии укёнус. Укёнуси Ором, ки онро укёнуси Кабир хам меноманд, сеяки сатхи Замин ва кариб нисфи ма­сохати укёнуси Чдхониро ишгол мекунад. Дар харду тара­фи хати истиво ва дар 180 меридиан чойгир шудааст. Ин укёнус сохилхои панч континентро дар як вакт таксим ва пайваст мекунад. Укёнус тархи тухмшакл дошта, махсусан дар назди хати истиво васеъ аст. Аз хамин сабаб (дар сатх) укёнуси гармтарин мебошад.

66

Расми 21. Укёнуси Ором дар наздикии сохили Авруосиёи бахри Ч,опон

Хати сохил дар шарки укёнус кам ба кисмхо чудо шуда­аст: якчанд нимчазирахо ва халичхо мавчуданд (ниг. ба ха­рита). Дар гарб байни Авруосиё ва чазирахо бахрхои би­сёр чой гирифтаанд. Ин нохияи аз хама бештар ба кисмхо чудошудаи хати сохил дар руйи Замин мебошад. Дар бай­ни бахрхо бахрхои тунукобае хастанд, ки чукуриашон аз 100 м зиёд нест. Баъзе бахрхо (кадомхо?) дар минтакаи таъ­сири тарафайни порахои литосфера чой гирифтаанд. Онхо чукуранд ва аз укёнус бо камони чазирахо чудо шудаанд.

Аз таърихи тадкики укёнус. Халкхое, ки дар сохили чази- рахои укёнуси Ором сукунат доштанд, аз замони кадим ба воситаи укёнус сафар намуда, сарватхои онро аз худ ме­карданд. Маълумотхои аввалин оид ба укёнус дар натичаи саёхатхои Ф. Магеллан пайдо шуданд. Киштихои Ф. Ма­геллан дар муддати якчанд мохи шиноварй аз шарк ба гарб дар шароити обу хавои нихоят номусоид гузаштанд. Хуш- бахтона, дар ин вакт бахр ором буд, бинобар ин Магел­

67

лан ба укёнус номи «Ором»-ро гузошт. Аммо укёнус харгиз ором нест.

Бисёр маълумот дар бораи табиа­ти укёнус дар вакти шиноварии Ч,еймс Кук гирифта шудааст. Ба омузиши хамачонибаи укёнус дар асри XIX ав­валин экспедисияи гирдиоламии русхо тахти рохбарии бахрнавардон И . Ф . К р у з е н ш т е р н , Ю . Ф. Л а з а ­р е в , В. М. Г о л о в н и н , Ю . Ф . Л и с я н с к и й ибтидо гузошт. Адмирал ва бахрнаварди рус И. Ф. Крузенштерн солхои 1803-06 ба киштихои «Надежда» ва «Нева» сардорй кард. У хангоми са- фар бо киштй бори аввал дар укёнусхои Атлантик, Ором ва Х,инд оид ба мете­орология корхои зиёдеро анчом дода, ба тадкики мунтазами каъри укёнус асос гузошт. Крузенштерн кисми чазирахои Курил, сохилхои Сахалин, Камчатка ва баъзе чазирахои Ч,опонро тадкик кард. Тадкикоти мачмуй дар асри XIX аз та­рафи С. О. Макаров дар киштии «Витяз» гузаронида шуд. Аз соли 1949 киштихои экспедитсионии собик Иттиходи Шуравй мунтазам сафархои илмй мекарданд. Х,оло ташкилоти махсуси байналхалкй

оид ба омузиши укёнуси Ором ташкил шудааст.Хусусиятхои табиат. Укёнуси Ором аз хама чукур аст.

Чукурии миёнаи он 3980 м ва чукурии аз хама зиёдаш дар новаи Мариана ба 11022 м мерасад. Бори аввал соли 1961 бахрнавардони швейтсарй Жак Пикар ва амрикой Дон Уолш ба чои аз хама чукури укёнус - новаи Мариана дохил шуданд.

Релефи каъри укёнус хеле мураккаб аст (ниг. ба расми 22). Тунукоба дар ин чо нисбат ба укёнусхои дигар масохати камро ишгол кардааст. Он танхо дар наздикии сохилхои Осиё ва Австралия хеле пахн шудааст. Нишебихои материкй ростфуромада ва аксаран зинадор мебошанд. Хусусияти хоси релефи каъри укёнус дар канорхои он чойгир шудани

Ю.Ф. Лисянский (1773-1837)

И.Ф. Крузенштерн (1770-1846)

68

чукурии зиёдтарин аст. Новахои чукуроб ба намуди хамихои тангбари дароз дар кисмхои гарбй ва шаркии укёнус тул ка- шидаанд. Баландихои калон, куххо ва каторкуххои алохида мачрои укёнусро ба хавзахо таксим кардаанд. Дар назди­кии Амрико баландии шаркии Укёнуси Ором чой гирифта- аст, ки ба системаи чахонии каторкуххои мобайниукёнусй дохил мешавад. Дар каъри укёнус зиёда аз 10 хазор куххои зериобии алохида чой гирифтааст, ки пайдоишашон асосан вулконй мебошад.

Укёнуси Ором кариб пурра дар як пораи литосфера чой гирифааст, ки дар худудхои худ бо порахои дигар таъси­ри тарафайн дорад. Дар баробари ин гуна таъсири тара- файн зилзилахои руйизаминй ва зериобй, оташфишонии вулконхо руй медихад. Дачми гудозаи фавворазада дар каъри укёнус аз хачми гудозаи дар материкхо фавворазада се баробар зиёд аст. Дар хушкие, ки укёнусро ихота карда- аст, низ вулконхо бисёранд, ки «Халкаи оташ»-и машхурро ташкил медиханд.

Расми 22. Релефи каъри укёнуси Ором

69

Иклими укёнус гуногун аст. Масохати фарохи укёнуси Ором гайр аз минтакаи кутбй дар тамоми минтакахои ик- лимй чой гирифтаанд.

Укёнуси Ором аз укёнуси сарди Яхбастаи Шимолй бо хушкй ва каторкуххои зериобй мухофизат шудааст. Аз хамин сабаб кисми шимолии он нисбат ба чанубиаш хеле гарм аст.

Дар кисми марказии укёнус бодхои пассат хукмронанд. Дар кисми гарбии укёнус бодхои муссон мевазанд. Тоби- стон муссони чануби шаркй ба кисмхои хамшафати Авру­осиё ва чазирахо хавои серрутубати укёнусй меоварад. Зи- мистон аз материк муссони сард ва хушк мевазад, ки ба иклими укёнус таъсири мухим мерасонад; як кисми бахрхо яхпуш мешавад. Дар кисми гарбии укёнус аксар туфони ха- робиовари тропикй мехезад (туфонбоди сахт, бурон, тугён, гирдбод). Дар арзхои муътадил дар тамоми нимаи сарди сол тундбод талотум мекунад. Дар ин чо интиколи хавои гарбй афзалият дорад. Мавчхои аз хама баланд дар шимол ва чануби укёнуси Ором ба мушохида расидаанд. Туфон су- туни обро то баландии 30 м боло мебарорад.

Хосияти анбухи об ба хусусиятхои иклим вобаста аст, аз сабаби дарозии зиёди укёнус харорати миёнаи солонаи об дар сатхи он аз -1 то -29°С тагйир меёбад. Умуман дар укёнус бориш аз бугшавй зиёд аст. Аз хамин сабаб шурии оби сатхи он нисбат ба укёнусхои дигар кадре кам аст. Азба- ски укёнуси Ором аз гарб ба шарк нихоят дароз аст, дар он чо чараёнхои арзии об афзалият дорад. Дар кисми шимолй ва чанубии укёнус харакати доирашакли обхои сатхй хосил мешавад. (Аз харита харакати об ва чараёнхои гарму хуну- кро номбар кунед)

§17. Олами органики

Укёнуси Ором бо фаровонй ва гуногунии намудхои рус- танй ва хайвонот нихоят фарк мекунад. Дар он намудхои хеле кадими организмхо маскунанд. Ин хусусияти укёнусро бо андоза, гуногунии шароити табий ва синну соли он шарх медиханд. Даёт, махсусан дар арзхои тропикй ва истивой, дар нохияи рифхои марчонй фаровон аст. Дар кисми шимолии укёнус озодмохй бисёр аст. Чднуби шаркй,

Кета

наздикии сохилхои Амрикои Ч,анубй низ аз мохй нихоят бойанд. Дар анбухи об бисёр набототу хайвоноти хурдта- рин хаёт ба cap мебаранд, ки онхо ху- роки анчоус, гулмохй, загутамохй ва мохихои дигар мешаванд. Дар ин чо паррандахо - мохихурак, мурги сакко ва пингвин мохии бисёр мехуранд. Дар кисми шимолии укёнус озодмохй би­сёр аст, дар чануби шаркй анбухи ази- ми анчоус (шурмохишаклони дарози- ашон то 16 см) хосил мешаванд. Дар укёнус кит, гурбаи бахрй, белпойхо ма- скунанд, хайвоноти бемухра (хаштпо, калмар ва гайра) бисёранд. Дар ин чо нармбаданхои аз хама калон - тридак- на, ки 250 кг вазн дорад, зиндагй ме­кунад.

Дар укёнуси Ором гайр аз минта­каи кутбй шимолй тамоми дигар мин­такахои табий мавчуданд. Х,ар яки онхо хусусиятхои худро доранд. Минтакаи наздикутбии шимолй кисми ками бахр­хои Беринг ва Охотаро ишгол карда- аст. Х,арорати анбухи об паст аст (то -1°С). Дар ин бахрхо об бошиддат омех- та мешавад ва аз хамин сабаб онхо аз мохй бойанд (минтай, камбала, шур- мохй). Дар бахри Охота озодмохй ва харчанг ахамияти махсус доранд. Минтакаи муътадили шимолй худуди васеъро дарбар мегирад. Вай ба таъсири зури бодхои гарбй дучор мешавад. Дар ин чо зуд-зуд тунд- бод руй медихад. Дар гарби ин минтака бахри Ч,опон вокеъ аст, ки аз чихати гуногунии намудхои организмхо яке аз минтакахои бойтарин мебошад.

Барои минтакаи истивой таъсири тарафайни мураккаби оби чараёнхои гуногун хос аст. Дар худуди чараёнхо ба сатх баромадани обхои каър пурзур шуда, махсулнокии биологии онхо меафзояд. Мохиёни асосии сайдшавандаи ин чо наханг,

71

самак, парусник ва гайра мебошад. Дар минтакаи чанубии тропикии укёнуси Ором дар наздикии сохилхои Австралия мачмуи табиии бехамтои Рифи Калони Саддй вокеъ аст. Ин дар руйи Замин калонтарин «каторкух» аст, ки намояндахои олами зинда ба вучуд овардаанд. Он аз чихати андоза баро- бари каторкухи Урал аст. Тахти химояи чазирахо ва рифхо дар обхои гарми ором чамоаи марчонхо ба шакли бутта ва дарахт, сутун, кушк, гулдаста, занбуруг инкишоф меёбанд: марчонхо сабзи равшан, зард, сурх, кабуд, нофармон меша­ванд. Дар ин чо бисёр нармбаданхо, хорпустон, харчангша- клон, мохиёни гуногун сукунат доранд.

Намудхои фаъолияти хочагй дар укёнус. Дар сохил ва чазирахои укёнуси Ором бештар аз 50 мамлакати наздисо­хилй чой гирифтааст, ки дар онхо такрибан нисфи инсоният зиндагй мекунад. (Кадом давлатуо?) Истифодаи сарватхои табиии укёнус хануз дар замони кадим огоз шуда буд. Дар сохили материк ва дар чазирахо якчанд маркази бахрнавардй- дар Чин, Укёнусия, Амрикои Чднубй ва Алеут ба вучуд омад.

Укёнуси Ором дар хаёти бисёр мамлакату халкхо роли мухим мебозад. Нисфи мохии сайдшавандаи чахон ба ин укёнус рост меояд. ^исми зиёди сайдро нармбаданхои гуно­гун, харчанг, креветка, крил ташкил медиханд. Дар Ч,опон дар каъри бахр нармбаданхо ва обсабзхоро мепарваранд. Дар баъзе мамлакатхо аз оби бахр модахои кимиёвй меги- ранд ва обро бе намак мегардонанд. Дар тунукоба конхои парокандаи металлхоро канда, дар наздикии сохилхои нимчазираи Калифорния нафт истихроч мекунанд. Конхои нафт дар сохилхои Австралия низ кашф шудааст. (Аз хари­та бандаруои уцёнуси Оромро ёбед).

Тавассути укёнуси калонтарини сайёраамон роххои му- хими бахрй мегузаранд, ки дарозии ин роххои бахрй хеле тулонй аст. Киштигардй асосан кад-кади сохили материкхо хуб инкишоф ёфтааст. Фаъолияти хочагии инсон дар укёнуси Ором боиси ифлос шудани об ва камшавии баъзе намудхои сарватхои биологй гардид. Чунончй, то охири асри XVIII ширхурхо - говхои бахрие, ки яке аз ширкаткунадагони экс- педисияи В. Беринг кашф карда буд, кир карда шуданд. Дар

72

огози асри XX гурбахои бахрй дар дами махвшавй буданд, микдори китхо кам шуд. Доло шикори онхо махдуд гардон- да шудааст. Ифлосшавии об аз нафт, баъзе металлхои ваз- нин ва партовхои саноати атом дар укёнус хатари калон до­рад. Моддахои захрнокро чараёнхо ба тамоми укёнус меба­ранд. Датто дар наздикии сохилхои Антарктида дар тарки- би организмхои бахрй ин моддахоро пайдо кардаанд.

Супориш 1. Ч,араёнхои укёнуси Ором ба табиати худи укёнус ва кисмхои хамшафати материк чй хел таъсир мерасонад? Мисолхо биё- ред. 2. Шаклхои фаъолияти хочагии инсонро дар укёнус номбар кунед. Нохияхои мохигириро нишон дихед. 3. Таъсири манфии инсон ба та­биати укёнуси Ором дар чй зохир мегардад?

Сафар кардан чахон диданСаъдии Шерозй соли 1184 дар марка-

зи Форс шахри Шероз ба дунё омадааст.Чунонки сарчашмахо маълумот меди-

ханд Саъдй беш аз сй соли рузгори чаво- ниашро дар аксои олам гузаронида аст.

Нахуст Маккаву Мадинаро зиёрат кард ва баъд ба Миср, Фаластин, Андалус, Мо- вароуннахру Хуросон, Кошгар, Диндустон,Балху Бухоро, Самарканду Бомиён ва Вах- шонзаминро саёхат кардааст.

У чун Синдбоди дарёгард укёнусу бахрхои мухталифи дунёро мисли укёнуси Динд, Атлантик, бахрхои Сурх, Миёназамин, Сиёх, Каспий, Уммон ва гайраро бо киштихои бодбонй бо рохнамоии маллохону сайёхон гузаштааст. Пас аз ин сафархо, хикоёту саргузаштхои хотирмонашро дар «Гулистон» ва «Бустон» хеле чолиб сабт намудааст.

Саъдй дар тули хаёти хеш, дар сафархояш се китъаи олам: Осиё, Аврупо ва Африкоро гох пиёдаю гох савора давр зад ва кулвори хешро аз хушахо пурбор карда пас аз он рохи Ватан - Шерозро пеш гирифт.

Зиндаю цовид монд, %ар ки накуном зист,К-аз ацибаш зикри хайр зинда кунад номро.

73

Расми 23. Харитаи сафархои Саъдии Шерози.

§ 18. Укёнуси Х,инд

Табиати укёнуси Динд бо табиати укёнуси Ором бисёр хусусиятхои умумй дорад, махсусан дар чахони органикии харду укёнус бисёр монандй дида мешавад.

Мавкеи географй. Укёнуси Динд бо мавкеи хоси худ дар сайёраи Замин фарк мекунад, кисми зиёди он дар нимкураи чанубй вокеъ аст, дар шимол бошад бо Авруосиё хамсархад буда, бо укёнуси Яхбастаи Шимолй алока надорад.

Хатти сохилхои укёнусй чандон качу килеб нестанд. Ч,а- зирахо нисбатан каманд, танхо дар сархади он чазирахои калон чой гирифтаанд. Дар укёнус чазирахои вулконй ва марчонй вокеанд (ниг. ба харита).

Аз таърихи тадкики укёнус. Сохилхои укёнуси Динд яке аз минтакаи тамаддуни дунёи кадим аст. Арабхо аввалин шуда тасвири хатти сафари укёнуси Диндро тартиб додаанд.

Маълумот оид ба укёнуси Динд (барои илми география) аз давраи бахрнавардии Васко да Гама (солхои 1497-1499) огоз ёф­тааст (ниг. ба расми 4). Дар охири асри XVIII бахрнаварди англис Ч,еймс Кук ав­валин бор умки (чукурии) ин укёнусро чен кард.

Омузиши хаматарафаи укёнуси Динд охири асри XIX огоз ёфт. Тадкикоти аз хама калонро экспедисияи Англия дар киштии «Челленч,ер» гузаронд. То миё- нахои асри XX укёнуси Динд кам омухта Ч,еймс Кук шуда буд. Баъдтар даххо экспедитсияхои (1728-1779) бисёр мамлакатхо ба воситаи киштихои тадкикотй табиати сарватхои укёнусро омухта, ошкор сох- танд. Ин амал то хол идома дорад. Дар байни онхо киштихои илмии собик Иттиходи Шуравй «Михаил Ломоносов», «Оке­ан» ва гайра низ буданд.

Хусусиятхои табиати укёнус. Умки миёнаи укёнус кариб 3700 м ва умки зиёдтарини он дар новаи Ява ба 7450 м ме- расад (Онро аз харита ёбед).

Дар зери укёнус пастоб, каторкух, хамворй, водии дарозру, дарахо нихонанд. Тунукоба дар укёнуси Динд зиёд аст. Дар мачрои укёнус баландихои сершумор чой гирифта­анд. Дар гарби он каторкухи зериобй тул кашидааст, ки дар чанубтари Африко бо каторкухи Атлантикаи Мобайнй пай- васт мешавад. Рифи марказии ин каторкух худуди ду плитаи литосфера мебошад, ки дар он чо зилзила ва оташфишонии вулконй рух медихад. ^исми шимолии риф дар бахри Сурх давом мекунад ва ба хушкй мебарояд.

Иклими ин укёнус зери таъсири мавкеи географии он ташаккул меёбад. Хусусияти иклим - бодхои мавсимй дар кисми шимолии он мебошад. Ин кисми укёнус тахти таъсири зиёди материк мебошад, ки дар натичаи он бодхои муссонй баръало иваз шуда меистанд.

Укёнуси Динд дар чануб ба суи Антарктида хеле кушод аст, бинобар он ба таъсири сардкунандаи он дучор меша- вад. Дар ин чо нохияхои аз хама кахратуни укёнус чой ги- рифтаанд.

75

Хусусияти анбухи об бо иклим алокаманд аст. Кисми шимолии укёнус бештар гарм мешавад. Дарорати об дар ин чо (то +30°С) нисбат ба хамин арзхои укёнусхои дигар ба­ланд аст. Дарорати об ба суи чануб паст мешавад. Шурии оби сатх аз шурии миёнаи укёнусхои Чдхонй баланд ва дар бахри Сурх махсусан баландтар аст (то 42%о).

Олами органикии укёнуси Динд ба олами наботот ва хайвоноти кисми гарбии укёнуси Ором монанд аст. Дар кисми шимоли аз мохиён: сарданелла, загутамохй, наханг, дар кисми чануби укёнус - мохиёни сафедхун, яхмохй, са- мак, корифен ва гайра зиндагй мекунанд. Тунукобахои обхои гарми минтакахои тропикй ва истивой, махсусан аз обсабзхою хайвонот фаровонанд. Анбухи харчангшаклхо дар назди сохилхои Африко, Осиё ва Австралия зиёданд. Дар обхои Антарктида кит ва тулен вомехуранд. Аз нармбаданхо рудапо ва калмархо бисёранд. Дар обхои гарми ин укёнус сангпуштхои барчастаи бахрй ва морхои бахрй сукунат до- ранд.

Укёнус дар шимол ва гарб ба хушкй хамхудуд аст, ки бар он анбухи хавои тропикй мевазад. Бориш дар ин кисмхои укёнус кам мешавад, аз хушкй ба укёнус об кариб дохил намешавад, аз ин чихат бугшавй зиёд аст. Дар натича об нихоят шур мешавад. Баръакс, кисми шимоли шаркии укёнус сохилхои онро ихота карда, баландкуххои дурдаст аз муссонхои тобистонй бориши фаровон мегиранд. Ба укёнус дар ин чо аз дарёхои серобе, ки аз куххои Димолой чорй мегарданд, ба микдори бисёр оби ширин меояд. Дар ин чо нохияи нихоят шириншавии обхои сатх ба вучуд меояд.

Намудхои фаъолияти хочагй дар укёнус. Сарватхои укё­нуси Динд умуман хануз гайрикофй омухта ва аз худ карда шудаанд. Тунукобаи укёнус аз сарватхои табий бой аст. Дар кабати чинсхои тахшин дар каъри халичи Форс захира- хои азими нафт ва гази табий ёфт шудаанд. Истихроч ва интиколи нафт хатари ифлосшавии обро ба вучуд меорад. Дар мамлакатхое, ки дар наздикии сохилхои шимоли гарбии укёнус чой гирифтаанд, оби ширин дида намешавад ва оби шур барои истифода бенамак карда мешавад. Аз сабаби тех- никаи акибмондаи мамлакатхои ру ба инкишоф, ки сохили онхоро укёнус ихота кардааст, сайди мохй камахамият аст.

76

Аз укёнуси Динд роххои сершумори киштигард мегуза- ранд. Дар кисми шимолии укёнус, ки то хол киштихои хурди бодбондорро истифода мебаранд, махсусан роххои бахрй би- сёранд. Самти харакати киштихо бо муссонхо алокаманд аст.

Супориш 1. Ба табиати укёнуси Динд мавкеи табиию географии он чй таъсир мерасонад? 2. Хусусияти сохти каъри укёнус чй хел аст?3. Хушкие, ки укёнусро ихота кардааст, ба табиати он чй тавр таъсир мерасонад? 4. Инсон сарватхои табиии укёнуси Диндро чй тавр исти­фода мебарад?

§ 19. Укёнуси Атлантик

Дар хаёти инсоният аз хамаи укёнусхо дида Атлантик мавкеи мухим мебозад. Ин таърихан ба вучуд омадааст.

Мавкеи географй. Укёнуси Атлантик ба монанди укёнуси Ором аз арзхои субтропикй то Антарктида кашол ёфтааст, лекин нисбат ба он камбартар аст. Атлантик дар арзхои муътадил аз хама васеъ буда, ба суи хати истиво танг ме­шавад. (Мавцеи географии уцёнуси Атлантикаро бо мавцеи ду уцёнуси омухтаатон муцоиса кунед. Хусусиятхои монанди ва фарцияти онхоро нишон дихед).

Хати сохили укёнус дар нимкураи шимолй нихоят качу килеб буда, дар нимкураи чанубй хеле кам ба кисмхо чудо шудааст. Кисми зиёди чазирахо дар наздикии материкхо чой гирифтаанд. (Аз харита онхоро нишон дихед.)

Аз таърихи тадкики укёнус. Инсон укёнуси Атлантикаро аз замонхои кадимтарин азхуд кардааст. Дар сохилхои укёнус ва бахрхои он дар даврахои гуногун дар Юнони Кадим, Карфаген, Скандинавия марказхои бахрнавардй ба вучуд омаданд. Укёнуси Атлантик аз давраи кашфиёти Бузурги географй рохи асосии обй гардид.

Тадкикоти пурраи табиати Атлантик танхо дар охи­ри асри XIX огоз ёфт. Экспедитсияи англисхо дар киштии «Челленчер» чукурии укёнусро чен ва дар бораи хусусиятхои анбухи об маълумот чамъ кард.

Дар давраи Соли Байналхалкии геофизикй (солхои 1957­1958) махсусан дар бораи табиати укёнус маълумоти би­сёр чамъ оварда шуд. Доло бошад, эскадраи (дастаи кало- ни киштихо) иборат аз 40 киштии илмии бисёр мамлакатхо

77

Расми 24. Сукунати Атлантик

хусусиятхои анбухи об, релефи каъри укёнусро меомузанд. Укёнусшиносон таъсири тарафайни укёнус ва атмосфера- ро мушохида карда, табиати Голфстрим ва чараёнхои ди- гарро тадкик мекунанд. Релефи он нисбат ба укёнуси Ором на он кадар мураккаб аст. Аз тамоми Атлантик кариб то меридиана каторкуххои азим пахн шудаанд. Дар як чо ба сатхи хушкй баромадааст, ки он чазираи Исландия мебошад. Каторкух каъри укёнусро ба ду кисми баробар таксим кар- дааст. Дар сохилхои Аврупо ва Амрикои Шимолй тунуко- ба васеъ шудааст. Мувофики назарияи порахои литосфера укёнуси Атлантик чавон аст. Чукурии миёнаи он нисбат ба чукурии укёнусхои Ором ва Динд кам аст; чукурии зиёдта- ринаш 9207м аст (хамии Пуэрто-Рико).

Иклими укёнуси Атлантик ба тамоми минтакахои иклимй пахн шудааст, аз хамин сабаб иклими он хеле гуногун аст.

Хусусиятхои иклим дар анбухи об инъикос меёбад. Даро- рати сатхи об дар ин чо нисбат ба укёнусхои Ором ва Динд

78

хеле паст аст. Сабаби он таъсири сардкунандаи обу яххое, ки аз укёнуси Яхбастаи Шимолй ва аз Антарктида меояд, инчунин омехташавии бошиддати анбухи об мебошад.

Шурии анбухи об дар баъзе нохияхои укёнус аз дарачаи миёна зиёд аст, зеро кисми зиёди рутубати бугшуда аз сабаби нисбатан танг будани укёнус тавассути бод ба материкхои хамшафат мерасад.

Ч,араёнхо. Дар укёнуси Атлантик назар ба укёнусхои Ором ва Динд чараёнхое хосил мешаванд, ки кисми зиёди онхо на ба самти арзй, балки кад-кади меридианхо равона шудаанд. Сабаби он аз шимол ба чануб хеле дароз будани укёнус ва тархи хати сохил мебошад. Ч,араёнхои укёнуси Атлантик нисбат ба укёнусхои дигар фаъолтар буда, об, гармй ва сардиро аз як арз ба арзи дигар мебаранд. Аз хама чараёни маъруфи укёнуси Атлантик Голфстрим ном дорад. Вай аз халичи Мексика огоз мешавад. Пахнои он 75 км ва

Расми 25. Яке аз чазирахои бахри Миёназамин - Малта

чукуриаш зиёда аз 700 м аст. Дар обхои укёнуси Атлантик айсбергхо бисёранд. Ба шимол онхо аз сохилхои Грелан- дия то 400 а.ш. харакат мекунанд. Дамасола кариб 400 айс­берг аз арзи чазираи Нюфаундленд мегузарад. Баъзе сол микдори онхо аз хазор хам зиёд мешаванд. Айсбергхо барои бахрнавардон хатарноканд. Танхо дар хамин арзхо роххои серхаракати бахрй байни Аврупо ва Амрико амал мекунад.

Баъди гарк шудани киштии мусофирбари «Титаник», ки соли 1912 дар натичаи бархурдан бо айсберг рух дода буд, Хадамоти Байналхалкй ташкил карда шуд. Вазифаи ин ха- дамот дарёфти айсберг, мушохида кардани самти харакати онхо ва сари вакт хабар додан ба киштихо дар бораи сам- ти харакат ва суръати якчояшавии онхо мебошад.

Чдраёнхо ба шароити яхбандй хам таъсир мерасонанд. Укёнус яхкуххои (айсбергхо) сершумор ва яхи бахрии ши- новар дорад. Гренландия яке аз нохияхои хушманзартари- ни Атлантик мебошад. «Забона»-хои яхии пуркудрат аз да- рунтари чазира ба суи укёнус мебароянд ва ба обхои сар­ди сабзи кабудтоби он овезон мешаванд. Яххо гох-гох бо гулдурос шикаста, баъд порахои калон ба об меафтанд. Чдраёнхо яхкуххоро то 40° а.ш. ба укёнуси кушод мебаранд. Ин нохияхои Атлантик барои киштигардй хатарноканд. Хадамоти посбонии, махсусан хавой харакати яхкуххоро мушохида мекунад, тавассути радифи маснуи Замин сурати яхкуххо гирифта мешавад. Ахбороти чамъшуда ба киштихои тамоми мамлакатхо дода мешавад.

Олами органикии укёнуси Атлантик аз чихати намуд нисбат ба укёнуси Ором кам аст. Инро ба нисбатан чавон будани укёнуси Атлантик ва дар давраи яхбандии охи-

рин ба хунук шудани иклими он нис­бат медиханд. Аммо микдори мохй ва хайвоноти дигар дар укёнус хеле зиёд аст. Зеро тунукобахо ва баландихои каър нисбат ба укёнуси Ором бештар аст. Аз хамин сабаб барои сукунат ва тухмгу- зории мохихои таги об ва каъри об, аз чумла мохихои сайдшаванда - рав- ганмохй, шурмохй, загутамохй, аломохй,

Аломохии бахрй мойва ва гайра бисер чойхои муносиб80

мавчуданд. Дар обхои кутб кит ва тулен сукунат доранд ва дар обхои гарм - саморис, самак, нармбаданхо ва хайвоноти дигар хам бисёранд.

Дамчун укёнуси Ором дар укёнуси Атлантик низ тамо- ми минтакахои табий мавчуданд. Масалан, бахрхое, ки дар укёнус хастанд (бахри Шимолй, Балтика, Миёназамин ва гайра), аз чихати табиати худ аз мачмухои кисми кушоди укёнус фарк мекунанд.

Чунин таъсири тарафайни об барои минтакаи муътадил хам хос аст, махз аз ин ру дар обхои он планктон ва мохй фаровон мебошад. Дар минтакаи шимолии субтропикй бахри Саргасс - бахри бесохил вокеъ аст. Сархади онро чараёнхо ташкил медихад. Оби он шурии зиёд (то 37%о) ва харорати баланд дорад. Дар сатхи кабуди баланди укёнус кабзахои обсабзхои бахрй чун догхои сабзи бур шино мекунанд. Оби бахр планктони кам дорад. Паррандахо хам дар ин чо ка- манд. Укёнусшиносон чунин нохияхоро «биёбони кабуди укёнусй» меноманд.

Намудхои фаъолияти инсон ба укёнус. Дар харду тара- фи укёнус мамлакатхои аз чихати иктисодй мутараккй чой гирифтаанд. (Кадомуо). Аз Атлантик роххои мухимтарини бахрй гузаштаанд, ки мухимтаринаш роххои байни дав- латхои Аврупо ва Амрикои Шимолй мебошанд.

Шароити табиии укёнуси Атлантик барои инкишофи хаёт мусоид аст, аз хамин сабаб аз дигар укёнусхо дида, он сермахсултар мебошад. Кисми зиёди мохии сайдшуда ва истихрочи махсулоти дигари бахр ба кисми шимолии укёнус рост меояд. Вактхои охир шикори аз хад зиёд боиси кам шу- дани сарватхои биологй гардидааст.

Тунукобахои укёнуси Атлантик аз сарватхои зеризаминй бой аст. Дар бахрхои Шимолй, Кариб, Миёназамин, халич- хои Бискай ва Мексика нафт истихроч мекунанд, дар со­хилхои Флорида - фосфорит, дар наздикии сохили Афри- кои Ч,ануби Гарбй - фосфорит ва конхои парокандаи ал- мос ёфт шудаанд.

Вобаста ба вусъати шахрхо, тараккиёти киштигардй дар бахрхо вактхои охир бад шудани шароити табий ба назар мерасад. Обу хаво ифлос шуда, шароит барои истирохат бад шудааст. Масалан, бахри Шимолиро догхои бисёркило-

Расми 26. Сохили бахри Миёназамин

метраи нафт пушондааст. Дар сохилхои Амрикои Шимолй пардаи нафт садхо километр пахно дорад. Бахри Миёна­замин ба чумлаи бахрхои ифлостарини руйи Замин ман- суб аст. Дар сохилхои он 18 давлат чойгир шуда, зиёда аз 100 миллион нафар одам зиндагй мекунад. 140 хазор заводу фабрикахои саноатй партовхои худро ба он чо мепартоянд, ки дар натича оби бахр бисёр ифлос шудааст. Партовхои корхонахои саноатй ба махвшавии мавчудоти зиндаи бахрй оварда расондааст. Окибати чунин муносибат ба он оварда расонд, ки як катор давлатхо аз манбаи оби нушокй махрум гашта, мачбуранд бо киштихо аз дигар нохияхо об кашо- нанд. Укёнуси Атлантик акнун мустакилона аз партовхо пок шуда наметавонад. Мубориза барои тоза нигох дошта- ни укёнуси Атлантик вазифаи байналхалкй мебошад. Алла- кай шартномахо имзо шудаанд, ки ба укёнус партофтани партовхои хатарнокро манъ мекунанд.

Супориш 1. Хатти сохили укёнуси Атлантикаро бо сохилхои укёнуси Динд ва Ором мукоиса кунед, хусусиятхои монандй ва фаркияти онхоро нишон дихед. 2. Релефи каъри Атлантик аз релефи укёнусхои омухташуда чй фарк дорад? 3. Ч,араёнхои укёнусй ба табиати Атлантик чй таъсир мерасонанд? Мисол биёред. 4. Инсон укёнусро чй тавр исти­фода мебарад? Окибати ин фаъолият кадоманд? 5. Тасвири мачмуи та-

82

биии бахри Миёназаминро тартиб дихед. 6. Кадом кисми укёнуси Ат­лантик бештар ифлос аст? Барои чй?

§ 20. Укёнуси Яхбастаи Шимолй

Укёнуси Яхбастаи Шимолй бо иклими кахратун, яххои фаровон ва чукурихои нисбатан ками худ аз дигар укёнусхо фарк мекунад. Даёт дар он пурра бо тагйирёбии об ва гармй аз ук;ёнусх,ои хдмсархдд вобаста аст.

Мавкеи географии укёнус. Укёнуси Яхбастаи Шимолй - укёнуси нисбатан хурдтари Замин аст. Он камобтарин ме­бошад. Укёнус дар маркази Арктика, ки масохати фарохи атрофи Кутби Шимоли- ро ишгол кардаасту кисмхои хамшафати материк, чазира ва галачазирахоро дар- бар мегирад, чой гирифтааст. Арктика минтакаи Кутби Шимолии Замин буда,Укёнуси Яхбастаи Шимолй, кисми Ав­руосиё ва Амрикои Шимолй ва кисми ба он хамшафат укёнуси Атлантик ва Ором шомиланд. Баъзан сархад шартан аз доираи Кутби Шимолй мегузарад. Ин минтака тахти ситораи бузурги Хирси Калон маъруф аст. Хирс бо лафзи юнонй «аркос» ва шимол «Арктикос» (ди­гар маълумот^оро дар бораи мавцеи уцёнус аз харита ёбед).

Кисми зиёди масохати укёнусро бахрхо ташкил медиханд. Аксарияти бахрхо канорй буда, танхо як бахр дохилй аст. Дар укёнус бисёр чазирахо дар сохили материкхо чой гириф- таанд.

Таърихи тадкики укёнус. Тадкики укёнуси Яхбастаи Ши­молй таърихи корнамоихои кахрамононаи як катор мамла- катхо мебошад. Дар гузаштаи дур мардуми рус - поморхо дар каикхои чубини ноустувор саёхат мекарданд. Онхо дар Гру- мент (Шписберген) зимистон гузаронида, ба суи резишгохи дарёи Об шино мекарданд, мохй ва хайвонхои бахриро ши- кор мекарданд. Онхо шароити сафарро дар обхои кутб ба хубй медонистанд.

Фритоф Нансен (1861-1930)

83

Англисхо ва холландихо маълумотхо оид ба сафари рус- хоро истифода карда, ба дарёфти рохи кутохтарин аз Авру­по ба мамлакатхои Шарк (Чин ва Диндустон) кушиш на­муданд. Дар натичаи сафари марди холландй Виллем Ба- ренс дар охири асри XVI харитаи кисми гарбии укёнус тар- тиб дода шуд.

Экспедитсияи Бузурги Шимолй (сол- хои 1733-1743) ба омузиши мунтазами сохилхои укёнус ибтидо гузошт. Ишти- рокчиёни он корнамоии илмй намуданд- сохил ва бахрхоро аз резишгохи Печо­ра то гулугохи Беринг тай карданд ва ба харита гирифтанд. Дар охири асри XIX бо максади омухтани Кутби Шимолй дар киштии «Фрам» укёнусшинос Ф. Нан­сен ва дар огози асри XX хангоми сафа­ри Г. Седов дар киштии бодбонии «Фо- каи Мукдддас» оид ба табиати нохияхои

г.я.Седов наздикутбии укёнус маълумоти аввалин (1877-1914) чамъ оварда шуд. Дар Русия накшаи нави

омузиши укёнус ба вучуд омад. Соли 1899 мувофики накшаи адмирал С. О. Макаров дар чахон наху- стин киштии яхшикани «Ермак» сохта шуд ва у дар он ба обхои кутб се маротиба сафар карда, исбот кард, ки яххоро тавассути кувваи мошин фатх кардан мумкин аст.

Имконпазирии дар мавсими зимистон аз укёнус гузаш- тан соли 1932 бо экспедитсияи киштии яхшикани шуравии «Сибиряков» исбот гардид. Иштирокчиёни ин экспедитсия тахти рохбарии О. Ю. Шмидт чукурии укёнус ва гафсии яхро чен карда, обу хаворо мушохида карданд.

Олимони Русия усулхои нави тадкики укёнуси Яхбастаи Шимолиро тахия намуданд. Соли 1937 дар яхпораи равон нахустин маркази кутбии «Кутби Шимолй-1» (КШ-1) ташкил ёфт. Чор нафар кутбчиёни шуравй бо сардории мухаккики Арктика, доктори илмхои география, контр - адмирал И. Д. Папанин аз кутби Шимолй то бахри Гренландия дар яхпо- ра кахрамонона шино намуданд.

Доло барои тадкики укёнус тайёрахоро истифода меба­ранд, ки ба болои яххо фуруд меоянд ва мушохидахои як-

84

бора мегузаронанд. Суратхои аз кайхон гирифташуда оид ба тагйироти холати атмосфера дар болои укёнус, оид ба чойивазкунии махали яххо хабар медиханд.

Дар тадкикотхо оид ба омухтани табиати укёнуси Ях­бастаи Шимолй доир ба иклим, олами органикй, релефи каър, чараёнхои зериобй ва гайрахо маводи зиёд чамъ овар- да шудааст.

Бисёр асрори табиати укёнуси Яхбастаи Шимолй кашф шудаанд, вале боз бисёр асрори нухуфтаи он вазифаи нас- ли оянда аст.

Хусусиятхои табиати укёнуси Яхбастаи Шимолй. Релефи каър, чукурии зиёдтарини укёнуси Яхбастаи Шимолй 5449 м (хамии Нансен) ва чукурии миёнааш 1131 метрро таш­кил медихад. Мачрои укёнус сохти мураккаб дорад. Дар кисми марказии он каторкуххо ва таркишхои чукур мав­чуданд. Байни каторкуххо хамихои чукуроб ва хавзахо чой гирифтаанд. Мавкеи кутбии укёнус хусусияти иклими онро муайян мекунад. Хусусияти хоси укёнус тунукобаи калон аст, ки бари он то ба 1300-1500 км мерасад. Тунукоба беш­тар аз сеяки масохати укёнусро ташкил медихад. Дар болои укёнус тамоми сол анбухи хавои арктикй афзалият дорад. Тобистон пайихам туман мешавад. Анбухи хавои Арктика нисбат ба хавое, ки дар болои Антарктида ташаккул меё­бад, хеле гарм аст. Сабаби он захираи гармии оби укёнуси Яхбастаи Шимолй аст, ки мунтазам бо оби гарми Атлан- тик ва ба кадри кам бо оби укёнуси Ором пурра мешавад. Дамин тарик, укёнуси Яхбастаи Шимолй, махсусан зимистон масохати фарохи хушкии нимкураи шимолиро сард накар- да, балки асосан гарм мекунад.

Тахти таъсири бодхои гарбй ва чануби гарбй аз Атлан- тикаи Шимолй ба укёнуси Яхбастаи Шимолй чараёни пурик- тидори обхои гарм дохил мешавад (ниг. ба харита). Дар чое, ки онхо ба укёнус медароянд, бандархои яхкунанда чой ги- рифтаанд.

Кад-кади сохилхои Авруосиё обхо аз тарафи гарб ба шарк харакат мекунанд. Оби гарми укёнуси Атлантик бо шурии зиёд нисбат ба оби сарду шуриаш ками укёнуси Ях- бастаи Шимолй зичтар мебошанд. Аз хамин сабаб як кисми обхои гарм ба андозаи харакат ба шарк, ба каър мефуроянд.

85

Аз гулугохи Беринг то Гренландия дар тамоми укёнус ба самти мукобил - аз шарк ба гарб харакати об сурат мегирад.

Мавчудияти яххо яке аз хусусияти хоси ин укёнус мебо­шад. Досилшавии онхо бо харакати паст ва шурии нисбатан ками анбухи оби сатх, ки бо микдори зиёди оби дарёхои аз материкхо чоришаванда ширин шудааст, вобаста мебошад. Дар ин чо яхи бисёрсолаи гафсиаш 2-4 м бештар аст. Бодхо ва чараёнхо боиси харакати зуд-зуди яххо, хосилшавии бар- дама мегарданд.

Аксарияти организмхои укёнусро обсабзхо ташкил меди- ханд, ки дар оби сард ва хатто дар магзи яххо зиста метаво- нанд. Даёт танхо дар нохияи наздиатлантикй ва дар тунуко- баи наздикии резишгохи дарёхо мавчуд аст. Дар ин чо план­ктон хосил мешавад, дар каър обсабзхо месабзанд, мохихо (равганмохй, симмохй, палтус) сукунат доранд. Дар укёнус кит, тулен, морж, хирси сафед зиндагй мекунанд. Тобистон ба ин чо паррандахои сершумор меоянд ва дар болои шаххо «бозор»-и паррандахоро ташкил мекунанд.

Дудуди минтакаи табиии шимолии кутбй (арктикй) дар чануб такрибан бо канори тунукобаи континентй мувофик меояд. Ин кисми аз хама чукуроб ва кахратуни укёнуси Ях­бастаи Шимолиро яххои равон пушондаанд. Дар ин чо шаби кутбй то шаш мох давом мекунад, тобистон офтоб он кадар баланд намебарояд. Гарамшавии ях хос аст. Майдони яхй то 10-12 м баланд мешаванд. Тобистон яхпорахоро кабати оби барф мепушад. Ин минтака барои хаёт на чандон мувофик мебошад.

Дар минтакаи шимолии наздикутбй тобистон об дар на- здикии сохилхо ях баста, оби дарёхо нихоят камнамаканд. Ба бахрхои Норвегия ва Баренс обхои гарм ворид мешаванд. Дар ин чо кисми асосии планктон хосил мешавад, мохихои сайдшаванда сукунат доранд.

Намудх,ои фаъолияти хочагй дар укёнус. Укёнуси Яхба­стаи Шимолй барои Русия, Канада ва баъзе мамлакатхои дигар ахамияти калон дорад. Табиати кахратуни укёнус чус- тучуи сарватхои зеризаминиро душвор мегардонад. Аммо дар тунукобахои бахрхои Кара ва Баренс, дар наздикии сохилхои Аляска ва Канада конхои нафт ва гази табий кашф шудаанд. Дар каъри бахри Лаптевхо ва Сибири Шаркй тахшинхое

86

ёфт шудаанд, ки аз маъданхои мухталиф (калъагй ва гайра) иборатанд. Укёнус аз сарватхои биологй он кадар бой нест. Дар нохияхои наздиатлантикй мохй ва обсабзхо парвариш намуда, туленхоро сайд мекунанд. Шикори кит дар укёнус чиддан ба меъёр оварда шудааст.

Аз худ кардани рохи бахрии Шимолй факат дар солхои 30-юми асри XX огоз ёфт. Рохи бахрии Шимолй (ихтисоран РБШ) шохрохи асосии киштигардй дар Арктика буд, ки ма- софаи байни бандархои Аврупо ва Шарки Дурро хеле кутох мекард. Бо ин рох холо Русия барои аз худ кардани Сибир тачхизот ва хурока бурда, аз он чо чуб ва маъдан мекашонад. Киштигардй аз 2 то 4 мох давом мекунад. Дар китъахои чудогонаи он бо ёрии киштихои яхшикан давомнокии он бештар аст. Дар сохил ва дар яхпорахои равон барои таъ- мини кори рохи бахрии Шимолй расондани хизмати мах- сус ташкил карда шудааст. Ба инхо авиатсияи кутбй, шаба- каи томи марказхои метеорологй ва гайра дохил мешаванд.

Укёнуси Яхбастаи Шимолиро одамоне меомузанд, ки онхоро «кутбчиён» меноманд. Мафхуми кутбчиён на танхо ба касб, балки ба фаъолияти географияшиносии онхо низ ишо- ра мекунад. Бо вучуди он ки инсон бо техникаи пуриктидор мусаллах аст, дар укёнуси Яхбастаи Шимолй кор кардан душвор мебошад. Ба кутбчиён на танхо мардонагй, тобоварй ва мехнатдустй, балки шучоати баланди касбй хам хос аст.

Супориш 1. Хусусияти мавкеи географии укёнуси Яхбастаи Шимолй дар чист? Он дар табиаташ чй тавр инъикос меёбад? 2. Накши матнро тартиб дихед ва аз он истифода бурда, оид ба кашф ва аз худ карда шудани укёнус хикоя кунед. Роли сайёхон ва тадкикотчиёни рус ва шуравй дар омузиши табиати укёнус аз чй иборат аст? 3. Дар укёнус чй хел чараёнхо хосил мешаванд? Сабаби чунин харакати об чист? 4. Рохи бахрии Шимолй дар фаъолияти хочагй чй мавкеъ дорад?

Укёнуси ^анубй

Далкаи обхои укёнусе, ки сохилхои Антарктидаро ме- шуяд, минтакаи хоси табиати укёнусхои Чдхониро дар бар мегирад. Сатхи обхои Антартида, аз обхои укёнусхои Ч,ану- бй, Атлантик, Динд ва Ором бо хушкй чудо нашудааст. Би-

|8 7

нобар он, дар тачрибаи бахрнавардй хадди Чанубй сохилхои Антарктида ба хисоб меравад.

Аммо омузиши хаматарафаи обхои Антарктида нишон медихад, ки хар яки укёнусхо хусусиятхои ба худ хос доранд. Сархади гарбй ва шаркии укёнус дида намешавад. Кисми шимолтарини 40 ч.ш. ба укёнуси Чанубй хамчун сархад хиз- мат мекунад, ки такрибан ба сархади шимолии чараёни давр- занандаи Атлантик мувофик аст. Олимону укёнусшиноси чахон барои муайян кардани масохати укёнус фикрхои гу- ногун доранд. Чукурии миёнааш 3503 м ва чукурии зиёдта- ринаш 8325 м (новаи Чанубй - Сандвичев) аст.

Расми 27. Релефи каъри укёнуси Ч,анубн

Релефи зериобии укёнус ягона буда, таксим кардани ба- ландию пастихо ва дигар шаклхо нисбат ба укёнусхои Ат- лантик, Динд ва Ором душвор мебошад.

Дар халкаи укёнуси Чанубй хамаи навъхои чазира мавчуд аст. Дар укёнуси Чднубй бодхои гарбй бартарй дошта, ба табиати Антарктида таъсири махсус мерасонанд. Хусуси-

88

яти хоси гардиши бодхои атмосферй дар укёнуси Чанубй фаъолияти бодхои сиклон мебошад. Сиклонхо пайдарпай, дар давоми сол, одатан, ба обу хавои намнок, бодхои сатх ва сард мусоидат мекунанд.

Хусусияти асосии укёнуси Чанубй - чараёни даврзанан- даи кутбии Антарктикй аст. Сиклонхо тамоми укёнусро ихота карда, аз сатхи боло то каъри он пахн мешавад. Яке аз хусусияти хоси (шароити) яхини ин укёнус ба таври ва- сеъ нисбат ба дигар укёнусхо пахн шудани айсбергхо мебо­шад. Аз руйи маълумоти мавчуда дар обхои Антарктика дар муддати як сол ба хисоби миёна, зиёда аз 200 хазор айсберг дида мешавад. Дарозии миёнаи айсбергхо 500 метр ва ба- ландиашон 50 м мебошад. Баъзе айсбергхо то 5 км дарозй доранд. Суръати харакати онхо дар як шабонаруз аз 5 то 30 км мебошад.

Китхо ва тюленхои гуногун сокинони асосии минтакаи обхои укёнуси Чанубй мебошанд.

Укёнуси Динд

89

М А ТЕРИ К Д О И Ч А Н У БИ

§21. Хусусиятхои умумии табиати материкхои чанубй

На танхо Австралия ва Антарктидаро, ки шартан пур- ра дар нимкураи чанубй чой гирифтаанд, балки инчунин Африко ва Амрикои Чанубиро, ки кисман дар нимкураи шимолй чойгиранд, материкхои чанубй меноманд. Дамаи чахор материк, ки кисми ягонаи материки Г ондвана буданд, таърихи умумй ва шароитхои табий доранд.

Мавкеи географй. Муоинаи мавкеи географии материк хамеша пеш аз омухтани он сар мешавад. Инро бо чй шарх додан мумкин аст? Вазъи географй дар асл сурогаи материк аст ва табиаташ ба он вобаста аст, ки материк дар кучои руйи Замин чойгир мебошад. Агар он дар наздикии кутб чой гирифта бошад, табиист, ки дар он чой иклими сахт, агар ба хати истиво наздик бошад, он гох бо иклими гарм фарк мекунад. Ба вазъи географй микдори гармии офтоб ва бориш, таксимшавии онхо дар фаслхои сол вобаста аст.

Аз дарсхои пештараи фанни география медонед, ки ба- рои муайян кардани хамагуна мавкеи географй координатхои онро бояд донист. Пеш аз хама нуктахои охирини шимолй ва чанубии материкро муайян мекунанд, яъне мефахманд, ки он дар кадом арзхо чойгир шудааст. Инчунин дониста- ни мавкеи материк нисбати меридианаи ибтидоии материк, нуктахои охирини гарбй ва шаркии он мухим мебошад. Аз тулкашии материк, аз гарб ба шарк дарачаи таъсири укёнус, иклими хушкй, гуногунии шароити табиии он вобаста аст.

Инчунин наздик будани дигар китьа ва укёнусхо ахамият дорад.

Хусусиятхои мавкеи географии материкхои чанубй дар он аст, ки се материк, яъне Амрикои Чанубй, Африко ва Австралия ба хати истиво наздик чой гирифтаанд. Махз аз ин ру дар кисми зиёди худуди ончо тамоми сол харорати ба­ланд мушохида мешавад. Факат кисми танги чанубии Ам­рикои Чанубй ба арзхои муътадил дохил мешавад. Кисми калони материкхо дар минтакаи субистивой ва тропикй чой гирифтааст. Антарктида - ягона материки руйи Замин аст,

90

ки дар гирди кутби чанубй чойгир аст. Аз ин ру, табиатан иклими махсусан сахт дорад.

Дамин тавр, мавкеи географй сабаби тазодхои калони табиати материкхои чанубй аз тобистони абадй то зимисто- ни абадй мебошад.

jg jit 1. Аз накша истифода бурда, мавкеи географии чазирахои Ма- дагаскарро муайян кунед. 2. Дар кисми шимолии Африко биё- бони бузургтарини чахон чойгир аст. Ба фикри шумо мавкеи географии материк ба ташкили ин биёбон чй гуна таъсир ме­расонад?

Хусусиятхои умумии релеф. Чи хеле ки ба шумо маълум аст, материкхои шимолй ва чанубй ба таври гуногун тар- раккй кардаанд. Азбаски материкхои чанубй як вактхо мате­рики ягонаро ташкил медоданд, табиаташон хам хусусиятхои якхела дошт.

Назари бодиккат ба харитаи табиии дунё ва материкхои алохида имконият медихад, ки якчанд хусусияти умумии ре­лефи хамаи чахор материк муайян карда шавад: 1. Дар ре­лефи хамаи материкхо ду хусусияти асосй, яъне хамворихои васеъ ва куххо ба назар мерасанд. 2. Кисми зиёди материкро хамвории дар платформахо чойгирифта ишгол кардаанд. 3. Куххои чавони чиндор дар гушаю канори материкхо чой ги­рифтаанд: дар гарб куххои Анди Амрикои Чанубй, дар ши- молу гарб - кухи Атласи Африко, дар чануб - каторкуххои Бахшгохи Калони Австралия. Ин куххо хамвории дар гу- зашта бутуни Г ондванаро чун халка печондаанд. Дар сохти хамворихои материкхои хозира умумияти зиёде мавчуданд. Кисми бештари онхо дар платформахои кадима, ки аз чинсхои кристалй ва метаморфй иборатанд, ба вучуд ома- даанд.

Сабаби ба якчанд материкхо таксим шудани Гондва- на чист? Ба фикри олимон тахминан 200 млн сол мукаддам куввахои дарунии Замин (чойивазкунии моддахо дар гудо- за) ба шикастану пора шудани материки бутуни Г ондвана сабаб шудаанд.

91

Расми 28. Диаграммам иклими истивой,субистивой

ва тропикй

Зери таъсири коинот тагйирёбии наму­ди зодирии сайёраи мо дам тахмин мера- вад. Инчунин тахмин мекунанд, ки шояд бадам бархурдани чисмдои берун аз За­мин ва сайёраи мо ба кафидани хушкии бузург, пора шудани кисмдои литосфера, баланду пастшавии порадои алодида, ки ба чоришавии гудозадои рухомй (базалтй) ме- оварданд, боис шудааст. Дар масодати бай­ни кисмдои алодидаи Гондвана батадрич укёнусдои Х,инд ва Атлантик ба вучуд ома- данд ва дар он чое, ки порчадои литосфе­ра бо порчадои дигар бархурда, минтакаи куддои чиндор, кондои канданидои фоида- нок ва вучуд омадаанд. Таркиби чинсдои кудй аз релефи материкдо зич вобастаанд. Тамоми материкдои чанубй аз канданидои фоиданок: кондои маъдани сиёх ва ран­га (мис, кургошим, руд ва г.), алмос, ме- таллдои асил ва камёб бойанд. Кондо дам дар дамворидо ва дам дар куддо чойгиранд. Дар дадсоладои охир дар содилдои Афри- кои гарбй ва тахминан дар дамин арздо дар содилдои Амрикои Чднубй кондои нафт дам ёфт шудааст.

Хусусияти иклим. Шумо аллакай ме- донед, ки иклим хусусиятдои асосии таби­ати материкдо, тарзи хочагидорй ва зин- дагии адолиро муайян мекунад. Иклимро надониста хусусиятдои хоси географии материкдоро фадмидан гайриимкон аст. Дар кучо чй хел дарорат асту дар кучо чй кадар бориш мешавад ва ондо аз руйи мавсим чй хел таксим мегарданд - барои ба ин саволдо чавоб додан бояд омилдои иклимдосилкунандаро донист.

Маълум, ки ду омили иклимдосилку- нанда: микдори гармии ба сатди материк равандаи офтоб, инчунин анбуди даво

92

ва даракати ондо минтакадои иклимии Заминро ташкил медиданд. Мадз ондо хелдои асосии иклимро муайян меку­нанд. Дар кадом минтакадои иклимй чойгир шудани мате- рикро дониста шумо метавонед шароитдои иклимии онро тасаввур кунед.

Ба туфайли ба арздои поёнй наздик будан Амрикои Ча­нубй, Африко ва Австралия афзалиятан дар минтакадои истивой, субистивой, тропикй ва субтропикй чойгир шуда­анд. Дар ин чо дарорати баланд бартарй дорад.

Минтакадои иклими истивой дар Амрикои Чанубй ва Африко майдони хеле калонро дарбар мегирад. Иклими истивой бо дарорати баланд (+25 -27°С) ва якзайл будани микдори зиёди боришот дар муддати тамоми сол фарк ме­кунад. Хусусияти минтакаи истивой дар диаграммаи иклимй аён акс ёфтааст (ниг. ба расми 28), ки дар ин чо дарорат ва микдори бориш аз мод ба мод кам тагйир меёбад. Сабабаш: а) Офтоб тамоми сол дар уфук баланд меистад; б) анбуддои давои истивой бо чараёни фарозй бештаранд, ки боиси рутубатнокй мегарданд. Рутубатнокй ба вучуд омада, абрдо ва боришот ба ин чо аз укёнус ва аз минтакадои субистивой бо пассатдо дохил мешаванд. Минтакадои субистивой дар дамаи се материк нисбат ба нимкураи шимолй масодати бештарро ишгол мекунанд. Ба шумо аллакай маълум аст, ки иклими истивой ба тропикй мегузарад. Дар ин чо ду мав- сими сол хос аст: (тобистон намнок, бо боришоти анбуди давои истивой ва зимистон - хушк бо афзалияти давои хуш- ки тропикй). Хусусиятдои асосии иклими субистивой дар ди­аграмма нишон дода шудааст (расми 28. Барои дуруст хон- дани диаграмма ниг. ба илова).

Минтакадои тропикй, ба монанди минтакадои субтропикй дар дамон се материк майдони бештарро ишгол кардаанд. Дар ин чо анбуди давои хушки тропикй афзалият дорад. Баръакси иклими истивой дарорат зимистон паст ва дар тобистон бошад, якбора баланд мешавад. Бориш хеле кам буда, дар баъзе чойдо дар як сол на зиёда аз 50 мм мешавад (расми 27). Дар баробари тагйироти мавсимии дарорат ди- гаршавии сохти шабонарузии он ба мушодида мерасад, ки ба ин набудани абрдо дам мусоидат мекунад. Тагйирёбии шабонарузии дарорат баъзан аз 40°С дам мегузарад.

93

Дар кисми шаркиии материкдо нодиядои иклими намноки тропикй чойгиранд (ниг. ба атлас). Барои фадмидани сабаби пайдоиши ондо вобастагии байни мавчудияти укёнусдо дар шарки материкдо, самти боддои хушк ва релефро мукаррар кардан кофист.

Пассатдо асосан аз шарк ба гарб мевазанд. Бинобар дамин кисми шаркии материкдо дар зери таъсири анбуди давои намнок (бадрй) мебошад, ки аз укёнусдо мевазад. Намнокшавии даво бо таъсири чараёндои гарми укёнусдо, ки дар ин чо дастанд, зиёд мешавад (ба харитаи чараёни гар­ми укёнусдо нигаред). Куддо, ки дар материкдо чойгиранд, намиро дар нишебидои худ нигод медоранд. Хамин тавр, нодиядои намноки иклими тропикй ташкил меёбанд.

Минтакадои субтропикй дар материкдои чанубй масодати на чандон калонро фаро мегиранд (ба харита нигаред). Ле- кин ондо ба туфайли шароитдои мусоиди худ барои зи- сти одамон васеъ истифода бурда мешаванд. Минтакадои субтропикй якчанд нодиядои иклимиро дарбар мегиранд. Иклими содилдои бадри Миёназамин вакти бартарй дошта- ни анбуди давои тропикй бо тобистони гарми худ фарк ме­кунад. Мавсими намнок зимистон аст. Дар ин вакт давои муътадили бадрие, ки бо шамолдои гарбй мевазад, дукмрон аст. Баръакси материкдои нимкураи Шимолй дар нимкураи Чанубй минтакадои муътадил масодати начандон калонро ишгол мекунанд.

Хусусиятдои асосии иклими материкдои чанубй ин мав­чудияти иклими антарктикй бо дарорати нидоят паст ва шамолдои сахт дар муддати тамоми сол мебошад.

1. Дар асоси тадлили харитадои иклимй хусусиятдои умумии иклими Амрикои Чанубй, Африко ва Австралияро нишон дидед. Чаро ин тавр аст? Ондо аз дам чй фаркият доранд ва барои чй? 2. Харитадои табиии чадон ва минтакадои иклимиро ис­тифода бурда, номдои нодиядои иклими тропикй ва субтропи- киро нависед.

Обхои дохилй (дарё, кул, обдои зеризаминй) аз релеф ва иклим вобастаанд. Дар Антарктида ба туфайли пастии дарорат дарёдо нестанд, кулдо бошанд, истисноанд. Самту мачрои дарёдоро релеф муайян мекунад. Бо сабаби он, ки

94

куддои Африко дар шарк чойгиранд, оби дарёдои материкдо асосан ба укёнуси Атлантик мерезад. Дарёи аз дама дарозта- рини чадон Нил, дарёи серобтарини Африко - Конго (Заир) ва дарёи серобтарини руйи Замин - Амазонка аз дамин чумлаанд. ^исми зиёди материкдо ба укёнус резишгод на- доранд ва ба дудуддои резишгоди дохилй мансуб мешаванд. Вобаста ба релеф дарёдо шаршарадои бисёр доранд.

Расми 29. Нил

Дарёдо ба шароити иклимй вобастаанд. Дар минтакадои истивой ва субистивой, ки боришоти атмосферй бисёр аст, дарёю кулдо басо зиёданд. Дарёдое, ки аз минтакаи истивой чорй мешаванд, тамоми сол серобанд. Дар минтакадои субистивой каму зиёдии оби дарёдо ва кулдо аз микдори бориш вобаста аст. Дар минтакаи иклими тропикй дарёдо нидоят каманд. Масалан, дар Садрои Кабир дарёдои хуш- ке дастанд, ки факат баъд аз борондои адён-адёни сахт бо об пур мешаванд.

1. Дар асоси тадлили харитаи иклимй дарёдои материкдои ■ ■ S чанубиро номбар кунед: а) кадомдояшон тамоми сол серобанд;------- б) дар давраи тобистон кадомашон сероб мешаванд; в) аз руйи

каму зиёдии обаш дар кадом кисми материк чойгир будани онро муайян кунед. 2. Аз руйи харитаи табий муайян кунед, ки кадом дарёдои материкдои чанубй микдори зиёди захираи гидроэнергетикй доранд?

95

Дар ин се материк аксарияти оби дарёдо аз борон аст.Дар се материк бо обдои зеризаминй хуб таъмин мебо­

шад, ки дам дар кишоварзй ва дам саноат васеъ истифода бурда мешаванд.

Харитаи хок. Хок яке аз кисмати зонаи табий аст. Чой- гиршавии хелдои асосии хок дар руйи замин ва дар дар ма­терик дар харитаи мавзуй нишон дода шудааст (ниг. ба ха- ритаи чадонии хок).

Барои он ки хусусиятдои чойгиршавии хокро дар руйи замин хуб фадмем, вобастагии хокро бо дигар кисматдои та­биат донистан мудим аст. Таркибёбии хок аз бисёр омилдо чинсдои кудй, релеф, олами дайвонот, вале асосан аз иклим ва наботот вобаста аст. Он чое, ки бориш кам мешаваду кам- наботот аст, кабати хок тунук буда, моддаи пусида кам до­рад. Баръакс дар мадалдое, ки дам гармию боришот ва дам наботот, бахусус рустанй кофист, хок пуркуввату досилхез мешавад.

Вобаста ба чинсу микдори моддадои пусида ва дигар сабабдо ранги хок дар хел мешавад. Бисёр хокдоро мувофики рангашон ном бурдан маъмул шудааст, чунончй, дорчинй, кадвагй, сурхи бурранг ва гайра. Дар харитаи мактабй бо ранги гуногун тандо хокдои ин ё он дудуд ишора ёфтаанд.

Аз харитаи хоки чадон истифода бурда, муайян кунед, ки кадом намуди хокдо бештар аст; а) дар минтакаи истивоии дамаи материкдо; б) дар минтакаи субтропикй; в) дар мин­такаи тропикй; г) дар минтакаи субистивой; д) дар минтакаи антарктикй.

§22. Хусусиятхои чойгиршавии зонахои табии

Таркиби зонадои табий ва чойгиршавии ондо аз шароит- дои иклимй вобаста аст. Дамчун коида зонадои табий ба минтакадои иклимй мувофикат мекунанд. Дар чойгиршавии зонадо зонавияти арзй аник ифода ёфтаанд. Ин маънои онро дорад, ки дар материкдо дамворидо бештаранд. Инчунин минтакадои кудй возед зудур ёфтаанд, махсусан дар Амри- кои Чанубй.

Дар Амрикои Чанубй ва Африко музофотдои бузургта- рини чангалдои истивой чойгиранд, ки сайёраи моро бо ок-

96

сиген бой мегардонанд, намуддои киматбадои чуб медиданд. Чинсдои аслии хоки ин чо дам монанди мадалдои дигари арздои поёнии сайёра аз пайвастадои одан бойанд ва аз дамин сабаб сурхчатоб мебошанд. Хокдое, ки дар заминаи ин чинсдо досил мешаванд, низ сурхчатобанд. Ондоро сурхи зардтоби фераллитй меноманд (аз лотинии «феррум» - одан). Моддадои органикии ба микдори зиёд ба хок дохилшаван- да ба он чамъ нашуда, балки пурра мепусанд. Ин унсурдои гизоиро рустанй зуд мечабад. Фаровонии намй боиси мун- тазам ба чукурии зиёд шуста шудани хок мегардад ва дар баъзе чойдо ба ботлокшавии он оварда мерасонад.

Иклими гарм ва боришоти зиёд ба инкишофи набото- ти дамешасабз мусоидат мекунанд. Дарахтдо бисёр дароз мешаванд. Дарахтони рушноидуст то ба 35-50 м мерасанд. Танаи дарахтон чун сутундо рост шуда тандо дар боло зич шох меронанд. Зери дарахтони азим дарахтони начандон баланд ва на он кадар рушноиход месабзанд.

Чангалдои истивой дамешасабзанд. Дар чангал лиана- изгичи печон бисёр аст. Лианадо танаи дарахтонро зич пе- чонда то худи нуги ондо мерасанд ва аз он чо чун шил-шила овезон шуда, бешазорро дар баъзе чойдо касногузар меку- нанд. Нури офтоб аз байни шоху барги зич базур мегуза­рад. Чунин чангал датто рузона нимторик аст. Аз дамин са- баб буттаву гиёддо он кадар инкишоф наёфтаанд.

Олами дайвоноти чангалдои истивой бою гуногун аст. Чидати чолиб он аст, ки бисёр дайвонот дар болои дарахтон зиндагй мекунанд. Дар ин чо намуддои гуногуни маймундо, парранда, дашароту мурчадо вомехуранд.

Саваннахо. Зонаи чангалдои истивой дар материкдо тад- ричан ба чангалдои намнок ва баъд ба саваннадо табдил ме­ёбад. Ба ин зонаи табий ивазшавии мавсими хушк ва серна- мии сол, афзалияти алафзору дарахтони алодида ё гуруди да­рахтон ва буттадои минтакаи гарм хос аст. Бинобар дамин хокдои сурхи сиёдтоб бештар мебошанд, намуди умумии саванна мувофики фаслдои сол якбора дигар мешавад. Ра- ванди хокдосилшавй дар саваннадо дар шароити боришо­ти мавсимй ба амал меояд. Дар давраи боронгарй пусидани моддадои органикй ва шусташавии хок мушодида мегардад. Дар давраи бебориш (зимистон) аз норасоии рутубат фаъо-

97

лияти микроорганизмдо суст мешавад ва баргу пояи фарово- ни рустанидо пурра намепусанд. Дар хок моддадои пусида гун мешавад. Алафдо мехушканд, барги бисёр дарахтдо ме- резанд ва саванна ба худ ранги зард мегирад. Аммо дамин ки борони аввалин меборад, табиат аз нав зинда мешавад, алафдои ширадор бо суръати дайратовар месабзанд, дарах- тон баргпуш мешаванд.

Дайвонот дам монанди рустанй ба мавсим мутобик ме- шавад. Баъзе аз ондо, масалан, бемудрадо ва обхокидо дар давраи хушксолй дар панодгод пиндон мешаванд ва хоб ме­кунанд. Бисёр дайвонот ба мадалдои обдор мекучанд. Дар материк бо махсусияти олами набототу дайвоноти худ фарк мекунад.

Биёбонхои тропики дам дар материкдои чанубй васеъ доман падн кардаанд. Дар зона наботот хеле кам, дар баъ- зе чойдо тамоман нест (барои ни?). Чидати дигари фаркку- нандааш тагйирёбии калони дарорати шабонарузй ва со­лона мебошад. Дар хоки биёбондо моддаи пусида кам аст. Дар ин чо хокдои биёбонии тропикй досил мешаванд. Ре- шаи рустанидои биёбон басо инкишоф ёфтааст, ки тавассу- ти он обро аз чукурии зиёд ва масодати васеъ чамъ меку­над (масалан, шутурхор). Бисёр рустанидо барои он ки обро кам бухор кунанд, баргдои хеле майда дошта, аксаран ба чои барг хор доранд. Баъзе рустанидо тандо баъди борон пайдо мешаванд ва фавкуллода зуд месабзанд, гулу мева ме- кунанд ва баъд хушк мешаванд. Дайвонот дам ба шароити иклими биёбондо мутобик шудаанд.

Супориш. 1. Хусусиятдои асосии мавкеи географии материкдои чанубй аз чй иборатанд? 2. Хусусиятддои умумии релефи материкдои чанубиро номбар кунед. 3. Дар кадом минтакадои иклимй кисми зи­ёди материкдои чанубй чойгиранд ва дар кадом кисм камтаранд? 4. Хусусиятдои хоси дарёдои материкдои чанубй кадоманд? Дар мисо- ли ягон дарё вобастагии дарёро аз релеф ва иклим муайян кунед. 5. Ка­дом зонадои табий масодати бештарро дар бар мегиранд ва барои чй? 6. Дар кадом материк зонаи арзй равшан зодир шудааст ва дар кадомаш минтакавияти баландидо? Барои чй? 7. Аз руйи матни китоби дарсй, харитадои иклимии Африко, Австралия ва Амрикои Чанубй нишонадои асосии дар як зонаи табииро муайян кунед.

98

9■

А Ф РИ КО1. Харитаи Африкоро тавсиф дидед. 2. Барои омухтани Африко боз кадом харитадо заруранд?

§ 23. Мавкеи географи

Шумо дар мавзуъдои гузашта бо хусусиятдои умумии табиати материкдои чанубй, ки дар зери конуниятдои тарак- киёти кабатдои географй мебошанд, шинос шудед.

Африко аз чидати бузургй баъд аз Авруосиё материки дуюм аст. Масодати он якчоя бо чазираи Мадагаскар 30,3 млн. км2 мебошад. Калимаи «Африко» чунонки олимон тах­мин мекунанд, аз номи кабилаи барбарии афригия баромада- аст, ки дар яке аз нодиядои шимоли материк зиндагй мекард.

Африко дар байни материкдои дигар мавкеи махсус до- рад, онро кариб аз мобайн хати истиво бурида гузаштааст. Нуктадои интидои он дар шимол ва чануб аз хати истиво такрибан як хел дуранд.

Кисми зиёди Африко байни ду тропик дар минтакадои истивой, субистивой ва тропикй чой гирифтааст. Тандо ка- нордои шимолй ва чанубии он ба минтакадои субтропикй дохиланд.

Меридиани ибтидой аз гарби Африко мегузарад. Нимаи шимолии материк аз гарб ба шарк чандин дазор километр тул кашидааст. Материк ба суи чануб танг шуда, кисми зи­ёди Африко дар шимоли хати истиво вокеъ аст.

Масофаро аз димогаи Алмади (дар гарб) то димогаи Хафун (дар шарк) муайян кунед. Дарозии камони мувозй (параллел) дар ин арздо тахминан ба 109,6 км баробар аст. 2. Координа- ти нуктадои интидоро низ муайян кунед. Иншоотдоро, ки дар матн махсус ишора шудаанд, ба харитаи контурй кайд намоед.

Африкоро аз Аврупо гулугоди танг ва на чандон чукури Гибралтар (бараш 14-44 м) ва бадри Миёназамин чудо ме­кунанд. Дар шимоли шарк гарданаи борики Суэс (120 км) Африкоро бо Авруосиё мепайвандад. Сабаби ба дам монан- дии олами наботот ва дайвоноти Африкои Шимолй, Авру- пои Чанубй ва Осиёи Чанубй наздик будани ондост. Ин ба

99

даёти адолии Африкои Шимолй, ба маданият ва забони он таъсир расондааст.

Аз харита индоро нишон дидед: 1. Африкоро кадом укёнус ва бадрдо идота кардаанд? 2. Чараёндои укёнусиеро, ки кад-кади содили Африко мегузарад, номбар кунед. Ондо ба табиати ма­терик чй хел таъсир мерасонанд?

Савдо ба мамлакатдои континентдои дигар тавассути роди бадрй ба амал бароварда мешавад. Канали Суэс, ки дар асри XIX дар гарданаи Суэс кофта шуд, дар киштигар- дии байналхалкй адамияти нидоят калон дорад. Бисёр мам- лакатдои чадон бордои худро ба воситаи он мекашонанд.

Хати содили Африко нисбат ба материкдои дигар он кадар хам качу килеб нест: тандо як халичи калон - Гвинея даст, ки каме ба даруни хушкй даромадааст ва як нимчазираи калон - Сомали мавчуд аст, ки ба укёнуси Динд дохил шу- дааст. Ин сохтмони бандардои бадриро душвор месозад.

Давлатдои кадими Африко ва инчунин тадкикотчиёни машдури ба шумо маълуми материкро номбар кунед.

Кашфи Африко дар давраи кадим

Юнониёни кадим Африкоро Ливией меномиданд. Номи Африко дар охири асри IV то эраи мо пайдо шуда, масодати атрофи Карфагенро мефадмонд, баъдан ба тамоми материк падн шуд. Барои дамин дам тасаввуроти аввалини аврупоидо ба Мисри кадим алокаманд мебошад. Мисриён аввалин кафшкунандагони нодияи чанубии материк мебошанд.

Африко дар давраи сафари португалихо дар асри XV ва аввали асри XVI

Аз асри XV сар карда королдои Португалия мунта- зам, кад-кади содилдои гарбии Африко ба укёнуси Атлан­тик сафардо ташкил мекарданд. Соли 1445 ондо «Димогаи сабз»-ро кашф карданд. Сафари дигари ондо соли 1471 то Гвинея расид. Португалидо дар ин чо дабашдоро фиреб дода, газвордои пастсифату марчондои шишагй ва оина-

чадоро бо тиллою нукра ва устухони фил иваз менаму- данд. Дар баъзе чойдое, ки имконият буд, аз кувва исти­фода бурда, дабашдоро зуран гулом мегардониданд. Би­нобар ин кисматдои алодидаи содилдои гарбии Африкоро «Содили Гуломон», «Содили тиллой» ва содили «Устухони Оч» номгузорй кардаанд.

Дар солдои 1487-1488 экспедитсияи Бартолмео Диаш бомуваффакият анчом ёфт. Вай содилдои резишгоди дарёи Конгоро то «Умеди нек» кашф намуда, аз он гузашт ва ба укёнуси Динд, ки бо сабаби муддати чандин моддо роди пурмашшакати дуру дарозро тай кардан, бедолу бемадор шуда буданд, аз давом додани сафар бо Диндустон даст ка- шида, ба ватан баргаштанд. Ондо умед доштанд, ки дере на- гузашта, роди Диндустонро кашф ходанд кард.

Соли 1492 Христофор Колумб дар чустучуи роди бадри Диндустон гарбии Амрикоро кашф намуд.

Соли 1497 короли Португалия ходиши зиёд доштани тиллою боигариро дошт ва бинобар он ба Диндустон экс­педитсияи нав равон кард. Дайати экспедитсия аз 150 на­фар бо якчанд киштй ба сафар баромаданд. Бо дайати он бадрнаварди часур Васко да Гама родбарй мекард. Баъди 4 мод дайати экспедитсия димогаи «Умеди Нек»-ро гузашта ба резишгоди дарёи Замбези расид ва боз баъди 3 моди дигар ба Молинди расида ва дар он чо бадрнавардон бо дамдигар вохурданд. Дар он чо Васко да Г ама дамроди маллоди араб баъди 3 мод ба бандари Диндустон Кожиканда расид. Ин муваффакият тавассути кордонии маллоди ботачриба Адмад ибни Мачид ба даст омада буд.

Тобистони соли 1499 тандо 55 нафар бо родбарии Васко да Гама ба Лиссабон баргаштанд.

Максади асосии ин экспедитсияи португалидо аз он ибо- рат буд, ки сардаддои содилдои Африкои гарбиро муайян кунанд ва роди бадриро ба Диндустон кушоянд.

Аврупоиён тадкики нодиядои дохили Африкоро тандо дар асри XIX, вакте ки ба ондо замин ва ашёи хоми ар- зони саноатй истедсол кардан ва молдои тайёрро бо фои- да фурухтан мумкин буд, шуруъ намуданд. Дар миёнадои асри XIX тадкикотчии машдури бритонй (англис) Давид Ли­

101

вингстон дар материк, беш аз 30 сол, яъне солдои 1840-1873 саёдат дошт.

Вай Африкои Чанубиро аз гарб ба шарк тай кард, дарёи Замбезиро тадкик ва дар он шаршараи калони зеборо кашф намуд ва онро шаршараи Виктория но- мид: чараёни болои дарёи Конго (Заир), кули Няса ва гайраро тасвир кард. У саргади Нил - дарёи бузурги Африкоро мехост ёбад, вале марг ба амалй гаш- тани нияташ монеъ гардид. Тадкикоти Ливингстон барои илми география оид ба нодиядои ин сарзамин маълумоти шавковари зиёд доданд. Ливингстон ба

сокинони мадаллии Африко бо дисси инсондустй муносибат мекард ва аз чумлаи олимони хоричие буд, ки ба мудаббату эдтироми адолии Африко сазовор шуда буд.

Давид Ливингстон (1813-1873)

Дертар маълумотдо оид ба Африкои истивой ба туфай­ли экспедисияи Англияю Амрико зиёд шуд. Тадкики кулдои Виктория ва Танганикаро ба анчом расонда, кудистони Ру- вензориро кашф ва чараёни болои дарёдои Конго ва Нил- ро муайян карданд. Ондо дар назди худ максад гузошта буданд, ки мамлакатдои дури тадкикнашударо омузанд ва материалдои илмии чамъовардаро дастраси тамоми инсо- ният гардонанд.

В а с и л и й В а с и л е в и ч Ю н к е р дар байни тадкикотчиёни рус макоми махсусро ишгол мекунад. У дар охири асри XIX Африкои Марказй ва Шаркиро саёдат карда, оид ба табиат ва даёти адолии ин нодияхои материк маълу- моти шавковар чамъ овард, кордои топографиро ичро кард, мушодидадои гидрологй ва метеорологиро анчом дод. Ба омузиши кисми шимоли шаркии материк Егор Петрович Ко­валевский, Александр Василевич Елисеев ва тадкикотчиёни дигар садми зиёд гузоштанд.

Дар тадкики табиати Африко ва адолии он олимони Шуравй хизмати шоиста карданд. Солдои 1926-1927 ба­рои омухтани рустанидои дастпарвар ба кисми шимоли шаркии материк экспе­дитсия ташкил карда шуд. Ба он олими барчастаи рус Николай Иванович Вави­лов сардорй кард. Бештар аз 6000 наму­ди рустанидои дастпарвар чамъ оварда шуд. Н. И. В а в и л о в мукаррар кард, ки Дабашистон ватани навъдои пуркимати гандум мебошад. Олимони Русия ва ди­гар мамлакатдои муштаракулманофеъ н и Вавилов доло дам ба давлатдои чавони Африко (1887-1943) дар тадкики хок, обдои дохилй, наботот ва олами дайвонот, дар чустучуи сарватдои зеризаминй ва гайра ёрй мерасонанд. (Аз харита рохи бахрии Васко да Га- маро гирдогирди Африка ва хати саё'хати Д. Л. Ливингстон- ро мушохида кунед (ниг. ба расми 4).

103

§ 24. Релеф ва сарватхои зеризамини

1. Кадом кисми Африкоро платформа ишгол кардааст?2. Чинсдои кудиро аз чидати пайдоиш ба кадом гуруддо таксим мекунанд? 3. Дар мадалли шумо кадом сарватдои табий мав­чуданд? Ондоро дар хочагй чй тавр истифода мебаранд?4. Чараёндои дарунй ва берунии Замин ба релефи дар материк чй хел таъсир мерасонанд?

Релеф. Агар шумо ба харитаи табиии чадон назар андо- зед, мебинед, ки дар Африко нисбат ба материкдои дигар дамворидои баландиашон аз 200 то 1000 м афзалият доранд. Дар Африко пастидо каманд, ондо дар наздикии содили укёнусдо ва бадрдо чой гирифтаанд. Дар материк силсилаи куддои баланд ва тулонй, монанди куддои Колдилер ва Анд вучуд надоранд. Синни чинсдои куддии платформа 2-3 млрд. сол ва бештар аст. Каторкуддои баланди дар ин чо пайдо- шуда зери таъсири куввадои берунии Замин вайрон мешу- данд. Дар баъзе чои куддо дамворидои азими пасту баланд ба вучуд омада, тандо дар чо-чои ондо нодиядои кристаллй кад кашидаанд.

Китъадои чудогонаи платформа тадти таъсири чараёндои дохилй баланд мешуданд, ки боиси пайдоиши паднкуддои баланд мегардид. Китъадои дигари платформа фуру рафта, дар натича давзадои калон пайдо мешуданд (Чад, Конго, Калахари ва гайра). Баробари даракати платформа кабати замин мекафид, вулкондо оташфишонй мекарданд, зилзи- ла руй медод. Дар Африкои Шаркй калонтарин таркиши кабати Замин вокеъ аст. Вай кад-кади бадри Сурх ба воси- таи кудсори Дабашистон то резишгоди дарёи Замбези тул кашидааст. Дар ин чо пораи литосфераи Африко ба ду тараф чудо мешавад, аз дамин сабаб зуд-зуд зилзила ва оташфи- шонии вулкондо руй медидад.

Африко аз руйи баландидо ба ду кисм таксим мешавад: Шимолй ва Еарбй, ки баландидо аз 1000 м паст аст, Шаркй ва Чанубй, ки баландидо беш аз 1000 м аст (ниг. ба харитаи табий). Кисми зиёди Африкои Шимолй ва Еарбиро чинсдои тадшин - континентй ва бадрй пушондаанд. Ин чойдоро муддати дароз бадр ишгол карда буд.104

Дар шимоли гарбии материк куддои Атлас вокеанд, ки каторкуддои шимолии чавони ондо дар чойи ба дам пай- вастшавии ду пораи литосфера - Африко ва Авруосиё чой гирифтаанд.

Кисми шаркии Африко паднкуди Африкои Шаркии нидоят баланд ва аз бечошавии кабати замин ба кисмдо чудошударо ишгол кардааст. Дар ин чо кулладои баландта- рини материк, вулкондои азими хомушшудаю оташфишони Килиманцарро (5895 м), Кения ва гайра вокеанд. Дар шимол паднкуди Африкои Шаркй - кухсори %абашистон чой ги- рифтааст. Он аз пуштакуддои баланд, ки аз чинсдои тад- шину вулконии уфукихобида таркиб ёфтаанд, иборат аст. Зинадои баланд пуштакуддоро маддуд кардаанд. Паднкуди Африкои Чанубй дар кисми марказиаш паст мешавад ва ба давза табдил меёбад. Вале чануби материкро куддои кул- ладамвори Кап идота кардаанд. Дар Африкои Шаркй ва Чанубй чинсдои кадими кристаллй аксаран ба сатд барома- даанд. (Аз руйи харита баландии пахнкуххои Афрщои Шаркй ва Чанубй, инчунин куллахои аз хама баланди куххои Атлас, кухсори %абашистон ва вулкони Килимацараро муайян кунед).

Сарватхои табиИ. Африко аз сарватдои гуногуни табий бой аст. Бештари ондо аз чумлаи кондои калонтарини чадон мебошанд. Чойгиршавии ондо ба сохти кишри за- мин ва таърихи инкишофи он вобаста аст. Африко, махсу- сан аз сарватдои табиии маъдандор бой мебошад. Ондо дар Африкои Чанубй ва Шаркй на чандон чукур чой гирифта- анд, зеро дар он чо чинсдои кадими кристаллй ба сатди за- мин наздиканд.

Аксари кулли истихрочи алмоси чадон ба китъаи Африко рост меояд. Алмос на тандо барои тайёр кардани чаводирот (бриллиант - алмоси суфта), балки ба туфайли нидоят сах- тиаш дар саноат истифода бурда мешавад.

Дар мадалдои пасттари материк, дар чое, ки чинсдои тадшин афзалият доранд, кондои: ангиштсанг, намакдои гу- ногун, маъданй манган ва гайра падн шудаанд. Дар кисми шимолй ва дар содили халичи Г винея захирадои азими нафт ёфт шудаанд. Африко аз фосфорит дам бой аст, ки аз он нури истедсол мекунанд. Кондои асосии фосфорит дар ши- моли материк чой гирифтааст.

105

Супориш 1. Хусусиятдои релефи Африко кадоманд? 2. Аз руйи накшаи зерин (ниг. ба илова) тасвири релефи чазираи Мадагаскарро тартиб дидед: шаклдои релеф аз сатди укёнус, нуктадои баландтарин ва фарккунандаи чазира, сарватдои табий. 3. Номгуи сарватдои табий ва сабаби ин чойгиршавиро дар Африкои Шимолй, Африкои Чанубй ва Шаркй гуед. 4. Агар чараёндои ба ду тараф чудошавй, ки дар минтакаи таркишдои Африкои Шаркй ба амал меоянд, шиддат гиранд, бо плат- формаи Африко чй додиса руй медидад?

§ 25. И^лим1. Дар руйи Замин кадом минтакадои фишори атмосферй ва боддои доимй мавчуданд? 2. Таксимоти дарорат ва бориш дар

------- руйи Замин ба чй вобаста аст? 3. Кадом омилдо ба таксимотидарорат дар Африко таъсир мерасонанд?

Ба туфайли мавкеи географии худ Африко аз дама гарм- тарин материки Замин аст. Он нисбат ба материкдои дигар бештар гармй ва равшании офтобро мегирад, зеро кисми зи­ёди материк байни тропикдо вокеъ аст. Дар тропикдо бо- шад, офтоб тамоми сол аз уфук баланд меистад ва соле ду маротиба дар дар нукта дар киём мешавад. (Аз руйи хари- таи иклимй нишон дидед, ки дар кадом кисмдои Африко бештар, дар кучои он камтар бориш мешавад. Шард дидед, ки чаро дар хамии Конго бориш бисёр ва дар Садрои Ка- бир бориш кам мешавад).

Минтакахои иклимии Африко. Дар натичаи он ки хати истиво кариб аз миёнаи материки Африко мегузарад, минта- кадои иклимй, гайр аз минтакаи истивой дар дудуди он ду бор такрор мешаванд.

Минтакаи истивой як кисми давзаи Конго (Заир) тах- минан дар мобайни 50° а.ш. ва 20° ч.ш., инчунин содилдои халичи Гвинеяро то 7-80 а.ш. дар бар мегирад. Дар ин минтака бориши солона ба 1500-2000 мм мерасад, тамоми сол анбуди давои истивой афзалият дорад, дарорати миёнаи модонаи даво доимо ба як андоза баланд ва бориш мунтазам мешавад, ки сабзиш ва инкишофи муътадили рустанидоро таъмин мекунад.

Одатан пагодй даво соф аст. Рузона вобаста ба сатди Заминро нидоят гарм кардани Офтоб давои сернам боло мебарояд. Абрдои туда-тудаи гафс досил мешаванд. Баъди

Расми 31. Харитаи иклимии Африко. Гармтарин, намноктарин, хунуктарин ва хушктарини материкро муайян кунед

нисфирузй якбора борони сел борида, аксар баробари он раъду барки бошиддат ба амал меояд. Бегодй даво соф ме­шавад. Даво кариб дар руз дамин тавр аст. Ин чо минтакаи як фасли сол - тобистон аст. Чунин иклимро и к л и м и и с т и в о й меноманд.

Минтакаи иклими истивоиро китъаи васеи м и н т а к а и с у б и с т и в о й идота кардааст, ки такрибан то арзи 15­20° ба суи шимол ва чануби хати истиво мерасад. Дарорат дар ин чо тамоми сол баланд буда, тагйироти мавсимй ба

107

назар намоён аст. Иклими субистивой бо микдори ками бориш ва асосан бо нобаро- барии бориш дар дамаи фаслдои сол фарк мекунад. Дар ин чо ду мавсим - тобистони сербориш ва зимистони камбориш мавчуд аст. Сабаби он чойивазкунии мавсимии анбуди даво год ба суи шимол ва год ба суи чануб мебошад. Тобистон ба минтакаи субистивой анбуди давои истивой меояд, он год дар он чо давои тафсону боронй, монанди минтакаи истивой баркарор ме­шавад. Зимистон давои тропикй дукмрон аст. Бинобар он борондо катъ мегарданд.

Микдори бориши тобистона ва да- вомнокии мавсими борондо дар самти тропикдо кам мешавад.

М и н т а к а д о и т р о п и к й ба арздои тропикии дар ду нимкура мувофикат ме­кунанд.

Аз руйи харита мавкеи географии ондоро муайян кунед. Дар ин чо тамоми сол кадом анбуди даво ва боддо афзалият доранд? Ондо боиси чй хел обу даво мешаванд?

я м м и с н

Расми 32. Диаграммаи

минтакаи иклими субтропики

Иклими Африкои Ш имолй аз дама хушк аст. (Фахмонед чаро). Дар ин чо нодияи гармтарин ва хушктарини на тандо Африко, балки инчунин тамоми руйи За­мин - биёбони Садрои Кабир вокеъ мебо­шад. Тобистони Садрои Кабир нидоят гарм аст. Офтоб сатди сангу регро то 70°С ме- тафсонад, дарорати даво то 40°С ва баланд- тар мешавад. Аз сабаби набудани абр ша- бона сатди Замин ва даво ба зудй сард ме­шавад. Аз дамин сабаб тагйироти дарорати шабонарузй хеле калон аст ва баъзан аз 40°С зиёд мебошад. Одаме, ки ба Садрои Кабир омадааст, рузона аз гармии бедад

108

тафсон азоб мекашад ва шабона аз хунукй меларзад. Рузона аз давои хушки сузон нафас кашидан душвор аст. Тамоми мавчудоти зинда дар таркиши сангдо, зери решаи гиёддои хушкида пиндон мешавад ва биёбон гуё бечон мегардад. То­бистон аксар боди сахттарин - самум мевазад, гуё рег ме- борад. Хомадои рег дар як дам ба чушу хуруш медароянд, уфук тира гардида, офтобро чангу губор мепушад, ки он ку- раи оташро мемонад. Ба дадди токатфарсо даво диму ола- ми зинда нафастанг мешавад. Дадону бинй ва чашм пури рег мегардад. Касе, ки аз бурон пиндон нашудааст, азия- ти сахт мекашад. Дар Африкои Чанубй минтакаи иклими тропикй ба масодати кам падн шудааст. Дар ин чо нисбат ба Садрои Кабир бориш бештар мешавад. Бориш, махсусан дар нишебидои шаркии куддои Ачдар, дар шарки чазираи Мадагаскар бисёр аст. Вале дар содили укёнуси Атлантик борон кариб намеборад.

Интидои шимол ва чануби материк, чй тавре ки ба шумо маълум дар минтакаи субтропикй вокеъ гаштааст. Дар ин чо гармии Офтоб нисбат ба минтакаи тропикй хеле паст аст. Чунин аст тагйироти мавсимии дарорат: тобистон гарм (27+28°), зимистон нисбатан салкин (+10-12°С) аст, барои даёти одамон ва фаъолияти хочагй мусоид мебошад. Тоби­стон дар шимол ва чануби гарбии Африко хеле хушк (анбуди давои тропикй афзалият дорад), зимистон сербориш аст, зеро боддои гарбй дар ин фасли сол аз укёнус анбуди давои бадрии арздои муътадилро меоранд. Дар чануби шаркии Африко дам чун дар шарки минтакаи тропикй тамоми сол борон меборад. Рутубат ба ин чо аз укёнуси Динд меояд ва дар нишебии шаркии куддо бориш мешавад.

Микдори зиёди дарорате, ки Африко мегирад, ба парва­риши зироати пуркимати тропикй мусоидат мекунад: кадва, какао, нахли равгандор, норгил ва гайра. Дар паднкуддои Африкои Шаркй, ки дарорат паст аст, зироати субтропикй (чой, пахта ва гайра) ва зироати минтакадои муътадил (ган- дум, сабзавот ва гайра) мепарваранд.

Супориш. 1. Аз харитадои иклимй, табий ва инчунин диаграмммаи минтакадои иклимй истифода бурда, минтакадои истивой, субистивой ва субтропикиро тасвир кунед.

109

§ 26. Обхои дохили

9■

1. Аз харита давзаи дарёдои Конго (ЗАИР), Нил, Замбези, Нигерро нишон дидед ва дудуди ондоро дар харитаи кон- турй хат кашед.

2. Сарчашмаи асосии гизои дарёдоро номбар кунед.3. Дарёдои Точикистонро тавсиф кунед.

Низоми асосии дарёхо. Дар Африко дарёдои калон бисё- ранд. Шабакаи дарё дар дудуди материк нобаробар таксим шудааст (фахмонед барои чй?). Ин ба релеф ва шароити иклимй вобаста аст. Вобаста ба сохти сатд - каме баланд будани кисми шаркии он - аксар дарёдо ба укёнуси Атлан- тик чорй мешаванд. Кариб сеяки сатди материк ба укёнус чараён надорад ва ба дудуди чараёни дохилй мансуб аст.

Нил - дарёи дарозтарини чадон буда, дарозиаш 6671 км мебошад. Масодати давзааш 2870 даз. км2 аст. Он аз Африкои Шаркй сар шуда, кули Викторияро бурида гузаш- та, ба бадри Миёназамин мерезад. Дарё дар боло аз дарадо тез чорй шуда, остонаю шаршарадо ба вучуд овардааст. Нил дангоми ба дамворй омадан одиставу ором чорй ме­шавад ва номи Нили Сафедро мегирад. Он дар наздикии шадри Хартум бо шохоби калонтарин - Нили Кабуд, ки аз кудсори Дабашистон чорй мешавад, пайваст мегардад. Дарё баъд аз пайвастшавии Нили Сафед ва Кабуд ду ба­робар васеъ гардида, дар ин чо номи Нилро мегирад. Нил дар чараёни миёна пуштакудеро бурида мегузашт, ки аз чинсдои сахт таркиб ёфта буд. Мадз аз дамин сабаб дар ин чо остонадо буданд, ки ба киштигардй халал мерасонданд. Доло ба туфайли дар назди Асвон сохта шудани сарбанд ша- роити киштигардй бедтар шудааст. Нил дангоми чорй шу- дан ба бадри Миёназамин делтаи калон досил мекунад, дар чои делта якчанд даддо дазор сол мукаддам халичи бадри Миёназамин мавчуд буд.

Нил дар гузашта барои сокинони Африкои Шимолй ва аврупоиён муаммо буд. Ондо мушодида мекарданд, ки аз биёбон дарёи пуроб чорй мешавад ва оби бисёреро бухор мекунад ва ба замин оби бисёре задида меравад. Аммо бо вучуди ин дарё хушк намешавад, гарчанде ки дар ин чо деч год борон намеборад. Ондо ба ин додиса дахолати кувваи

110

фавкуттабииро сабаб нишон медоданд ва дарёро мепарасти- данд (Шумо ин ходисаро чй тавр шарх медихед?).

Нил дар хочагии мамлакатдое, ки аз дудуди ондо мегу- зарад, адамияти калон дорад. Оби дарё аз замондои хеле кадим барои обёрии киштзордои досилхез, ки ба туфайли лойкаи Нил ба вучуд омада буд, истифода бурда мешуд. Барои танзими чараёни об ва обёрии киштзор дар кисмдои чудогонаи дарё сарбанддо ва каналдо сохта шудаанд, ки би- сёрии ондо дазордо сол боз вучуд доранд. Доло чараёни оби дарё бо сарбанддои калон танзим карда мешавад, ки дар обанбордо барои истифодаи тамоми сол захираи об досил мегардад. Сарбанди калонтарин - Асвон бо ёрии техникии собик Иттидоди Шуравй сохта шудааст.

Конго (Заир) - дарёи серобтарин ва аз чидати дарозй дар Африко дарёи дуюм аст. Дарозиаш 4320 км буда, масодти давзааш кариб 3,7 млн. км2-ро ташкил менамояд. Он аз чидати серобй ва масодати давза дар чадон тандо аз Амазон­ка камй дорад. Дарё дар ду мадал аз хати истиво мегузарад ва тамоми сол сероб аст. Конго аз зинаи паднкуддо чорй мешавад ва аз дамин сабаб бисёр остонаю шаршарадо до- рад. Киштигардй тандо дар кисмдои чудогонааш имконпа- зир аст. Дарёи Конго баръакси Нил делта досил намеку- над, оби лойолуди ширини он ба укёнуси Атлантик мерезад.

Дарёи Нигер аз чидати дарозй ва масодати давза дарёи сеюми Африко аст. Дарозии он 4160 км2 буда, давзааш зи- ёда аз 2 млн. км2 масодат дорад.

Кисми зиёди дарё дар дудуди камбориш вокеъ аст. Аз дамин сабаб Нигер барои обёрй адамияти калон дошта, дар он сарбанд ва каналдои обёрй сохта шудаанд.

Замбези яке аз калонтарин дарёи Африкои Чанубй аст, ки ба укёнуси Динд чорй мешавад. Дарозии он 2660 км аст. Замбези шаршарадои сершумор дорад (Шумо онро чи тавр шарх медихед?). Дар ин чо яке аз калонтарин шаршарадои чадон - Виктория вокеъ аст. Дарё дар ин чо чун чараёни васеъ (1800 м) аз зинаи баландиаш 120 м ба дараи танге, ки аз мачрои он гузаштааст, чорй мешавад. Садои гулдурос ва гурриши оби шаршара аз чандин километр шунида меша- вад. Об аз боло фуру рехта, сутуни азими катрадои майда- таринро ташкил медидад. Нурдои Офтоб дар ондо акс ёфта,

111

рангинкамонро досил мекунанд. Сокинони мадаллй шарша- раро «дуди гурранда» меноманд. Дар поёнтари шаршара сарбанди иншооти баркии обй ва обанбор сохта шудааст.

Кулхо. Кариб тамоми кулдои паднкуди Африко дар мин­такаи таркишдо, дар паднкуди Африкои Шаркй вокеанд. Аз дамин сабаб давзаи ондо шакли дарозруя дорад. Ин кулдоро одатан куддои баланду ростфуромада идота кардаанд. Ондо хеле чукур ва дарозанд. Чунончи, бари кули Танганика ба 50-80 км ва дарозиаш ба 650 км мерасад. Он аз чумлаи кули дарозтарини шириноби чадон мебошад. Танганика аз чидати чукурй (1435м) тандо аз Байкал камй дорад. Куддое, ки онро идота кардаанд, то 2000 м кад афрохтаанд.

Кули Виктория - аз чидати масодат калонтарин кули Африко мебошад. Давзаи он дар таркиш вокеъ набуда, дар чои хамидаи платформа чой гирифтааст. Аз дамин сабаб кул он кадар чукур нест (чукурии миёнааш 40 м). содилдояш ни- шебу качу килебанд. Тундбоде, ки аксар вакт бо раъду барк руй медидад, дар кул боиси туфони шадид мешавад.

Кули Чад - тунукоб буда, чукуриаш 4-7 м аст. Масодати он вобаста ба бориш ва обхезии дарёдои ба он чоришаванда тагйирёбанда аст ва дар давраи боронй баъзан кариб ду ба­робар меафзояд.

Ахамияти дарё ва кул дар хаёти ахолИ. Дар он мадалхои Африко, ки бориш кам мешавад, обдои дохилй барои обёрй истифода мегарданд. Аз ин чидат, махсусан, дарёдои Нил, Нигер, Замбези мудиманд. Дар ду содили Нил майдондои васеи заминдои досилхез тул кашидааст, ки аз оби ин дарё обёрй мешавад. Дарёдои Африко аз неруйи об бойанд. За- хираи неруйи об, махсусан дар давзаи дарёи Конго бузург аст. Бисёр дарёдо ва кулдо дорои роддои обй мебошанд. Дар дарёдо ва кулдо модй фаровон аст, ки он хуроки асо­сии африкоидо мебошад. Африко аз чидати модигирй ва обдои ширин тандо аз Осиё камй дорад.

Дар мавзеъдои дорои иклими тропикии биёбонй обдои зеризаминй манбаи ягонаи бо об таъминкунии киштзору адолй мебошанд. Дисобу китоби мутахассисон нишон дод, ки захираи оби зеризаминй дар кисми марказии Садрои Ка­бир бузург буда, барои равнаки кишоварзй кофист.

112

Супориш. 1. Дарё ва кулдо ба релеф ва иклим вобастаанд. Ин фикрро дар мисоли дарёи Замбези ва кулдои Танганика ва Чад исбот кунед. 2. Ба дарёи Замбези аз руйи накшаи зерин (ниг. ба илова) тавсиф дидед: дар кадом кисми Африко чорист, аз кучо сар мешавад, ба кадом самт чорй мешавад. Шумо дангоми тасвири дарё кадом харитадоро ис­тифода мебаред?

9■

§ 27. Зонахои табии1. Зонадои табии Африкоро номбар кунед. 2. Минтакавияти арзй ва амудй (баландй) чист? 3. Аз харитаи зонадои табий истифода бурда, ин нуктаро тасдик кунед: дар кадом кисми Африко зонавияти арзй аз дама равшан ва дар кадом кисми он камтар зодир мешавад. Сабаби он чист? Чойгиршавии зонадои табий ва минтакадои иклимиро мукоиса кунед. Зонадои бешадои истивой дар кадом минтакаи иклимй чой гирифтааст?

Бешадои истивой дар дарду тарафи хати истиво дар дав­заи дарёи Конго ва кад-кади халичи Гвинея чой гирифта­аст. Сабаби ба вучуд омадани зона микдори зиёди гармй ва рутубат дар давоми тамоми сол аст.

Расми 33. Дар шимолу шарки Африко дар байни Нил ва Бахри Сурх биёбони Аравия хобидааст. Дар як сол камтар аз 50 мм бориш

мешавад, борон бошад дар муддати чанд сол меборад

113

Таркиби бешадои истивоии Африко нидоят гуногун аст. Кариб 1000 навъи дарахтон меруянд. Кабати болоро тут- анчир, нахл ва гайра ташкил медиданд. Дар кабати поён ба­нан, сарахсдои дарахтмонанд, лиана (изгичи печон) месаб- занд. Лианадо танаи дарахтонро зич печондаанд ва то худи нуги дарахтон баромадаанд ва чун шилшила овезон шуда, бешазорро дар баъзе чойдо касногузар кардаанд.

Бешаи истивои - ватани бисёр рустанидои пурбадост масалан, нахли аз дама падншуда ва хеле пурбадо - нах- ли равгандор мебошад, ки аз меваи он равгани нахл меги- ранд. Чуби бисёр дарахтон барои сохтани асбобу ускунаи кимматбадо истифода шуда, ба микдори бисёр ба хоричи материк бароварда мешавад: масалан, дарахти обнус, ки чуби сиёд ё сабзи баланд дорад.

Бисёр дайвоноти бешадои истивой болои дарахтон зин- дагй мекунанд. Дар болои дарахтон гайр аз паррандагон хояндагон ва дашарот, маймундои сершумор - маймуни ан- тар, шимпанзе ва гайра зиндагй доранд.

Расми 34. Бешаи истивои ватани бисёр растанихои пурбахост

114

Сокинони руйи Замин хуки пан- чагуш, сумдорхои майда (гавазна- ки африкой ва гайра)-ро нагз медо- нанд. Дар канори беша ва сохили обанборхои китъа хайвонхои нодир- тарини руйи Замин - бахмутхои па- кана (кадаш 80 см) ва хеши зарро- фа окапи вомехуранд, ки танхо дар Африко маскун мебошанд. Дарран- даи калони бешахои истивой паланг аст. Дар махали бешахои душворгу- зар маймунхои аз хама калони одам- шакл - горилла бокй мондаанд, ки дар ягон чойи дигар вонамехуранд. Дар хоки ковок ва зери беша мор ва калтакалосхо зиндагй мекунанд.

Дар хама кабатхои беша мурчахо пахн шудаанд. Баъзе намудхои мур­чахо, монанди мурчахои сайёр, катор шуда харакат мекунанд ва дар сари рохи худ тамоми мавчудотро нобуд месозанд.

Саваннахо дар Африко масохати азимеро - кариб 40 фоизи масохати материкро ишгол кардаанд. Чунин фоизи калони масохат дар ягон ма­терики дигар дида намешавад. Ба­рои ин зонаи табий ивазшавии мав- сими хушк ва сернамии сол, афзалия- ти гиёху дарахтони алохида ё гурухи дарахтон ва бутахои минтакаи гарм хос аст. Агар бешаи истивой тира, серрутубат ва губорнок бошад, он гох саванна бо фаровонии рушной, наси- ми форам касро мафтун менамояд. Алафхои сершираву кадбаланд дар давраи сербориши сол хама чоро, чй водй ва чй куххоро мепушонад. Нахли хурмо

115

Хок ва набототи саваннахо ба да- вомнокии мавсими боронхо вобаста аст. Дар наздикии бешахои истивой, ки мавсими боронхо 7-9 мох тул ме­кашад, хокхои с у р х и ф е р р а л и - т и и саваннахои алафаш баландкад хосил мешаванд. Алафхои баланд то 3 м кад мекашанд. Дар байни алафзо- ри бепоён хар чо-хар чо чакалакхои камдарахт, баобахои азими сершоху барг, хурмо, нахли равгандор, нахли дум пахн шудаанд.

Дар мавзеъхои мавсими борона- шон камтар аз 6 мох саваннахои хоса бо хоки сурхи бурранг пахн шуда- анду алафи на он кадар баланд до­ранд. Дар масохати бепоёни алаф- зор акокиёи мухталиф бо шоху бар­ги хамвори чатршакл чудо шуда ме- истанд.

Дар сархад бо нимбиёбон, ки он чо хамагй 2-3 мох борон меборад, саваннахои биёбоншуда бо буттахои

Нахи дум хушки хордор ва алафхои дуруштитунук пайдо шудаанд. Зарбат - ру- стании дарахтшакл низ вомехурад, ки пояю шохи гафс дошга, вале барг надорад ва шохахояшро хор пу- шондааст. Зарбат ба иклими хушк мутобик шудааст, дар хорхои ин рустанй нам захира мешавад. Вобас­та ба фаслхои сол манзараи умумии саваннахо тагйир меёбад. Дар давраи

беборишй алафхо хушк мешаванд, барги бисёр дарахтон ме- резад ва саванна ранги зард ва сурх мегирад. Аммо хамин ки борони аввалин борид табиат гуё аз нав зинда мегардад. алафхои сершира зуд месабзанд, дарахтон сабз мешаванд.

Дар ягон махалли чахон монанди саваннаи Африко чу­нин анбухи хайвоноти калон вучуд надорад: охухои гуногун,

Зебраи ало

116

зебрахои ало (аспхои ёбоии африкой), заррофа, ки ба ту­файли гардани дарозаш барги дарахтони кадбаландро хурда метавонад. Дар саванна инчу­нин хайвоноти дигари кало­ни алафхур фил (вазнаш то 4,5 т), говмеш, каркадан, ки аз тарафи инсон нихоят кир шу­даанд, зиндагй мекунанд. Дар сорили дарёю кулхо бахмут (вазнаш то 3 т) вомехурад.Чунин анбуди хайвоноти ка­лон ба туфайли фаровонии хуроки хархела имконпа- зир аст. Баробари хайвоноти алафхур даррандагони сершу- мор юз, паланг, шагол, кафтор зиндагй мекунанд. Дар байни онхо даррандаи зуру хатар- нок сершумор аст. Дар дарёно тимсох маскун аст, калонтари- ни онхо тимсохи Нил буда, 5-6 м дарозй дорад.

Саваннахои Африко аз паррандагон нихоят бойанд.Дар ин чо хам паррандаи майдатарини зебо - шахдхур ва хам паррандаи калонтари- ни руйи Замин - шутурмург, марабу, ки танхо дар Африко вомехуранд, зиндагй мекунанд.Аз паррандахои чанголдор бо симою одати худ паррандаи морхур, ки монанди турна пойхои дароз дорад, фарк меку­над. Морхур ба мор расида, онро бо пойхояш пахш мекунад.

Дар Чумхурии Точикистон 40 намуди паррандаи чан­голдор мавчуд аст. Дарозии танашон аз 10-12 см (чугзак) то 115 см (каргас) мешавад. Паррандаи чанголдор нули чан-

Дарахти кузатана

У

Заррофа

117

гакмонанд, чанголи тез ва дарози кач дорад. Онхо дар субтропикхои хушк (водихои дарёхои Вахш ва Кофарнихон) то куххои баланд (аз чумла куххои Помир) маскунанд. Намудхои калонашон гушт, асо- сан лоша мехуранд ва санитархои табиат ба шумор мераванд.

Дар саванна арзамуракхо (тер­мит) нихоят бисёранд. Иншооти нихоят мустахкаму балан- ди гуногуншакли онхо чузъи хоси зона аст. Магаси сетсе ба ахолй зарари калон мерасонад. Вай пахнкунанда ва баран- гезандаи касалиест, ки боиси беморй ва марги чорвои кало­ни шохдору асп мегардад. Одамонро ба касалии барои хаёт хатарноки хоб гирифтор мекунад.

Хдйвонот хам монанди рустанй ба мавсими бебориш мутобик мешаванд. Баъзеи онхо, масалан. бемухрахо ва обхокихо, дар давраи хушксолй дар панохгох пинхон ме­шаванд ва хоб мекунанд. Хдйвоноти калон, хайвоноти дар- ранда, паррандахо, малаххо ва дигар сокинони саванна ба махаллахои дорои обанбор мекучанд.

Шароити табиии саваннахо барои парвариши рустанихои дастпарвари кишвархои гарм: маниок (буттаи хамешасабз), ки решааш аз охар (крахмал) бой аст, батат (картошкаи ширин), чуворимакка, финдики заминй, дар кисми шаркии саваннахо - пахта ва махалхои сербориш ба парвариши шолй мусоиданд.

1. Аз руйи харита мавкеи географии биёбон ва нимбиёбонхоро дар Африко муайян кунед. Онхо дар кадом минтакахои иклимй вокеанд? 2. Аз харитахо истифода бурда, шароити иклимии зо­наи биёбонхоро муайян кунед. 3. Чаро биёбонхо дар кисми ши­моли материк масохати зиёдро ишгол кардаанд?

Биёбонхои тропики. Дар Африкои Шимолй биёбонхо масохати бисёр калонро ишгол кардаанд. Хусусиятхои та­биати зонаи биёбонро дар мисоли Сахрои Кабир дида ме- бароем. Тахминан 20%-и масохати Сахрои Кабирро биёбо- ни кумзор ишгол мекунад.

Шимпанзе

118

Чдмъи бориши солона дар Сахрои Кабир кариб дар хама чо аз 50 то 100 мм камтар аст. Дар кисмхои дохилии биёбон баъзан якчанд сол пай дар пай бориш намешавад. Пайдоиши абрхо ходисаи нодиранд, бинобар ин шуоъхои офтоб сатхи Сахрои Кабирро аз хад зиёд метафсонад. Дар Сахрои Кабири Алчазоир харорати хавои аз хама баланд дар соя то +590С (дар шахри Тиндуф) ба кайд гирифта шудааст. Сахрои Кабир яке аз биёбонхои гармтарини чахон мебошад. Дар фасли тобистон гармй дар соя рузона то 40+50°С ме- расад. Ахолии махаллй барои аз гармии токатфарсо панох ёфтан либосхои дароз ва васеъ мепушад. Хусусан ба гармй токат кардан мушкил аст. Г армсел ва бодхои хушк, ки чан­гу рег гирифта меоянд, мевазанд.

Зиёд будани фаркияти харорати шабонарузй ва солона боиси аз таъсири боду хаво хеле тагйирёбии табиии чинсхои кухй мегардад, чинсхо аз таъсири онхо мекафанд, вайрон мешаванд ва ба сангтудаю шагал ва рег табдил меёбанд. Дар Сахрои Кабир биёбонхои санглох, масохатхои хамвори бо сангхои майда пушидашуда васеъ доман пахн кардаанд. Биёбонхои санглох ба биёбонхои гилй ва регзор бадал ме­шаванд. Аз ин ру, дар хар чо-хар чо ба регхои равон ва хомахо дучор омадан мумкин аст.

Набототи Сахрои Кабир нихоят кам аст ва дар баъзе махалхо, махсусан, дар кисми марказии он наботот тамо- ман вучуд надорад. Дар баъзе чойхо алаф ва буттахои хор- дор месабзанд. Решаи рустанихои биёбон нихоят инкишоф ёфтааст, ки тавассути он обро аз чукурии зиёд ва масохати васеъ чамъ мекунанд (масалан, шутурхор). Бисёр рустанихо барои он ки обро кам бухор кунанд, баргхои хеле майда до­шта, аксаран ба чои барг хор доранд. Баъзе рустанихо танхо баъди борон пайдо мешаванд ва фавран месабзанд, гул ме­кунанд, мева мебанданд ва баъд хушк мешаванд. Баъзан дар руйи сангхо гулсанг меруяд, дар хокхои шур курай ва шибог месабзад. Танхо дар в о х а х о набототи фаровон инкишоф меёбад. Дар вохахо бештар нахл нашъунамо меёбад.

Хдйвоноти Сахрои Кабир ба шароити иклими биёбон мутобик аст. Масалан, охувон дар чустучуи об ва хурок масофаи зиёдеро тай мекунанд. Калтакалос, сангпушт ва морхо муддати дароз беоб зиста метавонанд. Г амбусак, ма-

119

лах ва каждумхои гуногун бисёранд. Аз даррандагон каф- тор, шагол ва рубох вомехуранд.

Сохили укёнуси Аталантикаро дар Африкои Чанубй зо­наи биёбон ишгол кардааст. Дар ин чо биёбони Намиб вокеъ аст, ки рустанихои бехамто ва ачоиби велвичия дорад. Танаи кутохи он танхо 50 см кад мекашад. Дар нуги он ду барги гафси чарммонанд хаст, ки дарозиаш то 3 м мешавад. Баргхо аз поя муттасил месабзанд ва нуги онхо тадричан хушк ме­шаванд. Умри велвичия аз 150 сол зиёд аст. Биёбонхои Аф­рикои Чанубй дар шарк ва шимол ба нимбиёбон бадал ме- шаванд, ки дар он чо гиёххои холдори болиштшакл, инчу- нин зарбат ва уд бисёранд. Тарбузхои худруйи сершира низ хоси ин чо буда, онро ахолии махаллй ва чорво аксаран ба чои об истеъмол мекунанд.

§ 28. Таъсири инсон ба табиат

Хднуз дар асри XIX Африкоро чун материки табиаташ бикр тасаввур мекарданд. Вале, аллакай хамон вакт инсон табиати Африкоро хеле тагйир дода буд. Масохати бешахо кам шуд. Зеро онро дар тули асрхо решаков мекарданду месузонданд ва ба киштзору чарогох табдил медоданд. Ба табиати Африко, махсусан, мустамликадорони аврупой за- рари калон расонданд. Шикор, ки бо максади пули бе дарди миён ва аксаран барои худнамой карда мешуд, боиси аз хад зиёд кир шудани хайвонот гардид. Бисёр намудхои хайвонот комилан нобуд карда шуданд (масалан, баъзе намудхои оху, зебра) ва микдори хайвоноти дигар (фил, каркадан, горилла ва гайра) нихоят кам шудааст. Аврупоиён чубхои пуркиматро ба мамлакатхои худ мебурданд. Аз хамин сабаб дар як катор давлатхо (дар Нигерия ва гайра) хатари комилан нобуд шу­дани чангалзор ба вучуд омад. Мавзеъхои чангалаш нобуд- шударо киштзори какао, нахли равгандор, финдики заминй ва гайра ишгол мекард. Чунончи, дар чои бешахои истиной ва сербориши тагйирёбанда мачмуи табиии антропогенй - саваннахои антропогенй ба вучуд омаданд.

Табиати саваннахои аслй хеле тагйир дода шудааст. Дар ин чо масохати азими замини корам ва чарогох вокеъ аст (ниг.ба харитаи мацмуи атлас).

Ба сабаби мутаносиб инкишоф наёфтани сохаи кишоварзй (сузондани беша, аз хад зиёд чарондани чорво, инчунин бу- ридани дарахту буттахо) дар тули асрхо саваннахо ба биёбон табдил меёбанд. Танхо дар зарфи ним асри охир Сахрои Ка­бир ба чануб хеле пахн шуд ва масохати он ба 650 хаз. км2 афзуд. Аз кор баромадани миллионхо гектар заминхои ко­рам боиси зарари калони иктисодй мегардад: чорвою кишт- зор нобуд мешаванд, миллионхо одамон махкуми гурусна- гии доимй мегарданд.

Дар натичаи муносибати гайриокилонаи инсон ба таби­ат (сузондан, буридани дарахтон ва буттахо) муддати асрхо саваннахо ба биёбонхо табдил меёбанд. Танхо дар Сахрои Кабир минтакаи васеи бешазори дарозиаш 1500 км бунёд карда мешавад, ки заминхои зироатро аз бодхои хушки биё­бон эмин мегардонад. Якчанд лоихаи обёрии Сахрои Кабир низ мавчуд аст, ки ичрои онхо ба барпо кардани вохахои зироати обёришаванда дар масохати азими биёбон имкон медихад. Ба туфайли истехсоли сарватхои табий ва тарак- киёти саноат бисёр мачмухои табиии антропогенй ба вучуд омад.

Офатхои табии. Офатхои табий (зилзила, оташфишонии вулконхо, хушксолй, обхезй, туфон ва гайра) метавонад ба ахолй бадбахтии азим оварда, боиси талафоти мардум ша- вад. Яке аз офати табиии халокатовар хушксолии хар сари чанд вакт такроршаванда мебошад. Ин офат, махсусан ба ахолии саваннахо, ки ба Сахрои Кабир хамшафатанд, зара- ри калон мерасонад.

Дар натичаи хушксолй садхо хазор одамон ба халокат расида, миллионхо нафари дигар аз хонаву чой, чорво мах- рум шудаанд. Аксари чоххо ифлос ё захролуд шуда, манбаи беморихои вазнини тропикй мегардиданд. Миллионхо ода­мон дар чустучуи кути лоямут мачбуран зодгохи худро тарк карда, овора мешуданд.

Баъзе мамлакатхо дучори обхезй, касалии наботот, хучуми анбухи малах мегарданд, ки дар зарфи чанд соат тамоми хосили киштзорхоро нобуд мекунад.

Мамнуъгох ва гулбогхои милли. Х,оло инсон зарурати хифзи мухити зистро ба хубй дарк кардааст. Бо хамин максад дар тамоми материкхо м а м н у ъ г о х х о (мавзеъхое, ки

121

Расми 35. Дудуди зонахои табиии Африкои (А) тачдидшуда, (Б) хозира. Аз харита муайян кунед, ки масохати хар як зонаи табии чи тавр тагйир меёбад

дар онхо мачмуи табий дар холати табий нигох дошта ме­шаванд) ва г у л б о г х о и м и л л й ташкил карда меша­ванд, ки ухдадоранд коидахои мукарраршударо риоя кунанд.

Мамлакатхои Африко оид ба хифзи хайвоноти вахшй ва мачмухои табиии чолиби диккат (бешазор, саваннахо, нохияхои вулкондор ва хоказо) чидду чахд менамоянд. Мамнуъгох ва гулбогхои миллй дар материк масохати зиё- дро ишгол кардаанд. Онхо махсусан дар Африкои Чанубй ва Шаркй бисёранд, масалан гулбогхои миллии Серенгет, Крюгер дар чахон машхуранд. Ба туфайли тадбирхои анде- шида саршумори бисёр хайвоноте, ки дар дами махв шудан буданд, холо баркарор шудааст.

Супориш 1. Аз харитаи мачмуии Африко мамнуъгоххо ва гулбог­хои миллиро ёбед ва нишон дихед, ки онхо дар кадом зонахои табий чой гирифтаанд ва калонтарини онхо чй ном дорад? 2. Мавкеи табиию географй ба табиати Африко чй таъсир мерасонад? 3. Сахми олимони рус ва шуравй дар тадкикоти Африко аз чй иборат аст? Хусусиятхои асосии сохти сатхи Африкоро номбар кунед. Сабаби онхо чист? 5. Хусусиятхои иклими Африкоро номбар кунед? Онхо ба чй вобастаанд? Материк дар кадом минтакахои иклимй чой гирифтааст? 6. Хусусиятхои асо-

122

сии дарёхои Африкоро номбар кунед. 7. Дар чойгиршавии зонахои та­биии Африко кадом конуниятхо ба хубй мушохида мешаванд? Саба­би он чист? 8. Нишонахои асосй ва намояндаи хоси олами наботот ва хайвоноти зонахои табиии бешахои истивой, саваннахо ва биёбонхои тропикиро нишон дихед. Мисолхои аз тарафи ахолй тагйир дода шу­дани табиати Африкоро номбар кунед. 9. Табиати кадом зонахо барои кишоварзй мусоид аст? 10. Шумо барои тасвири табиати чазираи Ма­дагаскар аз кадом харитахо истифода хохед бурд? Аз харита чй гуна маълумот ба даст овардан мумкин аст?

9■

АДОЛИ ВА МАМЛАКАТДО

§ 29. АхолйАхолии руйи Замин ба кадом нажодхои асосй таксим меша­вад ва намояндаи хар нажод аз хамдигар бо чй фарк мекунад?

Ахолии Африко бо се нажоди асосй таксим мешавад: аврупой, истивой ва мугул. Кисми асосии сокинони материк- ро ахолии тахчой ташкил медихад. Намояндагони нажоди аврупой, асосан, дар шимоли Африко зиндагй мекунанд. Инхо халкхои араб (алчазоирихо, марокашихо, мисриён ва дигарон), ки ба забони арабй харф мезананд, инчунин барбархо, ки ба забони барбарй гуфтугузор мекунанд. Ба­рои онхо пусти гандумгун, муй ва чашмони сиёх, косаи сари дарозруя, бинии борик ва руйи байзашакл хос аст.

Кисми зиёди материк, чанубтари Сахрои Кабирро ха- башхо маскун кардаанд, ки шохаи африкоии нажоди ис- тивоиро ташкил медиханд. Аз чихати ранги пуст, каду комат, тархи руй ва шакли сар дар байни хабашхо фарки зиёд мавчуд аст. Халкхои аз хама баландкади Африко дар саваннахо, кисми шимолии материк (тутси, хими ва дига­рон) зиндагй мекунанд. Кади миёнаи онхо 180-200 см аст. Онхо хеле хушандом ва мавзункомат мебошанд. Баъзеашон (дар гарб) пахлавончусса мешаванд. Дар нохияхои болооби Нил пусти хабашхо хеле тира, кариб сиёхранг аст.

Халкхои бешахои истивой - п и г м е й х о кадпаст ме­бошанд (аз 150 см пасттар). Ранги пусти пигмейхо нисбат ба бисёр хабашхои дигар он кадар сиёх нест, лабашон тунук, бинипахни чорпахлуанд. Пигмейхо сокини бешазоранд. Бе- шазор барои онхо манзил ва сарчашмаи хама чизи зарурй

барои зиндагй мебошад. Ин яке аз халкиятдои аз дама хурди Африко аст. ки шуморааш муттасил кам мешавад.

Д ар нимбиёбондо ва биёбондои Африкои Чанубй бушмендо ва готтентотдо зиндагй ме­кунанд. Барои ондо пус­ти дорчинии зардтоб, руйи васеи дамвор хос аст, ки ба мугулдо ша- бодат доранд. Бушмендо дам монанди пигмейдо кадпаст, вале логаран- дом мебошанд.

Баъзе мутахассисон д а б а ш д о р о ба нажо­ди мобайнй мансуб медо- нанд. Ранги пусти ондо

равшантар, вале тобиши сурх дорад. Хдбашдо аз чидати намуди зодирии худ ба шохаи чанубии нажоди аврупой на- здиканд.

М а л а г а с и д о (сокинони Мадагаскар) аз омех- ташавии нажоддои мугул ва дабашй ба вучуд омадаанд. Адолии гайримадаллии аслу насабашон аврупой, асосан дар мадаллдои дорои шароити бедтари иклимй зиндагй мекунанд ва кисми аккали адолии материкро ташкил менамоянд. Дар шимоли Африко кад-кади содили бадри Миёназамин фарон- савиён, дар интидои чануби материк - африконердо (авло- ди мудочирони Нидерландия), англисдо ва дигарон даёт ба сар мебаранд.

Бисёр давлатдои Африко тамаддуни кадима доранд, ма­салан, Миср, Хдбашистон, Гана, ки дар ондо дунар, тичорат ва бинокорй ривоч ёфта буд. Халкдои Африко роди дуруда- рози тараккиётро тай карда, ба таърихи маданияти чадонй садми арзанда гузоштаанд. Адромдои Миср - муъчизаи тех- никаи кадими сохтмон, кандакории руйи устухони фил ва

___ *г-> V / . .) ̂j

f

\ \

<*>\ Л х

V г /

* * Jfib / /

Бешахоиистивой | | Саваннахо Биёбонхо

Расми 36. Намуди хонахои истикоматии сокинони Африко

124

чуб, мучассамадои биринчй ва гайра аз ёдгоридои шоёни таърихии ин халкдо ба дисоб мераванд. Баъзе олимон чу­нин мешуморанд, ки инкишофи маданияти инсонй ба ша- рофати Африко ба комёбии аввалин ноил гардидааст. Баъ- ди озодшавии аксарияти мамлакатдо аз асорати мустамли- кадорони ачнабй маданияти Африко дар инкишофи худ бо- лоравии навро аз сар мегузаронад.

Чойгиршавии ахолй. Шумораи адолии Африко аз 800 млн. нафар зиёд аст. Африко китъаи нисбатан камадолй мебошад. Адолй дар он чо нобаробар чой гирифтааст. Ба чойгиршавии адолй на тандо шароити табий, балки сабабдои таърихй, дар навбати аввал гуломфурушй ва дукмронии мустамликавй таъсир мерасонданд.

Чойгиршавии халкдои асосй ва зичии адолй дар кисмдои мухталифи Африко дар харитаи мавзуй (ниг. 6а харитаи адолй) нишон дода шудаанд.

Аз харита истифода бурда, муайян кунед: а) дар Африкои Шимолй, М арказй ва Чанубй, чазираи М адагаскар кадом халкдо сокинанд? б) Дар харита мавзеъдои беодам чй тавр тас- вир ёфтаанд дар кучои материк зичии адолй дар 1 км2 бештар аз 100 нафар, дар кучо камтар аз 1 нафар аст, дар давзаи да­рёи Конго (Заир), дар шарки материк зичии адолй чй гуна аст?

Аз тадлили харита маълум мешавад, ки содили бадри Миёназамин, халичи Гвинея ва содили чануби шаркии ма­терик нисбатан зичадолианд. Зичии адолй дар делтаи Нил хеле зиёд аст, ки дар он чо ба 1 км2 1000 нафар рост меояд. Дар биёбони Садрои Кабир, ки кариб чоряки материкро ишгол кардааст, камтар - 1% - тамоми адолй зиндагй меку­над ва дар нодиядои алодида умуман адолй вучуд надорад.

Гузаштаи мустамликавии Африко. Мустамлика карда­ни материк дануз дар асрдои миёна огоз ёфта буд. То огози асри XX кариб тамоми дудуди Африкоро мамлакатдои ка- питалистии Аврупо: Бритониёи Кабир, Фаронса, Белгия, Португалия ва Испания байни худ таксим карда, ба мате­рики мустамликадо (мамлакатдое, ки аз истиклоли сиёсй ва хочагй мадрум шудаанд) табдил доданд. Тандо се мамла- кат: Миср, Либерия, Иттифоки Африкои Чанубй зодиран мустакил буданд.

125

Мустамликадорон адолии тадчоиро ба таври дадшатовар зулму истисмор мекарданд, заминдои бедтаринро аз ондо кашида мегирифтанд, аз диёри азизашон ба нодиядои ба­рои зиндагй нобоб меронданд. Мустамликадорон сарватдои зеризаминй (тилло, алмос, маъдан, мис ва гайра), чуби пур- кимат, инчунин, мадсулоти дедконии (какао, кадва, банан, лиму ва гайра) мамлакатдои Африкоро ба хорича мебур- данд. Мамлакатдои истеъмолкунанда африкоидоро амалан ба гуломон табдил дода, ондоро ба сифати кувваи кории арзон дар кондо, киштзордо истифода мебурданд ва барои кушиши аз кор саркашй кардан берадмона чазо медоданд.

Мустамликадорон парокандагии кабиладоро тарафдорй мекарданд, низоми динй ва нажодиро бармеангехтанд. Аммо халкдои мазлум бар зидди золимон муттадид шуда, ба мукобили ондо мубориза мебурданд. Ин мубориза, махсу­сан баъд аз чанги дуюми чадон ба авчи аъло расид. Африко дар миёнаи асри XX материки муборизаи миллию озодиходй гардид. Дар натичаи муборизаи озодиходонаи Африко 50 давлати мустакил ташкил ёфт (1976). Акнун дар материк та­моми мамлакатдо мустакиланд.

ХУДРО САНЧ,ЕД: Шумо омузиши кисми аввали барно- мавии материкро ба охир расондед. Донистед, ки Африко аз чидати шароити табий ва адолии худ бедамтост. Ин китъа дамвории зиёд, дарорати дар сайёра аз дама баланд ва та­биати мухталиф дорад. Дар ин чо биёбони бузургтарини чадон ва масодати калони бешадо бо серборишии истивой вокеанд. Дар ин материк олами дайвоноти нодири арздои поён, аз чумла ширхурдои калонтарини хушкй - фил, бадмут, каркадан, заррофа бокй мондааст. Шумо инчунин бо би­сёр харитадои нав, ки сарчашмаи асосии дониш мебошанд, шинос шудед. Кор бо ондо ба шумо имконият медидад, ки хусусиятдои табиат ва адолии материк, инчунин сабабдои ин хусусиятдоро хубтар фадмида гиред. Бо донишдои нав гириф- таатон такя карда, хусусиятдои асосии географияи Африкоро фадмонед. Барои ин ба чунин саволдо чавоб дидед:

126

1. Мавкеи географй ба табиати Африко чй таъсир мерасо­над? 2. Хусусиятдои асосии сохти сатди Африкоро номбар ку­нед. Сабаби он чист? 3. Хусуситядои релефи Африко кадо- манд? 4. Хусусиятдои асосии иклими Африко кадоманд? Ка­дом омилдо ба таксимоти дарорат дар Африко таъсири мера­сонанд? 5. Хусусиятдои асосии дарёдои Африкоро номбар ку­нед. Кадоми ондо аз релеф ва кадоми ондо аз иклим вобаста- анд? 6. Шумо дангоми тасвири дарё кадом харитадоро исти­фода мебаред? 7. Дар чойгиршавии зонадои табии Африко ка­дом конуниятдо ба хубй мушодида мешавад? Сабаби он чист? 8. Аз тарафи инсон тагйир дода шудани табиати Африкоро ми- сол биёред. 9. Шумо чй андеша доред, агар оид ба мудофизати табиати Африко чорадо андешида нашавад, ба дудуди зонадои табий чй додиса руй медидад? 10. Табиати кадом зонадо барои кишоварзй аз дама мусоид аст? 11. Шумо барои тасвири таби­ати Мадагаскар аз кадом харитадо истифода ходед бурд? Аз дар як харита кадом маълумотро ба даст овардан мумкин аст? 12. Дар Африко кадом халкдо сокинанд ва ондо дар материк чй тавр таксим шудаанд? 13. Дар харитаи дозираи сиёсии Африко дар зарфи 40-50 соли охир чй хел тагйирот ба амал омаданд? Ин тагйирот аз чй шадодат медидад? 14. Аз харита давлатдои ба шумо маълуми Африкоро нишон дидед ва пойтахти ондоро номбар кунед. 15. Шумо ба кадом нодиядои Африко сафар ка- дан мехостед? Барои чй?

АВСТРАЛИЯАвстралия материки масодаташ хурдтарин, камборишу

камадолии сайёра аст. Дар ин чо бисёр додисадои барои мо гайриоддй мавчуданд: дангоми даракат кардан ба суи ши­мол гармтар ва ба чануб сардтар мешавад. Дар ин чо на- бототу дайвоноти бисёре мавчуданд, ки дар китъадои ди­гар вонамехуранд. Австралия (ба лотинй - чанубй) коми­лан дар нимкураи чанубй вокеъ аст.

?■

ТАБИАТ

§ 30. Мавкеи географй1. Аз харитаи табии Австралия ва харитаи чадон истифода бур­да, мавкеи географии Австралияро муайян кунед (ниг.ба илова).2. Мавкеи географии Австралия ва Африкои чанубиро мукоиса кунед. Чй умумият даст? Вай дар табиати Австралия чй тавр бояд инъикос ёбад? Тафовут аз чй иборат аст? 3. Дар харитаи контурй хатти тропики Чанубй нуктадои интидои Австралия­ро ишора кунед: номи ондоро нависед.

Содилдои Австралия дам монанди Африко чандон качу килеб намебошад. Дар Шимол халичи Карпентария, дар чануб - халичи Калони Австралия чой гирифтаанд ва бан- дардои калон дам мавчуданд. Хатти содил дар содили Ши- молй бештар ба кисмдо чудо шудааст. Австралияро обдои гарми укёнусдои Динд ва Ором идота кардаанд. Дарачаи дарорат ба афзоиши марчондо мусоидат мекунад, ки ондо иншооти одаки ачоибшаклро ба вучуд меоранд. Аз дамин сабаб кад-кади кисми шимоли шаркии Австралия, гуё тарди хатти содилро такрор намуда, ба масофаи 3220 даз. км рифи марчонии калонтарини чадон, ки Рифи Калони Садди ном дорад, тул кашидааст. Бари он дар шимол 2 км ва дар чануб 150 км аст.

Таърихи кашф ва тадкики Австралия. Дануз олимони дунёи кадим тахмин мекарданд, ки дар Тропики чанубй за­мин мавчуд аст. Ин заминро сайёди доландй В. Янсзон (соли 1606) кашф намуд. Дар нимаи аввали асри XVII кариб та­моми содили шимолй, гарбй ва чанубй гарбии материк ба

мудаккикони доландй маълум гардид. Барои тадкики Австра­лия экспедисияи бадрнаварди доландй Абел Тасман адамияти калон дошт. Вай содилдои шимолй ва шимоли гарби матери- кро тадкик намуд ва солдои 1642-1644 чазираро кашф кард, ки баъдтар бо номи вай - Тасмания гузошта шуд.

Дар нимаи дуюми асри XVIII (соли 1770) аз тарафи бадрнавард ва тадкикотчии барчастаи англис Чеймс Кук содилдои шаркии Австралия кашф гардид (ниг. ба расми 4). Дар натичаи тадкикоти Кук афсона оид ба мавчудияти ма­терики калони чанубй катъиян рад карда шуд ва исбот гар­дид, ки Австралия кисми материки номаълуми Антарктида набуда, чй тавре ки пеш дамин тавр тахмин мерафт, балки материки мустакил аст.

Дар охири асри XVIII аз худ кардани Австралия огоз ёф­тааст. Дукумати Англия ба Австралия аввал чинояткоронро бадарга мекард. Дар чанубй шаркии материк шадри Сид­ней дамчун касабаи бадаргашудагон арзи вучуд кард. Дар Австралия диккати аврупоиёнро чарогоддои сералаф, ки воситаи хуби тарраккй додани чорводорй ба шумор мера- вад, чалб мекард. Бинобар ин омузиши аввалин нодиядои дохилии материк асосан ба чустучуи чарогоддо ва об барои чорвои мудочирони аврупой нигаронида шуда буд. Вобаста ба кашфи кондои бойтарини тилло дар нимаи аввали асриXIX бисёр «бахтчуён» роди Австралияро пеш гирифтанд ва Англия тамоми материкро мустамликаи худ эълон намуд.

1. Микёси хариати Австралия чй хел аст? 2. Австралияро аз ха- рита нишон дидед ва дар он мавкеи платформаи Австралияро муайян намоед.

Релеф ва сарватхои зеризаминй. Релефи Австралия дам монанди Африко нисбатан оддй мебошад. Дар тадкурсии он платформаи Австралия хобидааст. Дар шарки материк куддои на он кадар баланд - каторкуди Бахшгоди Калон вокеанд. Дара ва водидо куддоро аз дам чудо кардаанд. Куллаи ондо одатан гумбазшакл аст. Дар интидои чанубй шаркй куддои аз дама баланд чойгиранд.

Кисми гарбии материк каме баланд шудааст. Дар ин чо паднкуди васеи баландиаш 400-600 м вокеъ аст, ки дома-

наи ондо пури шагалу рег мебошад. Fвстралия материки аз дама пасттарин мебошад. Тандо 2%-и сатди он на зиёда аз 1000 м мебошад. Аз дама куллаи баландтарини он куди Кос- сюшко - 2228 м аст. Австралия ягона материкест, ки дар он вулкондои оташфишон ва яхбандии дозира дида намешавад.

Материк дангоми ташаккул чойе баланд мешуд, чойе фуру мерафт ва чойе мекафид. Дар натичаи фуру рафтан ва кафидан кисми зиёди хушкй ба каъри укёнуси Ором фуру рафт, чазирадои Гвинеяи Нав ва Тасмания аз материк чудо шуданд.

Сарватхои зеризаминй. Австралия аз тамоми сарватдои асосии зеризаминие, ки барои тараккиёти саноат ва кишо- варзй заруранд, бой аст. Масалан: фосфорит, маъдандои по­лиметалл, одан, мис, уран, тилло, волфрам, кондои ангишт, нафт ва гази табий ва гайрадо дастанд. Дар ин чо дам мо­нанди Африкои Чанубй сарватдои магматикии табий ва сарватдои табиии тадшинй зиёданд. Сабаб он аст, ки мате­рик асосан аз чинсдои кристаллй таркиб ёфтааст.

Супориш. 1. Оид ба мардаладои асосии кашфи Австралия дикоя кунед. 2. Хусусиятдои ба дам монанди фарккунандаи релефи Африко ва Австралияро мукоиса кунед (ниг. ба илова). 3. Барои чй мукоиса гуза- ронида мешавад. Шумо чй хел фикр доред? 4. Аз харита истифода бур­да канданидои зеризаминии Австралияро номбар кунед.

§ 31. Иклим. Обхои дохилй1. Кадом омилдои минтакавй ва гайриминтакавй ба ташакку- ли иклими материк таъсир мерасонанд? 2. Австралия тахминан

—-— байни дамон арздое, ки Африкои Чанубй вокеъ аст, чой гириф- тааст. Аз ин хотир оид ба иклими Австралия чй хел хулоса ба- ровардан мумкин аст. 3. Харитадои иклимиро тадлил карда гуед, ки дар кадом кисми Австралия боддои сернам (пассатдо) дукмронанд?

Иклим. Шумо аллакай медонед, ки кисми зиёди Австра­лия дар минтакаи иклими тропикй чойгир шудааст, бино­бар он дар он чо иклими хушки тропикй афзалият дорад. Тандо дар сеяки хоки он ба микдори кифоя ё ба микдори аз дад зиёд бориш мешавад.

Гарчанд Австралия дар дамон минтакадои иклимие, ки дар Африкои Чанубй вокеъ аст, чой гирифтааст, дарорати130

даво дар ин чо баландтар ва бориш хеле кам аст. Зеро дар кисми гарбй ва марказии Австралия ба туфайли дарозии зи- ёди материк аз гарб ба шарк анбуди давои континентй та- шаккул меёбад, инчунин баландии материк аз сатди укёнус он кадар зиёд нест.

Дар материк бориш чй тавр таксим шудааст ва саба­би он чист? Австралияи Шимолй дар минтакаи иклимии субистивой вокеъ аст. Тобистон ба ин чо анбуди давои сер­нами истивой дохил мешавад, ки бориши зиёд меоранд. Зи­мистон дар ин чо давои хушки тропикй бо чараёни давои по- ёнраванда дукмрон аст, аз дамин сабаб бориш кам мешавад.

Дар минтакаи тропикй дар шарк нодияи сернам, дар гарб ва марказ нодиядои хушк фарк мекунанд (ниг. ба харитаи минтаца^ои ицлимй). Нишебии шаркии каторкуди Бахшгоди Калон тамоми сол тадти таъсири анбуди давои бадрие ме­бошад, ки аз укёнуси Ором дохил мешавад. Сернамии даво тадти таъсири чараёни гарми укёнусй шиддат мегирад. Аз дамин сабаб дар нишебии куддо бориши зиёд мешавад. Ба кисми дохилии дамвори материк пассатдои хушк меоянд, бо­риш дар ончо тамоми сол хеле кам мешавад. Кисми чанубии материк дар минтакаи субтропикй чойгир шудааст.

Обхои дохилй. Дар Австралия дарёдои калони сероб вучуд надоранд. Барои кисмдои дохилии биёбонй ва камби- ёбонии материк шабакаи дарёдои муваккатии хушкшаванда хос аст, ондоро дар ин чо к р и к д о меноманд. Дарёдои дар давоми сол сероб тандо дар шарки Австралия вокеанд, ки дар он чо бориш бисёр мешавад. Сарчашмаи дарёдо тандо борон ва обдои зеризаминианд. Дарёдое, ки аз куддо сар шуда ба укёнус мерезанд, одатан кутод буда, тарзи чараёни обашон номунтазам аст.

Дарёи аз дама калони Австралия - Муррей (2570 км) буда, шохобаш Дарлинг хеле дароз - 2740 км-ро ташкил медидад. Он аз каторкуди Бахшгоди Калон сарчашма мегирад. Дар­линг дар поёнобаш, дар давраи беборишй хушк шуда, ба обанбордои чудогона таксим мешавад. Муррей хушк наме­шавад, вале сатди он нидоят тагйир меёбад. Дарё дангоми борон зуд тугён карда, ба масофаи зиёд падн мешавад ва зуд хомуш мегардад.

131

Аз сабаби нидоят тагйир ёфтани сатди оби Муррей ва Дарлинг киштигардй дар ондо мушкил аст. Оби дарёдо ба­рои обёрии заминдои досилхез, вале хушк истифода меша- вад. Бо ин максад обанбордо сохта шудаанд.

Аксарияти кулдои Австралия норавон ва шуранд. Би­сёр кулдо тандо дар давраи бориш аз об пур мешаванд. Ка- лонтарини ондо кули Эйр аст, ки аз сатди укёнус 12 метр паст мебошад. Дар давраи боронгарй крикдое, ки ба кул чорй мегарданд, оби бисёр меоранд, баъд лабрез шуда, ба масодати нидоят васеъ падн мешаванд. Кули Эйр дар дав- раи беборишй ба давзадои хурд-хурд чудо шуда, китъадои хушкашро кабати намак мепушонад.

Австралия обдои зеризаминии фаровон дорад. Давзаи калони артезиании пастии Марказй (1736 км2) дар чадон калонтарин аст. Дар таркиби обдои зеризаминй намакдои минералй зиёданд. Ин обдоро асосан дар саноату наклиёт, обшор гардондани дашту биёбон, чарогоддо истифода ме- баранд.

Гуногунии олами органикй. Дар чойгиршавии зонадои табиии Австралия дам монанди Африко ва Мадагаскар зо- навияти арзй ба хубй зодир мешавад. Дар Австралия дам монанди Африко масодати зиёдеро зонадои саваннадо ва биёбондо ишгол кардаанд. Биёбондо ва нимбиёбондо дар кисми марказй ва гарбии материк чой гирифтаанд. Саваннадо зонаро аз шимол, шарк, чануби шарк ва чануби

гарб идота кардаанд.Австралия олами набототи махсус до­

рад. Такрибан 75% намуди рустанидо энде- мианд, яъне рустанидое, ки тандо дар Ав­стралия меруянд. Кисми зиёди Австралияи гарбй аз биёбони регзору санглох (Викто­рия, Гибсон) иборатанд ва факат гиёддои хушадор меруянд. Шурзаминдои бурхок ва бури сурхчатоби нимбиёбондоро беш­тар хорбуттадои зич - скребдо фаро ги­рифтаанд. Баробари афзудани боришот канордои нимбиёбондо ба минтакаи са- ваннаю бешадои тунук табдил меёбанд, ки хокашон сурх, дорчинии сурхчатоб ва дарТутии какаду

132

шимол тирахоки тропикианд. Канордои материк (ба гайр аз гарб) бешазор буда, дар шимол ва шимолу шарк - бешадои тропики дамешасабз бо омехтаи набо­тоти хоси диндумалай, чанубтар аз 260 а.ч. бешадои субтропикй вомехуранд.Бешадо (асосан хайзурон) кариб 6% масодати Австралияро пушидаанд. Хай- зурони азим месабзанд, ки бештар аз 100 м кад мекашанд.

Решаи чунин дарахтон ба замин 30 м чукур даромада, чун насоси пуриктидор обро мекашад. Хайзурони кадпаст ба иклими хушк нагз мутобик шудаанд.Баргдои ондо бо кирраи худ ру ба нури Офтоб чой гирифтаанд, шоху барги ондо заминро соя намекунанд, аз дамин сабаб бешазори хайзурон равшан аст. Чуби да- рахти хайзурон сахт буда, масоледи хуби бинокорй мешавад. Барги хайзуронро барои истедсоли равган, ранг, дорувор истифода мебаранд.

Барои Австралия гайр аз хайзурон ак,ок,иё, казуарин бо шоххои бебарги кенгуруи зард риштамонанд, ки дар материкдои ди- гар вучуд надоранд, хосанд.

Дар бешазори субистивой байни алафдои кадбаланд якчоя бо дарахтони дигар (нахл, тутанчир ва гайра) дарах- ти махсуси кузатана месабзад. Бехи танаи он гафс буда, дар боло якбора борик мешавад. Хусусияти хоси бешадои субтропикй афзалият доштани намуддои мухталифи хай­зурон, ки ба танаи ондо изгичдо печидаанд, бисёр будани сархасдои дарахтшакл мебошад. Дар катортеппадои реги равон ва тудаи сангреза наботот кариб вучуд надорад. Бар хилофи Африко дар Австралия водадо дида намешавад, вале биёбон, чунонки дар Садрои Кабир аст, ба чашм он кадар бедаёт наменамояд.

Олами дайвоноти Австралия низ ба худ хос буда, дар ин чо бисёр намуди дайвонот даст, ки дар дигар материкдо не-

133

станд. Масалан: аз хал- тадорон - кенгуру, хир- си коала, вомбатдо; аз ширхурони оддии тухм- зо - ехидна, мургобинул, модии дубадра - сера- дот; аз паррандадо - шутурмурги эму, казу­ар, барбатдум, тутии ка­каду, куй сиёд ва гайра мавчуданд. Тимсод, кал- такалосу мордои задрнок бисёранд. Ехидна ва мургобинул хеле ачиб буда, бачаашон аз тухм м ебарояд ва ондоро мисли ширхурдо парва- риш мекунанд. Дар Ав­стралия дайвоноти хал- тадор, махсусан кенгу­ру хеле зиёд аст. Кади

кенгурудои азимчусса то 2 м мешавад. Кенгурудои пакана низ мавчуданд, ки андозаашон 30 см аст. Дар бешазори хай- зурон ба хирси халтадор - коала дучор шудан мумкин аст, ки вай дар болои дарахтон зиндагй мекунад, камдаракат буда, шабона ба шикор мебарояд. Дар чазираи Тасмания дайвони вадшии хеле нодир - иблиси халтадор бокй мон- дааст. Кенгурудои калон, вомбат, коала, ки ондоро барои муинаашон берадмона кир мекарданд, хеле кам шудааст.

Адолии Австралия табиати материки худро дуст медо- ранд ва муносибати окилона мекунанд. Ондо барои мудо- физати олами растаниву дайвонот ва омузиши он диккати махсус медиханд. Шутурмурги эму ва кенгуру дар нишо- ни давлатй, ехидна, мургобинул ва барбатдум бошад дар тангадои австралиягидо акс ёфтааст.

Адолй. Адолии дозираи Австралия аз кабилаи тадчой ва мудочироне, ки акнун кисми асосии онро ташкил медиданд, иборат аст. Адолии тадчоии Австралия ба нажоди дабашию австралиягй мансуб буда, ранги пусти он кадваранги баланд,

Шутурмурги эму

134

муи сиёди чингила, бинии падн, токи (хами) абруйи нидоят барчаста доранд. Олимон тахмин мекунанд, ки ондо ба ин чо аз Осиёи Чанубй омадаанд. Австралиягидо то омадани аврупоиён дар дарачаи хеле пасти тараккиёт буданд. Соки­нони мадаллй ба дедконй ва чорводорй машгул набуданд, матоъ бофта наметавонистанд, маъданро намедонистанд. Ондо бо шикор ва чамъоварии меваи чангал машгул буда, ба табиат хуб сарфадм намерафтанд ва даёти оворагардй мегузаронданд.

Ба адолии гайримадаллй авлоди аврупоиён, махсусан англисдо, англо-австралиягидо, ки бо забони англисй дарф мезаданд, мансубанд.

Дар Австралия бештар аз 20 млн. нафар адолй зиндагй мекунад. Австралия дар байни материкдои дигари адолидор бо зичии хеле ками адолй фарк мекунад. Адолй дар дудуди материк нидоят нобаробар чойгир шудааст. Кариб тамоми адолй дар канордои шаркй, чануби шаркй ва кисман чануби гарбии материк чамъ омадааст, ки шароити бедтари табий дорад. Адолии ин чо аз англо-австралиягидо иборат аст. Ав- стралияи дохилй ва шимолй камадолй аст. Дар ин чо асо- сан адолии тадчой зиндагй мекунад. Кариб 90%-и адолии он дар шадрдо зиндагй мекунанд.

Чунин чойгиршавии адолиро чй тавр шард бояд дод? Барои ин харитадои «Зичии адолй ва халкдо» ва иклимро мукоиса кунед, ба хотир оред, ки адолидоршавии материк чй тавр ба вукуъ пайваста буд. Пеш тамоми адолии мате- рикро сокинони тадчой ташкил медоданд. Ондо дар шарк ва чануби шаркии Австралия чойгир шуда буданд, ки ба­рои даёти инсон шароити табиии мусоидтар доранд. Баъд аз ба материк омадани аврупоиён ва вобаста ба тараккиёти гусфандпарварй сокинони тадчоиро торафт ба дарунтари материк - ба нодиядои камбориш меронданд ва ондоро ба марги гуруснагй мадкум мекарданд. Еайр аз ин, аврупо­иён австралиягидоро берадмона кир карда, хурок ва оби чоддоро задролуд мекарданд. Дар натичаи чунин вадшигарй тасманиягидо несту нобуд карда шуданд. Адолии тадчой дар материк нидоят кам шуд. Х,оло адолии тадчоии Австралия дамагй кариб 50 дазор нафар аст.

135

Як кисми адолии тадчой дар фермадо бо музди ночиз чупонй мекунад. Кисми дигараш ба неъматчамъкунй машгул буда, тарзи даёти нимоворагардиро аз сар мегузаронад. Дар байни сокинони тадчой одамони хеле содибистеъдод ва содибмаълумот мавчуданд. Тасвирдои рассоми худомуз Намаджира дар тамоми олам машдур аст.

§ 32. Иттифоци Австралия

Дар материк, чазираи Тасмания ва чазирадои майда як давлат - Иттифоци Австралия чой гирифтааст. Пойтахти он - шадри Канберра аст.

9■

1. Дар асоси тахдили харитаи мачмуй муайян кунед, ки Итти- фоки Австралия аз кадом сарватдои табий бой аст? 2. Дар ка­дом мавзеи Австралия дудуддои барои кишоварзй аз дама му- соид вокеанд? Чавобатонро бо маълумоти харитадои хок ва иклим тасдик кунед.

Саноат. Иттифоки Австралия давлати мутараккй аст. Дар асоси сарватдои бисёри табий дар ин чо саноати маъ- дангудозй тараккй кардааст. Дар мамлакат саноати мо- шинсозй, кимиёвй, инчунин хурокворй: равганкашй, панир- пазй, истедсоли консерв (ширй, гуштй, сабзавотй, мевагй) босуръат тараккй мекунад. Содадои кишоварзии мамлакат дам хуб тараккй кардааст. Фермердои англо-австралиягй содиби китъадои калони замин мебошанд. Ондо техника, нурй, инчунин меднати кирояро истифода мебаранд ва ба туфайли он досилу даромади баланд мегиранд. Чорводо- рии чарогодй - гусфандпарварй мавкеи асосй дорад. Ав­стралия аз чидати саршумори гусфанд ва истедсоли пашм дар чадон чои аввалро ишгол мекунад. Дар нодиядои кам- бориш хуроки асосии гусфандро алафу буттадои ба хушкй тобовар ташкил медиданд. Дар ин чо гусфандон тамоми сол алафи чарогод мехуранд. Ба гусфандпарварй хушксолй, сухтор, обхезй зарари калон расонда, боиси нидоят кам шу- дани саршумори он мегардад.

Чорвои калони шохдор, асосан говдои зотие, ки шири би­сёр медиданд, бештар дар шимол ва шарки мамлакат парва-

Расми 37. Сидней - калонтарин шадри Австралия

риш меёбанд, ки дар он чо бориш кифоя мебошад. Душидан, ба зарфдо андохтан, борбандй ва консерв кардани шир ме- ханиконида шудааст. Дар зироаткорй кишти гандум мавкеи асосиро ишгол мекунад.

Киштзори гандум дар чануби шаркии мамлакат вокеъ аст. Дар дамворидои назди содилии кисмдои субистивой ва тропикии мамлакат ананас, банан, найшакар ва гайра пар- вариш меёбад. Дар наздикии шадрдои калон дар заминдои обёришаванда дарахтзордои мевадиданда бисёранд.

Табиатро тагйир додани инсон. Табиати Австралия аз замони мустамликакунии материк ва фаъолияти минбаъдаи хочагии англо-австралиягидо босуръат ва бошиддат тагйир меёфт. Бисёр дайвонот дар натичаи шикор ва тагйир ёфта- ни шароити зиндагй нобуд шуданд. Баъзе намуддои кенгу­ру нест шуданд, гурги халтадор, намуддои алодидаи вом­бат дар дами мадвшавй мебошанд. Кисмдои шаркй, чануби шаркй ва чануби гарбии зичадолии Австралия нидоят тагйир ёфтаанд. Дар ин чо намуддои пуркимати дарахтон бурида мешаванд. Масодати калони майдони беша тоза шуда, чун чарогоди чорвои ширдед истифода бурда мешавад.

137

Дар шадрдои калони Австралия богдои ботаникй мавчу­данд. Кадимтарини ондо дар шадри Сидней мебошад. Дар ин бог коллексияи бойтарини растанидои тропикй чамъ овар­да шудааст. Боги ботаникии шадри Мелбурн хеле машдур аст. Дар яке аз бинодои боги ботаникии Мелбурн Гербарий чой дода шудааст, ки 1,5 млн. баргдои гербарй дошта, соли 1860 асос гузошта шудааст. Дар ин коллексия кариб дамаи растанидои Австралия чой дода шудааст. Дар ин чо бойта- рин китобхонаи ботаникй мавчуд аст.

Расми 38. Фермаи чорводори дар Австралия

Бешадои камдарахти дар гузашта камборишро акнун киштзори гандум, токзор, дарахтони зайтун ишгол карда­анд. Дар содили чануби шаркй халичдои кулай ва бандардои калон вокеанд. (Аз харита истифода бурда, ондоро номбар кунед).

Манзараи кисми марказй ва гарбии камборишу кам- адолии материк дам тагйир ёфтааст. Китъадои бедтаринро ба масодатдои росткунча таксим карда, бо симхордо идота ва ба чарогод табдил додаанд.

Вобаста ба тараккиёти саноат бисёр мачмудои табиии антропогенй ба вучуд омаданд. Дар нодиядои шимолй ва138

дигар нодиядои камадолии мамлакат вобаста ба тараккиёти саноат роддои мошингард ва одан, хатдои интиколи барк сохта мешаванд. Дамаи ин боиси вусъати шадрдои нав ме- гардад.

Дар олами наботот ва дайвоноти Австралия намуддои нав пайдо шуданд. Рустанй (сафедор, булут ва гайра) ва дайвонот, масалан, саги вадшии динго, харгуш, ки аз Ав­рупо оварда шудаанд, зуд падн мешаванд ва ба олами ор- ганикии мадаллй фишор меоваранд. Чунончи, харгушдо ва гусфандон ба хеле кам шудани халтадордо мусоидат кар- данд, зеро ондо дар дамон чарогоддо мечариданд.

Имруз дар ин чо конундои хеле катъй амал мекунанд, ки аз хорича овардани рустанй ва дайвонотро манъ, инчунин ба хорича бурдани намуддои дайвоноти мадаллии нодирро чиддан назорат мекунанд. Барои дифзи мачмудои табий ва начот додани рустанию дайвоноти нодир гулбогдои миллй ва мамнуъгоддо барпо карда шудаанд. (Аз руйи харитаи мацмуй цойгиршави ва номи ондоро муайян кунед).

ХУДРО САНЧ,ЕД! 1. Байни табиати материк ва мавкеи географии он чй вобастагй аст? 2. Ин вобастагиро дар ми- соли Австралия ошкор кунед. 3. Дар мисоли материки Ав­стралия таъсири дар як омили иклимдосилкунандаро нишон дидед. 4. Хусусиятхои асосии релеф, иклим ва шабакаи да­рёи Австралияро муайян кунед. Сабаби ин хусусиятдо чист? 5. Намояндагони хоси олами наботот ва дайвоноти Австра­лияро номбар кунед. 6. Дар харитаи контурй номдои гео- графиеро, ки дар матни китоби дарсй чудо карда шудаанд, бо ракам ишора кунед. 7. Табиати Австралия ва Африкоро мукоиса кунед. 8. Хусусиятдои асосии табий ва хочагии Иттифоки Австралияро шард дидед. 9. Аз харитаи мачмуй истифода бурда, муайян кунед, ки дар Австралия кадом зироатдо парвариш меёбад. 10. Тадти таъсири фаъолияти ин­сон дар табиати материк чй хел тагйирот ба амал омадааст?

139

УЦЁНУСИЯ

§ 33. Табиат, ах,оли ва давлатх,о

Ба гайр аз шаш континент дар обдои укёнуси Чддонй боз чазирадои бузурги сершумори ба дар тараф пароканда мавчуданд. Табиати ондо вокеан гуногун аст. Мачмуи та­биати Укёнусия тамоман ба табиати материкдо монанд на- буда, географдо датто онро китъаи алодидаи олам мешумо- ранд. Укёнусия чист? Вай дар кучо чойгир аст?

Мавкеи географи. Укёнусия - ин калонтарин дар сайё- ра чазирадои чамъшуда мебошад, ки дар кисмдои марказй ва чануби гарбии укёнуси Ором вокеъ гаштааст. Вай 10 дазор чазирадоро ба масодати 1,3 млн. км2 дарбар мегирад. Чдзирадои он аз арздои субтропикдои шимолй то арздои муътадили нимкураи чанубй парокандаанд. Кисми зиёди чазирадо дар галачазирадо чамъ шудаанд: Зеландияи Нав, Гавай, Фиджи, Туамату ва гайрадо (ниг. ба харита).

Укёнусия ба аврупоиён дар асри XVI, аз давраи саёдати аввалини гирди олами Ф. М агеллан маълум гардид. Саёдатдои бадрнавардони рус В . М . Г о л о в н и н , Ф . П . Л и т к е , С . О. М а к а р о в ва дигарон дар таърихи кашфу тадкики Укёнусия фасли махсусро ташкил медидад. Тандо дар асри XIX дар укёнуси Ором бештар аз 40 экспедитсияи русдо ахбори илмии пурбадо чамъ намуданд.

Диссаи Н. Н. Миклухо-Маклай дар омузиши таби­ат ва адолии Укёнусия хело калон аст. Вай на тандо даёт ва маишати халкдои чазираи Гвинеяи Навро омухт, балки аз худ тасвири ачоиби табиию геогра­фии содилдои бадри тропикиро бокй гузоштааст. Аз диссаи собик Иттидоди Шуравй дар омухтани Укёнусия номдои русй дар харитаи Укёнусия - содили Ма- клай, чазирадои Русия, атолли Суворов, Кутузов, Лисянский ва гайра шадодат медиданд.

Хусусиятдои табиат. Мавкеи табиию географй, андоза ва пайдоиши чазирадоМиклухо - Маклай

(1846-1888)

140

ба каъри укёнуси Ором зич вобастаанд. Аксарияти чазирадои Укёнусия ба чазирадои вулконй ва марчонй мансуб буда, як кисми ондо куллаи каторкуддои зериобй, кисми дигара­шон материкй мебошанд. Чазирадо дар гарби Укёнусия дар минтакаи калони чазирадо вокеанд, ки дар дудуди порадои литосфера пайдо шудаанд (ниг. ба харита).

Табиати чазирадои Укёнусия хушманзара буда, тарди ачоибу гароиби чазирадои кудсори сарсабзи дар уфук на- моёншуда, намуди атоллдои дамвор, ки нахлдои мавзункад пушондаанд, минтакаи содилии реги сафеди марчонй ё сиёди вулконй диккати бадрнавардонро ба худ мекашад. Кисми зиёди чазирадои Укёнусияро рифдои марчонй идота кар­даанд, ки зарбаи мавчдои дадшатноки укёнусро кабул кар­да, кувваи азими ондоро хомуш мекунанд. Мавкеъ дар фа- зои азими об, андозаи хурди хушкй ва дурй, чудо будани чазирадо аз материкдо ва аз якдигар - ин аст он омилдои асосие, ки ба табиати чазирадо ва ба даёти Укёнусия таъ- сир мерасонанд.

Кариб тамоми чазирадо дар минтакадои истивой ва тро­пикй ва тандо Зеландия Нав дар минтакадои субтропикй ва муътадил чой гирифтаанд. Иклими Укёнусия гарму нарм ва махсусан барои даёти инсон мусоид аст. Аз сабаби дар дарду тарафи хати истиво чойгир шудани чазирадо дарорати даво баланд аст, вале боддои аз тарафи укёнус вазанда гармиро хеле кам мекунанд. Тагйири дарорат дар мавсимдои сол дар давоми шабонаруз зиёд нест. Ивазшавии фишори даво дар фазои укёнус боиси ба вучуд омадани тундбод мегардад, ки тамоми мавчудоти зиндаро ба укёнус руфта мебарад.

Чудоии чазирадо ба олами наботот ва дайвоноти ондо аз дама бештар таъсир расондааст. Вай табиати ба худ хос дорад. Даёт дар чазирадои марчонии хурд ва аз чидати синну сол нисбатан чавон аз дама кам буда, дар чазира­дои материкй андаке бештару гуногунтар аст. Дар олами дайвоноти чазирадо на даррандагон дастанд ва на мордои задрнок. Обдои наздисодилии чазирадо ва махсусан атоллдо аз олами дайвонот бойанд. Бинобар он чазирадо дар укёнус- гуё, ки водадо дар биёбон мебошанд.

Дар табиати чазирадо баробари хусусиятдои умумй та- фовут мавчуд аст. Чазирадои баланди кудсори материкй ба

141

атоллдои дамвор иваз мешаванд, яке дар хати истиво вокеъ асту иклими гарм дорад, дигаре дар минтакаи субтропикй чой гирифта, тандо тобистон гарм мешавад. Мачмудои та­биии чазирадои марчонй бо укёнус хеле зич вобастаанд. Дар ин чо дайвоноти бадрй сукунат доранд, ки тарзи зиндагии обухокй мегузаронанд, масалан, харчанг. Бисёр атоллдо чои лонасозии паррандадои бадрй мебошанд. Дар ин чазирадо нахли норчил ва буттадое месабзанд, ки ба боддои сахти серрутубату намаки бадр мутобикат пайдо кардаанд.

Мачмудои табиии чазирадои вулконй дигар аст. Дар ни- шебии шамолраси куддо бориш бисёр мешавад. Дар куддо минтакавияти баландй мушодида мегардад. Мачмудои та­биии чазирадои материкй махсусан гуногун аст. Дар ин чо дам куддои баланд ва дам дамворидои паст мавчуданд. Чазирадои Зеландияи Нав бо гейзеру олами набототу дай­воноти эндемикй машдуранд.

Расми 39. Яке аз дедачадо дар чазирадои Укёнусия

Ахолй ва давлатдо. Инсон Укёнусияро дазор сол кабл маскун кардааст. Вале то имруз ин маскуншавй норавшан аст. Бинобар он бисёр фарзиядо вучуд доранд. Мувофики

142

тасаввуроте, ки дар илм ба вучуд омадааст, Укёнусияро мар- думони Осиёи Чануби Шаркй маскун кардаанд. Мувофики фарзияи сайёди норвегиягй Т. Хейердал онро мардуми аслу насабаш аз Амрико маскун кардааст. Сокинони Укёнусия бадрнавард ва киштисозони модир буданд. Онхо аз чазирадои худ ба дазордо километр саёдат мекарданд. Ривояте даст, ки ондо датто ба чазираи Мадагаскар саёдат кардаанд.

Расми 40. Дедае дар чазираи Кук

Доло адолии Укёнусия аз сокинони тадчой, мусофир ва омехта иборат аст. Сокинони тадчоии Гвенияи Нав ва чазирадои наздик - папуасдо мебошанд. Ондо ба нажоди истивой мансубанд. Адолии тадчоии чазирадои дигар ба гуруди махсуси полинезиявй мансуб аст ва аз папуасдо бо пусти равшантар ва муйдои чингила фарк мекунад. Соки­нони имрузаи Укёнусия ба дедконй машгул шуда, нахли норчил, банан, какао, кадва, лаблабуи канд парвариш ме­кунанд. Ондо мисли пештара дар укёнус ба шикор машгул мебошанд. Дар чазирадо маъдани металлдои ранга, ангишт- санг истихроч карда, кондои фосфоритро ба кор меандозанд. Табиати чазирадо тадти фаъолияти хочагии инсон хеле бо- суръат тагйир меёбад. Дар чои набототи табиии нобудшу-

143

да акнун киштзор ба вучуд оварда шуда­анд, ки дар ондо капиталистон кувваи арзо- ни кории сокинони тадчоиро истифода ме­баранд. Найшакар, ананас, чой, дарахтони каучукдор ва зироати дигар мепарваранд. Кисми зиёди ин хочагидоро мустамлика­дорон дар заминдое барпо кардаанд, ки аз адолии тадчой ба зурй кашида гирифтаанд.

Буридани намуддои пуркимати дарах- тон, ифлос шудани обдои назди содил бо- иси нахли норчил тагйир ёфтани табиати Укёнусия мегардад. Ба майдони санчиши силоди атомй ва водородй табдил додани як катор атоллдо вадшонияти дакикй гар­дид. Ин санчишдо як катор атоллдоро мадв сохтанд. табиати атоллхои дигарро нихоят

Нахли норЧил тагйир доданд. Харитаи сиёсии Укёнусия дар натичаи чазираю галачазидоро забт

кардани давлатдои капиталистй ба вучуд омад. Сй сол мукаддам дар Укёнусия тандо як давлати мустакил - Зелан- дияи Нав вучуд дошт, чазирадои дигар мустамлика буданд. Доло понздад мамлакати мустакил даст. Ондо дар идотаи иктисодии давлатдои Фаронса, Бритониёи Кабир, ИМА, Австралия, Чилй ва дигар давлатдо мебошанд.

Супориш. 1. Робитаи андоза, мавкеи географй, релеф ва сарватдои табиии чазирадоро шард дидед. 2. Инсон сарватдои табииро чй тавр истифода мебарад ва ба табиати Укёнусия чй тавр таъсир мерасонад? 3. Аз руйи харитадо ва дигар сарчашмадои дониш тасвири чазирадои Зеландияи Навро тартиб дидед. 4. Роди сафари саёдатчиёнро ба хари­та кашед. Барои сафари бедтарин озмун гузаронед.

144

АМРИКОИ ЧАНУБИ§ 34. Мавкеи географи

Материки Амрикои Чанубй дар кисми чанубии Нимку­раи гарбй чойгир буда, дар якчоягй бо Амрикои Шимолй китъаи ягонаи олам - Амрико ё Олами Навро ташкил медидад. Онро гарданаи дарозу камбари Панама бо Ам­рикои Шимолй мепайвандад. Дар соли 1914 дар кисми аз дама тангу пасти он канали Панама кофта шудааст, ки да- розиаш 81 км аст.

Амрикои Чанубй аз чидати тард ба секунчаи азиме мо­нанд аст, ки ба чануб танг мешавад. Масодати Амрикои Чанубй якчоя бо чазирадо кариб 18 млн. км2 аст.

Барои муайян кардани мавкеи географии материк кори амалиеро ичро кунед. Натичаи онро дар харитаи контурй инъикос намоед (ниг. ба илова).

1. Ба дониши худ такя намуда, дар бораи табиати материк хуло- саи пешакй бароред. 2. Дар мавкеи географии Амрикои Чанубй, Африко ва Австралия чй умумият ва чй тафовут даст? Таби- яти кадоме аз ин материкдо бояд мухталифтар бошад? Чаро? 3. Чараёндои наздисодилии материкро номбар кунед. Ондо ба табиати Амрикои Чанубй чй хел таъсир мерасонанд? 4. Дар вакти саёдатдои Ф.Магеллан ва Х.Колумб чй хел кашфиёти географй карда шуд?

Аз таърихи кашфу тадкики материк. Замоне, ки халкдои Олами Кудна Олами Навро кашф карданд, дануз аник мукаррар нашудааст. Олимон тахмин мекунанд, ки ба со­дилдои Амрико сокинони Аврупо, Африко, Укёнусия сафар карда метавонистанд.

Дар охири асри XV-аввали асри XVI инкишофи илм ва бадрнавардй боиси кашфиёти бузурги географй гардид. Манфиати савдо аврупоиёнро мачбур сохт, ки ба шарк, ба Осиё роди бадрй чустучу намоянд. Баъзе сайёдон кушиш карданд, ки аз атрофи Африко гузашта, роди Диндустонро ёбанд (Кй?). Сайёдони дигар, масалан, X. Колумб тавассу- ти укёнус ба гарб равона шуданд ва даминро ба асос меги- рифтанд, ки Замин куррашакл аст. X. Колумб муддати да-

145

роз барои таквияти пешгуии бузурги худ маълумот чамъ меовард: китобдои бисёр мехонд, харитадоро меомухт. У бадрнаварди содибтачриба, ташкилотчии содибистеъдод буд.

Вакте ки бадрнавардони часур соли 1492 ба гарб, ба содилдои Диндустон равон шуданд, дар роди киштидои X. Колумб материки азим намоён шуд. X. Колумб дангоми са­фар бо укёнуси Атлантик чараёни Пассати Шимолй - бадри Саргассро кашф кард. У ба содилдои Амрико чор маротиба сафар кард, бисёр чазирадоро кашф намуд ва ондо ба ма­терик дохил шуданд. Маълум гардид, ки сарзаминдои нави ба аврупоиён номаълум кашф шудааст. Аммо мавчудияти сарзаминдои номаълумро аввалин бор бадрнавард Амри­ко Веспуччи, ки аз соли 1499 то соли 1504 аввал дар фло- ти бадрии Испания, баъд дар флоти бадрии Португалия хизмат кардааст, ошкор кард. У дар ин давра дар чандин экспедитсиядои содилдои Олами Нав иштирок намуд. Амри­ко Веспуччи чун инсони илмдуст ва мушодидакор аввалин тасвири Олами Навро тартиб дод. Харитакаши лотарингй М. Валдземюллер кашфиёти «Китъаи чоруми олам»-и X. Ко- лумбро ба Веспуччи нисбат дода, таклиф дошт, ки ин мате- рикро ба шарафи Амрико Веспуччи-Амрико номанд. Номи Амрикои Чанубиро дама эътироф карданд.

Дар к;атори аввалин олимон - тад­кикотчиёни Амрикои Чанубй хизматдои географ ва сайёди немис А л е к с а н д р Г у м б о л д т низ хеле калон аст. У дам- роди набототшиноси фаронсавй Э. Бон- план ба экспедитсияе оид ба омузиши та­биати Амрикои Чанубй икдом кард. Гум­болдт аввалин харитаи геологии матери- кро тартиб дод, чараёни назди содилдои гарбиро тасвир кард, адамияти онро ба- рои иклими нодиядои назди содил шард дод. У табиати Андро омухта, гояи минтакавияти баландиро асоснок кард.

Дар тадкики Амрикои Чанубй сайё- дони рус дам садм гузоштаанд. Дар ибтидои асри XIX дар Бразилия экспедитсияи мачмуи рус тадти родбарии Г. И. Лангсдорф (1826-1828) кор кард, ки табиат ва адолии тадчоии

Александр Гумболдт (1769-1859)

146

нодиядои дохилии паднкуди Бразилияро омухт. Коллекси- яи чамъовардаи ин экспедисия то имруз диккати олимон- ро чалб мекунад.

Супориш. 1. Дар мавкеи табиию географии Амрикои Чанубй, Африко ва Австралия чй умумият ва чй фаркият даст? Табиати кадоме аз ин материкдо бояд гуногун бошад? (чаро?) 3. Сайёдон ва олимони рус ва шуравй дар Амрикои Чанубй ва Точикистон чй хел тадкикотдо гузаронидаанд?

§ 35. Релеф ва сарватхои зеризамини

Чй тавре ки ба шумо маълум аст, дар релефи Амрикои Чанубй ба мисли Африко ва Австралия монандии умумй даст. Онро ба хотир оред ва ба чунин саволдо чавоб дидед:

1. Хусусиятдои релефи Африко ва Австралия кадоманд?2. Пораи литосфераи Амрикои Чанубй кадом хелдои кабати заминро дар бар мегирад? Он ба кадом самт даракат дорад?3. Минтакадои куддои чиндор чй тавр пайдо мешаванд? Ба- рои чй дар материкдои чанубй ондо дар канордо хобидаанд?

Дар релефи Амрикои Чанубй ду кисм фарк мекунад. Та- рафи шаркиро дамворидо ишгол карда, дар гарб силсилаи куддои Анд тул кашидаанд. Релефи дозираи материк чй хел ба вучуд омадааст? Вай айни замон чй гуна тагйир меёбад?

Дамворию паднкуди Шаркй дар платформа чой гириф- тааст. Кисми гарбии материк натичаи таъсири тарафайни ду пораи литосфера мебошад: дар ин дол пораи укёнусй зери пораи континентй даракат мекунад ва ба мантия фуру меравад ва нова досил мекунад. Канори пораи континентй бо тамоми чинсдои тадшин як шуда ба чиндо табдил меё­бад. Куддои Анд дамин тавр пайдо шудаанд ва ташакку- ли ондо давом дорад. Дар падлуи ондо дар укёнус новаи чукуроб тул кашидааст. Дар ин чо то дол чараёни тавлиди куд ба амал меояд. Баландшавии Анд давом дорад, ки ба- робари он зуд-зуд зилзила ва оташфишонии вулкондо руй медиданд. Даракати аз дама пуриктидор пас аз дар 10-15 сол руй медиданд. Зилзиладои охирини харобиовар дар куддои Анд солдои 1960, 1970 ва соли 1985 рух дода буданд.

147

Барои халкдои мамлакатдои гирду атрофи куддои Анд хатарноктарин офати табий зилзила аст. Маъмулан, бо ондо оташфишонии вулкондо, инчунин чунбиши каъри бадр ва досил шудани сунамй вобаста аст. Дар куддо баробари зил­зила сангкучй, фуруравй, тармафурой ба амал меояд. Дар шадрдо якчоя бо харобидо аксар вакт сухтор ба амал ома- да, ба зиндагии мардум зарари калон мерасонад.

Дар релефи шарки материк якбора тагйир ёфтани баландидо кариб нест, зилзила кам мешавад, вулкондои от- ашфишон вучуд надоранд. Дуру дароз вайрон шудани плат­форма ва даракати амудй боиси пайдо шудани паункуууои Бразилия ва Гвиана гардидаанд.

Дар чои хамидаи платформа дамворидои паст - Ама­зонка, Ориноко ва Ла-Плата чой гирифтаанд. Бар хило- фи паднкуддо релефи ондо якхела аст. Дамворй ва китъаи паднкуддо барои кишоварзй, сохтани род, бунёди шадрдо мувофиканд.

Анд. Номи куд аз калимаи «анта» (ба лафзи инкдо- «мисс», куддои мисдор) ба вучуд омадааст. Дар чахон да-

148

розтарин каторкухи хушки (9000 км) ва яке аз куххои ба- ландтарин аст. Куллаи баландтарини куди Анд ва тамоми Нимкураи гарбй Аконкагуа то 6960 м мерасад. Каторкуддои он год аз дамдигар дур ва год ба дамдигар наздик меша­ванд ва гиреди кудии кулладояшон баландтаринро досил мекунанд, ки байни ондо бисёр вулкондои хомушшуда ва оташфишон мавчуданд. Куллаи куддоро барфдои доимй ва пиряхдо пушидаанд. Ба симои зодирии куддо оташфишо- нии кондо дам таъсир мерасонанд. Ин баъзан дар пеши на- зари кас тагйир меёбад.

Сарватхои зеризамини. Амрикои Чанубй аз сарватдои зеризаминй бой аст. Нафту газ дар фурухамидадои байникудй ва назди куддо, инчунин фурухамидадои платформадо мадфузанд. Захираи зиёди ондо дар шимоли Венесуэла, Эк­вадор, Колумбия, инчунин Перу, Бразилия ва Аргентина мавчуд даст. Кондои калони мис дар Чили ва Перу, одан дар Бразилия ва Чили, манган дар Бразилия, боксит дар Су­ринам, металлдои нодиру ашёи хоми оптикй, инчунин тил- ло, нукра, волфрам, симоб, алмос, сулфур ва гайра дар ак- сар чойдо мавчуданд.

Куддои Анд, махсусан аз маъдандои ранга ва нодир бой­анд. Ба магзи чинсдои тадшин дохил шудани магма ба пай­до шудан кондои дар чадон калонтарини маъдани мис, инчу­нин молибден, калъагй, нукра ва гайра мусоидат мекунанд.

Супориш. 1. Куддои Анд чй тавр ба вучуд омадаанд? 2. Сабаби гуногунии релефи шарки Амрикои Чанубиро шард дидед? 3. Релеф ва сарватдои зеризаминии Амрикои Чанубй ва Африкоро мукоиса кунед. Аз руйи натичадои мукоиса хулоса бароред. 4. Аз руйи харита, расмдо ва матни китоби дарсй тасвири сохт ва симои зодирии куддои Андро тартиб дидед.

§ 36. Иклим

Иклими Амрикои Чанубй аз иклими Африко умумияти зиёде дорад. Кисми зиёди материк дар дамон минтакадои иклимие, ки Африко вокеъ аст, чой гирифтааст. Амрикои Чанубй дам монанди Африко асосан гармии зиёди Офто- бро мегирад ва аз дамин сабаб дарорати баланд, махсусан дар шимоли материк бартарй дорад. Тандо дар чануб зи-

149

Расми 42. Диаграммам

минтакахои иклимии Амрикои Чанубй

мистон дарорати даво аз 3°С ва баъзан аз 0°С паст мешавад. Иклими дарду ма­терик айнан дар дамон як арз монанд аст. Вале дар иклими ондо тафовути асосй дам мавчуд аст. Амрикои Чанубй материки сер- бориштарини кураи Замин аст. Микдори боришоти солона дар нишебидои гарбии куддои Анд, дар гарби Колумбия ва чануби Чили аз дама бештар - 5000-8000 мм, дар Амазонияи Бразилия 2000-3000 мм мебошад. Дар кисми бокимондаи шарки материк (то 35° а.ч.) боришоти солона 1000-2000 мм аст.Амрикои Чанубй мо­нанди Африко он кадар гарм нест. Дар ин чо монанди Африко мавзеъдои фарохи хушк вучуд надорад. Як кисми Амрикои Чанубй дар минтакаи иклими муътадил чой гирифтааст. Бар хилофи Африко та­моми минтакадои иклим, гайр аз минтакаи субистивой тандо дар сурати даракат аз хати истиво ба чануб якдигарро иваз ме­кунанд. Дар материк минтакавияти балан­дии иклим факат дар куддо хуб зодир шу­дааст. Умуман иклими Амрикои Чанубй нисбат ба иклими Африко мухталифтар аст (Барои чи).

Фаровонии гармию рутубат дар кисми зиёди Амрикои Чанубй барои тамоми сол нашъунамо кардани рустанидо шароити мусоид мудайё месозад. Дар материк та­моми хелдои зироати тропикиро парва- риш карда, соле якчанд бор досил руёндан мумкин аст.

Дар чануби материк дар минтакаи муътадил иклим махсусан фарки зиёд дорад. Дар содили гарбй иклими бадрии муътадил аст. Зимистон нисбатан гарм, дарорат +4, +6°С, даво абрноку серша- мол ва тобистон рутубатноку салкин

150

буда, пайидам борон меборад. Дарорати даво +8, +10°С мешавад. Дар кисми шаркии минтака иклими муътадили континентй бо зимистони салкину камбарф ва тобистони хушки гарм мушодида мегардад. Тобистон дар ин чо бурони барфй мешавад, ки он таъсири насими укёнуси Атлантик аст. Минтакаи баландкуди Анд хеле гуногун аст. Хусусия­ти асосии он дангоми аз домана ба суи кулладо ва аз ши­мол ба чануб даракат карда, тагйир ёфтани иклим мебошад.

jgjUkt 1. Амрикои Чанубй дар кадом минтакадои иклимй чой гириф- тааст? 2. Мавкеи географии минтакаи истивоиро муайян кунед.

------- Аз руйи харитадои иклимй, атлас иклими ин минтакаро тасвиркунед, бо маълумоти иклими Африко мукоиса намоед; оид ба монандй ва тафовути ондо хулоса бароред, сабабдоро номбар кунед. 3. Нишон дидед, ки дар иклими кадом кисмдои мате­рик ду мавсим - сернам ва борони сели фаровон ва хушк, хуб зодир шудааст. Чунин иклим чй ном дорад? Барои чй дар ин минтака ивазшавии мавсим руй медидад? Дар паднкуди Гвиа­на кай бориш мешавад? Дар паднкуди Бразилия-чй? Барои чй?

Дар минтакаи поёни Анд дар наздикии хати истиво дар нишебидои шаркй ва гарбй иклим истивой буда, дар кул- ладои куд барфу пирях хобидааст. Иклим дар минтакаи тропикй дар паднкуддои марказии Анд кадратун буда, даво нидоят тоза ва хушк аст. Бориш тобистон, асосан ба шакли барф меборад, вале он хеле кам аст. Дар ин чо баландкуддои аз дама хушку бесамар чой гирифтаанд. Давои хунук, нурдои сузони Офтоб, шамоли тундбод нишонадои хоси обу давоест, ки дар ин чо тули шабонаруз чандин бор якбора тагйир меё­бад. Инсон дар чунин баландкуд ба душворй токат мекунад.

Дар минтакаи субтропикй ва муътадили Анд микдори бориш меафзояд, тафовути мавсимии дарорати даво рав­шан аст.

§ 37. Обхои дохилй

Амрикои Чанубй материки аз об фаровонтарини сайё­раи мост, ки сабаби он микдори зиёди бориш мебошад. Дар ин чо на тандо дарёдои калони материк, балки дарёи кало­ни тамоми руйи Замин - Амазонка чорй мешаванд.

151

| Амазонка - пуробтарин дарёи чадон 3 аст. Дарозиаш 6437 км мебошад. Сарчаш-

маи он дар наздикии укёнуси Ором вокеъ D аст. Масодати давзаи дарё 7 млн. км2 буда,

кариб ба андозаи Австралия баробар аст. D Дар фаслдои гуногуни сол дар шохобдои

шимолй ва чанубии дарё обхезй мешавад. 0 (Барои чй?) Ин каму зиёдшавии сатди оби 0 Амазонкаро андаке бартараф мекунад, аз

дамин сабаб вай тамоми сол сероб аст. Дар давраи обхезй, ки моддои зиёд тул мека­шад, дарё масодати фарохро пахш карда,

' ботлокдои касногузар досил мекунад.Бари Амазонка дар чараёни миёна 5

0 км. ва дар поёнобаш - 80 км аст, бино­бар ин содили мукобилро ба чашм дидан

о гайриимкон аст. Резишгоди Амазонкаро аз тадшиндо мадду чазри бадрие, ки дарё

о аз масофаи 1400 км (аз резишгод) аён аст, тоза мекунад. Оби лойкаи зардчатоби дарё

о дар укёнус дар масофаи 320 км аз содил намоён аст.

Оби Амазонка пур аз гиёду чонварон аст. Дар халичдои хурди ором ва шохоб-

о дои он савсани сафеди виктория-регия бо баргдои шиновари гафсиаш то 2 м ме-

о сабзад. Ондо то 50 кг борро бардошта метавонанд. Дар он ширхурдои калон-

о делфиндо сукунат доранд. Дар Амазонка ва шохобдои он то 2000 намуддои модй,

о аз чумла скифирангус, ки факат дар Ама­зонка ва дар дарёи Вахши Точикистон

0 дида мешавад. Модии даррандаи пира- ня, тимсоди дарозиаш то 5 м зиндагй ме-

~‘~'J я м м и с н w кунад. Модидои сайдшаванда бисёранд, Расми 43. ки ДаР байни ондо пирарука то 4 м дароз

Диаграммаи мешавад. Амазонка аз резишгод то масо- миптакахои иклимии фаи 4300 км киштигард аст ва кариб 500

Амрикои Чанубй шохоб дорад.152

Парана ва Ориноко бар хилофи Амазонка режими мавсимй доранд. Баробари фаро расидани давои сернами истивой ва мавсими борондо дарёдо обхез шуда, мавзеъдои дамвори атрофро пахш карда, ондоро ба ботлокдои фароз табдил медиданд. Дар давраи бебориш дарёдо нидоят ка- моб мешаванд.

Расми 44. Дар содили Амазонка

Дарёдое, ки аз куддои Анд, паднкуддои Гвиана ва Бра­зилия чорй мешаванд, бисёр остонаву шаршара доранд. Дар яке аз шохобдои Парана шаршараи Игуасу махсусан машдур аст. Шавшуви он аз масофаи 20-25 км шунида мешавад. Дарё ба 300 фавраку чараён чудо шуда, аз байни чазирадои харсангй чорй мешавад. Ин яке аз зеботарин шаршарадои руйи Замин аст. Дар атрофии шаршара дар дудуддои Бра­зилия ва Аргентина боги миллй амал мекунад. Дар яке аз шохобдои Ориноко, ки аз паднкуди Гавана чорй мешавад. шаршараи баландтарини чадон - Анхел (баландиаш 1054 м) вокеъ аст. Шаршараро соли 1935 шадрванди Венесуэла Ан­хел ба воситаи тайёра кашф кард.

153

Шаршараи Игуасу

Дар материк кулдои калон каманд. Кули калонтарин Маракайбо (масодаташ 16,3 км2, дарозиаш 220 км) дар ши­мол вокеъ аст ва бо шохоби тангбар бо халичи бадри Ка­риб пайваст мебошад. Дар Анди Марказй кули Титикака (масодаташ 8300 км2, баландиаш 3812 м ва чукуриаш 304 м) чой гирифтааст. Хдрорати обаш дар он аз 11-120С баланд намешавад. Вай калонтарин кули баландкуди чадон аст.

Обдои сатди Амрикои Чанубй дар даёти адолй роли ка­лон мебозанд. Дарёдои дамворидои паст киштигард мебо­шанд. Дар дарёдои тезчараён иншоотдои баркй сохта шу- даанд.

Супориш. 1. Кадом хусусиятдои обдои дохилии материк ба ре­леф ва кадомашон ба иклим вобастаанд? 2. Кори амалиро ичро кунед: монандй ва тафовути дарёдои Амазонка ва Конго (Заир) ё Ориноко ва Замбезиро муайян кунед (ниг. ба Илова). 3. Иклими материк дангоми даракат аз шимол ба чануб, аз шарк ба гарб чй тавр тагййр меёбад?

154

§ 38. Зонадои табии

Олами органики. Баъд аз таксим шудани Гондвана ба материкдои алодида Амрикои Чанубй муддати дароз аз китъадои дигар чудо буд. Аз дамин сабаб дар ин чо намуддои наботот ва дайвоноте пайдо шуданд, ки тандо ба Амрикои Чанубй хос мебошанд. Дар баробари рустанидое, ки дар Африко ва Австралия месабзанд, масалан, назл, акокиё, да- рахти кузатана, дар Амрикои Чанубй намуддои ба худ хос- дарахтони каучукдори гевия, дарахти какао, дарахти хина, ки аз пустлохи он дору досил мекунанд, мавчуданд. Амрикои Чанубй ватани бисёр рустанидои дастпарвар низ мебошад.

Олами дайвоноти он дам бо худ хос аст. Баъзе дайвонот (мурчахур, зиредпуш, пума) кариб дар тамоми зонадои та- биии материк вомехуранд.

1. Аз руйи харита муайян кунед, ки дар кадом материк минта­кадои табий мавчуданд? Кадоме аз ондо масодати зиёдтарин- ро ишгол кардаанд? Барои чй? 2. Аз руйи харитадо мавкеи минтакадои табии Африко ва Амрикои Чанубиро мукоиса ку- нед, оид ба монандй ва тафовути ондо хулоса бароред.

Зонаи бешадои истивои. Ин зона дам мисли Африко дар дарду тарафи хатти истиво чой гирифтааст. Онро дар Амри­кои Чанубй селва меноманд, ки тарчумааш аз португалй «беша» аст. Ин минтака нисбати Африко дар материк масодати хеле калонро ишгол кардааст. Селва нисбат ба бешадои Африко серрутубат буда, намуди зиёди рустаниву дайвонот дорад. Дар ин чо дарахтон, монандй сейба (кадаш 80 м мешавад), намуддои мухталифи нахл, дарахти харбуза, какао, гевия меруянд. Рустанидои калони бешаро лианадо пе- чондаанд. Дар дарахтон садлаб (орхидея) бисёранд, ки гулдои зебо доранд. Бисёр рустанидо на тандо чуби пуркимат, бал­ки мева, шарбат, инчунин барои истифода дар техника ва тиб пуст медиданд.

Хоки зери беша сурхи зардчатоби ф е р р а л л и т й буда, ондо чун дар бешадои Африко досил мешаванд.

Селва олами дайвоноти ба худ хос дорад. Дар ин чо дайвоноте сукунат доранд, ки барои даёт дар болои дарах­тон мутобик шудаанд: маймундои думгиро, кодилак лени-

155

Навдаи дарахти какао

156

вес). Хдтто курбокка ва калтакалос дар болои дарахт зиндагй мекунанд. Дар наз­дикии дарёдо ва мадалдои ботлок дай- вондои сумдор - тапир ва дайвондои хо- яндаи калонтарини руйи Замин хукиобй- капибараи вазнаш то 50 кг зиндагй ме­кунанд. Дайвондои дарранда каманд, дар байни ондо юзи ало аз дама машдур аст. Зонаи мазкур аз парранда дам бой аст. Масалан, колибри майдаяк, ки шарба- ти гулдоро мехурад, тутй, тукан. Парво- на, гамбуск ва дашароти дигар низ хоси ин минтака аст. Дар кабати поёни беша ва таркиби хок мурчадо сукунат доранд. ки бисёри ондо тарзи зиндагии дарран- давор мегузаронанд. Баъзе мурчадо 3 см кад доранд.

Саваннадои Амрикои Чанубй дам монанди бешадои истивой аз саваннадои Африко фарк мекунанд. Ондо чй дар дам- воридои паст ва чй дар паднкуддо дар мин­такадои иклимии субистивой чой гириф­таанд. Дар саваннадои нодиядои чанубй дарахт камтар аст. Саваннадои нодиядои марказии паднкуди Бразилия камбори- шанд ва дар ин чо дарахтони кадпаст ва кактусдои дарахтшакл бештаранд.

Олами дайвоноти саваннадои Амри­кои Чанубй нисбат ба саваннадои Африко кам аст. Дар ин чо гавазндои майда, хуки ёбой - пекар, зиредпуш - ширхуре, ки аз сипарчадои шодин зиред дорад, мурчахур, аз паррандагон - шутурмурги нанду ма- скунанд.

Дар чануби саваннадо даштдои суб­тропикй падн шудаанд, ки дар Амрикои Чанубй пампа меноманд ва тарчумааш аз забони диндй «масодати бе набототи дарахтй»-ро дорад. Дар шароити иклими

субтропикй дар даштдо хоки досилхези сурхи ферралитй досил шудааст. Набо­тоти дашт алафдо мебошанд, ки дар бай­ни ондо чагаз, арзани худруй ва гайра афзалият доранд. Дар пампа дайвоноти зуддаракат: гавазни пампа, гурбаи пам­па, якчанд намуди лама - дайвони сум- дори шутурмонанд, паррандадо - шутур­мурги нанду парвариш меёбанд.

Дар чануби материк дар ш арои­ти иклими муътадили камбориш зонаи нимбиёбон досил шудааст. Ин кишвари кадратуни материкро (пуштакуд) Пата­гония меноманд. Хокдои хокистарранги камдосилу камнаботот хусусияти хоси ин зона аст. Чимтоли хушадор ва буттадои хордор дар ин чо паттазори зичро ба вучуд овардаанд. Дар биёбондо дам мо­нанди даштдои дар шимол вокеъбуда хояндадо ва дайвоноти заминков зиндагй мекунанд. Дар байни ондо вискача, ну­трия, зиредпушдои майда, ки дангоми хатар ба замин пиндон мешаванд, маъ- луманд.

Хок, наботот ва дайвоноти материк сарвати мудими табий мебошанд. Бисёр намуди рустанй, хоки досилхез, ламаи хонагй ва вадшй, дайвоноти муйинадор адамияти калони хочагй доранд. Дар дарёдо ва обдои назди содили укёнусдо модй бисёр аст.

Минтакавияти баландй дар куххои Анд. Шумо дар вакти омузиши мате­рикдо бо чунин куди баланд ба мисли Анд вонахурдед. Бинобар ин мо шумо- ро дангоми омузиши ин мавзуъ бо та­биати куди Анд шинос мекунем. Ба хо­тир оред:

Мурчахури калон

Маймуни думгиро

157

1. Чаро минтакавияти баландй меноманд? Он ба чй вобаста аст? Кадом кисмдои табиат дангоми аз доманаи куддо ба куллаи куддо баромадан баръало иваз мешаванд? 3. Куддои Анд дар кадом минтакадои иклимй падн шудаанд?

^итъадои куддои Анд, ки дар арздои мухталиф вокеанд, бо микдори бориш ва таркиби минтакадои баландй фарк мекунанд. Дар кадар каторкуддои Анд баланд ва ба хати истиво наздик чой гирифта бошанд, дангоми аз домана ба кулладо баромадан дамон кадар бештар минтакадои табий мушодида мешаванд. Чунончи, доманаи куддои Андро дар наздикии хати истиво кабати зичи бешадои истивой пушондаанд, ки аз бешадои Амазонка кам фарк доранд (ниг. ба расми 45). Дангоми боло баромадан намуди рустанидо кам шуда, кадпаст мешаванд. Бешадои истивоиро минтакаи бешадои кудй ва боз дам баландтар, бешадои баландкудй иваз мекунанд. Баъд ба чои беша маргзори кудй ба чашм ме- расад. Ин маргзори баландкудро парамос меноманд. Ондоро чимтоли хушадор, рустанидои дарахтшакли гулашон тибит- дор пушондаанд. Дар минтака болои куддо барфу пиряхдо хобидаанд.

Дар минтакаи иклими субтропикй дар доманаи куддо нимбиёбондо вокеанд, ки болотар ба минтакаи бешаю бут- тадои дамешасабзи дуруштбарг табдил меёбанд. Боз дам болотар аз бешадои баргрез иборат буда, дарахтони ола- ши чанубй месабзанд. Аз ондо болотар куддоро маргзори алпй фаро гирифтааст.

Дар паднкуддои Анди Марказй, ки каторкуддо аз таъ­сири укёнусдо чудо кардаанд, даштдои хушки кудй ва ним­биёбондо чой гирифтаанд. Аз руйи расми 45 вобастагии ивазшавии зонадои табииро ба баландии куддо, тагйирёбии дарорати даво ва бориш муайян кунед.

Дар байни дайвоноте, ки дар Анд сукунат доранд, намуд­дои хеле кадима мавчуданд. Чунончи, хирси айнакдор. Дар баъзе чойдо ламадои ёбой бокй мондаанд. Дар камари куддо калонтарин паррандаи чанголдори руйи Замин - кондор, ки дарозии дарду болаш то 3 м мерасад, лона мемонад.

Бо таъсири инсон тагйир ёфтани табиат. Таъсири ин­сон ба табиат дар Амрикои Чанубй дануз вакте ки адолии

158

5000

4000

3000

2000

1000

Г V ва пиряхх;о

мм («с Зироатикишоварзй

■ И а А Шахтой лучКамтар аз пас

500 0°

Замини ноободи < )нглох Sja. Ботпо^и ушназор

Мар «ори баландку <и (napat/o.500 +4° Растанихри

хушадор

\ чГрогох 1000 +8°

Дарахтони Л ^адпаст

+ 10“

1800+12"

2000

+15°

КартошкаЧавдорПомидорЧуворимакка

• БешазориД баландкудй

Бешазори ' Д кух,и

\ Бамбук +20°3000

+24°

БананТамокуПахтаКа^ва

Сарахс^ои дарахтшакл \ Дарахти хина \

Дарахтони каучукдор, нахл, \ лиана ва гайра \ Бешадои сернами хати истиво

бештар аз 3000 +26° Дарахти

какао

Расми 45. Минтакавияти баландй дар куддои Анд, дар арзи наздикии хати истиво

тахчой бо дехконй машгул гардида, бо ин максад китъахои бешаро месузонд, огоз ёфта буд. Аммо ин тагйирот нисбат ба он дигаргуние, ки баробари ба материк омадани авру­поиён ба амал омад, он кадар хам зиёд набуд. Аз асри XVI истифодаи бонизоми сарватхои табий огоз ёфт. Шудгори замин, буридани чангал, чорводории чарогохй, пайдо шу­дани рустанихои нав, ки аз материкхои дигар оварда шу- данд, боиси ба куллй дигар шудани табиати ин сарзамин гардид. Масалан, кисми зиёди пампа шудгор шудааст ё ба­рои чарои чорво истифода мешавад. Чарогохро алафхои бегона зер карда, пампа манзараи аввалаашро гум карда- аст. Бешахои пуркимати араукарий - дарахтони сузанбарг, ки дар шарки пахнкухи Бразилия месабзанд, зери хатари

159

комилан нобудшавй мебошанд. Дарахтони олаши чанубй, ки дар чануби гарбии материк месабзанд, нобуд мешаванд.

Дар солхои охир ба табиат таъсири номусоиди партов­хои корхонахои саноатй меафзояд. Ифлосшавии табиат боз аз он афзунтар мегардад, ки сармоядорони хоричй истех- солоти «ифлос»-ро, ки партовхои бисёр доранду табиатро захролуд мекунанд, аз мамлакатхояшон ба Амрикои Чднубй мекучонанд.

Расми 46. Ламахо дар пах,нкух,и Анди Марказй

Дар материк мачмухои антропогении бисёр барпо гарди- дааст. Микдори аз хама зиёди онхо барои пампа, саваннахои пахнкухи Бразилия, кухсорхои дохилии Анд хос аст. Чунон­чи, дар чойи бешахои тропикй ва саваннахо майдонхои ва- сеи нихоли кахва ба вучуд омадааст, ки онро аз Африко овардаанд.

Дар пампа заминхои нопайдоканори гандум ва чувори- макка, кура (молхона) барои чаронидани чорво пайдо шу- даанд.

160

Махсусан бешахои Амазония босуръат нобуд карда ме­шаванд. Сохтмони рохи саросари Амазония (5000 км) ба сел­ва рох кушод. Бешахои Амазонияро «шуши сайёра» мено­манд, зеро онхо сеяки оксигенро, ки ба атмосфераи Замин дохил мешавад, медиханд. Махз аз хамин сабаб, хифзи ин бешахо ба манфиати тамоми инсоният дахл мекунад.

Масъалаи мухофизати табиати Амрикои Чанубй дар иб- тидои асри XX ба миён омада буд. Аммо танхо дахсолахои охир дар баъзе мамлакатхо руйхати хайвонхое тартиб дода шуданд, ки барои мухофизати онхо чорахои фаврй кабул кардан зарур буд. Доло ба Китоби сурх садхо намуди шир- хурхо ва паррандагон дохил карда шудаанд. Масохати кальахои хифзшавандаи табиат дар тамоми материк танхо кариб 1%-и худудро ташкил медихад. Бисёр мамлакатхо гулбогхои миллй ва мамнуъгоххо барпо мекунанд, ки дар айни замон марказхои туризму (саёхат) тадкикотхои илмй хам мебошанд (ниг. ба харитаи атлас).

Супориш. 1. Хусусияти хоси олами органикии Амрикои Чанубй аз чй иборат аст? Сабаби он чист? 2. Монандй ва тафовути зонахои та­биии Амрикои Чанубй ва Африко аз чй иборат аст? Сабабхои тафо- вутро нишон дихед. 3. Намояндагони хоси олами хайвоноти Амрикои Чанубиро номбар кунед. Аз руйи харитаи атлас «Пахншавии олами хайвонот»-ро муайян кунед, ки боз кадом хайвоноте, ки дар матн ном бурда нашудаанд, дар материк сукунат доранд. 4. Ба селва, саванна ё пампа саёхати хаёлй кунед ва ба шакли рузнома, исбот, хотира хикоят тайёр кунед (минтакаи саёхат ва шакли хикояро хам худ интихоб кунед).

АДОЛЙ ВА ДАВЛАТДО

§ 39. Ахолй

Тахмин мекунанд, ки кариб 15-17 хазор сол аз ин мукад­дам дар китъа хиндухо пайдо шудаанд. Ачдоди онхо аз ши- молу шарки Осиё ба Амрикои Шимолй омада, аз он чо ба Амрикои Чанубй гузаштаанд. Дар Амрикои Марказй ва Чанубй пеш аз Колумб аввалин чамъиятхои синфии халкхои хинду: майя, чибчахо ва инкхо ташаккул ёфтаанд.

Дар ибтидои асри XV, пеш аз забт гардидани Амрикои Чанубй аз тарафи аврупоиён аксарияти халкхои хинду дар

161

сохти кавму кабилагй зиндагй мекарданд. Танхо дар Анд давлати кадими инкхо хочагй ва маданияти тараккикарда доштанд. Харобахои ибодатхонаю касрхои бохашамати инкхо, шабакаи роххо, кубурхои об, каналхои обёрй то хол мардумро ба хайрат меоварад.

Тадкикоти олимон исбот кард, ки халкхои хинду на танхо дар куххо, балки дар хамворихо низ ба дехконй машгул ме­шуданд, сарбандхо месохтанд, ботолокхоро мехушкониданд. Диндухо аввалин шуда ба парвариши чуворимакка, картош­ка, финдуки заминй шуруъ намуданд, ки холо онхоро дар бисёр мамлакатхои чахон парвариш мекунанд.

Забт гардидани Амрикои Чанубй аз тарафи аврупои­ён ба ахолии тахчоии он бадбахтии бешумор овард. Дав­лати Инкхо талаву тороч гардид. Диндухои нохияхои наз­ди Атлантик гулом гардонида ва кисман кир карда шуданд. Кам шудани микдори хиндухо аврупоиёнро мачбур сохт, ки кувваи корй чустучу намоянд. Барои кор дар киштзорхо овардани хабашхо - гуломон аз Африко огоз гардид.

Доло дар Амрикои Чанубй намояндагони се нажоди калони инсоният зиндагй мекунанд. (Ии нажодуоро ном­бар кунед). Дар натичаи бо хам омехташавии ахолии бего- на (аврупоихо) ва хабашхо хайати ахолии халкхои тахчой нихоят мураккаб шудааст. Аз насли никохи аврупой ва хинду ба вучуд омадаро метис меноманд. Онхо холо кисми асосии ахолии бисёр мамлакатхои Андро ташкил медиханд. Насли никохи аврупой ва хабашхоро мулат ва аз хиндую хабашро самбо меноманд. Дабашхо ва мулатхо асосан дар шарки ма­терик зинадагй мекунанд.

Аксарияти ахолии Амрикои Чанубй бо забони испанй, дар Бразилия - ба забони португалй ва хиндухо бо зиёда аз сад забон харф мезананд.

Дар Амрикои Чанубй бештар аз 500 млн. нафар одам зиндагй мекунад. (Бо ауолии Афрщо ва Австралия муцоиса ку­нед). Ахолй дар мавзеъхои материк нихоят нобаробар таксим шудааст. Аксарияти ахолй дар сохили укёнусхо зиндагй ме­кунанд. Зичии зиёди ахолй дар пахнкуххои Марказии Анд мушохида мешавад. (Шару диуед, барои ни?) Нохияхои фа- рохи дохили материк камахолианд ва баъзе мавзеъхои бе- шаи истивой кариб беодаманд.162

Давлатхо. Дар худуди Амрикои Чанубй ба монанди Аф­рико давлатхо на чандон зиёданд. Сархади хозираи мам­лакатхои материк дар ибтидои асри XIX, дар муборизаи халкхо барои истиклолият бар зидди мустамликадорони ис­панию португалй арзи вучуд кардааст.

Кариб тамоми мамлакатхои Амрикои Чанубй, гайр аз ду мамлакат - Боливия ва Перу ба укёнус баромадгох доранд. Давлатхои аз чихати масохат аз хама калон дар шарки материк чой гирифтаанд. Бразилия, Аргентина, Ве- несуела, Колумбия, Эквадор, Перу, Боливия ва Чили гурухи мамлакатхои Андро ташкил медихднд. Дар худуди Амри­кои Чанубй мамлакатхои зерин: Гайана, Парагвай, Суринам, Уругвай ва гайра чой гирифтаанд (Аз харита онуоро ёбед).

Супориш 1. Пайдоиши халкхои хозираи Амрикои Чанубй чй тавр сурат гирифтааст. 2. Чаро дар гарби материк дар Анд зичии ахолй зиёд аст, дар куххо одатан ахолй камшумор аст? 3. Мамлакатхои Амрикои Чанубиро аз руйи кадом нишонахо ба гуруххо чудо кардан мумкин аст? 4. Сарватхои табиии Бразилияро номбар кунед. Муайян кунед, ки кисми асосии ахолии мамлакат дар кучо зиндагй мекунад. Ахолй дар ин чо чй шугл дорад?

АНТАРКТИДААнтарктида нохияи кутбии чанубиест, ки чазирахои ба

он хамшафат ва кисмхои чанубии укёнусхоро такрибан то 48-600 а.ч. дар бар мегирад.

Номи «Антарктида» аз калимаи юнонии «анти» - мукобил пайдо шудааст, яъне дар мукобили нохияи кутби шимолии кураи Замин - Арктика вокеъ аст.

§ 40. Мавкеи географй

Кариб тамоми материк дар худуди доираи кутби Чанубй чой гирифтааст. Антарктида аз материкхои дигар бо фазои азими укёнус чудо шудааст. Мавкеи материк дар нохияи кутб боиси хосил шудани кабати гафсии ях гардид, ки гафсии ми­ёнаи он кариб 4000 м аст. Антарктида аз хисобии гафсии ях материки баландтарини Замин мебошад. Ба туфайли мавкеи географй ва зирехи яхй Антарктида кутби хунуктарини чахон ба хисоб меравад.

Табиати Антарктида бо табиати кисмхои чанубии укё­нусхои Ором, Атлантик ва Динд марбут аст ва якчоя бо онхо чузъи томро ташкил медихад. Масохати калон, бахрхои на он кадар бузурги ба дохили хушкй даромадаро пиряххои шелфй пушондаанд. Ин пиряххо давоми сипари яхии материкй ме­бошанд.

1. Аз расми 2-и китоби дарсй истифода бурда, масохати Ан- Н Н ? тарктидаро нишон дихед. Онро ба андозаи материкхои дигар

мукоиса кунед. 2. Кадом материкхо ба Антарктида наздиканд, кадомашон дур? 3. Дар харитаи контурй кутби Чанубй, мери­диани ибтидоиро ишора кунед, номи укёнусхое, ки сохилхои Антарктидаро ихота кардаанд, номбар кунед.

Кашфиёт ва тадкикотхои аввалин. Антарктидаро аз материкхои дигар хеле дертар кашф кардаанд. Дануз оли­мони кадим андешаи дар арзхои баландии нимкураи Чанубй вучуд доштани материкро баён мекарданд. Вале масъалаи вучуд доштани материки шашум комилан хеле дертар му­айян гардид. Дар нимаи дуюми асри XVIII ба чустучуи ма­терики Чанубй аз Англия экспедитсия равон шуд, ки ба он

164

бахрнаварди машхури англис Чеймс Кук сарварй мекард.

Чеймс Кук якчанд бор аз доираи Кутби Чанубй гузашт, аммо аз байни яххо ба материк гузашта натавонист. У ба хулосае омад, ки «заминхое, ки дар чануб вокеъ шудаанд, хеч гох тадкик карда нахохад шуд... ин кишварро та­биат ба сармои абадй махкум кардааст». Натичахои экспедисияи Ч. Кук хохиши сафархои хатарнокро дар чустучуи мате­рик муддати дароз дилхунук кард.

Танхо соли 1819 аввалин экспедитсияи антарктикии русхо дар киштихои «Вос­ток» ва «Мирный» тахти фармондехии Ф а д д е я Ф а д е е в и ч Б е л л и н с г а ­у з е н ва М и х а и л П е т р о в и ч Л а ­з а р е в ташкил карда шуд, ки аз атрофи материки номаълум гузашт, ба сохилхои он хеле наздик омада, бисёр чазирахоро кашф кард. Соли 1820 экспедитсия авва­лин бор ба сохилхои Антарктида расид ва ин соли кашфи Антарктида шуморида мешавад. Ин кашфиёт ба омузиши мут- тасили минтакаи сохилии китъаи Чанубй ибтидо гузошт.

14 декабри соли 1911 шахрванди Нор­вегия Р а у л А м у н д с е н ва баъди як мохи он, яъне 18 январи соли 1912 оли- ми англис Р о б е р т С к о т т ба Кутби Чанубй расиданд. Ин кашфиёти бузург- тарини географй буд.

Олимон оид ба нохияхои дохилии материк маълумоти аввалин гирифтанд. Аммо онхо ба осонй ба даст наомадаанд. Аъзои гурухи Роберт Скотт дар бозгашт, то анбори хурок ва сузишворй, ки хамагй якчанд километр рох монда буд, нараси- да халок гардиданд.

М.П.Лазарев(1788-1851)

Ф.Ф.Беллинсгаузен(1778-1852)

Раул Амундсен (1872-1928)

165

Мохи ноябри соли 1912 гурухи начотдиханда хайма ва дар даруни он часадхои яхбастаро пайдо карданд.

Тадкикоти хозираи Антарктида. Дар нимаи аввали асриXX ИМА, Британияи Кабир, Австралия, Норвегия ва давлат- хои дигар оид ба омухтани Антарктида экспедитсияхои мах- сус ташкил карданд. Дар як мамлакат аз пайи максади худ буд ва ба танхой амал мекард. Тадкикот асосан дар сохилхо анчом дода мешуд, нохияхои дохилии материк бошад, боя- ду шояд тадкик намешуданд. Танхо, вобаста ба гузаронида- ни Соли Байналхалкии Геофизикй (СБГ, солхои 1957-1958) дувоздах давлати чахон карор доданд, ки материкро якчоя омузанд ва мубодилаи ахбор намоянд. Дар ин кор собик Иттиходи Шуравй мавкеи асосиро ишгол кард. Экспедит­сия ба дарачаи баланди илмй ва техникй ташкил карда шуд. Барои гузаронидани он тачрибаи бойи амалии омухтан ва аз худ кардани Арктика истифода гардид.

Бо вучуди он, ки Иттиходи Шуравй марказхои илмй ва тачрибаи кор дар Антарктида надошт, тадкикотчиёни шуравй то огози СБГ часурона ба дохили материк харакат карданд. Онхо дар шароити душвори иклимй дар мудда- ти кутох якчанд марказхои илмй на танхо дар сохил (Мир- ний, Пионерская, Восток ва гайра), балки дар кисмхои до- хили душворсафари Антарктида, ки ба он чо хануз кадами инсон нарасида буд (Кутби Дастнорас), низ барпо наму- данд. Дар айни замон маркази асосй ва аз хама калон Мо­лодёжная мебошад. Дар ин чо маркази аэрометеорологии Антарктида вокеъ аст. Мутахассисони шуравй бештар аз сй сол дар кутби шимол бомуваффакият кор карда, маводи ил- мии зиёд чамъ оварданд.

Антарктида аз материкхои дигар на танхо бо набудани ахолии доимй, балки бо мавкеи хукукй низ фарк мекунад. Вай ба ягон давлат тааллук надорад. Мувофики созишно- маи байналхалкй дар худуди он гузаронидани хар тадбири ахамияти харбй дошта, санчиши силох ва таркиши ядрой манъ аст. Мухофизати табиати Антарктида бо хукми конун мустахкам карда шудааст.

Бинобар ин, Антарктидаро китъаи илм ва сулх мено­манд. Ба туфайли хамкории босамари байналхалкй ва чидду чахди олимон бисёр асрори Антарктида ошкор гардидааст.166

§ 41. Табиат

^абати ях. Дар Антарктида чй кадар ях хаст? Дар зери кабати гафси ях чй вокеъ аст? 45 - 50 сол пештар ба ин са- вол чавоб додан амри махол буд. Олимон мукаррар кар­данд, ки кариб тамоми материкро зирехи яхй пушондааст, ки гафсии миёнаи он кариб 4000 м аст ва дар кисми шаркй гафсии ях хатто ба 4500 м мерасад. Баландии миёнаи мате­рик, агар кабати пиряхро ба хисоб гирем 2040 м аст. Ин аз баландии миёнаи материкхои дигар кариб 3 баробар зиёд аст. Дар кабати яхи Антарктида кариб 80%-и тамоми оби ширини Замин мавчуд аст.

Релефи зери ях. Усулхои хозираи тадкикот ба пайдо кар- дани тасаввуроти равшан оид ба релефи зери ях имконият доданд. Кариб сеяки сатхи он аз сатхи укёнус паст аст. Дар

Расми 47. Харитаи табиии Антарктида

167

айни замон дар зери зирехи яхй силсилакуххо ва кухистонхо ёфт шудаанд.

Антарктидаи Еарбй ба кисмхо чудо шудааст. Аз нимча- зираи Антарктикй ва канори гарбии материк куххо тул ка- шидаанд, ки давоми куххои Анди Амрикои Чанубй мебо­шанд. Дар ин чо кухистони баландтарини материк (5140 м), хамии чукуртарин (2555 м) вокеанд.

Дар Антарктидаи Шаркй зери кабати яклухти ях китъа- хои сатх ва кухистонхои баландиашон (3000 - 4000) м пасу пеш чой гирифтаанд. Онхо аз тахшинхои кадимтарин тар- киб ёфтаанд ва ба чинсхои кухии материкхои дигаре, ки ба хайати материки кадими Г ондвана дохил мешуданд, монанд аст. Дар канори материк, дар яке аз чазирахои наздисохилии бахри Росс вулкони оташфишони Эребус - намунаи чараёни

фаъоли тавлиди кух дар ин нохия кад ка- шидааст.

Иклим. Кариб тамоми масохати Ан­тарктида дар минтакаи иклими антарк­тикй вокеъ аст. Он хунуктарин материки Замин буда, харорати миёнаи шабонарузй тобистон аз - 30°С баланд намешавад ва зимистон аз -70°С паст мешавад. Антар- ктидаро «яхдони» Замин меноманд. Би- нобарон нимкураи чанубии Антаркти­да нисбат ба нимкураи шимолй хунук- тар аст. Кутбчиёни шуравй дар стансияи «Восток» харорати пасттарини руйи За­мин (-89, 2°С)-ро кайд кардаанд. Махз аз хамин сабаб маркази «Восток»-ро Кутби хунуки Замин меноманд. Барои кор дар чунин шароит аз либоси махсус истифо- да мебаранд.

Антарктида дар давраи тобистон нис­бат ба нохияхои хати истивоии Замин бештар Офтобро мегирад. Аммо 90%-и гармиро барфу ях инъикос мекунад. Ба замми он тобистон хеле кутох аст. Сохили материк гарм аст. Тобистон харорати ха­во то 0°С мебарояд ва зимистон хунуки

и м м и с

Расми 48. Диаграммам

минтакадои иклимии Антарктида

муътадил мешавад. Дар нохияхое, ки тобистон кабати ях вучуд надорад, харсангхо то 85%-и гармии Офтобро каши­да, худ гарм мешаванд ва хавои атрофро низ гарм меку­нанд. Аз ин ру дар ин чо вохахо ба вучуд меоянд. Тобистон дар вохахо харорат нисбат ба пиряххои атроф хеле баланд мешавад. Онхо манбаи асосии гармй мебошанд. Аз сабаби тафовути зиёди харорат ва фишори атмосфера дар болои нохияхои сохил аз материк бодхои доимй мевазанд. Бодхо дар назди сохил шиддат гирифта, баъзан ба туфон табдил меёбанд. Ин бодхо микдори азими барфро аз материк ба укёнус руфта мебаранд.

Зимистон бахрхо саросар яхпуш мешаванд. Тобистон яхи яклухт кариб то худи сохил об мешавад. Як кисми яхи руйи материк ба об лагжида мешиканад ва айсбергхои азим- ро хосил мекунад. Чараёни об онхоро ба укёнус мебарад.

Олами органики. Кисми зиёди Антарктида олами набо- тоту хайвонот надорад. Ин биёбони антарктикй аст. (Саба­би пайдоиши онро фаумонед). Набототхои хозираи Антар­ктида аз ушна, гулсанг, обсабз, замбуругхо ва гайра ибо­рат аст. Дар мавзеъхое, ки аз кабати ях озоданд, хатто дар наздикии кутб гиёххо месабзанд.

Аз харитаи иклимии Антарктида истифода бурда, дурустии гуфтахои болоро тасдик кунед. Барои ин тагйироти харорат ва боришхо дар 700 т.ш. мушохида кунед

Дар нохияи Кутби хунук аз магзи барф бактерияхо ёфт шуданд. Олами хайвоноти Антарктида низ камбагалу якранг аст. Обхои Антаркти­да аз плактон бойанд, ки ба- рои кит, тулен, мохй ва пар- рандахо манбаи хурок мебо- шанд. Дар материк чанд на­муди китшаклхо, аз чумла хайвоноти калонтарини сай­ёраи Замин - кити кабуд, ин-

169

Шохпингвинхо

• V

я *

Мурги туфон

Ж чунин вол (кашалот), касатка зиндагй ме-J W кунанд. Белпойхо бисёранд.\ \ Тобистон дар сохил паррандахои гу-

^ ногун лона мегузоранд. Сокинони Антар­ктида пингвинхо мебошанд. Онхо парвоз намекунанд, аммо хеле хуб шино кар­да метавонанд. Мохй, нармбаданхо ва харчангчахоро мехуранд. Пингвинхо чанд намуданд. Намуди аз хама пахнгардида пингвини хурди адели мебошад. Шох- пингвини вазнаш го 50 кг ва кадаш бештар аз як метр махсусан зебо аст. Онхо лона намесозанд, балки тухмашонро дар чан- голашон гирифта, ба тибити шиками гар- машон пахш мекунанд ва дар зимистони кахратун чуча мебароранд. Дар куххои ба­ланд мургхои туфони антарктикй ва барфй лона мегузоранд.

Моххои тобистон дар сохил баклан, мохихураки шимолиро дучор шудан мум­кин аст. Мохихуракхои шимолй хеле оро- манд, онхо кутбчиёнро хамрохй мекунанд ва партовхои хурданбобро истеъмол кар­да, мухофизатгари табиат мебошанд.

Адамияти хозираи тадкикоти Антар­ктида. Тадкикоти Антарктида дар шаро­ити нихоят душвор ба вукуъ мепайван- дад. Сабаби омузиши материки яхй ва ахамияти зиёд додани олимон чист?

Дар каъри замини он сарватхои табиии гуногун ёфт шу­даанд: ангиштсанг, маъдани охан ва металлхои ранга. Нафт ва гази табий ошкор гардиданд. Олимон тахмин мекунанд, ки дар он чо тилло, алмос ва уран низ мавчуд аст.

Обхои укёнуси Антарктида аз хайвоноти калони бахрй, мохй ва харчангшаклхо бойанд. Китхо, махсусан кити ка­лонтарин - кити кабуд, ки хеле кир карда шудаанд, аз соли 1967 тахти химоя мебошанд. Дар Антарктида захираи азими оби ширин дида мешавад. Х,оло лоихаи ба мамлакатхое, ки

Мохихураки шимоли

Шери бахри

170

Кит дар Антарктида

аз нарасидани об танкисй доранд, кашида бурдани айсбергхо тартиб дода шудааст!

Омухтани Антарктида на танхо ахамияти амалй, бал­ки ахамияти илмй низ дорад. Чдраёнхое, ки дар Антаркти­да ба вукуъ мепайванданд, ногузир ба табиати сатхи Замин таъсир мерасонанд. Масалан, харакати яххо (чамъшавии ях, тагйир ёфтани суръати харакат, обшавй), аз бисёр чихат ба тагйирёбии сатхи укёнуси Чдхонй вобаста аст. Атмосфераи болои Антарктида ба харакати анбухи хавои тамоми сайё- ра таъсир мерасонад.

Кабати пирях, ки 20 млн. сол кабл ба вучуд омадааст, оид ба тагйироти асринаи иклим, инчунин оид ба таъри- хи инкишофи мачмухои табиии Замин ахбори зиёде дорад.

Супориш 1. Кй ва кай материки Антарктидаро кашф кард. Ин кашфиёт барои тадкики материк чй ахамият дошт? 2. Аввалин бор кй ва кай ба кутби Ч,анубй расид? 3. Хусусияти олами органикии Антар­ктида аз чй иборат аст? Чаро омузиши Антарктида мухим аст? 4. Аз ха­ритаи иклимии Антарктида истифода бурда, дурустии гуфтахои боло- ро тасдик кунед. Барои ин тагйироти харорат ва боришро дар 700 т.ш. мушохида кунед. 5. Чаро дар Антарктида харорати пасттарини руйи За­мин вучуд дорад? 6. Монандй ва фаркияти байни биёбонхои Африко ва

171

Антарктида аз чй иборат аст? Сабаби фаркият чист? 7. Шароити зинда- гии ахолй чй хел аст? Барои чавоб гайр аз китоб манбаъхои гуногунро истифода баред. 8. Дар Антарктида кадом моххо рузи кутбй ва шаби кутбй мешавад? 9. Агар дар Антарктида оташфишонии сахти вулконхо ба амал ояд, дар сатхи Замин чй хел тагйирот руй доданаш мумкин аст?

ХУДРО САНЧ,ЕД! Шумо омузиши географии материкхои нимкураи Ч,анубиро ба охир расондед. Чихатхои умумии та- биат, ахолй ва давлатхо, инчунин хусусиятхои хар як мате- рикро фахмидед. Бинобар он барои муайян кардани мавкеи географии материкхо бояд амалхои зеринро ичро кард: 1. Чихатхои умумй ва тафовути мавкеи географии материкро номбар кунед? 2. Дар сохти релефи материкхои омухташуда кадом чихати умумй хаст? Сабаби он чист? 3. Иклими ка­дом материк мухталифтар мебошад? Чаро? Дар иклими кадом материк таъсири укёнуси Чахонй аз хама бештар зохир шудааст? Аз чихати шароити иклим кадом худуди материкхо барои хаёт ва фаъолияти хочагии инсон бештар мусоидат мекунанд? 4. Дарёхои се материки номбаршуда- ро аз чихати монандии хусусияти чараён ва режим мукоиса кунед? Чавобатонро шарх дихед. 5. Тафовути байни мате­рикро аз чихати хайати ахолии хозира номбар кунед. Дар таърихи сокинони тахчоии материкхо чй умумият хаст? Та- фовут аз чй иборат? Бо мисолхо исбот кунед, ки ахолй дар материкхо вобаста ба таърихи ахолидоршавй ва шароити табий чой гирифтааст. 6. Кадом офатхои табиат барои фа­ъолияти хочагй ва хаёти ахолй окибати халокатовар дорад? Кадоми онхо ба инсон вобаста нест ва кадоми онхо тахти таъсири фаъолияти хочагй руй медиханд? 7. Табиат дар ка­доме аз материкхо аз тарафи инсон зиёдтар тагйир дода шу­дааст? Чаро?

ЭКСПЕДИТСИЯИ ЯКУМИ ТОЧИКИСТОН БА АНТАРКТИДА

Экспедитсияи якуми Точикистон ба Антарктида, ки тиб- ки супориши Чаноби Олй, мухтарам Эмомалй Рахмон аз 17.10.2008, №35301 (12.1-4) ва Кдрори Хукумати Чумхурии Точикистон (№587 аз 30.11.2007 с) сурат гирифт аз 29 октя­бри соли 2008 то 24 майи соли 2009 давом кардааст.

172

Расми 49. А. Каюмов мохи январи соли 2009 парчами Чумхурии Точикистонро дар ст. Мирнийи Антарктида бардошт

Экспедитсия кисматхои илмй ва сиёсиро дар бар гириф- тааст.

Кисмати сиёсии экспедитсия аз он иборат аст, ки про­фессор Абдулхамид Каюмов расман 6 январи соли 2009 пар­чами Точикистони сохибистиклолро дар Антарктида аф- рохт, ки ин икдом гувохи хисси баланди ватанпарастй ва кушишхои у бахри муаррифй намудани миллат ва давлати сохибистиклоли точикон дар сатхи байналмиллалй, дар ба- робари давлатхои абаркудрат мебошад. Бояд зикр намуд, ки дар айни хол азхудкунии Антарктида дар баробари аз- худкунии Кайхон масъалаи аввалиндарачаи тадкикотию ил- мии арсаи чахонй махсуб меёбад.

Вазифаи экспедитсия, ки ба омузиши тагйирёбии иклим вобастагй дошт, аз тахкики иклим ва пажухиши тиббию биологй иборат аст. Дар бахши иклимшиносй профессор А. Каюмов хамчоя бо мутахассисони Институти Арктика ва

173

Антарктида укёнуси Атлантик, Укёнуси Чанубй ва китъаи Антарктидаро мавкеи омузиш карор додааст. Дар укёнуси Чанубй ва Антарктида (стансияи Мирний) якчоя бо мута- хассисон холати яхбандй ва обшавии яххоро омухтааст.

Профессор А. Каюмов мутобикшавии кутбчиёнро ба ша­роити гуногуни иклими курраи Замин хангоми шино кар­дан дар укёнусхо ва китъаи шашум - Антарктида ташхис намудааст. Ин тадкикот яке аз моделхои сахехи омузиши тагйирёбии иклим ба хисоб меравад ва чунин омузиш дар шароити лабораторй аз имкон берун аст.

Точик материки шашумро фатх кард. Экспедитсияи Ан­тарктида кори чиддй буда, аз руйи сарфу харч ва мураккабй ба азхудкунии Кайхон баробар аст. Аз ин ру омодагии кас- бии баланд, саломатии хуб ва пуртокатии гайримукаррариро талаб мекунад.

Ба онхое, ки дар шароити иклими гарм таваллуд шуда ба камол расидаанд, дар чунин шароит ва иклим зиндагй ва кор кардан токатфарсо мебошад.

Тадкикот ва корхои илмиеро, ки бояд дар Антарктида гузаранд, иштирокчиён дар шароити баландкухи Помир ва Тиёншон машк мекарданд. Тадкикотхои илмй дар балан­дии зиёда аз 4 хазор метр гузаронида мешуд.

Расми 50. Сутуне, ки хама дар он чо нишона мегузоранд.

174

Шароити зиндагй ва кор ба шароити Антарктида шабо- хат дошт. Пойгохи асосй пиряхи «Фортамбек» буд. Ин пиряххо дар доманаи куллаи хозираи Исмоили Сомонй (7495 м) чойгир шудааст.

Баъзан ба кутбчиёни оянда лозим меомад, ки борхои 20 кг вазндоштаро ба баландии 5 хазор метр аз сатхи бахр ба­роранд. Ба ин хел санчишхо на хар кас токат карда метаво- нист. Дар натича аз шумораи зиёди иштирокчиён ба экспе­дитсия факат як нафар - А. Каюмов шомил гардид.

Аз пайи Беллинсгаузен. Саёхати давриоламй бо ду киштй: «Байкал» ва «Михаил Сомов» амалй гардид. Хати сафар ин тавр буд: Душанбе - Ленинград - Владивосток - Синга­пур - Маврикий - Кейптаун - Буенос - Айрес -Грютвикен чазирахои чанубии Шотландия (дар он чое, ки кароргохи антрактикии Русия ва стансияи антарктикии сохили Чили)- Антарктида чойгир буданд. Факат шино кардани яктара- фа дар укёнус 2 мох идома ёфт.

Киштии «Байкал» ба воситаи гулугохи «Дрейк» ба обхои чанубии Укёнуси Ором дохил шуда, се бор садо дод. Ва бо хамин фахмидем, ки киштии «Байкал» саёхати давриоламй кард.

Дар олами яххо. Антарктида бо бузургй ва зебоии барф- хои худ А.Каюмовро мафтун намуд. Касабае, ки кутбчиён дар он чойгир буданд, аз якчанд хонаи дар болои сутунхо сохташуда иборат буд. Дар ин чо хар кас вазифаи худро дошт ва соату дакика таксим шуда буд. А. Каюмов хамчун духтур одат намудани одамро ба шароити гайриоддй аз нигохи тиббй меомухт. Мушкилй аз он иборат буд, ки ху- нукии кахратун ва шамоли сахти 25-30 м /сония вазида харакати хаворо ба 50-55°С мерасонид. Дар ин холат на ин ки харакат намудан, балки нафас кашидан хам душвор ме- шуд. Инчунин пилкхои чашм ях карда, ба хамдигар меча- спиданд. Дар стансияи «Молодёжная» хамватани мо дар су- туне, ки хама дар он чо нишона мегузорад, номи пойтахти Точикистон «Душанбе»-ро навишт. Мувофики маълумоти геодезй аз сутуни мазкур то майдони «Дустй», ки ифтихори мо точикон аст, масофа 11862 км-ро ташкил медихад. Дамаи таассуроту хотирахояшро А.Каюмов дар китобаш «Аз Ду­шанбе то Антарктида» ба калам додааст.

175

МАТЕРИКДОИ ШИМОЛИ§ 42. Хусусиятхои умумии табиати материкхои шимоли

Мавкеи географи. Дар нимкураи Шимолй масохати хуш­кй нисбат ба нимкураи Чанубй зиёд мебошад. Кисми аз хама зиёди хушкии нимкураи Шимолиро ду китъа - Амри­кои Шимолй ва Авруосиё ташкил мекунанд.

Мавкеи географии Амрикои Шимолй ва Авруосиё чанд хусусияти умумй дорад. Дар ду материк аз шимол ба чануб, аз арзхои арктикй то хати истиво, ки табиати гуногун ба онхо хос аст, тул кашидааст; майдони аз хама васеи ин китъа- хо дар минтакахои муътадили арзй чойгиранд, ки табиата- шон аз табиати аллакай омухтаамон фарк доранд.

Хусусиятхои умумии релеф. Ба монанди материкхои ним­кураи Чанубй Амрикои Шимолй ва Авруосиё аз чихати табий хусусиятхои ба хам монанд доранд. Аз чихати гу­ногунии релеф ин китъахо аз хамдигар фарк мекунанд. Дамворихо масохати аз хама зиёдро ташкил мекунанд, ки барои кишоварзй ва сохтмони роххо - рохи охан, автомо- билгард мувофик мебошанд. Дар гирду атрофи мате­рикхо силсилакуххо чойгиранд. Дар Амрикои Шимолй силсилакуххои Кордилер чойгиранд, ки дар кисми гарбии материк ба дарозии 9 хаз. км тул кашидааст ва дар шарки материк куххои Аппалачи вокеъ аст. Дар Авруосиё системаи куххои дар кисми чанубй ва шаркии материк чойгиршуда кариб 9 км баландй дорад. Ба монанди Кордилер дар сохилхои шаркии Авруосиё бисёр вулконхои амалкунанда мавчуданд ва заминчунбихои харобиовар бештар ба вукуъ мепайванданд.

Пайдоиши кух ва чойгиршавии силсилакуххо ба харакати порахои сахти литосфера вобаста аст. Ин чараён ба таъри­хи умумии инкишофи табакаи замин хам ахамият дорад.

Садхо хазор сол мукаддам Амрикои Шимолй ва Авру­осиё китъаи ягонаи том - Лавразияро ташкил мекарданд. Баъдтар байни онхо укёнуси Атлантик ба вучуд омад. Дарду материк бо мурури замон гох якчоя, гох аз хам чудо мешу- данд. Дар чойи гулугохи Беринг, ки бараш аз 86 км зиёд нест, то ба хамин карибихо купруки ба пиёдагардй монанд

176

мавчуд буд, ки харду материкро бо хам пайваст мекард. Бо ин купрук одамон аз Осиё ба Амрикои Шимолй мегузаш- танд, ки ачдоди ахолии хозираи Амрикои Шимолй буданд.

Яхбандии кадима. Дудудхои Амрикои Шимолй ва Ав- руосиё дар гузашта чандин маротиба яхбандиро аз сар гу- заронидаанд. Сабаби яхбандихо хунукшавии умумии иклим мебошад.

Яхбандии охирин 10-15 хазор сол мукаддам ба охир ра- сида аст. Яххои кадима худуди калони харду материкро пушида буд. Тахмин меравад, ки гафсии ях кариб 3 км-ро ташкил мекард. Яххои материки дар Авруосиё аз куххои Скандинавия фуромада куххои Алп, Карпат, Пиренейро пушидаанд. Ях кисми зиёди хамворихои Аврупои Шаркй ва Сибири Еарбиро пушонид. Дар Аврупои Еарбй пиряххо то доманахои Карпат расиданд. Дар Амрикои Шимолй дар даврахои авчгирии яхбандй ях тахминан аз се ду хиссаи ма­терикро ихота карда, то чануби кулхои Бузурги Амрикои Шимолй рафта расидааст.

Яхбандии кадимИ ба ташаккулёбии шароитхои табиии кунунй хам таъсири калон расонид. Дар шакли куххо ва баландихо релефи яхй ба вучуд омад. Пиряххои харакат- кунанда чукурихои андозаашон гуногунро ба вучуд овар- данд, ки баъдтар онхо бо обхои талу теппа пур шуданд. Дамин тавр, кулхои сершумори калонхачми бахрмонанд ва хурд-хурд пайдо шуданд. Чй дар Авруосиё ва чй дар Амри- кои Шимолй кишвархои кулй ба вучуд омаданд.

Пиряххо олами набототу хайвоноти гармидустро, ки мукими ин чойхо буданд, несту нобуд карданд. Факат як кисми ками онхо аз махвшавй эмин монданд. Инхо гаваз- ни шимолй - карибу, говгусфанд, аз рустанихо - ушна ва гулсангхои гуногун буданд.

Хусусиятхои умумии иклим ва зонахои табиИ. Дар ша­роитхои иклимии харду материк хам умумиятхои зиёд мав­чуданд. Конуни зонавият хам дар худуди материкхои шимолй амик эхсос мешавад.

Муайян кунед, ки харду материк дар кадом минтакаи иклимй чойгиранд. Кадоме аз минтакахо худуди зиёдеро ишгол меку­над? Зонаи табииеро нишон дихед, ки аз харду материк гузаш-

177

тааст. Дар Авруосиё кадом зонахои табий дида мешаваду дар Амрикои Шимолй не? Инро шарх дихед.

Аз харита маълум аст, ки дар харду материк худуди аз хама калонро минтакаи иклими муътадил ташкил мекунад. Дар ин минтака шароитхои иклимй гуногун аст. Дар он зонахои чангал - тайга бо дарахтони сузанбарг, пахнбарг бартарй доранд. Бисёр намуди дарахтхо - чалгуза, арча, пихта, коч, санавбар, сидра ва гайра барои харду материк хос мебошад.

Дамин тарик, дар табиати материкхои нимкураи Шимолй умумияти зиёде дида мешавад, ки як катор сабабхо доранд: а) таърихи умумии инкишофи табакаи замин; б) муддати дурударози инкишофи якчояи табиат; в) монандии мавкеи географй. Баробари хамин дар Амрикои Шимолй намудхои дарахтоне меруянд, ки дар Авруосиё дида намешавад, ба монанди секвойя, тсуга ва баъзе алафхо. Амрикои Шимолй ва Авруосиё барои инсоният чанд намуди рустанихои даст- парварро низ додаанд.

Супориш 1. Аз руйи харитаи табиии чахон чойгиршавии систе- маи куххои Амрикои Шимолй ва Авруосиёро муайян кунед. 2. Аз руйи матни китоби дарсй сабабхои монандии табиати материкхои нимкураи Шимолиро гуед. 3. Барои чй рустанихои мазруйи Авруосиё ва Амри­кои Шимолй гуногунанд?

Дарахтони пихта

178

АМРИКОИ ШИМОЛИТАБИАТ

Шароити табиии Амрикои Шимолй нисбат ба материкхои аллакай омухтаамон комилан дигар аст. Мачмухои табиии он хеле мухталифанд, дар байни онхо мачмухои беназир би­сёранд: чакалаки секвойяи азим, кулхои бузургтарин, нохияи вулкону гейзерхои лойкадор, водихои чукуртарини дарёй - канонхо ва гайра. Инсон табиати материкро нихоят тагйир додааст, бисёр мачмухои маданй ба вучуд оварда шудаанд.

§ 43. Мавкеи географи

Амрикои Шимолй аз чихати масохат материки сеюми сайёра буда, 24,2 млн. км2-ро ташкил мекунад. Вай аз чихати тарх андаке ба Амрикои Чанубй шабохат дорад, аммо кисми аз хама васеи материк дар арзхои муътадил вокеанд, ки ба табиати он таъсири мухим мерасонанд ва аз материкхои омухтаамон фарк мекунанд.

Хусусиятхои мавкеи географии Амрикои Шимолиро мустаки- лона муайян кунед. Мавкеи онро дониста, оид ба табиати ма­терик чй хел хулосаи пешакй баровардан мумкин аст?

Сохилхои Амрикои Ш имоли ба кисмхо чудо шуда­аст. Дар сохилхои шаркй ва шимолии материк халичу нимчазирахо бисёр буда, дар сохилхои гарбй ва чанубй хеле кам аст. Олимон тахмин мекунанд, ки кисми шаркии материк миллионхо сол кабл бо Аврупо ягонаи том буда, кисми ши­моли гарбии он бо Осиёи шимоли шаркй пайваст буд. Тархи сохилхо натичаи харакати порахои литосфера мебошад.

Дар сурати Замин, ки аз кайхон гирифта шудааст, дар шимоли материк барф, пиряху хушкиро аз яххои укёнусй фарк кардан душвор аст. Дар ин чо галацазираи Арктикии Канадаи азим масохатан чой гирифтааст, ки гуё дар даруни яхи Арктикй мебошад. Халици Гудзон ба хушкй даромада- аст, ки кисми зиёди сол яхпуш мебошад.

Дар халичхои танг ва ба дохили хушкй даромадаи со­хилхои Амрикои Шимолй баландтарин мадди бахрии кураи

179

Замин то 18 м (дар халичи Фанди) мушохида мешавад (Аз руйи харита саёуати тасаввури намуда,мавцеи асосии хат­ти соуилро муайян кунед).

Дар харита ва объектхои географй ба хотири тадкикот­чиёни руси шимоли гарбии Амрико, номхои ба мисли чазираи Чириков, гулугохи Шелехов, вулкони Веляминов гузошта шудааст. Дукумати подшохй соли 1867 мулкхои дар Аляска будаи русхоро ба Иёлоти Муттахидаи Амри- ко фурухт.

Аз таърихи кашфиётхо. Аврупоихо чанд маротиба барои худ материки Амрикои Шимолиро кашф кардаанд.

Бори аввал 1000 сол пеш сокинони кадимаи Скандина­вия- викингхо муваффакият ба даст оварданд. Экспедитсияи Эйрики Зард то чазираи Гренландия расида, дар сохили вай ба колонияи худ асос гузошт. Писари Эйрик Лей Удачливий дуртар ба тарафи чанубу гарб сафар карда, ба нимчазираи Лабрадор расид.

Кариб 500 сол кабл, 12 октябри соли 1492 Амрикоро Христофор Колумб кашф кард ва охирон кашфи Амрико аз гарб дар миёнаи асри XVIII хангоми экспедитсияи Бузур­ги Шимолй ба вукуъ пайваст. Мохи июли соли 1741 тими киштии «Пётри Мукаддас» тахти рохбарии Витус Беринг сохилхои Амрикоро тахминан дар 580 а.ш. диданд, аммо киштии «Павели Мукаддас» тахти рохбарии А.И.Чириков ба сохилхои Амрикои Шимолй каме чанубтар - наздикии 550 а.ш. наздик шуд.

Тадкикот ва азхудкунии Амрикои ШимолИ дар асрхои XVI-XIX. Баъди экспедитсияи Христофор Колумб кисми чанубии материкро испанихо ба мустамлика табдил дода, тадкикоти аввалинро гузарониданд. Дар тули асрхои XVI- XIX бисёр мамлакатхои Аврупой ба омузиши Олами Нав машгул буданд. Фаронсавихо тадкикоти худро дар водии да­рёи Лаврентияи «Мукаддас» огоз карда, аввалин шуда кулхои бузургро тасвир карданд. Онхо инчунин обтаксимкунаки да­рёи Миссисипиро муайян намуда, дар чануб ба куххои зи- намонанд расиданд.

Сайёхони фаронсавй аввалин шуда, дар дарёи Миссисипи шино намуда, резишгохи онро тасвир намуданд. Онхо ба хавзаи дарёи Миссисипй номи Луизиана (ба шарафи Лю­довики XIV) доданд.

180

Тадкикоти чиддии географии англисхо дар асри XVII аз асосгузории ширкати тичоратии халичи Гудзон огоз ёфт. Дар чустучуи рохи баромад ба укёнуси Яхбастаи Шимолй масохати калони кисми шимолй-гарбии он бошишгоххои мухофизатии аввалинро асос гузоштанд ва дар харита си- стемаи дарё ва кулхоро дарч намуданд.

Александр Маккензии шотландй якумин шуда, ба воси- таи дарё ба укёнус фаромад ва номи дарёро Маккензй гу- зоштанд.

Ширкати тичоратии Русияю Амрико бисёр маълумот- хоро дар бораи минтакаи дохили Аляска дар шимолу гарбии укёнус чамъ оварданд. Точир Г.Шелехов дар чазираи Ка- дяк ба ташкил ва арзи вучуд кардани дехахо асос гузошт. Баъдтар сарвари ширкати точирии русию амрикой Алек­сандр Борисов ба пойтахти Амрикои Русй - калъаи Архан- гелски Нав ном гузошт.

Испанихо азхудкунии Калифорнияи Шимолиро дар охи­ри асри XVIII идома дода, ба бунёди шахри Сан-Франсиско, Лос-Анчелос ва Сан - Диего асос гузоштаанд.

§ 44. Релеф ва сарватхои зеризаминИ

Дар сохти сатхи Амрикои Шимолй хамворихо афзали- ят дошта, куххо сеяки онро ишгол кардаанд.

Шарки материкро асосан хамворихо ташкил кардаанд. Онхо ба платформае мувофик меоянд, ки сатхи он муддати дароз вайрон ва хамвор мешуд. Дазор сол пеш кисми зиё- ди хамвориро пиряхи азиме пушонда буд.

Дар релефи кисми шимолй хамворихои пасту баланд афзалият доранд, ки аз чинсхои кадими кристаллй таркиб ёфтаанд. Дар ин чо теппахои на он кадар баланди кочу санавбарзор ба хавзахои тангбару дарози кулхо иваз ме­шаванд, бисёрии онхо тархи ачоиби сохилй доранд. Дар хама чо осори яхбандй - харсангхои суфта, куллахои тах­ти теппахо, тудаи харсангхои лунда, хавзахои пиряхкоф- та намоён аст. Ч,анубтар уамвориуои Марказии сертеппа- ро тахшинхои пиряххо пушондаанд ва пастии Миссисипии хамвор, ки кисми зиёди он аз тахшинхои дарё хосил шуда- аст, доман пахн кардаанд.

181

Еарбтар уамворщои Кабир чой гирифтаанд, ки бо бузургй ва сохти худ фарк мекунанд. Бо зинахои боазамати «нард- бони азим» онхо ба суи куххои Кордилер баланд меша­ванд. Ч,инсхои тахшини пайдоишашон материкию бахрй, ки хамворихои Кабирро таркиб додаанд, бо водихои дарёхое, ки аз куххо чорй шуда меоянд, бурида шудаанд.

Расми 51. Яхбандии кадими Амрикои Шимоли

Дар шарки материк куххои на он кадар баланди Аппа­лачи чой гирифтаанд. Дар доманаи куххои Аппалачи гори калонтарини дунё «Филит-Мамон», ки 500 км дарозй дорад, чойгир аст. Нишебии куххои пастхам куллахои лундаанд, баландиашон зиёда аз 2000 м мебошад.

Кад-кади сохили гарбй дар масофаи 7000 км куххои Кор- дилер тул кашидаанд, ки дар чойи ба хам пайвастшавии ду пораи литосфера, дар минтакаи фурудшавии табакаи За­мин, ки дар ин чо таркишхои сершумор буридааст, хосил шудаанд. Онхо аз каъри укёнус огоз меёбанд ва ба хушкй мебароянд.182

-

i-.h ' ' - Ш ' \

4 f\-$ LJ -A

x

\ \ t v b l \? r - ^

Hi d ‘' "il '"*- V ' j ’■ № V*ЧЙ ' • •- ’■■ *4• i h i j •«&}>•*»•?a b ;

• № --■■•vw - " r ' / ,

' Ег;Й * *J2 /4V jP;’«£p$V * S

Расми 52. Канони калони дарёи Колорадо

Харакати табакаи Замин боиси зилзиладои сахт ва оташ- фишонии вулкондо мешаванд. Вулкондои хомушшуда дар пеши назари сокинон бедор мешаванд, дуд, хокистару гу- доза хорич мекунанд. Вулконхои нав тавлид мешаванд, зил­зиладои харобиовар шуда, гейзердои азим досил мешаванд.

Куддои Кордилер манзараи нидоят зебо доранд. Куддоро водидои чукури дарёдо ба кисмдо чудо кардаанд, ки ондоро канон меноманд. Хамидои чукур ва каторкуду вулкондои азим ба дам наздик чой гирифтаанд. Дар кисми шимолии Кордилер куллаи баландтарини он куди Мак-Кинли (6194 м) кад кашида, барфу пиряхпуш аст. Баъзе пиряхдои ин кисми Кордилер аз куддо якбора ба бадр мефуроянд.

Сарватдои зеризаминй. Амрикои Шимолй аз сарватдои зеризаминй бой аст. Дар куддои Аппалачи ва Кордилер кондои ангиштсанг, дар пастии назди Мексика, Аляска, Арктикаи Канада нафту газ мавчуданд. Кондои одан, ни- кел, тилло, уран, мис, платина ва металлдои нодир (дар нодияи Кули Боло ва нимчазираи Лабрадор ва г.), маъда- ни мис (дар куддои Кордилер), захирадои калони фосфорит (дар нимчазираи Флорида), сулфур, намакдои калий (дар дамвории Марказй ва пастии назди Мексика) ёфт шудаанд.

183

Супориш. 1. Чойгиршавии шаклдои калони релефро дар материк шард дидед. Чаро куддои Кордилер дар гарби материк чой гирифта­анд? 2. Яхбандии кадим ба релеф чй хел таъсир расондааст. 3. Матнро тадлил кунед, барои ин аз он тасвир, факту шарди сабабдои чараёндо ва додисадоеро, ки дар табиат руй медиданд, ёбед, сабабу натичаро фарк кунед.

§ 45. И^лим

Иклими Амрикои Шимолиро аз руйи харита мустакилона мукаррар кунед. Барои ин ба хотир оред:

1. Ташаккули иклим ба кадом омилдо вобаста аст? Кадоме аз ин омилдо асосй мебошанд? 2. Сабаби даракати анбуди даво

------- кадоманд? 3. Минтакадои асосй ва гузарандаро номбар кунед?

Дар шаш минтакаи арзии иклимй, гайр аз хати истиво. чойгир шудани Амрикои Шимолй дар иклими он тафо­вути зиёдеро ба вучуд меорад. Ба иклим омилдои дигар дам таъсири мудим мерасонанд. Маълум аст, ки китъадои сатди Замин, ки дар як арз вокеанд, микдори гуногуни ру- тубатро медиданд. Зимистон кисми зиёди дудуди матери­кро барф мепушонад, ки он ба инъикос шудани як кисми нурдои Офтоб мусоидат намуда, дарорати даворо паст ме­кунад. Сатди хушкй ва укёнус ба хосияти анбуди даво, ру­тубати он, самти даракат, дарорат ва хосиятдои дигар дар хел таъсир мерасонанд. Халичдои Гудзон ва Мексикаи ба дохили хушкй даромада ба иклими материк таъсири мудим, вале гуногун мерасонанд (Фикр кунед, ки ни хел).

Ба иклим хусусияти релефи материк дам таъсир мерасо­над. Чунончй, дар арздои муьтадил давои бадрие, ки аз гарб даракат мекунад, дар роди худ ба куддои Кордилер дучор меояд. Вай боло баромада, сард мегардад ва дар натича дар содил ба микдори зиёд бориш мешавад.

Дар шимол набудани каторкуддо барои ба материк до­хил шудани анбуди давои арктикй шароит ба вучуд меорад. Ондо то халичи Мексика падн шуда метавонанд ва анбуди давои тропикй баъзан бе монеа ба шимоли материк дохил мешавад. Тафовути зиёди дарорат ва фишор байни ин анбуди184

даво барои дар дамворидои материк досил шудани боддои сахт - туфон шароит ба вучуд меоранд.

Аксар вакт гирдбод ногадон пайдо мешавад. Гирдбоддо харобидои зиёд ме- оранд: иншоотдоро вайрон карда, дарах- тонро шикаста, датто ашёдои калонро бардошта аз як чо ба чои дигар мебаранд. Содилдои шимолии материк ва чазирадои дамшафат дар минтакаи иклими арктикй вокеанд. Дар ин чо тамоми сол давои сар­ду арктикй дукмрон аст. Зимистон гармии Офтоб ба замин дохил намешавад, зеро ин чо шаби кутбй аст.

Харорати пасттарини зимистони онро дар Аляска (-64°С) ва Гренландия (-44- 50°С) мушодида кардаанд. Пайидам ту­ман шуда, абрнокй зиёд аст, туфон ме­шавад. Тобистон хунук, дарорат паст ва ба сифр наздик аст. Дар ин шароит пирях досил мешавад. Пирях кисми зиёди Грен­ландия ва чазирадою галачазираи Аркти- кии Канадаро пушондааст.

Худуди байни доираи Кутб ба 60° то 40° а.ш. дар минтакаи субарктикй вокеъ аст, ки дар ин чо баъди зимистони кадра- тун тобистони салкину обу давояш абрно- ку боронй меояд (ниг. ба харитаи ицлимй).

Зимистон барф, тобистон борон мебо- рад, вале давои абрнок ба зудй ба давои гарму офтобй иваз мешавад. Аммо ба минтакаи муътадил тафовути зиёди иклим хос аст, ки сабаби он хусусияти сатди за­мин мебошад. Дар кисми шаркии минтака зимистон сарду сербарф ва тобистон гарм аст. Дар содил пайидам тумандои гализ мешавад. Дар кисми марказии минтака шароити обу даво дигар аст. Зимистон би­сёр вакт барф меборад ва туфон мешавад,

Расми 53. Диаграммам

минтакадои иклимии Амрикои Шимолй

185

давои хунукро давои гарм иваз мекунад. Тобистони гарм, адён-адён борони сел борида, хушксолй ва гармсел меша­вад. (Чунин обу уаворо кодом анбууи уаво ба вуцуд меорад?). Дар гарби минтакаи муътадил иклими бадрй аст. Зимистон дарорати миёна кариб 0°С ва тобистон вай тандо то +10,- 12°С мебарояд. Кариб тамоми сол обу даво рутубатноку сершамол шуда, бод аз укёнус барфи тар ва борон меорад. Хусусиятдои иклимии боз се минтака ба шумо маълум аст.

Дар кисми зиёди материк шароит барои парвариши зиро­ати гуногуни кишоварзй мусоид аст: дар минтакаи муътадил гандум, чуворимакка; дар минтакаи субтропикй - ситрусдо, шолй, пахта; дар минтакаи тропикй - кадва, найшакар, ба­нан. Дар ин чо соле ду бор ва баъзан се бор досил мегиранд.

Супориши 1. Иклими нимчазирадои Аляска ва Лабрадор ё Ка­лифорния ва Флоридаро, ки дар як минтакаи иклимй чой гирифтаанд, мукоиса кунед. Хулосаро ба дафтаратон нависед, сабабдои монанд ва тафовутро шард дидед. 2. Иклими кадом кисми Амрикои Шимолй ба иклими мадалли шумо монанд аст.

§ 46. Обхои дохилй

Дар дудуди Амрикои Шимолй ба монанди Амрикои Чанубй дарёдои пуроб, кулдо ва обдои зеризаминй бисёранд. Ба шумо маълум аст, ки хусусиятдои ондо ба шароитдои релеф ва иклим вобаста аст. Барои исботи ин вобастагй фаркияти обдои Амрикои Шимолиро аз обдои Амрикои Чанубй аз руйи харита муайян кунед.

1. Аз дудуди материк кадом дарёдои калон чорй мешаванд, оби ондо ба кадом укёнус мерезад? 2. Обтаксимкунаки давзадои дарёдое, ки ба укёнуси атроф чорй мешаванд, аз кучо мегуза- ранд? 3. Кадом дарёдои Амрикои Шимолй ях мебанданд? Ка­доми ондо тамоми сол пуробанд? Чаро? 4. Суръати чараёни кадом дарёдо баланд аст? 5. Дар кучои материк кулдо бисё­ранд? Барои чй?

Калонтарин дарёи Амрикои Шимолй - Миссисипи (бо за­бони диндудо «дарёи калон») ва шохобаш Миссури («дарёи лойкадор») мебошад, ки аз куддои Аппалачи, дамворидои

Марказй ва Кабир чорй мешаванд. Он яке аз дарёи дароз- тарини (6420 км) чадону серобтарини материк аст. Дар гизогирии дарё он адамияти калон дорад. Дарё як кисми обро аз обшавии барфу дамворидо ва куддо мегирад. Мис­сисипи аз дамворидо оромона чорй шуда, дар поёноб аз дама пуроб мешавад. Дарё дар дамворй нидоят печутоб хурда, дар мачроаш чазирадои бисёр досил мекунад. Вакте ки дар куддои Аппалачи барф об мешавад ё дар дамворидои Марказй борони сел меборад. Миссисипи аз содил барома- да, киштзору дедотро пахш мекунад. Сарбанддо ва каналдои обпарто ё, ки дар дарё сохта шудаанд, зарари обхезиро хеле кам мекунанд. Миссисипи дар даёти халки Амрико адамияти калон дорад, мисли адамияти дарёи Волга барои халки рус. Бедуда нест, ки диндудо замоне дар содили он зиста, Мис- сисипиро падар-об меномиданд. Дар ин дарё модии ачоибе даст, ки белбинй ном дорад ва дар дунё тандо дар дарёдои Ому ва Сир дучор мешавад.

Дарёдое, ки аз доманаи шаркии куддои Аппалачи чорй мешаванд, тезчараёну пуробанд ва захираи калони неруйи баркй доранд. Дар ондо бисёр иншоотдои баркии обй бунёд шудаанд. Дар резишгоди ин дарёдо шадрдои калон чой ги- рифтаанд. Иншоотдои мудимтарини обии материкро кулуои

Расми 54. Ш аршараи Ниагара

187

Кабир ва дарёи Лаврентии Муцаддас досил мекунанд, ки ондоро бо укёнуси Атлантик мепайванданд.

Дарёи Ниагара баландии сертеппаи одаксангро бурида, кулдои Эри ва Онтариоро бо дам мепайвандад. Вай аз зинаи ростфуромадаи баландиаш 50-метра чорй шуда, шаршараи машдури Ниагараро досил мекунад. Бо забони диндй «ниа­гара» «оби гуллдуросзананда» аст. Шаршара одиста-одиста ба суи кули Эри акиб меравад, зеро об одаксангдоро хароб мекунад. Ба дахолати мардум зарурат пайдо шудааст, то ки ин офаридаи беамсоли табиат нигод дошта шавад.

Расми 55. Кулдои Кабири Амрикои Шимоли

Дар шимоли материк дарёи Маккензи чорй мешавад, ки онро диндудо дарёи Калон меноманд. Дарё кисми асосии обро аз дисоби обшавии барф мегирад. Аз ботлоку кулдо ба дарё оби бисёр чорй мешавад. Бинобар ин тобистон дарё пуроб аст. Маккензи кисми зиёди сол яхпуш аст.

Дар кисми шимолии материк кулдо бисёранд, ки акса- рияти ондо ба дарёдо пайваст шудаанд. Хдвзадои кулдо дар натичаи таркиш дар кабати Замин досил шуда, баъд ондоро пиряхдо чукур кардаанд. Яке аз кулдои калону зебоманза- ри ин кишвар - Виннипег аст, ки ба забони диндудо маънои «об»-ро дорад.

Дарёдои кутоду тезчараён аз куддои Кордилер ба укёнуси Ором чорй мешаванд. Калонтарини ондо - Колумбия ва Ко­

188

лорадо мебошанд. Ондо аз кисми шаркии куддо огоз ёфта, аз паднкуддои дохилй чорй мешаванд, канондои азим - да- раи чукур досил мекунанд ва боз каторкуддоро бурида, ба укёнус мерезанд.

Канони Калони дарёи Колорадо машдури олам мебошад, ки ба 320 км тул кашидааст. Девори Канон аз чинсдои гу- ногунсолу гуногунранг таркиб ёфтааст (ниг. ба расми 52).

Ифлосшавии обдои дохили. Бо вучуди аз об бой буда­ни материк дар баъзе нодиядои он оби покизаи ширин но- кифоя аст. Сабаби он истифодаи рузафзуни об дар саноат, барои обёрй, инчунин ифлосшавии он мебошад. Бисёр дарё ва кулдо бо партовдои фабрикаву заводдо, бо нуридое, ки аз киштзор шуста мешаванд, ифлос шудаанд.

Кулдои Кабир дам ифлос шудаанд, ки оби ондо то ба наздикй ачаб покиза буд. Ба ондо моддадои мухталифи задрнокро мепартоянд, ки дар каъри кул, дар давзадои чукур чамъ ва бо лойка омехта шудаанд ва ба организмдое, ки дар об ва дар содили кулдо маскунанд, таъсири далокатовар ме- расонанд.

§ 47. Зонадои табии

Дар Амрикои Шимолй зонадои табии гайриоддй чойгир шудаанд. Зонадои табий дар шимоли материк аз гарб ба шарк ва дар кисмдои марказй ва чанубй ба самти меридианй чой гирифтаанд. Чунин таксимоти зонадои табий хусусияти

Расми 56. Дар Водии марг. Бедуда диндудо онро Замини сузон намегуфтаанд

189

Савсар

Мири мушон

Амрикои Шимолй буда, асосан ба релеф ва боддои дукмрон алокаманд ме- бошад.

Дар зонадои биёбондои арктикй, ки барфу яхпуш мебошад, Гренландия ва кисми зиёди чазирадои галачазираи Арктикии Канада чой гирифтааст. Дар муддати тобистони кутод дар заминдои бекуввату санглох дар чо - дар чо ушна- ву гулсанг меруяд.

Зонаи тундра содили шимоли ма­терик ва чазирадои ба он дамшафатро ишгол кардааст. Масодатдои бечангалу

. ^ ,_ тнимяи! минтак;аи субарктикиро, ки набототи г? ,n'W 'r' ушнаву гулсанг ва рустанидои буттагй

дар хоки камхосили тундрагию ботлокй пушондаанд, тундра меноманд. Ин хели хокдо дар шароити иклими сахт ва ях- бандии бисёрсола досил мешавад. Дар тундра гайр аз ушнаву гулсанг геша дам месабзад. Китъадои баландро бе- ди кадпаст, тусак, инчунин кабудбутта ишгол кардаанд. Набототи тундра ба­рои бисёр дайвонот хурок аст. Дар ин чо аз давраи яхбандй барзагови муш- кин - чорвои калони алафхур бо паш- ми гуллию дароз, ки онро аз сармо мудофизат мекунад, бокй мондааст. Бар- загови мушкин камшумор аст ва тадти димоя мебошад. Дар чарогоддои гул­санг рамаи гавазндои амрикой мегар- данд. Аз дайвондои дарранда дар тундра

рубоди шимолй, гурги кутбй зиндагй мекунанд. Дар содил ва чазирадо, дар кулдои сершумор паррандагони бисёр лона мемонанд. Морж ва тюлен дар содил, гавазни амрикой дар тундра диккати бисёр шикорчиёнро чалб мекунад. Шико- ри аз дад зиёд ба олами дайвоноти зона зарари калон ме- расонад.

Гусфанди гафсшох

190

Тундра дар чануб ба бешаи камдарахт - бешатундра табдил меёбад, ки он баъд ба тайга иваз мешавад. Дар тай­га - зонаи минтакаи муътадил сузанбарг дар омехтагй бо дарахтони чинси майдабарг афзалият доранд.

Хоки замини тундра дар шароити зимистони хунуки сербарф ва тобистони салкини серрутубат досил мешавад. Дар чунин шароит бокимондаи рустанидо мепусад. Хоки пусида камдосил мешавад. Дар зери кабати тунуки моддадои пусида кабати сафедтоб хобидааст, ки он чинсдои мадлул- нашавандаи хокистарранг мебошад. Бинобар ин чунин хо- кро хокистарй меноманд.

Дар тайга асосан дарахтони кочи сиёд ва сафед, санав- бари сиёдкочи баргрези амрикой, намуддои гуногуни са- навбар месабзанд. Дайвоноти дарранда: хирси сиёд, силов- сини каннадагй, савсари амрикой, мири мушон; дайвоноти алафхур: шодгавазн, гавазндои виргинй маскунанд. Дар богдои миллй бизони чангалй бокй мондааст.

Расми 57. Дар кухсори М ексика

191

Зонаи бешахои омехта хусусияти аз тайга ба бешадои паднбарг гузаранда дорад. Табиати ин бешадоро сайёди аврупой Богатников О.А. чунин тасвир кардааст: «Нидоят гуногунии чинси дарахтон шахсро ба дайрат меоварад... ман дар атроф бештар аз дад намуди дарахтони паднбарг ва як­чанд намуди дарахтони сузанбаргро фарк мекунам. Чдмоаи

хушнамое чамъ омадааст: булут, фундук;, олаш, сиёдбед, шимтол, зерфун, тус, коч, пихта, санавбар ва боз кадом намуддои ба ман номаълум. Дамаи ондо ба дарахтони аврупоии мо наздиканд, аммо андаке ди- гаранд - пеш аз дама бо чараёни даёт ва аз чидати чузъдои мухталифию суроби барг».

Хоки зери бешадои омехта ва паднбарг хокистарранги чангалй ва бури чангалй аст. Ондо назар ба хоки хокистарии тайга беш­тар моддадои пусида доранд. Мадз досил- хезии ондо боиси дар кисми зиёди материк нобуд шудани бешадо ва аз нав шинонда- ни дарахтон гардидааст. Чднгалзори на он кадар васеъ тандо дар Апалачи бокй мон- дааст.

Дар бешазори пахнбарг бештар булут (са- фед, сурх, калонмева), олаш, зерфун, заранг, дарахти лолагул (магнолия)-и баргрез ме­сабзанд. Дарахти себ, олуболу ва ноки ёбой низ меруяд.

Зонаи бешадои доманаи Кордилер аз бешадои дамворидо фарк мекунад. Наму­ди рустанй ва дайвоноти ин чо дигар аст. Чунончй, дар бешадои кудии субтропикй дар содили укёнуси Ором секвойя - дарах­тони сузанбарги кадашон бештар аз 100 м, гафсиашон то 9 м месабзанд.

Зонаи даштдо аз шимол ба чануб дар маркази материк аз тайгаи Канада то халичи Мексика падн шудааст. Даштдо - масодати бечангали минтакаи муътадил ва субтропи-

Койот кианд, ки набототи алафй пушондааст ва

Секвойя

192

хокашон сиёду дорчинранг мебошад. Дар ин чо фаровонии намй ба сабзиши гиёддо шароити мусоид ба вучуд меорад, ки байни ондо хушадордо (гурггиёд, алафи бизон, тинчок, силугиёд) месабзанд. Даштдои Амрикои Шимолиро, ки ак­саран алафдои баланд пушидааст ба чарогод табдил ёфта­анд. Аз худ кардани прерия ба олами дайвоноти он таъ­сир расонд. Бизондо кариб нобуд шуданд, койотикдо (гур- ги даштй) ва рубод кам мондаанд.

Бизонхо дар дашт

Дар бешадои куддои Кордилер гусфанди гафсшох, хир- си гризлй, пума, дар дашту биёбони паднкуддо бузи вадшй ва хазандадои гуногун зиндагй мекунад. Гиёддои асосии ин чо явшони сиёд ва шура аст. Дар биёбони субтропикии кудсори Мексика гули ханчарй месабзад.

Тагйир ёфтани табиат тахти таъсири фаъолияти хочагии инсон. Табиати материк нидоят тагйир дода шудааст. Фа­ъолияти хочагй ба тамоми кисмдои табиат зарар расон- дааст ва азбаски ондо ба дамдигар робитаи тарафайн до­ранд, ифлосшавй ва харобшавй хусусияти якхела мегиранд.

193

Тагйироти табиат, махсусан дар сарзамини ИМА бузург аст. Асосан хок, олами наботот ва дайвонот зарар диданд. Дар бисёр нодиядои ИМА об як чанд карат истифода мешавад ва чандин маротиба тоза карда шавад дам, аммо нарасида- ни он мушодида мегардад.

Масодати заминдои корам кам мешавад. Шадрдо, роддо, минтакаи замини кад-кади кубурдои газ, фурудгоддо, хатдои интиколи барк торафт чои бештарро ишгол мекунанд. Чрйи мачмуи табииро содаи кишоварзй ва шадрдо иваз мекунанд.

Баъзе дудуддои материк ба офати табий гирифтор ме- шаванд, ки он ба даракати литосфера, чараёндои атмосфе­ра вобаста мебошад. Дар куддои Кордилер зилзиладои ха- робиовар, оташфишонии вулкондо руй медидад. Дар кисми марказии материк, дар он чое, ки микдори бориш якбо- ра кам мешавад, пайидам хушксолй ва гармсел шуда, би­сёр вакт туфони чанголуд руй медидад ва он заррадои хоки досилхези киштзорро мебарад. Дар минтакаи субтропикй аз Арктика давои хунук дохил мешавад. Дарорат якбора паст шуда, барф меборад. Гирдбоди пуриктидори атмосферй - торнадо харобидои зиёде меорад. Дар нодиядои гарб мах­сусан пайидам сухтори беша руй медидад, зеро дар он чо бориш кам мешавад.

Дар солдои охир дар мамлакатдои Амрикои Шимолй конундое кабул гардидаанд, ки ба маддуд кардани партовдои зарарнок, кам кардани манбаъдои ифлосшавй, сохтмони иншоотдои тозакунй равона карда шудаанд. Дар материк бо назардошти мудофизати табиат даддо гулбогдои миллй ва мамнуъгоддо барпо карда шудаанд.

Супориш 1. Табиати кадом зонадо аз фаъолияти хочагии ин­сон аз дад зиёд зарар дидааст? 2. Аз матн таърифи мафдумдои «тун­дра», «тайга», «дашт»-ро ёбед, нишонадои асосии ондоро номбар кунед. 3. Намояндаи олами дайвоноти дар як зонаи табииро номбар кунед. Ба­рои ёфтани чавоб матн ва харитаи атласро истифода баред. 4. Аз харита гулбогдои миллй ва мамнуъгоддои Амрикои Шимолиро нишон дидед, фадмонед, ки ондо дар кадом зонадои табий чой гирифтаанд.

194

АДОЛИ ВА ДАВЛАТДО

§ 48. Ахолй

Кисми асосии адолии дозираи Амрикои Шимолиро авло- ди мудочирони мамлакатдои гуногуни Аврупо, асосан Бри- тониёи Кабир ташкил медиданд. Индо амрикоиёни ИМА ва англо-канадагидо буда, ба забони фаронсавй дарф мезананд. Адолии тадчоии материк - диндудо ва эскимосдо мебошанд. Ондо дар Амрикои Шимолй, муддатдо пеш аз кашф шудани он аз тарафи аврупоиён, сокин буданд. Ин халкдо ба шохаи амрикоии нажоди мугул мансубанд. Олимон мукаррар кар­даанд, ки диндудо ва эскимосдо адли Авруосиё мебошанд.

Дар Амрикои Шимолй диндудо такрибан 15 млн. нафа- ранд. Номи «диндудои амрикой» ба Диндустон деч як му- носибате надорад. Ин натичаи хатои таърихии Колумб аст, ки муътакид буд, Диндустонро кашф кардааст. Кдбиладои динду то омадани аврупоиён ба шикор, модигирй машгул буданд, мевадои худруйро чамъ меоварданд. Кисми асосии кабиладо дар Мексикаи Чанубй чамъ омада (астекдо, майя) давлати худро ташкил дода буд ва бо хочагй ва маданияти нисбатан тараккиёфта фарк мекард. Ондо дедконй мекар­данд. Чуворимакка, помидор, тамоку ва дигар рустанидо парвариш мекарданд, ки баъдан ин зироатдо ба Аврупо оварда шуданд.

1. Аз руйи харитаи «Зичии адолй ва халкдо» муайян кунед, ки эскимосдо ва диндудо дар кучо зиндагй мекунанд? 2. Халкдои амрикой, англо-канадагй, фаронсо-канадагй ва дабашдо дар кадом кисми материк маскунанд?

Баробари омадани мустамликадорони аврупой кисмати диндудо талх гардид: ондоро берадмона кир мекарданд, аз заминдои досилхези корам меронданд. Ондо аз касалидои гуногун далок мешуданд.

Дар асри ХVП-ХVШ мустамликадорон аз Африко барои кор дар майдондои кишт дабашдоро оварданд. Ондоро ба заминдорони калон ба гуломй мефурухтанд. Доло дабашдо асосан дар шадрдо зиндагй карда, кордои вазнину каммузд- ро ичро менамоянд.

Шумораи адолии Амрикои Шимолй кариб 406 млн. нафар аст. Чойгиршавии он пеш аз дама ба таърихи адолидоршавии материк ва шароити табий вобаста аст. Нимаи чанубии материк аз дама серадолй мебошад. Зичии адолии кисми Шаркй аз дама зиёд аст, ки дар он чо аввалин мудочирони мамлакатдои Аврупо муким мешуданд. Дар ин кисми Ам­рикои Шимолй шадрдои аз дама калон: Ню-Йорк, Бостон, Филаделфия, Монреал ва дигардо чойгир шудаанд.

Дудуддои шимолии материк, ки барои даёт кам ба кор меоянд ва тундраю бешазори тайга ишгол кардааст, кам- адолй мебошанд. Нодиядои кудсор бо иклими хушку реле- фи нодамвор низ камадолианд. Дар зонаи даштдо, ки хок досилхез, гармй ва рутубат зиёд аст, зичии адолй хеле зиёд мебошад.

Давлатхо. Дар Амрикои Шимолй мамлакати мутаракки- тарини чадон - Иёлоти Муттадидаи Амрико чой гирифта- аст. Дудуди он аз се кисми аз дамдигар дур иборат аст. Ду кисми он дар материк - дудуди асосй ва дар шимоли гарб Аляска чой гирифтааст. Дар кисми марказии укёнуси Ором чазирадои Гавайя вокеъ аст. Гайр аз ин, ба ИМА якчанд мулкдо тааллук доранд. Индо асосан чазирадо дар укёнуси Ором мебошанд.

Дар шимолии дудуди асосии материк давлати дигари ка­лон Канада ва дар чануб - Мексика вокеъ аст.

Канада аз чидати бузургии масодат баъди Русия дар чадон чойи дуюмро ишгол мекунад. Ин яке аз давлатдои шимоли чадон ба шумор меравад. Масодаташ 10 млн.км2 аст. Дар Канада дамагй 30.0 млн. адолй зиндагй мекунад. Канада аз чидати истихрочи маъдани руд, уран ва асбест дар дунё чойи якум ва аз чидати истихрочи никел ва нама- ки калий чои дуюмро мегирад. Канада аз чидати гудозиши никел, мис, руду сурб ва алюминий яке аз чойдои намоёнро ишгол мекунад. Канада аз тамоми корхонадои алюмингудо- зии Аврупои Гарбй бештар мадсулот истедсол мекунад. Ка­нада дар чадон яке аз истедсолкунандаи калонтарин когазу селлюлоза мебошад. Мадсулоти ин сода ба микдори зиёд ба дигар давлатдо бароварда мешавад.

Дар Канада истедсоли намуддои автомобил, трактор, ло- коматив, тачдизот, радиэлектроника ва гайра ба род монда

196

(

Расми 58. Галла махсулоти якумдарачаи содироти Канада

шудааст. Корхонадои калонтарини он дар Торонто, Мон- реал, Виндзор, Ванкувер чойгир шудаанд. Канада асосан ба истедсоли зироатдои галладонагй тахассусонида шуда­аст. Доло ба диссаи Канада кариб 20% воридоти чадонии гандум рост меояд. Аз содаи чорводорй дар Канада авва­лин чорводории тамоюли гушту ширдиданда инкишоф ёф-

Расми 59. Ч уби К анада дар тамоми чахон маш хур аст

197

тааст. Мадсулотдои воридотии Канада: вагондои мусофир- бар, автомобил ва тачдизоти он, компютердо, тачдизоти те- левизиону алока, ашёи хом, хурокворй мебошад. Дар Амри- кои Марказй ва дар чазирадои бадри Кариб якчанд давла- ти хурд: Г ватемала, Никарагуа, Коста-Рика, Панама, Ямай­ка ва гайра чой гирифтаанд.

Дар чазираи Куба ва дар чазирадои майдаи ба он дам- шафат Республикаи Куба чой гирифтааст. Вай баъди рево- лютсияи соли 1959 ташкил ёфт.

ХУДРО САНЧЕД? 1. Хусусиятдои асосии релефи Ам­рикои Шимолиро бо релефи материкдои дигар мукоиса кунед? 2. Дар кадом кисми Амрикои Шимолй иклим ба­рои даёт ва фаъолияти хочагии адолй аз дама мусоид аст? 3. Хусусиятдои асосии иклими материкро номбар кунед. Та- сири укёнусдо ва сатди замин ба иклими Амрикои Шимолй дар чй ифода меёбад. 4. Зонадои табиии Амрикои Шимолй дар кадом пайдардамй чой гирифтаанд ва барои чй якди- гарро иваз мекунанд? 5. Аз тарафи инсон тагйир дода шуда- ни табиатро дар ягон мамлакати Амрикои Шимолй мисол биёред. Сабабдои зичии мухталифи адолиро номбар кунед. 6. Нишон дидед, ки дар кадом кисми материк Куба, Кана­да, Мексика, ИМА чойгир шудаанд. Чазираи Гренландия ба кадом давлатдо тааллук дорад?

198

АВРУОСИЁАвруосиё материкест, ки мо дар он зиндагй мекунем.

Авруосиё бо гуногунии табиаташ аз китъадои дигари ку­раи Замин фарк мекунад. Ин гуногунй аз чй иборат, онро кадом сабабдо муайян мекунанд ва тафовути табий ба даёт ва фаъолияти хочагии инсон чй тавр таъсир мерасонад ва баръакс, фаъолияти хочагии инсон ба вазъи табиат чй таъ­сир мерасонад? Шумо дангоми омухтани мавзуи «Авруо­сиё» ба дамаи ин саволдо чавоб ёфта метавонед.

ТАБИАТ

Авруосиё материки бузургтарини кураи Замин мебошад.Он сеяки тамоми сатди хушкии кураи Заминро ишгол кар- дааст. (Аз руйи диаграмма (расми 3) масоуати Авруосиёро муайян кунед ва онро бо масоуати якцояи Африцо ва Амри­кои Шимоли муцоиса намоед. Оид ба гуногунии табиати ин материкуо фикри худро баён кунед.)

§ 49. Мавкеи географй

1. Харитаро истифода бурда, мавкеи географии Авруосиёро муайян кунед. Фикр кунед, кадом хусусиятдо барои табиати он аз дама мудиманд. 2. Масодати материк, дарозии он аз ши­мол ба чануб ва аз гарб ба шарк ба гуногунии табиат чй хел таъсир мерасонанд?

Авруосиё ду китъаи олам - Аврупо ва Осиёро ташкил медидад. Дудуди шартии байни ондоро кад-кади доманаи шаркии куддои Урал, аз дарёи Эмба, содили шимолии бадри Каспий ва хамии Кумаю-Манич ташкил медидад. Дудуди бадрй аз бадрдои Азов ва Сиёд, инчунин аз гулугоддое, ки бадрдои Сиёд ва Миёназаминро мепайванданд, мегузарад.

Тархи сохилхо. Аз харитаи табиии Авруосиё дида меша- вад, ки хати содили материк дар гарб аз дама бештар качу килеб аст. Укёнуси Атлантик ба дохили хушкй даромада, нимчазираи Скандинавияро чудо кардааст. Дар чануби мате­рик нимчазирадои Арабистон ва Диндустон бо андозаи худ фарк мекунанд. Ондоро укёнуси Динд идота кардааст. Дар

содили чанубии Авруосиё чазирадо каманд, чазираи калон­тарин Шри Ланка аст.

Хати содили Авруосиё дар шарк хеле качу килеб аст, ки онро укёнуси Ором идота менамояд. Бадрдои канори- ро аз укёнуси Ором силсилаи нимчазирадо (Камчатка) ва чазирадо чудо кардаанд. Чазираи аз дама калон - Зонди Ко­лон мебошад.

Укёнуси Яхбастаи Шимолй, ки Авруосиёро аз шимол идота кардааст, он кадар ба хушкй надаромадааст.

Нимчазирадои аз дама калон - Кола, Таймир, Чукотка мебошанд. Аз содил каме дур чазирадои Замини Нав, Сиби­ри Нов, Новосибирск ва як катор чазирадои дигар чой ги- рифтаанд.

Бо вучуди качу килебии содилдо таъсири укёнусдо ба табиати кисмдои дохилии материк аз сабаби дурии ондо кам аст.

Дамин тарик Авруосиё материки ягонаест, ки онро тамо­ми укёнуси дунё идота кардаанд. Бадрдое, ки укёнусдоро до­сил кардаанд, дар шарк ва чануби материк аз дама чукуранд.

Супориш. 1. Материкдои Авруосиё ва Амрикои Ш имолиро мукоиса кунед. Монандй ва фарки мавкеи географии ондо аз чй ибо­рат аст? 2. Номи бадр ва халич, нимчазира ва чазирадоеро, ки дар дарс омухтед, ба харитаи контурй нависед.

Тадкикот ва кашфиёт дар Осиёи Марказй. Тадкикотчиёни рус ва шуравии уцёнуси Яхбастаи Шимо- лиро номбар кунед?

Омузиши Осиёи Марказии душвор- фатд ва дудуддои ба он дамшафатро нисбатан дертар, тандо дар асри XIX огоз намуданд. Дар он замон датто Австралияи дурдастро нисбат ба Оси­ёи М арказй бедтар медонистанд. Дар тадкики ин дудуд хизмати сайёдони рус П ё т р П е т р о в и ч С е м ё н о в - Т и ё н ш о н с к и й ва Н и к о л а й М и -

П.П.Семёнов- т-ггг.. „ х а й л о в и ч П р ж е в а л с к и й махсу-Тиёншонскии r J(1827-1914) сан бузург аст.

200

Тадкикоти П. П. Семёнов-Тиёншонский. Дар давоми тамоми умраш география илми дустдоштаи П. П. Семёнов буд. У аз бачагй ба география давас дошт ва маълумоти хуби географй гирифта буд, нахустин олими Аврупо буд, ки ба Тиёншони Марказии дар он замон дуру душворфатд дохил шуд.

П. П. Семёнов солдои 1856-57 ба Тиёншон ду маротиба саёдат кард. Натичадои саёдат дайратангез буданд. У дуду­ди Тиёншон - яке аз кудистони асосии Осиёи Марказиро мукаррар кард, куллаи Хан-Тенгриро муддати дароз куллаи баландтарини Тиёншон дисоб мешуд, кашф кард. П. П. Се­мёнов кули баландкуди Исицкулро тадкик намуда, исбот кард, ки он сарбаста аст. Бори нахуст дар куддои Тиёншон минтакадои баландй мукаррар карда шуданд. Маълум шуд, ки хати барф дар ин чо нисбат ба куддои Алп баландтар чой гирифтааст.

Барои эътирофи хизматдои илмии худ П. П Семёнов номи Тиёншонскийро гирифт. Ба баъзе каторкуддо, кулладои чудогона, пиряхдои Осиёи Марказй номи П. П. Семенов - Тиёншонский дода шу- дааст.

Номи Н. М. Пржевалский дар таъри- хи кашфиёти тадкикоти географй абадй чой гирифтааст. У ба омузиши дама- чонибаи Осиёи Марказй ибтидо гузошт.Аз тарафи у дудуддое тадкик гардидааст, ки масодатан кариб ба Австралия баро­бар аст. Ба Пржевалский ва дамродони у бисёр душворидоро бартараф кардан лозим шудааст - каторкуддои баланди Тибет ва регдои равони бесамари би­ёбони Гоби, гармо ва хунукии сахт...

Натичадои саёдатдои географии Н. М. Пржевалский нидоят бузурганд. Даддо каторкуддои пештар омухтанашуда бори аввал ба харита дароварда шуда, бисёр биёбондо, саргади дарёдои бузурги Осиё - Хуанхэ ва Янсзй тасвир ёфтаанд. Н. М. Пржевалский мавкеи кули ноустувори Лоб- норро мукаррар кард ва табиати онро тасвир намуд. Олим намуддои нави дайвонотро нахустин бор тасвир кард, ки

Н.М.Пржевалский(1839-1888)

201

аспи ёбой (аспи Пржевалский) ва шутури ёбоии осиёгй аз чумлаи ондост.

Пржевалский дангоми саёдат накшаи мадалро мекашид, мушодидадои метеорологй мегузаронд. У ба Осиёи Марказй солдои 1870-1885 панч маротиба саёдат кард ва коллексияи фаровони чинсдои кудй ва рустанидоро чамъ овард. Прже­валский тамоми мушодидадояшро дар асардои худ тас­вир кардааст, ки дар ондо ба маишат ва шароити зиндагии адолии мадаллй диккати зиёд дода шудааст. Н. М. Пржевал­

ский дар огози саёхати панчуми худ ба Оси­ёи Марказй вафот кард. Вай пеш аз марг ва- сият кард, ки уро дар содили кули Иссиккул дар доманаи каторкуддои Тиёншон гуронанд (Сауми П. П. Семенов-Тиёншонский ва Н. М. Пржевалский дар омузиши Осиёи Марказй аз чй иборат аст?)

Тадкикоти Осиёи Марказиро сайёди ди- гари рус Пётр Кузмич Козлов давом дод. (П.К. Козлов регдои хобидаи биёбони Гоби, шадри кадимаи Хоро-Хоборо тадкик намуд).

§ 50. Релеф ва сарватхои зеризаминй

1. Аз харита каторкуддои баландтарини Авруосиёро нишон дидед. Ондоро аз чидати баландй бо каторкуддои материкдои

------- дигар мукоиса кунед. 2. Дар кадом куддои куллаи баландтари­ни дунё вокеъ аст? 3. Аз харита дамворидои аз дама калони ма­терикро нишон дидед. Ондоро аз чидати андоза бо дамворидои Амрикои Шимолй ва Чанубй мукоиса кунед. 4. Аз харита бадри Мурда - хамии чукуртарини Авруосиё ва тамоми кураи Заминро ёбед. Бузургии тагйироти баландидои материкро муайян кунед.

Хусусиятхои релефи Авруосиё, инкишофи он. Тадлили харита имкон медидад, ки хулосаи зерин барорем: 1. Авру­осиё аз материкдои дигар хеле баланд аст. 2. Дар дудуди он куддои баландтарини чадон чой гирифтаанд. Баландта- рини ондо ^имолой бо куллаи Чомолунгма (Эверест, 8848 м) мебошад.

Соли 1953 аввалин шуда сокини Зеландияи Нав Эдмунд Хиллари ба болои ин кулла баромадааст. 3. Дамворидои

П.К. Козлов (1863-1935)

202

Расми 60. куллаи баландтарини Замин - Чомолунгма.

Авруосиё андозаи азим доранд ва ба дазордо километр тул кашидаанд. Ондо нисбат ба материкдои дигар хеле зиё- данд. 4. Дар Авруосиё фарки баландидо махсусан бузург аст. Фарки байни бадри Мурда (аз сатди укёнус - 400 м паст), пастхамидои хушк (пастхамии Турфон - 154 м) ва куллаи баландтарин - Димолой беш аз 9 км аст.

Сабаби чунин гуногунии сатди Авруосиё аз якчанд плат- формадои калони токембри, ки аз охирдои давраи протере- зой инчониб чиндор нашудаанд, инчунин аз нодиядои фарохи чиндоре, ки дар байни ин платформадо вокеъ гашта, кисман то каъри бадр кашол ёфтаанд, иборат аст. Платформадои калонтарини токембрии Аврупои Шаркй, Сибир, Чину Ку- риё ва Чини Чанубй аз дама кадиманд. (Синни онуоро м у­айян кунед). Чараёндои тавлиди кудй дертар ба амал ома­да, ин платформадоро пайвастанд ва масодати материкро васеъ карданд.

Минбаъд ба Авруосиё платформадо - порадои Гондва- наи кадим, ки тадти нимчазирадои Арабистон ва Диндустон чой гирифтаанд, пайваст шуданд (ниг. ба харитаи «Сохти цишри замин»).

203

Дар сардади чанубии пораи Авруосиё дар чои васлша- вии он бо порадои дамшафат чараёндои пуркудрати тав- лиди кудй руй доданд ва руй медиданд, ки боиси пайдои­ши куддои баландтарин шуданд. Дар шарки материк, дар он чойе, ки пораи Авруосиё медарояд, камони чазирадо ва новадои чукуроб досил шудаанд. Дар ин кисми Авруосиё тагйирёбии кишри замин хеле фаъол аст.

Нохияхои зилзила ва вулконхо. Дар дудуди Авруосиё, ки аз он минтакаи пуркудрати сейсмикии кураи Замин гу­заштааст, кисми зиёди зилзилаи руйи Замин рух медидад. Минтакаи фаъолтарин минтакаи сейсмикии укёнуси Ором аст, ки бисёр зилзиладо бо он вобастаанд. Яке аз он зилзи- ладо соли 1923 пойтахти Чопон - шадри Токиоро хароб кард. Дар натичаи зилзила бештар аз 100 дазор кас далок шуд. Заминларзаи сахт ва харобкунандаю муддиш соли 1948 дар Ашкобод - пойтахти Чумдурии Туркманистон ба вучуд омад, ки кувваи чунбиш ба 9-10 балл расид. Аз 132 дазор адолии шадр бештар аз 100 дазораш талаф ёфт. Шадр ба ха- робазор тадбил ёфт. Соли 1966 дар шадри Тошканд - пой­тахти Чумдурии Узбекистон кувваи зилзила зиёда аз 6 бал- лро ташкил кард. Бештар аз 360 дазор бино сахт осеб диду хароб гашт, дазорон оила бе хонаву дар монданд. Соли 1988 дар чумдурии Арманистон кувваи чунбиш дар маркази зил­зила зиёда аз 8-9 баллро ташкил дод. Аз руйи маълумотдои мавчуда 40-45 дазор одамон далок гаштанд. Кариб 500 дазор нафар бе сарпанод монданд. Шадри Спитак пурра хароб гар­дид. Минтакаи сейсмикии Аврупою Осиё аз канори чанубии Авруосиё мегузарад.

Омузиши чараёндое, ки дар кабатдои замин руй медиданд. ба пешгуй кардани макон ва замони зилзиладо ин додисаи муддиши табиат кумак мерасонад.

Ба минтакадои сейсмикй нодияи вулкондо дам мувофик меоянд. Вулкондо дар «Далкаи оташ»-и укёнуси Ором мах­сусан бисёранд. Баландтарин (4750 м) вулкони оташфишо- ни Авруосиё Ключевский аст. Дар яке аз чазирадои Зонди Калон вулкони Кракатау чой гирифтааст, ки дар гузашта бо оташфишонии пуркудраташ машдур буд. Вулкондо дар чазирадо ва содили бадри Миёназамин бисёранд. Вулкон

204

куд ва чазирадои нав, чинсдои кудй (туфи вулконй)-ро ба вучуд оварда, сатди материкро тагйир медиданд.

Одамон истифодаи баъзе додисадои вулкониро ёд ги- рифтанд: буги гарм, ки аз каъри замин мебарояд, турбинаи неругоди баркиро давр занонда метавонад. Масалан, чунин неругоди баркй дар Русия дар нимчазираи Камчатка сохта шудааст. Ондо дар мамлакатдои дигар дам мавчуданд. Оби гарми чашмадоро барои гарм кардани хонадо ва гармхонадо истифода мебаранд.

§ 51. Шаклхои асосии релеф

Кисми асосии адолии Авруосиё низ монанди адолии материкдои дигари сайёраи Замин дар дамворидо зиндагй мекунанд.

1. Аз харита дамворидои Аврупои Ш аркй ва Кабири Чин, паднкуддои Арабистон, Дакан, Гоби, Сибири Миёнаро ёбед.2. Чаро дамворидо одатан дар китъадои платформагии кабати замин чой гирифтаанд?

Дамворидои Сибири Еарбй - яке аз калонтарин дамво­ридои кураи Замин аст. Баъд аз баланд шудани кабати за­мин дар чойи дамвории дозира мавчдои бадрй лаппас меза­над. Аз дамин сабаб сатди он, ки аз чинсдои бадрию хуш- кии пайдоишашон тадшин таркиб ёфтааст, хеле дамвор аст. Пиряхдои кадим дар сатди дамворидои кисми шимолии Ав­руосиё катортеппадои моренагй бокй гузоштаанд.

Куддои Авруосиё дам монанди дамворихо аз чидати пай- доиш ва синну сол гуногунанд. Куддои чиндоршавандаро досил кардаанд, ки дар канордои чанубй ва шаркии мате­рик чой гирифтаанд.

Минтакаи Алпу Димолой аз укёнуси Атлантик кариб то укёнуси Ором дар кисми чанубии Авруосиё тул кашидааст. Ба он Пиреней, Али, Карпат, Кавкоз, Помир, Димолой до- хил мешаванд.

Ондоро аз харита ёбед. Куддои баландтарини Аврупо ва Осиё- ро нишон дидед. Кулладои ондоро номбар кунед. Каторкуддои дар матн номбаршударо дар харитаи контурй гузоред.

205

Дар баъзе чойдои минтакаи Алпу Химолой якчанд катор- куддо пайваст мешаванд. Дар он чо кудсордо досил шуда­анд. Помир аз азимтарини ондост. Кудсори Тибет боз дам баланд аст.

Куддои чиндори минтакаи укёнуси Ором дар Камчатка сар шуда, дар чазирадои Зонди Калон ба охир мерасанд. Ондо дар Авруосиё ба далкаи вулконии укёнуси Ором ва минтакаи зилзиладо мувофик меоянд. Аз дамин сабаб баъ­зан куллаи каторкуддо - вулкондои хомуш ва оташфишон мебошанд. Куддои Скандинавия, Урал, Тиёншон, Олтой аз чидати пайдоиш 300 млн. сол доранд. Ондо дар давраи чиндоршавии кадим пайдо шудаанд (ниг. ба харитаи «Сох­ти цишри Замин»). Куддо зери таъсири чараёндои берунй нидоят вайрон шудаанд. Аммо баъзеи ондо, чунончи Урал, Тиёншон, Олтой аз нав баланд шудаанд.

Сарватхои зеризаминй. Дар бисёр мамлактдои чадон та- лабот ба сарватдои зеризаминии гуногун босуръат меафзо- яд. Авруосиё бо бисёр будани захирадои маъдани худ фарк мекунад.

Авруосиё аз маъдандои рангае, ки дар чадон адён-адён вомехуранд, чунончи, калъагй ва волфрам нидоят бой аст.

Расми 61. Эверест. Н ам уд аз шимол. Дар накшаи пеш забони яхи Ронгбук

206

Кондои ондо минтакаи ба ном калъагию волфрамро досил карда, дар кисми шаркии Авруосиё тул кашидаанд. Калъагй ва волфрам дар саноат дамачониба истифода мешавад. Дар Сибири Шимолй, Шаркй, Алдан, болооби Лена, атро­фи дарёи Амур, кисми шимолии чумдуридои Казокистон, Узбекистан, Куриё, Ч,опон, дар кисми гарбии Саха кондои алмос ва дигар канданидои фоиданок мавчуданд. Дар нимчазираи Диндустон ва чазираи Шри-Ланка кондои санг- дои гуногуни киматбадо - ёкути кабуд, ёкути сурх мавчуданд.

Сарватдои зеризаминии маъданй чи дар каър, дар тад- курсии кристалии платформадо ва чй дар мадалдои ба сатди замин барояндаи чинсдои магматикй хобидаанд.

Кони калонтарини маъдани одан дар Русия - аномали- яи магнитии Курск (АМК) аз чидати пайдоиш бо чинсдои кудии метоморфозй алокаманд аст.

Авруосиё аз сарватдои зеризаминии пайдоишашон тад- шинй бой аст. Нисфи зиёди захираи нафти чадонй дар Авру­осиё мадфуз мебошад. Он аз чидати захирадои нафт ва гази табий аз материкдои дигар афзалият дорад. Нодиядои нафт- дори Авруосиё индоянд: дамвории Сибири Еарбй, Кавкоз ва нимчазираи Арабистон. Дар каъри бадри Шимолй, Туркма- нистон, нимчазираи Манкишлок пастии Наздикаспий нафт ёфт шудааст. Дар Кувайт, Ирок, Эрон, Чин, Диндустон ва Чопон дам нафт ва газ истихроч мешавад.

Кондои газ дар Чумдуридои Туркманистону Узбекистан, дамвории Сибири Еарбй, дар Шарки Наздик ва Миёна ёфт шудааст. Собик Иттидоди Шуравй аз чидати истедсоли нафт ва гази табий дар чадон чойи аввалро ишгол мекард.

Калонтарин кондои ангиштсанг дар давзадои Донетск, Новокузнетск, Караганда, Тунгуска, инчунин Чини Шаркй ва нимчазираи Диндустон, Осиёи Миёна ва дигар чойдо хо- бидааст.

Намаки ош ва калий дар кулу бадрдои на чандон чукур дар натичаи бугшавии обдои шур досил шудаанд. Аз намак- дои калий барои киштзор нурй тайёр мекунанд.

Кони маъдани хром дар Казокистон, Туркия, Эрон, никел дар Русия, маъдани мис дар Казокистон, Сибири Шимолй, Чопон, боксит дар Казокистон вомехуранд (ниг. ба хари­таи мацмуй).

207

Супориш. 1. Дамворидо ва каторкуддоеро, ки дар матни пара­граф номбар шудаанд, дар харитаи контурй ишора кунед. 2. Тафову­ти чойгиршавии сарватдои зеризаминии пайдоишашон магматикй ва тадшиниро чй тавр бояд шард дод? 3. Дар нодияи шумо ва Чумдурии Точикистон кадом сарватдои зеризаминй мавчуданд? Сабаби пайдои­ши ондоро шард дидед?

§52. Иклим

Иклими нимчазирадои Диндустон ва Диндучин дам ба муссондо вобаста аст. Тандо тобистон, вакте ки материк нидоят метасфад ва дар болои он нодияи фишори пасти атмосфера досил мешавад, аз укёнус анбуди давои истивой меояд. Муссондо аз укёнуси Динд ба микдори нидоят зиёд бориш меоранд. Зимистон муссон аз материк мевазад ва бо пассати шимоли шаркй мувофик меояд.

Дамин тарик, таъсири укёнусдо ба иклим дар кам шу­дани микдори бориш аз канордо ба кисмдои дохилии мате­рик, инчунин дар пасту баландии дарорат зодир мешавад.

Куддои баланди Авруосиё - Алп, Кавкоз, Димолой аз гарб ба шарк тул кашидаанд. Ондо имкон намедиданд, ки ба чануб боддои хунуки шимолй дохил шаванд. Вале анбуди давои сернам аз укёнуси Атлантик бемалол ба дарунтари материк дохил мешавад. Дар роди муссондои аз укёнус ва- занда, ки каторкуддо кад кашидаанд, бориш махсусан бисёр мешавад. Чунончи, дар доманаи Димолойи Чануби Шаркй дар як сол бештар аз 400 мм ва дар мавзеи сербориштари- ни руйи Замин - Черапунцаи машдур 11000 мм бориш ме­шавад. Дар нишебидои чанубии Кавкози гарбй дам бориш бисёр аст. Дар нишебидои чанубии каторкуддои Дисор бо­шад соле ба дисоби миёна аз 1200 мм, то 2000мм бориш мешавад. Ин мадали сербориштарини Точикистон ба шу- мор меравад.

Дар куддои Авруосиё дам монанди материкдои дигар шароити иклимй мувофики таносуби минтакадои баландй тагйир меёбад. Минтакавияти иклим дар чунин куддо, мо- нанди Алп, Кавкоз, Димолой хеле назаррас аст. Иклими кудсордои баланд - Тибет ва Помир - баландкудй, хушк, то­бистон гарму зимистон хунук, кисми зиёди сол кадратун аст.

208

1. Тафовути шароити иклими Авруосиё ва Амрикои Шимолй аз чй иборат аст? 2. Аз руйи харитаи атлас муайян кунед, ки зимистон дар кадом кисми Авруосиё нодияи фишори баланд ба вучуд меояд. Сабаби ба вучуд омадани он чист? 3. Аз хари­та ва матни китоби дарсй истифода бурда, оид ба таксими бо­риш дар дудуди Авруосиё, Точикистон дикоя кунед.

Минтакахои иклимй. Гуногунии шароити иклимии ма- терикро харитаи минтакадои иклимй муайян мекунад.

дииъ. 1. Минтакадои иклими кураи Заминро номбар кунед. Ондоро « В аз руйи кадом аломатдо фарк мекунанд? 2. Аз руйи харитаи

минтакадои иклимии Авруосиё муайян кунед: а) материк дар ка­дом минтакадои иклимй чой гирифтааст; б) кадоме аз минтакадо дудудй аз дама зиёдро ишгол кардааст; в) минтакадои иклимй ба кадом самт иваз мешаванд. Онро чй хел шард додан мум- кин аст?

Чазирадои арктикии Авруосиё ва кисми шаркии он, ки ба укёнуси Яхбастаи Шимолй дамшафат мебошанд, дар минтакаи иклими арктикй чой гирифтаанд. Дар ин чо тамо­ми сол давои хушк ва хунуки арктикй дукмрон аст. Дарорат дамеша паст аст ва зимистон хунукии нидоят сахт мешавад. Офтоби кутбй сатди укёнус ва хушкиро кам гарм мекунад. Сабабаш кутод будани тобистон мебошад.

Минтакаи иклимии субарктикй чун минтакаи тангбар дар тамоми материк тул кашида, дар гарб чазираи Ислан- дияро фаро гирифтааст. Иклими он нисбат ба минтакаи арктикй андаке мулоим аст.

Дудуди аз дама зиёди Авруосиё дар минтакаи муътадили шимолй вокеъ аст. Ба туфайли аз гарб дохил шудани анбуди даво дар ин минтака ивазшавии хелдои иклим аз самти гарб ба шарк махсусан хуб аён мешавад.

Дар гарби Авруосиё ба туфайли анбуди давое, ки аз укёнуси Атлантик меояд зимистон мулоим шуда, дарорати миёнаи январ 0°С баландтар ва тобистон аз +10 то +18°С мешавад. Бориш доимо бисёр буда, бештар аз 1000 мм меша­вад. Руздои офтобй дар тобистон кам буда, зимистон бошад, обу даво тагйирёбанда шуда, пайидам сим-сим борон мебо­рад, мавзеъро дуру дароз туман фаро мегирад. Адён-адён барф дам меборад, вале ба зудй об мешавад. Инро иклими бадрии минтакаи муътадил меноманд.

209

Дар шарк, то худи куддои Урал иклими муътадили китъавй афзалият дорад. Дар ин чо таъсири укёнуси Ат­лантик суст мешавад. Давои материк тобистон гарм ва зи­мистон хунук мешавад. Дар дамвории Аврупои Шаркй обу даво ноустувор аст. Зимистон руздои софу офтобиро давои мулоим иваз мекунад ва тобистон осмонро абр пушонда, борон меборад (Сабаби ивазшавии обу уаво чист?).

Анбуди давои китъавиро иклими дудуддое, ки дар шарки Урал, Осиёи Миёна ва Марказии минтакаи муътадил чой

210

Расми 62. М интакахои иклими Авруосиё

гирифтааст, муайян мекунад. Тобистон дар болои сат^и замин хаво нихоят гарм шуда, зимистон то -50°С ва бештар аз ин хам сард мегардад. Давои аз укёнуси Ат­лантик омада кариб бебориш мебошад. Зимистон барф кам меборад ва сатхи За­мин дар чукурии зиёд ях мекунад. Инро иклими китъавии минтакаи муътадил ме­номанд.

Дар шарки ин минтака иклими мус- сонй хукмфармост. Хусусияти асосии он ивазшавии анбухи хаво дар фаслхои сол мебошад. (Ш аруи он чист?). Дар Авруосиё иклими муссонй на танхо мин­такаи иклими муътадил, балки боз ду минтакаро фаро мегирад. (К адом уо)? Минтакаи иклими субтропикй Авруосиёро аз нимчазираи Пиреней то укёнуси Ором бурида гузаштааст. Тобистон баробари омадани хавои тропикй обу хавои гарму хушк баркарор мегардад. Борон ахён-ахён меборад, осмон беабр «абадан кабуд», Зи­мистон дар сохили бахри Миёназамин обу хаво дигар аст: гарм шуда, пайихам бо­рон меборад. Нашъунамои рустанихо да­вом мекунад.

Бодхои серрутубати гарбй аз укёнуси Атлантик бориш меоранд. Дарорати ми­ёна дар хама чо аз 0°С баланд аст. Инро иклими субтропикии бахримиёназаминй меноманд. Дар каламрави Точикистон иклими хушки субтропикй (дар водихои Вахш ва Дисор), ки тобистон тулонии гарм, зимистон кутоху нарм ва камбо- риш аст, хукмрон мебошад.

Рутубати хаво аз гарб ба шарк кам ме­шавад ва дар кисми минтакаи субтропикй хам монанди минтакаи муътадил иклим субтропикии китъавй мебошад. Тобистон

Расми 63. Диаграммам

минтакахои иклимииАвруосиё

211

нихоят гарм ва зимистон хеле хунук аст. Бориш кам ме­шавад. Бод чангу регро ба хаво мебардорад. Дар сохили укёнуси Ороми Авруосиё дар минтакаи субтропикй тоби­стон анбухи хаво аз укёнуси Ором ба микдори зиёд бориш ва абрхои гализ оварда, харорати хаворо паст мекунад.

Бисёр вакт борони сел меборад. Дарёхо аз об пур шуда. аз сохил мебароянд, киштзор, роххо, дехахоро пахш меку­нанд. Зимистон аз кисмхои дохилии материк хавои хунуки китъавй меояд ва харорат мумкин аст то 0°С паст фарояд. Чунин иклимро иклими субтропикии муссонй меноманд.

Аз харитаи китоби дарсй минтакахои иклими тропикй, субис­тивой ва истивоиро ёбед. Хелхои иклими онхоро номбар ва хусусиятхои онхоро муайян кунед.

Таъсири иклим ба фаъолияти хочагии ахолй. Шароити иклимии Авруосиё аз бисёр чихат ба фаъолияти хочагии ахолй таъсир кардааст. Агар тобистон дар шимоли мате­рик ба кишоварзй норасоии гармй халал расонад, он гох дар кисми чанубии материк харорати баланд дар тропикхо ба руёндани ду-се хосил дар як сол мусоидат мекунад. Вале намй намерасад. Дар шарк, чануби шарк ва чануби мате­рик иклими муссонй барои кишоварзй махсусан мусоид аст. Дар заминхои сергил буттаи чой, найшакар парвариш ме­кунанд. Дар минтакаи иклими муътадил, махсусан дар он чое, ки тобистон гарму зимистон на он кадар хунук аст, гандум, чуворимакка ва дигар зироати галладона, инчунин лаблабуи канд, дарахти себ, ток месабзанд. Дар сохилхои бахри Миёназамин иклими нарму гарм ба парвариши зиро- ати субтропикй имконият медихад.

Дар Осиёи Шаркй ва Чанубй хангоми боронхои муссонй аксар вакт обхезии харобиовар мешавад. Дарёхо аз сохил баромада, масохати азими хамворихоро бо киштзор, дехот ва роххо пахш мекунанд. Дарёхои Хуанхэ, Ганг, Амур бо обхезии худ машхуранд. Дангоми обхезихои халокатовар одамон зарар дида, чорвои хонагй нобуд мешаванд.

Ахолй аз кадим бо обхезй мубориза бурда, дар сохили дарёхо садд, даргот ва иншооти дигар месохт.

Дар пастихои назди бахр туфон, ки дар укёнус тавлид ме­шавад, боиси обхезй мегардад. Аз туфонхои бахрй чазирахои212

Чопон ва Филиппин, сохили Диндучин аз хама бештар за- рар мебинанд. Дангоми туфон суръати бод дар як соат то ба 400 км мерасад: чунончи, мохи ноябри соли 1970 ба сохили серахолии Диндучин (Бангладеш) туфони куввааш гайриоддй хамла овард, ки аз укёнуси Динд омада буд. Дар натичаи он кариб 400 хазор кас халок шуд. Мохи январи соли 1989 дар натичаи заминчунбие, ки дар доманахои кухи Боботог ба амал омад, хонахо ва дехахои нохияи Дисор вайрон шуда, зери лойка монданд. Баландии хоку лойка дар баъзе чойхо то ба 60 м расид. Одамон халок шуданд, биною иншоотхои бисёр хароб гардиданд.

Ба мардум хушксолй ва харобшавии хок зарари калон мерасонанд. Хушксолй аз сабаби дуру дароз наборидани борон руй медихад. Ахолй барои мубориза бо хушксолй обанборхо месозанд. Дар баъзе мамлакатхои нимчазираи Арабистон барои обёрй оби бенамакшудаи бахрро исти- фода мебаранд.

Супориш 1. Аз руйи диаграммам иклими (расми 57) хелхои иклими Авруосиёро муайян кунед. 2. Обу хавои хоси тобистони махалли худро тасвир кунед. Вай ба кадом хели иклим мувофикат мекунад? 3. Ахолии дехоти шумо шароити иклимро чй тавр ба назар мегирад? 4. Хелхои иклими Амрикои Шимолй ва Авруосиёро мукоиса кунед.

§ 53. Обхои дохилй

Таксимоти обхои дохилй. Авруосиё аз обхои дохилй бой аст. Аз он бисёр дарёхои калони кураи Замин чорй меша­ванд. Кулхои Авруосиё калон ва чукуранд. Азбаски релеф ва иклими кисмхои гуногуни Авруосиё як хел нест, дарё ва кулхо хам дар худуди материк хеле нобаробар таксим шуда­анд. Дарёхо аз куххо ва баландихое, ки дар дохили материк чой гирифтаанд, чорй шуда, оби худро ба тамоми укёнусхои кураи Замин равон мекунанд. Дар айни замон дарёхои фаро- хи дохилй ба укёнуси Чахонй чорй намешаванд. Ба худудхои чараёни дохилй кариб сеяки материк рост меояд.

Обхои зеризаминй сарвати пурбахои табий аст. Захираи онхо махсусан дар зери хамвории Сибири Еарбй бузург аст. Онхо на танхо дарёхо ва кулхоро пурра мекунанд, балки аз тарафи ахолй истифода бурда мешаванд.

213

Расми 64. Яке аз дарахо дар водии шохоби чапи дарёи Янсизи, ки се Дараи Хурд ном дорад.

Байкал - кули чукуртарини олам буда, 1620 м захираи калони оби ширин дорад. Яххо манбаи асосии обхои ши­рин мебошанд.

Ба укёнуси Ором дарёхои Амур, Хуанхэ, Янсизи чорй мешаванд. Янсизи - дарёи бузургтарини Авруосиё ва яке аз дарёхои калонтарини чахон мебошад. Дарозиаш 5800 км аст. Дангоми боронхои муссонй дарё сероб мешавад Янси- зи хангоми ба бахр чорй шуданаш хавзаи калон хосил ме- кунад. Янсизи дарёи киштигард аст. Дар поёноби он хатто киштихои калони укёнусй шино карда метавонанд. Оби дарё ва шохобхои он барои обёрй истифода мешавад. Дар хавзаи он чахоряки ахолии Чин зиндагй мекунад.

Ганг дарёи серобтарини кураи Замин буда, аз чихати микдори об танхо аз Амазонка ва Конго камй дорад. Да­розии он 2700 км аст. Ганг аз Димолой сарчашма гирифта, аз худуди сербориштарини материк чорй мешавад. Г анг хам монанди Янсизи тобистон обхез мешавад. Оби зарди лой- олуди дарё аз куххо ба микдори нихоят зиёд чисмхои сах-

214

тро меорад ва дар вакти ба халичи Бангола рехтан хавзаи васеъ хосил мекунад.

Меконг дарёи калонтарини Чануби Шаркии Авруосиё аст. Дарозии он 4500 км мебошад. Вай аз кухсори Тибет сар шуда, ба бахри Чануби Чин мерезад ва хавзаи хеле ва- сеъро хосил мекунад.

Манбааш асосан борон, д. Янсизи (Чансизян) - Ичан дар болообаш бошад, барф дорад. Сатхи оби дарёи Ме­конг дар давоми сол 10-15 м баланду паст мешавад. Ме­конг дар давраи серобиаш киштигард буда, хатто киш- тихои бахрй хам шино карда метавонанд.

Дарёи Динд аз чануби кухсори Тибет сарчашма ме­гирад. Он аз обшавии барфу яххо ва аз боронхои муссо- нии дар он ч,о боранда гизо мегирад. Сатхи оби Динд во- Расми 6 5 Тагиирёфтани сатхи ° би баста ба фаслхои сол нихоят дарёи Янсизии дар т^ли сол пасту баланд мешавад.

Лена дарозтарин ва Енисей пуробтарин дарёхои Сибир мебошанд.

Худудхои чараёни дохилй. Масохати хеле калони мате­рик ба укёнус чараён надорад. Волга дарёи бузургтарини ин минтака аст. Дарозии он 3550 км мебошад. Волга ба бахри Каспий мерезад.

Волга дар болооб якчоя бо шохобхояш кариб аз та- моми хамвории Аврупои Шаркй об чамъ меорад. Иклими муътадили китъавии хамворй чараёни Волгаро муайян ме- кунад. (Хусусиятдои онро ба хотир биёред). Дарё бо туфай­ли обанборхо тамоми тобистон пуроб ва киштигард аст.

Осиёи Миёна ва Марказй дарёхои камшумор доранд. Онхо аз куххои баланд сарчашма мегиранд ва баъд ба хамворй чорй мешаванд. Дарёхои камшумор ба кулхои сар- баста мерезанд. Об ба заминхои биёбон хаёт мебахшад, аз хамин сабаб ахолии вохахо ин обро барои обёрй истифо-

215

да мебарад. Обхезии калони дарё тобистон, вакте ки бо нурхои сузони Офтоб дар куххо барфу яххо об мешаванд, руй медихад. Ому яке аз дарёхои калонтарини ин кисми Осиё мебошад.

1. Аз руйи харита ва накша (ниг. ба илова) худатон яке аз дарёхои материкро интихоб карда тасвир намоед. Хусусиятхои ин дарёро, ки ба релеф ва иклим вобастаанд, муайян кунед.2. Чаро оби кулхои кисми шимоли гарбии Авруосиё ширин аст.3. Аз харита дарёхои Дунай, Рейн, Элби, Одер ва Висларо ёбед. Дар шароити иклими муътадили китъавй сарчашма ва режими ин дарёхо чй тавр тагйир меёбанд?

Режими дарёхое, ки ба бахри Миёназамин мерезанд, бо номунтазамии худ фарк мекунанд. Боронхои зимистон дарёхоро лабрез мекунанд. Тобистон бошад, дар фасли бе- бориш онхо хеле камоб ва баъзеашон хатто хушк меша­ванд. Бар хилофи онхо дар дарёхои режими муссонй аз бо­риш тобистон сатхи об якбора баланд мегардад (расми 60).

Дар хамин фасл дар куххо барфу ях об мешавад. Обхе- зии пурталотум огоз шуда, дарёхо аз сохил мебароянд ва тугён мекунанд.

Ахолй сарбандхо месозад, вале дарё онхоро баъзан рах- на карда, офати бехисоб меорад. Зимистон сатхи об нихоят паст мешавад. Дар шароити иклими муссонии минтакаи муътадил хатто ях мебандад, масалан Амур.

Дар чазирахои Зонди Калон, ки дар он чо иклими исти­вой хукмфармост, дарёхо сарчашмаи боронй ва режими мун- тазам доранд.

Бисёр дарёхои Авруосиё сарчашмаи оби пиряхй доранд. Ба онхо дарёхои чараёни дохилие, ки аз куххои баланди Осиёи Марказй чорй шуда меоянд, мансубанд. Онхо охири бахор ва аввали тобистон, вакте ки барфу пиряххои кухй об мешаванд, медаманд. Яке аз чунин дарёхо дарёи Ому аст.

Кулхо. Дар Авруосиё хам монанди Амрикои Шимолй кулхо хеле бисёранд. Онхо хам монанди дарёхо дар худуди материк нобаробар чой гирифтаанд. Микдори кулхо мах­сусан дар шимоли гарбии Авруосиё зиёд аст. Калонтарини онхо Ладога ва Онега мебошанд.216

Расми 66. Кули Женева дар куххои Алп

Давзаи он^о дар натичаи охиста фуру рафтани кабати замин хосил шуда, оби онхо ширин аст.

Дар он чое, ки иклим хушку гарм аст, кулхо одатан ка- манд ва обашон шур мебошад. Чунинанд кулхои худудхои чараёни дохилй. Як катор кулхо дар куххо дар таркиши кабати замин чой гирифтаанд. Дар таркиши аз хама чукур кули Байкал вокеъ аст. Дар куххои Алп кули Женеваи бо зе- боии худ бехамто чойгир аст.

Бокимондаи хавзаи кадими бахр, ки як вакте бо укёнуси Чдхонй пайваст буд, бахр - кулхои Каспий ва Арал мебо­шанд. Дар чанубу шаркии Казокистон кули Балхаш ва дар куххои Тиёншон кули яхнакунандаи Иссицкул (маънояш «кули гарм») чой гирифтааст. Ахамияти хочагии кулхо бузург мебошад. Бисёре аз онхо - Байкал, Ладога, Онега ва гайра захираи калони оби тозаи ширин дошта, барои киштигардй мувофиканд.

Яхбандии хозира. Масохати хеле калони Авруосиёро пиряххои хозира пушондаанд. Онхо дар бисёр чазирахои ши-

217

моли дар Исландия, Шписберген, Замини Нав, дар чазирахои дигар, инчунин дар куххои аз хама баланд - Алп, Димолой, Тиёншон ва Помир мавчуданд. Пиряххои кухй поён фуромада, сарчашмаи дарёхои сершумор мегарданд. Дар мамлакатхои иклимаш гарму хушк оби дарёхо барои обёрй сарф меша­вад, зеро бидуни он парвариши рустанихои дастпарвар им- коннопазир аст. Оби дарёхои Хуанхэ, Янсизи, Динд ва Ганг хамачониба истифода мешаванд.

Яхбандии бисёрсола. Дар худуди калони Авруосиёи Ши­молй яхбандии бисёрсола пахн шудааст. Онро яхбандии «абадй» хам меноманд. Яхбандии бисёрсола кариб сеяки худуди кисми осиёии материкро дар бар гирифтааст. Гафсии кабати яхбастаи чинсхои кухй аз чанд метр дар нимчазираи Кола, то 1500 м дар нимчазираи Таймир мерасад. Тобистон кабати яхбаста то чукурии 40-150 см об мешавад.

Сабаби хосил шудани яхбандии бисёрсола, чунонки оли­мон мехисобанд, зимистони хунуку камбарф ва харорати миёнаи солонаи аз 0°С паст аст.

Расми 67. Дар шимоли Авруосиё

218

Дарёхое, ки аз кабати хоки яхбаста чорй мешаванд, ба- хорон хеле обхез шуда, ботлокхои сершумор хосил меку­нанд, зеро ба чукурй захида наметавонанд ва боз меистан- ду ботлок ба вучуд меоранд. Яхбандии бисёрсола сохтмони рох, бинохои истикоматиро душвор мегардонад.

Супориш. 1. Дарёхои Лена ва Хуанхэро аз чихати режим ва навъи гизо мукоиса кунед. Тафовути байни онхоро чй тавр бояд шарх дод?2. Дарё ва кулхоеро, ки дар матн чудо карда шудаанд, ба харитаи контурй нависед.

§ 54. Зонахои табий

Чойгиршавии зонахои табий. Авруосиё дар тамоми мин­такахои иклимии Нимкураи шимолй вокеъ аст, бинобар ин дар ин чо тамоми минтакахои табиии сайёраамон мавчуданд. Дар кисми калони материк онхо аз гарб ба шарк тул мека- шанд.

1. Харитаро истифода бурда, минтакахои табиии Авруосиёро аз шимол ба чануб аз руйи 800 а.ш. номбар кунед. 2. Оид ба пайдархамии ивазшавии минтакахои табий ва сабабхои он чй хел хулоса баровардан мумкин аст? 3. Конуни ба шумо маълу- ми ивазшавии минтакахои табииро номбар кунед.

Дамин тарик, дар чойгиршавии минтакахои табиии Ав­руосиё хам монанди материкхои дигар конуни минтакаи арзй зохир мешавад. Минтакахои табииеро, ки дар дохили материк вокеанд, номбар кунед. Досилшавии онхоро бо ка­дом шароити иклимй шарх додан мумкин аст?

Тахлили харитаи минтакахои табий имконият медихад, ки чунин хулоса барорем: минтакахои табиии Авруосиё нис­бат ба материкхои дигари кураи Замин хеле гуногунанд: минтакахои табий дар шимоли материк чун минтакаи ях- лухт тул кашидаанд. Онхо дар чанубтари тайга на танхо аз шимол ба чануб, балки аз гарб ба шарк хам иваз мешаванд, инчунин ба дарачаи харорати Офтоб низ алокаманд аст.

Зонахои табиии минтакахои иклими арктикй ва субарк- тикй. Биёбонхои арктикй, тундра ва бешатундра дар Авру­осиё ба мисли Амрикои Шимолй он кадар ба чануб пахн

219

нашудаанд. Дар табиати хар ду минтакахои материк уму- мияти бисёр хаст. Ва ин тасодуфй нест. Зеро минтакахо дар канори шимолии материкхо чой гирифтаанд ва дар он чо давраи харорати паст дуру дароз буда, яхбандии бисёрсо­ла, ботлокхои фарох бисёр аст. Ба замми он ки материкхо дар гузашта яклухт буданд.

Табиати биёбонхои арктикй ва тундра тахти фаъоли­яти хочагии инсон хануз кам тагйир ёфтааст. Вале саршу- мори баъзе хайвонот, масалан хирси сафед хеле кам шуда­аст. Манъи шикор ба хифзи ин чонвари ачиб имконият дод.

Зонахои табиии минтакаи муътадил

1. Аз харита истифода бурда минтакахои табииеро, ки дар минтакаи иклими муътадил чой гирифтаанд, номбар кунед.2. Аз харита минтакахои бешаро нишон дихед. Онхоро аз чихати мавкеъ ва масохат бо бешаи материки Амрикои Шимолй мукоиса кунед. Фарки онхо дар чист?

Зонахои беша. Зонаи беша дар Авруосиё худуди аз хама калонро ишгол мекунад. Аз чихати масохат бошад, тайга аз хама калон аст. Дар минтакаи иклими муътадил тоби­стон нисбат ба тундра ва бешатундра хеле гарм ва давом- нок аст. Аз хамин сабаб барои сабзиши муътадили набото­ти дарахтй шароити мусоид пайдо мешавад.

Хоки зонаи тайга хокистарнамо аст. (Ощо чи тавр уосил мешаванд?). Дар бешахои тайгаи нимчазираи Скандинавия ва Финляндия дарахтони сузанбарги ба хунукй тобовар - санавбар ва коч, дар шарки куххои Урал - дарахтони пих­та, санавбари сибирй, ки сидра меноманд, инчунин дарах­ти чалгуза (лиственниса) - ягона дарахти сузанбарг, ки зи- мистон баргаш мерезад, месабзанд.

Зонаи бешахои омехта ва пахнбарг танхо дар гарб ва шарки материк чой гирифтаанд. (Инро чи тавр бояд шару дод?)

Дарахтони пахнбарг бештар гармидуст мебошанд, вале дар тайга онхо вучуд надоранд.

Барои бешахои пахнбарги Аврупо шохбулут ва булут бештар хос аст. Бешахои шохбулут дар иклими серрутуба-

220

Гиббони дастсафед

ти гарм хуб месабзанд. Дар ин чо зерфун, фарк ва дарах- тони дигар меруянд. Дарахтони бешахои омехта, махсусан пахнбарг бештар бурида шудаанд. Бешахои тагйирнадодаи инсон танхо дар тайгаи Русия ва дар куххо бокй мондаанд.

Олами хайвонот дар тайга бехтар мафуз мондааст. Дар бешахои омехта ва пахнбарг бисёр хайвонот нодир шуда­анд ва тах,ти мухофизати инсон мебошанд.Зубр, бабри уссурй ба Китоби Сурх до­хил шудаанд.

Бешадашт ва дашт. (Аз харита зона- уои бешадашт ва даштро ёбед). Заминхои сиёххоки дашт бо хосили худ низ машхур аст. Бинобар он бешадашт ва дашт кариб пурра шудгор карда шудаанд. Набототи табий танхо дар мамнуъгоххо ва махалхои барои шудгор нобоб бокй мондааст. Та- носуби гармй ва рутубат дар онхо барои парвариши зироати гуногуни галладона, лаблабуи канд, офтобпараст ва дигар зироатхои кишоварзй мусоид аст. Дар даштхо ва баъзан дар бешадашт хушксолй мешавад.

Дайвоноти дашт, асосан хояндахо буда, алаф мехуранд. Бисёри онхо аз саба­би набудани панохгохи табий дар лонахо зиндагй мекунанд - хази даштй, юрмон, сугур, мушхои гуногун.

Нимбиёбон ва биёбони минтакаи муъ­тадил. (Ин зонауоро аз циуати масоуат дар Авруосиё ва Амрикои Шимоли муцоиса кунед.) Тобистони хушк ва гарм дар зо­наи нимбиёбон ва биёбон ба хок, набо­тот ва олами хайвонот таъсир расондааст.Шароити хаёти рустанихо хеле сахт аст: хушкии хаво, гармои баланд, зимистони хунук, туфони барфй. Биёбонхои гарму хушк махсусан аз наботот камбагаланд.М асалан, биёбони Гоби. Реги равони биёбони Такла-Макон бо бехаётии худ Товус

Паррандаи шохбинй

221

хайратовар аст. Саксавул, курай, явшон, рустанихои хоси биёбони минтакаи муътадили Авруосиё ба шумор мера- ванд. Саксавул аз кабили дарахтони камшуморест, ки дар биёбон месабзад.

Гиёху буттахо ба иклими хушк мутобик шудаанд. Регзор рутубати боронхои ахён-ахён боридаро мечаббад ва вакте ки бахор офтоб каме гармй кард, биёбон аз нав зинда мешавад.

Дар хоки нимбиёбон ва биёбон намак бисёр аст ва дар ин шароит танхо баъзе гиёххо сабзида метавонанд, маса- лан, ушнон.

Дар нимбиёбон ва биёбонхо хоянда ва сумдорхо беш­тар мебошанд. Дар Осиёи Марказй шутури дукухона, хари ёбой - кулон вомехуранд. Ин хайвонхои нодир дар Кито- би Сурх сабт шуда, бо конун мухофизат карда мешаванд.

§ 55. Зонахои табии (давомаш)

Бешахо ва буттахои субтропики. (Минтацаи ицлими субтропикии Авруосиёро номбар кунед. Сабабуои гуногунии онуоро нишон диуед.) Дар Аврупо, дар сохилхои бахри гар­ми Миёназамин минтакахои беша ва буттахои хамешасабзи дуруштбарг чой гирифтаанд. Еайр аз ин, буттазорхо нисбат ба бешазор масохати калонро ишгол кардаанд.

Хоки дорчинранги дар ин чо афзалиятдошта хосилхез аст. Набототи хамешасабз ба гармои тобистон ва хушкии хаво хуб мутобик шудаанд. Онхо барги гафси дурахшон дошта, дарахтон барги тангбар доранд ва баъзан муякхо пушонидаанд. Дамаи ин бугшавиро кам мекунад. Дар ша- роити зимистони серборони мулоим сабзахо хуб нашъуна- мо меёбанд.

Бешахо дар сохили бахри Миёназамин кариб тамоман решакан шудаанд. Дар чойи онхо паттазори буттахои хаме­шасабз ва дарахтони кадпаст, шохтути заминй, ки баргхояш майдаи дурахшону хордор (мурд) ва гайра ба вучуд ома- данд. Аз рустанихои дастпарвар зайтун, ток, ситрусхо ва рустанихои дигарро парвариш мекунанд. Зонаи минтакаи бешахои субтропикии тагйирёбандаи сернам (муссонй) дар чануби шарки Авруосиё, кисми чануби Чин ва Чрпонро ишгол кардааст. Дар ин чо бархилофи бахри Миёназамин222

тобистон сербориш ва зимистон нисба- тан хунуку салкин аст. Аз хамин сабаб рустанихои хамешасабз - мониюлиё, ка­мелия, лавр ва дарахти бамбук ба хуш- кии зимистон мутобик шудаанд. Инсон ин минтакахоро кайхо аз худ кардааст.

Ахолй дар чойхои аз бешазор холй шолй, чой, дарахтони ситрусй мепар- варанд.

Нимбиёбон ва биёбонхои субтропикй ва тропики. Аз руйи харитаи атлас хусу­сиятхои табиии ин зонахоро мустаки- лона омузед.

1. Биёбони Рубалхоли дар кучо вокеъ аст? Дарорати миёнаи январ ва июл чй кадар аст? 3. Хокхои нимбиёбон ва биё- бонро номбар кунед, хусусияти набобо- тот ва таркиби олами хайвонотро шарх дихед. Дар хотима фарки биёбонхои минтакахои муътадил ва тропики Авру­осиёро фахмонед.

Навдаи зайтун

Навдаи гинкоСаваннахо, бешахои субистивой ва

истивой. (А з харита муайян кунед, ки ин минтацауо дар куцо цой гирифтаанд.Харитаи «Зонауои табиии цауон»-ро ис­тифода бурда, хусусияти цойгиршавии беш ауои истивоии Амрикои Чанубй,Африцо ва Авруосиёро муцоиса кунед).Дар саваннахои Авруосиё байни алаф­хои баланд асосан хушадорхо, нахл, акокиё, дарахтони заранд (тик) ва сали киматбахо месабзанд. Дар баъзе чойхо бешахои камдарахт вомехуранд. 3-4 мох дар фасли хушкии сол баъзе дарахтон, ни заранд ва сал хазонрез мешаванд. Дарахти заранд чуби сахти пуркиммат дорад, ки дар об намепусад. Дарахти сал хеле калон мешавад, кадаш 35 м ва гафсиаш 2 м. Чуби он масолехи сохтмон мебошад.

Навдаи лавр

аз чумла дарахто-

223

Д а р з о н а и б е ш а х о и с у б и с т и в о и и с е р н а ­ми т а г й и р ё б а н д а нисбат ба саванна борон бештар меборад, аммо давраи бебориш хам мешавад, ки кутох аст. Танхо баъзе дарахтон дар давраи бебориш баргрез мешаванд. Бешахои субистивой бо гуногунии навъи дарахтон фарк ме­кунанд. Олами хайвоноти саваннахо ва бешахои субистивой гуногунанд, вале умумияти зиёде доранд (ниг. ба харита). Дар Диндустон ва чазираи Шри-Ланка то хол филхои ёбой зиндагй мекунанд. Филхои дастомузро дар корхои вазнини хочагй истифода мебаранд. Дар он чо маймунхо бисёранд.

Бешахои истивой дар Аврупо асосан дар чазирахо чой гирифтаанд. Онхо холо хам мавзеъхои калонро ишгол карда­анд, вале аз сабаби буридани дарахтон масохати он нисбатан кам мешавад. Дайвоноти бе ин хам нодир - баъзе намудхои каркадан, барзагови ёбой, маймуни одамшакл - орангутан торафт кам вомехуранд.

Вактхои охир масохати бисёр чангалхои субистивой ва истивой дар Диндустон ва Диндучин аз тарафи инсон аз- худ карда шуданд. Дар хамворихои Осиёи Шаркй ва Чануби Осиё дар киштзори хамвори обпуршуда асосан кучати шолй шинонда, парвариш мекунанд. Дар чануби шаркии Чин, дар Диндустон ва дар чазираи Шри-Ланка буттаи чой мепарва- ранд. Киштзори чой одатан дар нишебии куххо ва домани куххо чой гирифтааст.

Минтакахои баландй дар Димолой ва Алп. Дар Авру­осиё нисбат ба материкхои дигар нохияхои минтакавияти баландй бештар аст. Зеро кариб нисфи масохати материк ба кухсор рост меояд. Минтакавияти баландиро дар нишебихои чанубии Димолой, ки борони муссонй фаровон мешавад ва дар Аврупо - дар нишебихои чанубии куххои Алп дар кисми гарбии сербориши онхо мушохида кардан мумкин аст. Иваз­шавии минтакахои баландй дар ин куххо дар накша нишон дода шудааст.

1. Кадом куххо чанубтар чойгир шудаанд - Димолой ё Алп? Димолой аз Алп чанд баробар баланд аст? 2. Минтакаи баланди-

------- ро дар Димолой номбар кунед. Онхо бо кадом пайдархамй ивазмешаванд? Кадом минтакаи баландй дар Димолой аз чихати дарозй аз поён ба боло аз хама калон аст? 3. Минтакавияти баландиро дар Алп номбар кунед. Тафовути онхоро чй тавр бояд шарх дод?

224

8848 мн;. Чомолунгма

4810 м Монблан

Маргзори субалпии алафхряш кэдпаст Маргзори субалпии ала®*ояш баланд^ад

Бешахои субистивоии серр Дар доманаи куххо - тераи

|Сабз

тубат

L

Минтакэ̂ ои барфх;ои доимй

■эм^И'чно1зоод11ку^сор щ Маргзор, буттахд^ва алафхои кддбаланди Я Бешазори <

,булутБешадои кастана, богот, то киштзор Бешадои дуруштбарг ва бутт;3

Расми 68. Минтакавияти баландй дар Димолой ва Алп

Фаъолияти хочагии инсон бо минтакахои баландй вобас­та мебошад. Домана ва нишебихои поёнии куххое, ки барои хаёти ахолй мувофиканд бештар аз худ карда шудаанд. Дар ин чо одатан нуктахои ахолинишин, киштзори рустанихо чой гирифта, роххо сохта шудаанд. Ба андозаи баромадан таъсири инсон ба табиат камтар мешавад. Дар маргзори баландкух чорво мечаронанд.

Супориш. 1. Тафовути иклим ба набототи зонахои беша чй тавр таъсир мекунад? 2. Маълум аст, ки дар бешазор нисбат ба даштхо беш­тар бокимондаи рустанихо хосил мешавад, вале замини сиёххок аз хо- кистарнамо хеле хосилхез аст. Сабаби он чист? 3. Кадом зонахои таби­ии минтакаи муътадилро инсон бештар аз худ кардааст? Барои аз худ кардани онхо чй мусоидат мекунад? 4. Зонахои табиии Авруосиё ва Ам­рикои Шимолиро дар 400 а.ш. мукоиса кунед. Сабабхои монандй ва та­фовути ивазшавии онхо аз чй иборат аст.

225

АДОЛИ ВА ДАВЛАТДО

§ 56. Халкхои Авруосиё

Дар худуди Авруосиё халкхои хеле гуногун зиндагй ме­кунанд, ки ба се нажоди инсон мансубанд.

Дар Аврупои Шаркй ва Осиёи Шимолй халкхои славянй зиндагй мекунанд. Дар забони онхо калимахои умумй бисё­ранд, дар маданияти онхо хам бисёр чихатхои монанд хаст. Славянхои шаркй, гарбй ва чанубиро фарк мекунанд. Ба славянхои шаркй - русхо, украинхо ва белорусхо ба славян­хои гарбй полякхо, чеххо ва словакхо мансубанд. Булгорхо, сербхо, хорватхо ва словенихо славянхои чанубй мебошанд. (Дар куцои Аврупои Гарбй халщои олмонй ва романй зиндагй мекунанд?).

Дар Аврупои Шимолй, дар нимчазираи Скандинавия ва чазираи Исландия олмонхо, шведхо, норвегхо ва исландхо зиндагй мекунанд.

Дар Аврупои Еарбй ва Миёна австриягихо, холландихо, даниягихо, англисхо ва халкхои романй, итолиёвихо, фарон- савихо, испанхо, португалхо, руминхо ва молдаванхо икомат доранд.

Барои халкхои олмонй муи малла ва пусти кушодаранг хос аст. Халкхои романй муи сиёх, пусти гандумгун до­ранд. Забони халкхои романй дар асоси забони лотинй ба вучуд омадааст. Дар Осиёи Чанубй халкхое, ки ба забонхои оилаи хиндуаврупой гуфтугу менамоянд, дар кисми зиёди чумхурихои Афгонистон, Эрон ва Точикистон, дар як катор нохияи Туркия ва Покистон калонтарини онхо - форсхо, афгонхо, курдхо, точикон, баъзе нохияхои Кавкоз осетинхо, татхо, талишхо ва дигарон мебошанд. Инчунин дар кисми шимолй ва марказии Диндустон - хиндухо, бихорихо, пан- чобихо, маротххо, банголихо умр ба сар мебаранд. Ба ои­лаи забонхои чопонию тибетй кисми зиёди худудхои Чопон, Диндучопон ва шимоли Диндустон - чопонхо, бирмагихо, тибетихо, ветнамихо, кампучиягихо ва непалихо зиндагй мекунанд.

226

Дар Авруосиё кариб % хиссаи ахолии кураи Замин зин­дагй мекунад. Микдори ахолй кариб 4,5 млрд. нафарро таш­кил медихад.

Расми 69. Пойтахт ва шахри аз хама калони Тибет Лахаса, аз сатхи бахр дар баландии 3650 м чойгир аст.

Дар худуди азиму мухталифи материк ахолй нихоят но- баробар чой гирифтааст. Зичии ахолй, махсусан дар но­хияхои шоликорй, сохил ва водии дарёхои калонтарини Чини Чанубй ва Марказй, чанубии Чопон, водии дарёхои Г анг ва Брахмапутра, Меконг, сохилхои шаркии нимчазираи Диндустон ва чазираи Ява зиёд аст: 1 км2 350-600 нафар, дар дехот бошад баъзан ба 1000-1500 кас дар 1 км2 мерасад.

Яке аз сабабхои зичии ахолй маскуншавй мебошад. Чунончй, мардум дар Осиёи Шаркй ва Чанубй аз замонхои хеле кадим сокин шудаанд. Дар Аврупои Еарбй кисми наздисохилии укёнуси Атлантик серахолй аст. Хусусияти мухими ин кисми Авруосиё микдори зиёди ахолии шахр ме­бошад. Дар айни замон кисми зиёди материк хеле камахолй

227

аст. Дар Осиёи Марказй кухсорхои Тибет ва Г оби, биёбонхои офтобсухтаи нимчазираи Арабистон ва Диндукуш кариб беодаманд. Дар Осиёи Шимолй хам микдори ахолй зиёд нест, агарчи ба кадри ба кор андохтани сарватхои табий он тадричан меафзояд.

Расми 70. Фудзи куллаи аз хама баланди Чопон буда, баландиаш 3 хазору 776 м аст.

Давлатхо. Давлатхои хозираи Аврупо ва Осиё бо роххои гуногун ташаккул ёфтаанд. Дар замонхои хеле кадим дар Аврупо факат мамлакатхои Юнон ва Рими кадим вучуд доштанд. Дар асрхои миёна дар натичаи муборизахои бе- охири феодалхо мамлакатхо ташкил меёфтанд ва бархам мехурданд. Харитаи сиёсй (гайриоддй) сохта мешуд. Бино- барон дар Аврупои хоричй бисёр мамлакатхо низ хурд ва калон мебошанд. Халкхои ин мамлакатхо аз бисёр чихат умумияти ачоиб дошта, дар давоми асрхо бо якдигар му- бодилаи моддй ва маънавй доранд. Ин давлатхо то имруз бо якдигар робитаи мустахкам доранд.

228

Индонезия. Ин мамлакатро «Диндустони чазиравй» ме­номанд. Вай дар калонтарин галачазирахои чахон - Ма- лайск чойгир буда, зиёда дар 13 хазор чазирахои калону хурдро дар бар гирифтааст. Аз чихати шумораи ахолй Ин­донезия баъд аз Хитой, Диндустон ва ИМА дар чахон чойи 4-умро ишгол мекунад. Он 250 миллион нафар ахолй дорад. Масохаташ - 1919,4 хазор км2. Пойтахти мамлакат шахри Чакарта дар чазираи Ява чойгир шудааст.

Хонаи ибодатгохи Индонезия

Каламрави Идонезия дар ду тарафи хатти истиво (эква­тор) байни Авруосиё ва Австралия, ки хамсояи укёнусанд, вокеъ гардидааст.

Индонезия мамлакати бахрй аст. Чазирахои Индонезия дар натичаи харакатхои тектоникй ва амалиёти вулконхо хосил шудаанд. Дар як худи галачазирахои Малайск зиё­да аз 500 вулкони амалкунанда ва хомушшуда мавчуд ме­бошад. Дар Индонезия аксари чазирахо ба чангалзорхои

229

истивой пушонда шудаанд, ки дар ин чо зиёда аз 2 хазор на­муди дарахтон мавчуданд. Дар чазираи Калиматан 80, дар Суматра 60, дар Ява 20 фоиз каламравро чангал ишгол ме- намояд. Зери замини Индонезия аз баъзе намуди сарватхои минералй бой аст. Дар ин чо захирахои нафт, ангишт, маъ­дани охан, калъагй, никел, тилло ва сулфур муайян карда шудааст.

Индонезия ба катори давлатхои сермиллат дохил ме­шавад. Такрибан 78 фоизи ахолй дар дехот зиндагй меку­над. Забони давлатй забони индонезй мебошад. Такрибан 84 фоизи ахолй ба дини ислом 2 фоиз ба хиндуй, 4 фоиз ба насронй ва дигар дину мазхабхо эътикод доранд.

Индонезия мамлакати кишоварзии ру ба инкишоф ме­бошад. Такрибан 70 фоизи ахолй ба кишоварзй машгул ме- бошад.

Сохаи асосии кишоварзй зироатчигй мебошад. Зироати асосии озукаворй - шолй, чуворй, батат, чормагзи заминй, маниок ва соя мебошад. Барои ба бозори чахонй баровар- дани каучук, палмаи коксй, чой, палмаи равгандиханда, ках ва найшакар парвариш менамоянд, ки махсулоти онхо ба­рои фуруш бароварда мешавад.

Дар Индонезия саноати сабук ва хурокворй бартарй до­рад. Саноати сабук ресмон, матои пахтагин, трикотаж ва халтахои чутй истехсол мекунад. Як кисми кахва, канд, чой ва тамоку ба фуруш бароварда мешавад.

Инкишоф додани мошинсозй ба ташкил кардани за- минаи металлургй вобаста мебошад. Дар асоси ашёи хоми махаллй бо кумаки Чопон ду заводи металлургй (дар Ява ва Суматра) сохта шуд. Аз дигар сохахо дар солхои охир заводхои сементбарорй, истехсоли когаз, чубкоркунй ва хи­мия ба кор даромаданд. Дар боркашонии дохилй ва берунй мавкеи асосиро наклиёти бахрй ишгол менамояд. Тичорати берунй низ пурра тавассути он ба амал бароварда мешавад.

Супориш. 1. Чазирахои калонтарини Индонезияро номбар кунед.2. Ахолии Индонезия ба кадом динхо эътикод доранд? 3. Дар кишоварзй кадом соха бартарй дорад?

230

9■

Расми 71. Дар чанубу шаркии Осиё барзаговро дар корхои кишоварзй истифода мебаранд.

СИБИРИ ЕАРБЙТА БИ АТ

1. Аз руйи харитаи табий мавкеи сархади Сибири Гарбиро муай­ян кунед. 2. Дарозии худудро аз гарб ба шарк аз 600 а.ш. (дарозии як дарача дар ин арз 55 км-ро ташкил медихад) муайян кунед.

§ 57. Мавкеи географй

Сибири Гарбй дар байни Урал ва пахнкухи Сибири Ми­ёна чойгир шудааст. Аз шимол ба чануб он аз сохили бахри Кара то пасттеппахои Казокистон ва куххои Олтой дар 2500 км тул кашидааст. Масохати Сибири Гарбй кариб 3 млн. км2 аст.

Сибири Гарбй яке аз хамворихои калонтарини руйи За- мин мебошад.

Дамворй, ки кисман дар арзи кутбй ва бештар дар арзхои муътадил чойгир шудааст, бевосита дар зери таъсири укёнуси

231

Яхбастаи Шимолй мебошад. Аз ин сабаб, иклими он назар ба иклими хамвории Аврупои Шаркй бештар китъавй аст.

Релеф ва сарватхои зеризаминй. Баландихои мутлаки сатхи хамворихои Сибири Гарбй нисбатан кам буда, реле­фи он назар ба релефи хамвории Аврупои Шаркй бештар тахт аст. Дар сатхи тахти кисми миёнаи хамворй, ки балан­дии мутлакаш аз 50 то 150 м мебошад, аз Урал то Енисей минтакаи васеи баландихо - увалхои Сибир пахн шудааст. Баландии онхо то 200 м, дар баъзе чойхо то 300 м. мебошад.

Сатхи хамвории Сибири Гарбй ба хусусиятхои сохти геологй ва таърихи инкишофи он вобаста аст. Сатхи тахт ва фурурафтаи гудозаи тахкурсии Сибири Гарбиро дар ми­ёнаи давраи мезозой оби бахрхои кадим зер кардаанд, ки дар каъри онхо тахшинхои гафс бокй мондаанд. Дар охири давраи палеоген бахр ба акиб гашт ва рудхонаи он дар та­моми масохати хамворй ба хушкй мубаддал шуд.

Дар давраи чорум шимоли хамвориро пирях фаро ги- рифта, чараёни обхои барфу пиряххоро ба укёнуси Яхбастаи Шимолй душвор гардонд ва баъзан хатто тамоман баст. Би-

Расми 72. Нафт - боигарии Расми 73. Зонахои табиии Сибири Еарбй. Сибири Еарбй. I. Тундра ва бешатундра.

II. Тайга ва чангалхои омехта.III. Биёбон ва нимбиёбон

232

нобар ин обхои барфу пиряххо сатхи хамвориро васеъ зер мекарданд. Вакте ки яххо об шуданд, хамворй аз нав ба хушкй табдил ёфт.

gfUb. 1. Аз руйи харита релеф ва сохти геологии онро муайян ку- Я В нед. 2. Монандй ва тафовути релеф, сохти Сибири Гарбй ва *** хамвории Рус дар чй зохир мегардад? 3. Фахмонед, ки ташки-

лёбии увалхои Сибир бо чй алокаманд аст?

Сарватхои зеризаминй. Тадкикотхои хамвории Сибири Гарбй имконият доданд, ки дар зери замини он захирахои калонтарини нафт ва газ кашф карда шавад. Бинобар ин Сибири Гарбиро «Бокуи сеюм» меноманд (барои чй сеюм?) Чунки он кишвари Самотлор ва Уренгой аст.

Бархилофи тасаввуроте, ки муддатхои зиёд вучуд дошт, Сибири Гарбй аз сарватхои гуногуни табий бой аст. Конхои калонтарини нафт ва гази ин мавзеъ дар тамоми чахон маъ- луманд. Асрори хамвории Сибири Гарбиро олимони Шуравй танхо солхои 50-60-уми асри XX муайян карданд. Онхо ис- бот карданд, ки дар зери замини хамвор захирахои калони нафту газ мавчуд хаст.

Дар майдонхои начандон калони нохияхои марказии Си­бири Гарбй конхои нафти аксаран баландсифат кашф кар­да шудаанд. Соли 1955 дар поёноби дарёи Об аввалин кони гази Березово кушода шуд. Соли 1960 дар дарёи Конд авва­лин кони нафти Шаим муайян гардид. Соли 1961 дар сам­ти чараёни дарёи Об наздикии Сургут конхои Мегион ва Уст-Балик кашф карда шуданд.

Соли 1965 яке аз калонтарин дар чахон чохи нафти Са- мотлор нафт дод. Захираи бузурги газ дар Сибири Гарбй дар мавзеи Уренгой, Ямбург ва гайра махфуз аст. Дар ин чо инчунин конхои охан, боксит, масолехи гуногуни сохтмон, нафт, намак низ мавчуданд. Захираи обхои зеризаминй хам бузург аст. Дар ботлокзори Сибири Гарбй зиёда аз 60% за­хираи торфи Русия мавчуд аст.

Иклим. Дамвории Сибири Гарбй дар худуди минтакахои иклми субарктикй ва муътадил вокеъ аст. Аз шимол ба чануб хеле тул кашидани хамворй ва набудани куххо боиси ба сам- ти чануб мунтазам зиёд шудани гармй шудааст.

233

Дар шароити иклими бештар хунуки китъавй нисбат ба худудхои хамвории Аврупои Шаркй дар ин чо бориш кам аст, вале бугшавй зиёд мебошад.

Зимистон дар хамворй фишори баланди атмосфера бар- тарй дорад, ки он аз Сибири Шаркй вазидани хавои хуну- ки китъавиро пурзуртар мегардонад.

Дар натича дар болои хамворй хавои софи Офтобй, аммо хеле хунук (харорати миёнаи январ аз 25°С дар шимол, то -18°С дар чануб тагйир меёбад) хукмронй мекунад.

Пас аз бахори хунук, кутох ва хушк тобистон дар чануб дар миёнаи мохи май ва дар шимол дар миёнаи мохи июн огоз меёбад. Бинобар сар шудани тобистон дар худуди хамворй фишори пасти хаво хукумфармо гашта, аз гарб тез-тез сиклонхо мевазанд, (дар бешадашт ва хусусан даштхо) харорати миёнаи июл баланд (то +22°С) аст, зеро ба ин чо аз Казокистон ва Осиёи Марказй аксар хавои гарму хушк меояд. Даво одатан соф ва гарм мешавад. Тирамох кутох, якуним - ду мох давом мекунад. Дар ин фасли сол тез-тез тагйир ёфтани обу хаво ва боронхои дурудароз зуд анчом додани корхои кишоварзиро такозо мекунад.

Супориш. 1. Фахмонед, ки барои чй хамвории Сибири Гарбй тахт ва зери Замини он аз нафту газ бой аст. 2. Аз руйи харитахои иклим муайян намоед, ки дар хамвории Сибири Гарбй фишори хаво, микдори солонаи бориш ва харорат дар зимистону тобистон чй гуна таксим мешаванд.

Дар бораи вобастагии дарёхои хамвории Сибири Гарбй ба хусу- сияти сатх ва иклим асосхо биёред. Аз руйи атласи географй ва китоб муайян кунед: 1. Дарёхои ин мавзеъ ба кадом хавза ман­субанд? 2. Низоми асосии дарёхоро муайян кунед, онхоро ном­бар кунед ва аз харита нишон дихед. 3. Хусусияти аз ях озод- шавии дарёхои хамвории Сибири Гарбиро шарх дихед. 4. Дар бораи мачрои дарёхо ва сарчашмаи онхо накл кунед.

§ 58. Обхои дохилй

Дамвории Сибири Гарбй аз обхои руйизаминй бой аст. Аксарияти дарёхои он ба низоми дарёи Об мансубанд. Об яке аз калонтарин дарёхои Русия ва чахон буда, аз чихати234

серобй чои сеюмро баъди Енисей ва Лена ишгол менамо- яд. (Аз харита сароб ва резишгоуи онро нишон диуед). Он аз хамрохшавии дарёхои Бия ва Катун (дар Олтой) ба вучуд меояд. Дарё аз чануб ба шимол худуди Сибири Гарбиро бурида мегузарад ва пеш аз ба халичи Об - халичи бахри Кара чорй шудан резишгохро ташкил медихад. Дарозии дарё 3650 км аст. Кисми асосии хавзаи дарё (такрибан 85%) дар хамвории Сибири Гарбй ва кисми чанубу шаркиаш дар куххои Сибири Чанубй вокеъ гаштааст. Баъди хамрох шуда­ни дарёи Иртиш ба самти шимол тоб хурда, бари водй дар баъзе чойхо то 50 км зиёд шуда меравад. Давраи яхбандй дар болооби дарё 150 ва поёнобаш 220 руз давом мекунад.

Кули калонтарини хамвории Сибири Гарбй - Чана ме­бошад. Дар чануби хамвории Сибири Гарбй кулхои бисёр чойгир шудаанд, ки оби онхо аксаран талху шур мебошад. Аз баъзеи онхо сода, намаки ош, мирабилит истехсол ме- намоянд.

Сар то сари Сибири Гарбй яхистони абадист. Дар сура- ти об шудани кабатхои болои пиряххо кулхо ва ботлокзори сершумор ташкил мешаванд.

Зонахои табий. Тундра ва бешатундра. Дар хамвории Сибири Гарбй тундра назар ба хамвории Аврупои Шаркй масохати хеле васеъро ишгол менамояд. Он аз чихати релеф хамвории тахт буда, ба тарафи бахри Кара паст шуда мера­вад. Дамворй аз тахшинхои давраи чорум, яъне аз моренахо ва тахшинхои бахрй таркиб ёфтааст.

Иклими ин чо китъавист ва назар ба тундраи хамвории Аврупои Шаркй хунуктар аст: харорат зимистон пасттар буда, факат харорати мутлак ва миёнаи зимистону тоби- стон баланд мебошад.

Чанубтар тундра ба бештундра иваз мешавад. Дар бай- ни наботот дарахтони шарбин бартарй доранд, дар сурате, ки дар хамвории Аврупои Шаркй дарахтони коч бештар пахн шудаанд (Барои ни?).

Дар ин чо ба андозаи зиёд хайвоноти муинадор ва пар- рандауоро шикор мекунанд ва аз дарёхо мохй мегиранд.

Тайга. Кисми зиёди масохати хамвории Сибири Гарбиро тайга ишгол кардааст. Ин бешазори дарахтони чинсхои нодири сузанбарги чубаш пурбахо мебошад. Кариб 60%

235

худуди хамвориро зонаи ботлокзор ташкил менамояд. Дар бешазорхо дарахтони сузанбарг, чалгуза, шарбин, санав- бар, пихта ва коч месабзанд, ки бо тус ва сиёхбед омехта шудаанд. Дар хокхои регдор чакалакхои дарахтони санав- бар месабзанд.

Дар сархади чануби тайга дар хокхои хокистарнамои чимдор дарахтони тусу сиёхбед, акокиёи зард, кот, махлаб, калина зиёданд.

Дар тайга шикори хайвоноти муинадор - самур, санчоб, савсар ахамияти калони хочагй дорад.

Бешадашт ва дашт. Ба тарафи чануб тайга охиста-охиста ба дашт табдил меёбад. Дар байнаннахрайнхо дар миёни даштхои шудгоршуда чакалакзорхои алохидаи дарахтони тус ва сиёхбед бокй мондаанд.

Бешазор танхо дар водихо чой гирифтааст. Баъд даштхо сар мешаванд. Ин чо назар ба бешадашт хушктар ва гарм- тар аст.

Расми 74. Дарёи Об Расми 75. Тайгаи Сибири Еарбй

Дар шимол сиёхзамин ва дар чануб хокхои дорчинран- ги сиёхтоб бартарй доранд, баъзан китъахои шурзамин вомехуранд.

Даштхои хамвории Сибири Гарбиро киштзорхои гандум, офтобпараст, лаблабуи канд ишгол намудаанд. Дар сохили дарёхо ва дар пастхамихои тахти релеф китъахои начандон калони буттадор холо шудгор нашудаанд. Дар ин чо типчок, чагази патдор ва дигар рустанихои даштй месабзанд.

236

Супориш. 1. Шумо бояд донед ва аз харита нишон дода тавонед: а) Мавкеи табиию географии хамвории Сибири Гарбиро; б) Хусусиятхои таърихи геологй; инкишоф ва релеф; в) Боигарии зери замин. Конхои асо­сии нафт дар кучо чойгиранд - Мегион, Самотлор, Уст-Балик, конхои газ - Уренгой, Ямбург. Хусусиятхои асосии иклим, дарё, кул ва минтакахои табий. Захирахои асосии кишвар, бахо додан ба шароити табий, таъси­ри фаъолияти хочагии инсон.

9■

СИБИРИ ШАР^ИТАБИАТ

1. Аз харита истифода бурда, мавкеи табиию географй ва масохати Сибири Шаркй ва хамвории Сибири Гарбиро мукоиса кунед. Аз харитаи тектоникй истифода бурда, умумияти сох­ти платформахои Аврупои Шаркй ва Сибирро муайян кунед.

§ 59. Мавкеи географй

Сибири Шаркй дар мобайни дарёхои Енисей, Лена ва Ал­дан чой гирифтааст. Дар чануб масохати Сибири Шаркиро минтакаи Сибири Чанубй ва сохили шимолии онро оби бахрхои укёнуси Яхбастаи Шимолй фа­ро гирифтаанд. Сибири Ш аркй назар ба дигар кисмхо кам омухта шуда буд.Аз ин ру, сарзамин аз кадим диккати олимонро ба худ чалб менамуд. Барои ошкор кардани сохти геологии ин мав- зеъ тадкикотчии машхур, академик В.А.Обручев (1863-1956), инчунин писари у- С.В. Обручев (1891) ва И.Д. Черский (1845-1892), ки дар муддати якчанд сол дар Сибири Шаркй тадкикоти геологй гузаронидаанд, корхои бисёре кардаанд.Соли 1955 дар Сибири Шаркй геологхои шуравй кони калони саноати алмосро ошкор карданд.

Релеф ва сарватхои зеризаминй. Кисми асосии Сибири Шаркиро пахнкухи Сибири Миёна ишгол менамояд. Вай дар баландии 500-700 м вокеъ аст. Дар чануби гарбии пахнкухи

Владимир Афанасевич Обручев

(1863-1956)

237

Сибири Миёна катортеппаи Енисей (1104 м) тул кашидааст. Дар шимол бошад, пуштакухи Анабар. Онхо дар тахкурсии кадимаи платформаи Сибир хосил шудаанд. Дар шимоли гарбии пахнкухи Сибири Миёна бошад, пуштакухи Путо- рана то 1500-1700 м кад афрохтааст. Ин китъаи аз хама ба- ланди пахнкухи Сибири Миёна мебошад.

Ба тарафи шимол аз пуштакухи Путорана дар нимчазираи Таймир кухи теппадори Бирранг (баландиаш то 1146 м) вокеъ гаштааст. Он сохти куххои чиндорро мемонад.

Ташкилёбии кух, дар ин чо дертар ба амал омадааст, яъне дар давраи палеозой.

Ба монанди хамвории Рус баъзе кисмхои тахкурсии платформаи Сибири Шаркй озоданд. Бо он пастии Сиби­ри Шимолй ва хамвории Якутияи Марказй алокаманд аст.

Даракати ноустувору охистаи платформаи Сибир дар охири давраи палеозой ва ибтидои мезозой кафишхо ва таркишхои бузурги табакаи Заминро ба амал овард.

Гудоза байни кабатхои тахшини бахрй даромада, дар чукурихои алохида шах мешуд. Дамин тавр, чинсхои кухии зичи тираранги магмавй хосил шуда буданд, ки онро зина (бо русй «лестница») номидаанд.

Дар хакикат вайроншавй ва гардиши чинсхои тахшин, чинсхои магмавии ба фарсоиш устувор - траппхо шаклхои релефи Сибири Шаркиро ба зинашакл ё зинахои азим мо- нанд кардаанд.

Сарватхои зеризаминй. Сибири Шаркй аз канданихои фо- иданок бой мебошад. Дар ин чо се хавзаи бузурги ангишт- санг мавчуд аст: Ленек, Тунгус ва Канск-Ачинск. Давзаи Ле­нек аз шахри Ёкутистон, аз сохили дарёи Лена ба шимол то резишгохи он кашол ёфтааст. Тунгус дар гарбии платфор- маи Сибир тул кашидааст. Дар чанубу гарбии он хавзахои Канск-Ачинск чойгир шудааст.

Дар давраи мезозой минтакаи фуруравиро якчанд маро­тиба оби бахр зер карда, дар он тахшинхои гафси бахрй, ки гафсии умумиашон чандин километр аст, чамъ мешуданд.

Дар Сибири Шаркй конхои нафт ва газ хам кашф карда шудаанд. Ба монанди ангиштсанг онхо дар тахшинхои плат­формаи Сибир ба амал меоянд. Конхои маъдан ахамияти калон доранд. (Аз харита шаури Норинскро, ки дар поёноби238

дарёи Енисей воцеъ аст, ёбед). Дар ин чо коркарди маъда- ни мису никел ба рох монда шудааст. Аз ин маъданхо зиё- да аз дах хел металлхои гуногун - мис, никел, платина, тил- ло, калъагй, кобалт гирифта мешавад. Дар чанубу гарбии Сибири Шаркй конхои калони маъданхои охан васеъ пахн шудаанд.

Дар Сибири Шаркй коркарди маъдани тилло дар катор- теппаи Енисей, нохияи Бодайбо, (чй тавре мегуянд, коркар­ди тиллои Ленек, инчунин нохияи дарёи Алдан) ба рох мон- да шудааст. Дар чануби поёни Енисей кони графит чойгир аст. Дар хавзахои дарёхои Оленек ва Вилюй конхои алмос ёфт шудаанд, ки коркарди он хуб ба рох монда шудааст.

1. Аз китоби дарсй ва харитахо истифода бурда, аз чихати сох- ти геологй Сибири Шаркиро бо хамворихои Аврупои Шаркй ва Сибири Гарбй мукоиса кунед. 2. Сабаби монандй ва фарки сохти сатхи онхоро тасвир намоед. 3. Дар кадом кисми Сиби­ри Шаркй маъданхои киматбахо мавчуданд. 4. Дар харитаи контурй конхои калонтарини онхоро кайд кунед.

9■

Иклим

1. Сибири Шаркй дар худуди кадом минтакахои иклимй чойгир шудааст? 2. Кутби хунуки нимкураи шимолй дар кучо чойгир аст?

Мавкеи табиию географй ва шароити гардиши атмосферй сабаби ниуоят цитъавй ва цауратун будани ицлими Сибири Шарцй гардидааст. Дар ин чо мохи октябр фишори балан- ди атмосфера хукмфармо мешавад. Паси хам антисиклонхо (доираи фишори атмосфера) пайдо шуда, вусъат меёбанд. Бинобар ин зимистон минтакаи васеи фишори баланди ат­мосфера - антисиклони Осиёй (Сибирй), ки марказаш дар Мугулистон аст, ба вучуд меояд. Даво камборишу бешамол мешавад. Дарорати миёнаи январ дар чануб ба -24°С ва дар шимолу шарк ба -40°С мерасад. Дар пастхамихо хавои ху­нук дер давом карда «кули хунук» ба вучуд меорад. Бино- бар ин дар ин чо бо баробари баландй ивазшавии харорат мушохида мешавад.

239

Дар пастхамихо хунукй то -50°С ва аз ин хам паст, дар пастии Оймякон бошад, хунукй баъзан ба -70°С мерасад.

Т о б и с т о н и инчо кутох буда, гарм аст. Одатан хаво камбориш ва шабона салкин мешавад. Моххои июл ва ав­густ борон мешавад, ки он ба сиклонхои ба ин чо меома- да вобаста аст.

Т и р а м о х о р о м, хавои соф ва шаб хунуки кутох аст. Аз октябр зимистон сар мешавад, заминро барф мепушонад.

Бориши солона дар хамворихо ва хавзаи байни куххо дар гарб то 500 мм ва дар шарк - 250 мм мешавад. Дар куххо бориш зиёдтар аст. Дар шимол я х х о и а б а д й ва з е р и з а м и н й бисёранд.

Яхбандй пусиши моддахои хокиро суст, давраи нашъу- намои растанихоро кутох, корхои кишоварзй, сохтмон, роху бинохоро мушкил мегардонад.

§ 60. Обхои дохилй

Лена яке аз дарёхои калонтарини Сибири Шаркии Русия ва руйи Замин мебошад. Дарёи Лена дар масофаи 30 км аз нишебии гарбии сохилхои Байкал сар шуда, дар баландии 1200 м ба бахри Лаптевхо мерезад. Дарозиаш 4400 км аст. Дар чараёни болой (то резишгохи дарёи Витим) пуштакухи Ленаю Ангараро бурида мегузарад ва аз водии чукури танг (бараш 1-10 км) чорй шуда, остонаю шаршарахои бисёр ба вучуд меорад.

Сарчашмаи асосии оби Лена барфу борон мебошад. Лена бахорон сероб буда, аз боронхои сел обхезихо ба амал мео­янд. Лена аз чихати пуробй дар Русия (баъди Енисей) чойи дуюмро ишгол мекунад. Чараёни болои дарё охири октябр, поёнаш охири сентябр саросар ях мебандад. Бахорон баро- бари об шудани яххо сатхи об баланд мешавад.

Мохидорй асосан дар поёноби дарё ривоч ёфтааст. Аз Лена мохихои мускул, рябушкаи сибирй, нелма, омул, хари­ус, симмохй, шурмохй ва хормохй шикор мекунанд. Дарёхои хавзаи Лена захираи калони неруйи баркй доранд.

Лена яке аз дарёхои киштигарди Сибири Шаркй мебо- шад. Тамоми дарёхои Сибири Шаркй ба хавзаи укёнуси Яхбастаи Шимолй мансубанд. Кад-кади канори гарбии240

пахнкухи Сибири Миёна дарёи Енисей чорй мешавад. Он яке аз дарёхои калонтарини Русия ва чахон мебошад.

Енисей аз сархади Сибири Гарбй ва Шаркй чорй гаш- та, ба халичи Енисейи бахри Кара мерезад. Дарёи Енисей ду манбаи об дорад. Енисейи калон ва Енисейи хурд. Да­розии Енисейи хурд 4102 км ва Енисейи калон 4092 км аст. Енисей аз хамии Тува чорй шуда, куххои Саяни Гарбй, паст- хамии Минуса, канори гарбии пахнкухи Сибири Миёнаро бурида мегузарад.

Енисей дарёи серобтарин буда, чараёни боло ва миёна- аш шуху сертугён аст, пахнои он дар поёнобаш 10-12 км ме­бошад. Шохоби рости аз хама сероби Енисей - Ангара ба кули Байкал чорй мешавад.

Байкал чараёни дарёро ба танзим меандозад ва тамоми сол сатхи оби дарёро ба як меъёр нигох медорад. Ин барои истифодаи неруйи оби Ангара низ ёрй мерасонад. Аз дарё шурмохй, тосмохй, хашинамохй, озодамохй шикор меку­нанд. Дар Енисей яке аз калонтарин иншооти баркии Саян (Саяну Шушенск) сохта шудааст. Енисей кариб ба тамоми дарозиаш киштигард буда, поёнобаш чунон чукур аст, ки киштихои бахрй кариб ба 800 км боло харакат карда мета- вонанд.

Кулхо. Дар Сибири Шаркй кулхо нобаробар чойгир шу­даанд. Онхо хусусан дар кисмхои шимолй ва шаркй бисё­ранд. Калонтарини онхо Таймир, Лама, Хантай мебошанд. Кули Таймир дар наздикии доманаи кухи Бирранга вокеъ гашта, фурурафтагии тектонии пиряхи кофтаро ишгол кар- дааст. Давзаи кулхои чукури кухи Путорана низ хамин тавр пайдо шудааст.

Супориш. 1. Сабаби калонй ва серобии дарёхои худуди Сибири Шаркй чист? 2. Аз иклим вобаста будани чараёни дарёхои ин худуди калон дар чй зохир мешавад?

Зонахои табий

Аз руйи харита минтакахои табиии хамвории Аврупои Шаркй ва Сибири Шаркиро бо якдигар мукоиса кунед. Сабаби фарки онхоро шарх дихед.

241

Биёбони арктикй, тундра ва бешатундра. Ба чазирахои За- мини Шимолй ва чазирахои Новосибирск биёбони арктикй хос аст, баландихо бо пиряху барф пушонда шудаанд, дар хамихо тундраи санглох бо рустанихои кам андар ками хазаю ушна мавчуд аст. Кулхо бисёранд. Сохили бахр дар назди­кии димогаи Челюскин ва куххои Бирранг дар нимчазираи Таймир низ чунин манзара доранд.

Дар нимчазираи Таймир, чанубтари куххои Бирранг тундраи хазаву ушнахо ва дар чануби он тундраи буттахои паканаи тус васеъ пахн шудаанд. Иклими хунуки кахратун боиси яхбандии бисёрсола гардидааст.

Чанубтари нимчазираи Таймир тундра ба бешатундра иваз мешавад. Аз каторкухи Верхоянск дар шарк шароити табий шиддатноктар мегардад. Бинобар ин тундра ва беша­тундра масохати нихоят васеъро ишгол менамоянд. Тайга дар чануби бешатундра саросари масохати Сибири Шаркиро фаро гирифтааст.

Дар шимол дар заминхои яхбаста тайгаи тунукбеша бартарй дорад. Дар ин чо дарахтони кадпасти борик ва кач дур-дур аз якдигар месабзанд.

Расми 76. Бешазори сузанбарги равшан

Чанубтари минтакаи тайгаи тунукбеша, дар пахнкухи Сибири Миёна бешазор сердарахт мешавад. Дар гарб кочи баргрези сибирй ва дар шарк - кочи баргрези даурй бартарй доранд. Кочхои баргрез хоку намиталаб, ба хунукй тобо- вар буда, чуби нихоят сахт доранд.

Чуби сахти вазнини ин дарахти «оханин» дар об дуру- дароз бошад хам намепусад. Бешазорхои кочхои баргрезро242

бешазори с у з а н б а р г и р а в ш а н мегуянд. Дар гарби пахнкухи Сибири Миёна намй зиёд аст, бинобар ин дар ин чо бешазори дарахтони шарбин, кочи сибирй, пихта, чалгуза омехта мешавад. Дамвории Сахаи Марказй табиати ба худ хос дорад. Ин ба шароити иклими хоси он вобаста аст: а) зимистон харорат нихоят паст (харорати миёнаи январ то -45°С, б) тобистон харорати миёнаи июл +19°С) ва микдори бориш начандон зиёд (дар як сол то 300 мм), ки кисми беши он дар тобистон меборад.

Яхбандии бисёрсола. Дар байни тайга кулу ботлокзорхо бисёранд, ки дар тобистон чойхои аз ях холишуда ва фуру- рафтаи заминхои яхкардаро ишгол менамоянд.

Аксарияти кулхои хурд тобистон хушк мешаванд. Дар чои онхо пастхамихо, замини сиёххок ва дар бисёр чойхо шурзамин, ки бо анбухи алафи баланд пушонда шудааст, ба вучуд меоянд. Ин маргзор ва чарогохи хеле хубро «Алас» меноманд. Аласхо пастхамии гафсиашон аз даххо метр то якчанд километр аст, ки дар натичаи об шудани яхбандии бисёрсола хосил мешаванд.

Тайга аз олами хайвонот хеле бой аст. Муйинаи кимат- бахои кариб 30 намуди хайвонхои инчо дар саноат васеъ ис­тифода мешавад. Дар куххои Сибири Шаркй минтакавияти баландй хеле хуб зохир гаштааст. Дар пуштакухи Путо- ран тайгаи кочхои баргрез факат кисмхои миёнаи нишебии каторкуххоро то баландии 450 м ишгол менамоянд.

Дар баландии 500-600 м чакалакзори буттахои роздор, туси кадпаст ва чалгузаи кадпаст, баландии 600 м тундраи кухй, ки ба биёбони санглох табдил меёбад, чойгир шудаанд.

Захирахои табий. Сибири Шаркй аз чихати боигарй ва гуногунии захирахои табий дар Русия яке аз чойхои авва- линро ишгол менамояд.

Дар байни захирахои табиию географии он бешазор аха­мияти калон дорад. Хусусан кисми чанубии минтакаи тайга (нохияхои лаби Ангара, ки ба рохи охани Сибир ва ШБА наздик чойгиранд) захираи калони бешазори чуби хушси- фати санавбар ва санавбари сузанбарг дорад.

Дайвонхои шикории киматбахои тайга - санчоб, савсор, самур, рубох, кокум ва гайра мебошанд. Муши обй ва саги обй, ки дар саноат ахамияти калон доранд, ба обу хавои ин

243

чо хеле хуб одат кардаанд. Инчунин баъзе хайвонхои сум- дор, шохгавазн, гавазни вахшии шимолй ахамияти калон доранд. Дар ин чо паррандагони тайга, дурроч, титав, ряб­чик ва дар мавсими тобистон паррандахои шиновар: гоз, мургобй ва гайра бисёранд

Дар чануби кишвари Красноярск, дар вилояти Иркутск, инчунин дар хамвории Сахаи Марказй, ки хоку иклими ба­рои кишоварзй мусоид доранд, майдонхои калони заминхои киштбоб зиёданд. Майдонхои васеи чарогох барои пешраф- ти чорводорй имконияти калон медиханд.

Барои хочагии халк захирахои иншоотхои обии дарёхои Сибир ахамияти калон доранд. Дар ин дарёхо иншоотхои пуриктидори неруйи баркй сохта шудаанд.

Барои корбасти захирахои табиии Сибири Шаркй шох- рохи охани Байкалу Амур (БА) ахамияти калон дорад.

Аз масъалахои мухиме, ки аз истифодаи хочагии Сибир бармеояд, инхоро бояд кайд кард:

а) истифодаи мачмуи минтакахои арктикй ва субарктию Шимоли дури он; б) аз худ кардан ва истифодаи захирахои тайгаи Сибир; в) дар кишоварзй окилонаю сарфакорона истифода бурдани захирахои заминхои даштхои чануб ва масохати кухдаштхо; г) истифодаи захирахои оби дарёхои Сибир. Дигаргунсозии табиати тайгаи Сибир водор меку­над, ки шароити табиии кунунии он, истифодаи окилона ва мухофизати табиат хамачониба ба хисоб гирифта шавад.

Супориш. 1. Фарки мачмуи табиии минтакахои Сибири Шаркиро нисбат ба мачмуи табиии хамвории Аврупои Ш аркй шарх дихед. Сабабхои фарки онхоро баён кунед. 2. Барои мавзеи Сибири Шаркй афзоиши нуфуси ахолй хос аст. Барои хаёти одам ин масохати калон кадом омилхо мусоид дорад?

244

ШАРКИ ДУР

9■

1. Аз руйи харита арзи резишгохи дарёи Анадир ва сархади чанубии Шарки Дурро муайян кунед ва шарх дихед, ки кадом шахрхои хамвории Аврупои Ш аркй тахминан дар ин арзхо чойгиранд? 2. Ба сохили шаркии материки Авруосиё кадом хели иклим хос аст ва он ба чараёни дарёхои ин худуд чй гуна таъсир мерасонад?

§ 61. Мавкеи географй

Номи «Шарки Дур» эхтимол дар охири асри XVII, вак­те ки сайёхон ва бахрнавардон «ба пешвози Офтоб» дар чустучуи «Заминхои нав» ва барои хайвонхои муинадор ба тарафи шарк мерафтанд, пайдо шудааст. Аз сархади дав- лати Русия то канори шаркй рох дар хакикат хело хам дур буд. Соли 1639 бори аввал Иван Москвитин аз Саха (собик Ёкутистон) ба шарк равона шуда, ба сохили бахри Охота баромад. Дар дахсолахои минбаъда ба хавзаи Амур Васи­лий Поряков ва Ерефей Хабаров сайёхат кардаанд.

Соли 1648 Семен Дежнёв бо киштй аз резишгохи дарёи Колима баромада, бо рохи обй атрофи нимчазираи Чукот- каро давр зад ва якумин шуда ба воситаи резишгохи дарёи Анадир ба бахри Беринг расид. У дар бораи бахрнавардии худ ва табиати кишвари Анадир маълумот дод. Дар ибти- дои асри XVIII тадкикотчиёни рус ба Камчатка расиданд.

Дудуди Шарки Дур аз шимол ба чануб кариб 4500 км дарозй дорад. Он аз кисми материк (нимчазираи Камчатка) ва чазирахои бисёр (Сахалин, Курил, Командор) иборат аст.

Релеф ва сарватхои зеризаминй. Сатхи худуди Шарки Дур кухистон мебошад. Бештар аз 3/4 кисми масохати онро пахнкуххо, куху пуштахои паст ва миёна ишгол кардаанд.

Каторкуххо аксаран кад-кади сохилхои укёнуси Ором тул кашидаанд. Куххо ба якдигар мутавозй чойгир шуда, бо водихои тулкашида аз хам чудо мешаванд. Онхо ба та- рафи бахрхо якбора катъ шуда, минтакахои борики сохилро бокй мегузоранд ва ё сохили харсангии рост ба вучуд мео- ранд. Нишебихои тарафи мукобили бахр бештар хамвор аст.

Дар интихои кисми шимолии минтака Анадиру Коряк вокеъ гаштааст. Дар ин чо куххои Чукотка ва Коряк аз хам

245

чудо вучуд доранд. Ин куххоро пастии Анадир-Пенчин чудо мекунад. Дар чануби гарб кад-кади сохили гарбии бахри Охота силсилаи кухи Чугчур тул кашидааст.

Дар релефи нимчазираи Камчатка каторкуххои арзии Мобайнй ва Шаркй пахн шудаанд. Дар байни каторкуххо пастхамии Камчаткаи Марказй чойгир аст. Дар Камчатка зиёда аз 180 вулкон мавчуд аст, ки аз онхо кариб 29 тоаш оташфишон мебошад.

Расми 77. Сихотэ-Алин. Харитаи мачмуи табии Шарки Дур

Дар Авруосиё вулкони аз хама баланди оташфишон вул­кони Клучевский (4750 м) мебошад.

Камчатка кишвари оташфишон аст. Ба руйи Замин ба- ромадани хазорхо чашмахои гарм ва гейзерхо бо вулконхо алокаманд мебошад. Дар водии гейзерхо, махсусан вулконхо хеле фаъол мебошанд. Гейзерхо дар вакти муайян фаввора- занон оби чуш ва буг мебароранд. Гейзери калонтарин Ве­ликан баъд аз хар се соат дар давоми 4 дакика фаввора ме­занад. Фаввораи об ба баландии 50 м ва бугаш ба балан­дии 300 м мебарояд. Гирду атрофи гейзерхоро буги об ва намакхои аз онхо чудошуда печонда гирифтаанд

246

Чазирахои Курил давоми силсилаи вулконхои Камчатка буда, ба хайати камонаи вулконхои укёнуси Ором дохил ме- шаванл Силсилаи чазирахо, мисли Камчатка, тахминан ба масофаи 1200 км кашол ёфтааст. Чазирахо дар каторкухи ба- ланди зериобй, дар байни пастхамихои чукури бахри Охота ва укёнуси Ором чойгир шудаанд. Чазирахои калон аз як­чанд вулконхо иборат буда, бо пастхамихо ба якдигар пай- васт шудаанд. Дар ин чо зиёда аз сад вулкон мавчуд буда, 38 тоаш оташфишон аст.

Чазираи Сахалинро бахрхои Охота ва Чопон ихота кар­даанд. Чазира аз китъа бо гулугохи Тотор, ки чойи аз хама танги он 7 км мебошад, чудо шудааст. Кисми калони чази- раро ду каторкух: Гарбй ва Шаркй, ки баландиашон аз 1609 м зиёд нест, ишгол кардаанд.

Кисми асосии Примореро силсилаи кухии Сихотэ-Алинии на он кадар баланд (2077 м) ихота кардааст. Куххо аз гарб ба суи пастии Уссури, ба шарк ба шахри Чопон бештар поён шуда мераванд.

Приамуреро хамворихои пастй ва баландидор, инчунин куххои на он кадар баланд (каторкухи Бурея ва каторкухи Чагда) ташкил менамоянд. Нишебихои куххои Бурея ва гайра тегахои васеъ, куллахои гумбазмонанд ё пахн дошта, онхоро сангрезахо пушондаанд. Дар пастии Приамуре обдоги Амур чойгир шудааст.

Сарватхои зеризаминй. Шарки Дур аз канданихои фои- даноки саноатй бой мебошад. Дар шимоли Сахалин захи­раи калони нафт ёфт шудааст. Дар ин чо ангиштсанг би­сёр аст. Конхои махсусан калони он дар хавзаи Сучан, дар нишебихои гарбии каторкухи Бурея, инчунин дар Алдану Коряк вокеъ гаштааст.

Захирахои маъдани охан дар хавзаи дарёи Зея, поёноби Амур Сихотэ-Алин кашф шудаанд.

Ш арки Дур аз маъданхои гуногуни ранга волфрам, калъагй, молибден, тилло, манган, алмос бой мебошад. Онхо асоси хуби тараккиёти саноатианд.

1. Табиати шимоли Шарки Дур ва Приамурро шарх дихед.2. Аз руйи харитаи атлас иклим ва чараёни дарёи Амурро тав- сиф кунед.

247

Иклим. Дар Шарки Дур иклими муссонй бартарй дорад. Иклими муссонй охиста-охиста суст мегардад. Муссонхо дар фаслхои сол вобаста ба тагйир ёфтани фишори атмосфера дар болои китъа ва укёнус самти худро тагйир медиханд.

Муссони зимистонй ба тарафи бахр мевазад. Муссо­ни зимистон аз Сибири Шаркй бо худ ба Шарки Дур обу хавои хунук ва хушкро меорад. Дар нимаи чануби Шарки Дур хавои хушки беабр ва нихоят сард баркарор мешавад. Дар Шарки Дур одатан барф кам меборад.

Дар айни замон анбухи хавое, ки дар болои канори гар- бии Ором пайдо мешавад, дар вакти ба тарафи шарк хара- кат кардан, ба Камчатка ва Сахалин барфи бисёр меорад. Чануби шарки Камчатка нохияи аз хама сербарфи Осиё ме- бошад. Дар чойхои алохидаи сохили шаркй гафсии кабати барф баъзан то ба 3 метр мерасад. Дар куххо бошад, баъ­зан дар муддати як сол якчанд бор барф чамъ мешавад. Дар чануб, хатто дар наздикии Владивосток бахр ях мекунад ва киштихои яхшикан ба дигар киштихо рох мекушоянд.

Тобистон ба хушкй хавои бахрй-муссони тобистонй ме­вазад. Муссони тобистонй, ки аз укёнуси Ором ба китъа ме­вазад, бориши зиёд меорад. Бинобар ин дар кисми шимолии Шарки Дур тобистон абрнок, сертуман ва серборон меша- вад. Дар кисми чануби тобистон гарм, бориш зиёд, баъзан ду хафта муттасил борон меборад, ки чамъоварии хосили зи­роати кишоварзиро душвор мегардонад ва обезихои калон- ро ба вучуд меорад. Дар натичаи сернамии хаво зироатхои галладона ба касалихои гуногун дучор мешаванд, хатто дар либосу озукаворй магор пайдо мешавад. Рутубатро дар истикоматгоххо хам хис мекунанд.

Мавсими тирамох хаво соф, бешамол, хушк ва хануз гарм мебошад. Муссони тобистонй катъ гашта, муссони зимистонй хануз огоз наёфтааст. Дар Шарки Дур фасли бехтарини сол тирамох аст. Бешазор рангоранг шуда, тирамохи тиллой огоз меёбад. Обу хавои бахор низ ба обу хавои тирамох монанд аст. Ин фасли сершамоли сол мебошад.

Ба иклим куххо таъсири калон мерасонанд. Онхо нами- ро, ки аз укёнус меояд, нигох медоранд. Бинобар ин дар ни- шебии куххои ру ба руйи бахр нисбат ба нишебихои гарбй бориш мешавад.248

§ 62. Обхои дохилй

Амур калонтарин дарёи Шарки Дур аст. Он аз як шу­дани дарёхои Шилка ва Аргун огоз ёфта, ба бахри Охо­та мерезад. Дарозиаш аз саргахи Аргун 4440 км аст. Амур дар болообаш аз водии тангу чукур бо суръат чорй гашта, баъди хамрох шудани Зея аввал хамворихои Зея-Бурея, пас каторкуххои Хингани хурдро бурида мегузарад ва ба пастии Амури Миёна мебарояд. Дарёи Амур хар кадаре ки поён- тар равад, хамон кадар фарох ва бузургтар гашта, пахноии он дар чараёни поёнаш то ба 4-6 км мерасад. Дар резишгох халичи васеи тунукоб ба вучуд омадааст, ки 48 км дарозй дорад. Кариб 80% манбаи обро аз боронхои муссонй меги­рад ва бахор обхез намешавад. Сатхи оби дарёхо дар ни- маи дуюми тобистон аз хама баланд мешавад. Баьзан дар давраи боронгарй Амур тугён карда, аз сохилхо мебарояд ва бараш то ба 25 км мерасад. Шохобхои калонаш Зея, Бу­рея, Уссури аст.

Дар дарёхои Амур кариб 100 намуди мохй хаст, ки ягон дарёи дигар ин кадар мохй надорад. Шикори мохихои ду- макона (кета, озодмохй) ахамияти махсус дорад. Онхо аз резишгохи Амур барои тухмгузорй ба масофаи 500-1000 км ба болооби дарё мераванд.

Барои зиёд кардани сайди мохй ба обанборхо низ диккати махсус медиханд. Ба ин максад хочагй заводхои тухммонй - мохипарварй ташкил карда, дар он чо ба тав­ри сунъй мохй мебароранд, баъд онхоро ба дарё, кул, обан- бор ва бахрхо сар медиханд. Амур дарёи киштигард аст ва мухимтарин рохи обии Шарки Дур мебошад.

Калонтарин кули ин чо - Ханкай (тунукоб) мебошад, ки обаш ширин аст (аз кадим олами набототу хайвоноти он нигох дошта шудааст), дар сохилхои он паррандахои гуно- гуни обй умр ба сар мебаранд.

Зонахои табий. Дар канори шимолии Шарки Дур т у н ­д р а пахн шудааст. Масохати бокимондаи ин зонахоро т а й ­г а и д а р а х т о н и п а х н б а р г и к у х й ишгол кардааст.

1. Кадом хусусиятхои иклим мавкеи сархади зонахои табииро муайян мекунад? 2. Муайян кунед, ки кадом зонахои табий ба­рои Шарки Дур хосанд. 3. Кадом омилхои иклимхосилкунанда

249

ба иклими Шарки Дур таъсир мекунанд? Чй тавр иклим ба таш- килёбии мачмухои зонавй таъсир мерасонад?

Дар куххо рустанихои бешатундра - хазахо, буттачахо, бедтус, - дар водихо бешазори дарахтони сирак ва шарби- ни даурй месабзанд. Дар сохили бахри Охота, хавзаи Амур, Сахалин ва дар кисми миёнаи Камчатка тайга хукмрон аст.

Ин бешазор аз дарахтони азимчуссаи кочи аян ва пихтаи сафедпусту дарахтони майдабарги (тусу зардпуст ва дигархо) омехта иборат аст. Дарахтони бешазор, ки хазахо ба онхо сар то сар печида, даста-даста овезон шудаанд, манзараи афсонавй доранд. Дар тегахои кух шакли «байракмонанди» шоху барги дарахтонро дидан мумкин аст.

Расми 78. Дар байни алафзор гиёхи машхур - одамгиёх вомехурад, ки он решаи хаёт аст

Приамуре хок ва набототи ба худ хос дорад. Дар водихои дарёхо чаманзори алафхои баланду бешаи дарахтони булут навбат ба навбат сабзида, дар байни дарахтони булути чан- дасра дарахти туси сиёх вомехурад.

Дар хавзаи Зея ва Бурея хамворихои пахни байни дарё- хоро дар хоки хокистарранги чангалй набототи бешадашт ишгол кардааст. Дар баъзе чойхо сиёххоки хосилхези амурй

250

хаст, ки алафхои гуногун месабзанд. Бешадашт кайхо шудгор шудааст. Приамуре макони галлаи Шарки Дур мебошад. Аз набототи табиии ин чо дар баъзе чойхо булутзор, дар регзор- санавбарзор бокй мондааст.

Дар кисми тайгаи сохили укё- нуси Ором набототи навъхои ман- чурй тадричан зиёд, бешазори сузан- барги тира ба бешазори дарахто- ни сузанбарги пахнбарг иваз меша- вад. Дарахтони шарбин, кочи бар- грез, туси сангин кисми шимолии Сихотэ - Алинро ишгол меанмояд. Дар кисми чанубй бошад, чормагзи манчурии баргхояш калони пармо- нанд ва мевахояш хурданбоб, дарах- ти пуки амурй - махмал месабзад.

Бешазори дарахтони сузанбаргу пахнбарг бо чалгузаи азимчуссаи куриёй машхуранд. Кади ин дарах­тони азамати тайга ба 40 м ва гаф- сиашон аз як метр зиёдтар аст. Дар байни дарахтони чалгуза махмал, чормагз, шумтол, зирфун, булут ме- сабзанд. Дар байни алафзор гиёхи машхур - одамгиёх, ки аз решаи он дорухои пуркимат тайёр мекунанд, меруяд.

Бешазори ин чо зич, серкабат буда, ба дарахтони росткад токи ёбо- ии ангураш майдаи туршак тинидия, токи кишмиш, ки меваи калони ши­рин дорад, печидаанд. Чангал яке аз сарватхои асосии Шарки Дур мебо- шад.

Олами хайвонот. Дар бешазор хайвоноти муинадор бисёранд, чанд хели гавазнхо, паррандахои сершу-

Мургобй - мандаринка

Гурбаи чангалй

251

мор мавчуданд. Дар чангалзор, дар катори хайвонхои чангалии шимолй, хайвонхои чанубй: ба- бри уссурй (калонтарин дар чахон), хирси сиёхи Димолой, гавазнхо (холдоргавазн), оху, гурбаи чангалзор, хуки вахшй

бабри уссурй ва дигар хайвонхо зиндагй ме­кунанд. Дар давраи яхбандй ин

чо барои наботот ва хайвонхои Сибир панохгох буд, дар давраи иклими гарм бошад, дар ин чо наботот ва хайвонхои чанубй пайдо мешаванд. Дамин тавр дар натичаи омехта- шавй, тайгаи Сибир ва бешазори пахнбарги манчурй ба амал омад.

Дар ибтидои асри XX табиат ва ахолии Примореро сайёхи машхур В. К. Арсенев омухта буд. Дар китобхои худ у табиати Сихотэ-Алин, хаёт ва маишати ахолии Шарки Дурро равшан баён кардааст.

Захирахои табий. Дар Шарки Дур гайр аз сарватхои зеризаминй захирахои тавлиди неруйи барк, хусусан дар да- рёи Амур калон аст.

Дарахтони чалгуза, пихтамахмал, чормагз ва дигар да- рахтон манбаи калони чубй пурбахо мебошанд. Дар ши­мол барои чаронидани гавазнхои хонагй чарогоххои ва- сеъ мавчуданд. Дар бешазор хайвонхои муинадор бисё- ранд. Дар хочагии Шарки Дур шикори мохй ва харчанги бахрй, нармбаданхо ва обсабзхои бахрй хам ахамияти ка­лони хочагй доранд. Инчунин гурбахои бахрии калонро, ки пусти мустахками пурбахо ва зебо доранд, шикор меку- нанд. Бо максади мухофизати ин хайвонхо шикори онхоро конун махдуд кардааст.

Супориш. 1. Аз харита сарватхои зеризаминии Шарки Дурро му­айян кунед ва конхои онро дар харитаи контурй ишора намоед. 2. Бо кадом сабаб дар сохили укёнуси Ором ва чазирахои он заминчунбй ва вулкон ба вучуд меояд? 3. Барои мухофизати табиати Шарки Дур ка- дом чорахо андешида мешаванд.

252

ПАСТИИ ТУРОН ВА КУДДОИ ОСИЁИ МИЁНА

ТА БИ АТ

1. Аз руйи харитаи табий мавкеи географии пастии Туронро муайян кунед. 2. Аз руйи харитаи тектоникй сохти геологии па­

------- стии Туронро мукаррар намоед. 3. Аз руйи харитахо мукарраркунед, ки ба пастии Турон кадом хелхои хок ва наботот хосанд?

§ 63. Мавкеи географй

Пастии Турон кисми хамвории Осиёи Миёна ва Казо­кистон мебошад, ки онро биёбонхои Карокум, Кизилкум ва гайра ташкил додаанд. Дар чануб бо каторкуххои Копетдог, дар гарб бо сохили шаркии Каспий, дар шимолу гарб бо шохахои чанубии кухи Мугочар, дар шимол бо пуштакухи Тургай, дар чануби шарк бо каторкуххои Тиёншон ва По- миру Олой хамшафат мебошад. Пастии Турон бо порчаи Турон мувофикат мекунад, ки тахкурсии чиндори он бо тахнишастахои мезозой ва кайнозой пушида шуда, танхо дар баъзе чойхо (Манкишлок, куххои Каратог, куххои кисми марказии биёбони Кизилкум) ба руйи Замин баромадааст.

Релефи пастии Турон бештар аз пастхамй, хамворй ва пуштакуххо (Устюрт, Красноводск) иборат аст. Пуштакухи Устюрт кариб аз хама тараф бо чазирахои ростфуромада- ч и н к а х о ихота шуда, дар байни Манкишлок ва бахри Арал чойгир шудааст.

Пастхамии Карогиёх (аз сатхи бахр 132 м паст) дар ним- чазираи Манкишлок вокеъ гаштааст, ки он аз хама нуктаи пасттарини пастии Турон ба шумор меравад. Боигарии асо­сии нимчазира нафт ва газ мебошад. Нуктаи баландтарини он кухи Октог (888 м) аст.

Кариб нисфи пастии Турон дар минтакаи иклими биё­бон чойгир шудааст. Бинобар он аз хама серофтобу хушк мебошад. Дар водии дарёи Ому гармй баъзан дар соя то ба +50°С мебарояд. Сатхи замин дар баъзе чойхо то +80°С ме- тасфад. Иклими кисми чанубиаш бошад, субтропикй аст. Хокаш бури хокистарй буда, дар хамворихои наздикухии чануби он хоки хокистарранг мавчуд аст.

253

Дар биёбонхои Осиёи Миёна мутобикшавии чисмхои зинда ба мухит равшан зохир гардидааст. Инро дар мисо- ли набототи биёбонхои регзор дидан мумкин аст.

Бахорон рустанихои чинорак, баъзан гиёххои хушадор, лола, авсан гешаи биёбонй, лолахасак месабзанд. Аксар ру­станихои биёбон барои гирифтани намй хеле чукур реша да- вондаанд. Масалан, дарозии решаи буттаи саксавул ё бут- таи газ 14-20 м мешавад. Баъзе растанихо дар вакти бо рег пушонида шудан тез сабзида, решахои нав мебароранд. Вакте ки шамол регро руфта, решаи рустанихоро луч мекунад, баъ­зе рустанихо барои хушк нашудан ширахои часпак меба- роранд ва онхо регро чаббида чилди сахт хосил мекунанд. Рустанихои дигар, масалан, шура дар фасли сербориш дар баргхои гафсашон обро захира мекунанд.

Барои биёбони регзор буттахои кадпасти 2-4 м, сакса- вули сафед хосанд. Онхо кариб соя надоранд. Дар ин чо гешаи регии серреша месабзад, ки бо решахои худ регро аз руфта бурдани шамол нигох медорад. Дар чойхои пасти шуразамин буттахои саксавули сиёх вомехуранд. Чуби мис- ли устухон сахт ва вазнини саксавул нагз месузад.

Дар кисми шимоли пастии Турон биёбонхои регу гил- дор, санглох ва дар кисми чанубаш бошад, биёбонхои регу гилдор, санглох, такирхо ва чо-чо биёбонхои шурхок вомехуранд. Гили такир дар вакти хушк шудан кафида ба бисёркунчахои алохидаи майда таксим мешавад. Такирхо кариб берустанианд. Баъд аз борон ба кулчахои обашон ширини лойолуд табдил меёбанд.

Дар биёбонхои гилй навъхои гуногуни явшон ва шура месабзад. Дар як метри мураббаъ хамагй 5-10 бех явшон меруяд.

Олами х,айвонот. Дайвоноти биёбон хам ба шароити сахти мухити зист мутобик шудаанд. Масалан, тавушкон ва хайвоноти дарранда шабона ба чустучуи хурок мебароянд, дигар хайвонхо дар лонахо зиндагй мекунанд, ки дар шароити мукаррарй аз

Ка. пака, юс онхо истифода намебаранд. Ма-254

салан, харгуш. Дар руйи реги тафсон калтакалос, мушхои регзор, юрмон ва дигар хайвонхо бисёр тез харакат мекунанд. Онхо хам ба мухит мутобик гаш- таанд. Пусти сангпушт, калтакалос ва морхо, ки бо пулакчахо пушонида шу­даанд бугшавии оби орга- низмро мухофизат меку­над. Охухои зебою хушан- доми чайрон ва сайгак шураи серобро хурда, муддати да­роз ба об эхтиёч надоранд. Дар биёбон гург, рубох, гурбаи регзор, силовсин зиндагй мекунанд.

Тукай. Дар водии дарёхо, ки хангоми обхезй зери об ме- монад, рустанихои сабзи анбух меруянд, ки ин холат ба биё­бон хос нест. Ними зиёди ин чо барои нашъунамои дарахту буттазор, ки тукай мегуянд, мусоидат мекунад. Дар тукайзор дарахтони бед, сафедор ва буттахои гуногун бартарй доранд ва дар наздикии мачрои дарёхо камиш ва най месабзанд.

Биёбондои ^изилкум ва ^арокум. Дар байни дарёхои Сир ва Ому биёбони Кизилкум чойгир шудааст. Кисми зи­ёди онро силсилаи регй ишгол кардааст. Ин чо хушктарин нохияи Осиёи Миёна мебошад.

Сатхи якхелаи биёбонро дар кисми марказии Кизилкум чинсхои кухии кристалии ба сатхи замин баромада, сангхои хоро ва гайра тагйир медиханд. Харорати миёнаи январ дар шимол -12°С ва дар чануб -4°С, харорати мохи июл кариб +30°С мешавад. Кабати устувори барф ташаккул намеёбад. Бориш бисёр кам, дар гарб дар як сол такрибан 100 мм аст. Аз дарёи Ому дар гарб регзори Карокум - калонтарин биё­бон чойгир шудааст. Дар Карокум, хусусан силсилаи регзор пахн гаштааст: теппахои баланди регзор ба таври мувозй паси якдигар ба якчанд километр кашол меёбад. Тали регхои равон бетартиб тул кашидаанд. Баландии теппахои регзор баъзан аз 5 метр зиёд аст. Регхои равон ва теппахои регзор- ро рустанихои сирак нигох медоранд.

255

d t 4

У■ 4

Расми 79. Тали регхои равон дар биёбони ^арокум

Харорати миёнаи январ дар Карокум -5°С, июл +32°С ме­шавад. Пасту баландшавии харорати шабонаруз нихоят зиёд аст. Бориш дар як сол то 150 мм мешавад ва дар Карокуми Марказй хамагй ба микдори 70 мм меборад, ки дар шаро- ити мукаррарй аз онхо истифода намебаранд.

Хоки замини биёбон хокистарранги сиёхтоб аст. Бахорон Карокумро рустанихои бебакои шукуфон мепушонад, ки дар аввали мохи май хушк мешавад.

Барои Карокум гешаи регзор хос аст, ки он хуроки асо- сии гусфандон мебошад.

Талхои реги равон, ки рустанихо мустахкам накарда- анд, одатан ба силсилаи талхои реги равони баландиашон то 15 м пайваст мешаванд ва баъзан баландии регзор то 40 м мерасад

Умуман регхои равон масохати начандон калонро ишгол менамоянд, хар сол барои мустахкам кардани реги равон тухми саксавул, черкез, кандим мекоранд.

Супориш. 1. Аз матни китоб истифода бурда, дар хусуси ба ша­роити биёбон мутобикат пайдо кардани рустанй ва хайвонхо накл ку­нед. 2. Хусусияти рустанихои бебако дар чист? 3. Барои биёбонхои рег­зор ва гилнок кадом шаклхои релеф хосанд?

256

КУХХОИ ОСИЁИ МИЁНА

9■

ТАБИАТ

1. Сархади куххои Осиёи Миёнаро аз руйи накшаи расми 73 муайян кунед. 2. Силсилаи куххои Тиёншон (кухи Осмонбус), Помир (Боми Ч,ахон) ва Копетдогро чудо кунед.

§ 64. Мавкеи географй

Омузиши куххои Осиёи Миёнаро тадкикотчиёни рус аз миёнахои асри XIX огоз карда буданд. Аввалин шуда ба Тиёншон географи машхури рус П. П. Семёнов саёхат кар­да буд.

Кад-кади канори чанубии хамворихои Осиёи Миёна куххои Тиёншон, Помиру Олой ва Копетдог тул кашидаанд.

Тиёншон яке аз бузургтарин силсилаи куххои Осиёи Ми­ёна ва Марказй мебошад, ки байни 40 ва 45° а.ш., 67 ва 950 т.ш. вокеъ гаштааст. Он аз гарб ба шарк ба масофаи 2450 км тул кашидааст.

Расми 80. Накшаи чойгиршавии каторкуххои Тиёншон ва Помир

257

Ба куххои Тиёншон гиреххои кухии дорои куллахои дан- донадор хосанд, ки аз онхо каторкуххо аксаран ба самти арз пахн шудаанд, аммо дар гарб онхо бодбезакмонанд таксим шуда мераванд. Каторкуххо одатан тархи нихоят пасту ба­ланд, тегахои зиёди куллашакл доранд, ки барои релефи пи- ряхии алпй хос мебошанд. Вале баъзе каторкуххои баланд куллахои пахн хам доранд. Баландии куллаи ин каторкуххо- куллаи «Еалаба» (7439) мебошад.

Бисёр хавзахои байникухй дар баландии 3000 м ва аз он хам болотар чойгир шудаанд. Хдвзахоро куххо ихота кардаанд, ки аз 4200 м зиёдтар баландй доранд. Дар чунин баландй пиряххои гафс ба вучуд меоянд. Онхо манбаи оби дарёхо буда, обашон ба водихо чорй мешаванд.

Дар куххо водихои васеъ ё камтар пасту баландро руста­нихои алафй мепушонанд. Ин водихоро чун чарогох исти- фода мебаранд.

Дар чануби каторкухи Тиёншон хавзаи бузурги байникухй пастхамии Фаргона (дарозиаш 300 км) чойгир буда, кад-кади дарёи Сир чорй аст. Дар сатхи каъри хавза регзорхои пасту баланд, такирхо вомехуранд. Дар хамворихои зардхоки наз­ди доманакуххо заминхои хокистарранги вохахо бисёр ва­сеъ чойгир шудаанд. Дар вохахо бисёр шахрхо ва дехахо, богхои сабзу хуррам мавчуданд. Инхо марказхои калони хочагй мебошанд.

Водии Фаргонаро дурдонаи Осиёи Миёна мегуянд. Ин хавза сархади байни Тиёншон ва Помиру Олой аст.

Релеф ва сарватхои зеризаминй. Помир (аз «по» ва «Мехр», пайгахи Мехр, яъне тулуъгохи Офтоб) кишвари баландкухест дар Осиёи Миёна. Дар ин чо баландтарин каторкуххо ва бузургтарин пиряххо вокеъ аст. Ба хайати он каторкуххои Олою Х,исор хам дохил мешаванд.

Релефи Помирро каторкуххое ташкил медиханд, ки самтхои арзй ва наздик ба мувозй тул кашидаанд. Баландии тегаи каторкухи арзии Паси Олой дар шимол ба хисоби ми­ёна 6000 м, нуктаи баландарини каторкуххои Помир куллаи Сино (7134 м) аст.

Чднубтар аз каторкухи Паси Олой якчанд каторкуххои мувозй вокеъ гаштаанд. Д а р к а т о р к у х и Академияи Фанхо баландтарин кулла - Исмоили Сомонй (7495 м),258

Расми 81. Чарогох дар баландкуххои Помир

ки шабакаи калонтарини яхбандии хозиразамон мебошад, чойгир шудааст.

Помирро аз чихати хусусиятхои релеф ба кисмхои гарбй ва шаркй чудо мекунанд. Релефи Помири Гарбиро бештар каторкуххои баланди тегахояшон дандондор ва водихои танги чукур ташкил медиханд, ки дар ин водихо дарёхои се- роби пуртугён чорианд. Тегаи каторкуххо бошад, аз сатхи водй 2000-3000 м баланд аст. Водихо дар баландии 1700­2500 м чойгир шудаанд. Каторкуххо бошанд, зиёда аз 5000 м баландй доранд.

Релефи Помири Шаркиро асосан куххои баландиашон миёна ва водию хамихои фароху хамвор ташкил медиханд, ки тахкурсии онхо дар натичаи харакатхои навтарини тектоникй бардошта шуд. Дар мавриди 4000-6000 м будани баландии мутлак баландии нисбй, одатан, аз 1000-1500 м зиёд намеша­вад. Тархи аксари куху каторкуххои ин чо тепамонанд буда, онхоро водию хамихои фароху хамвор аз хам чудо кардаанд.

259

Баландии водию хамихо аз сохили бахр 3700-4200 м аст. Каъри онхоро чинсхои селовард пур кардаанд.

Копетдог - кухсорест, ки тахминан зиёда аз 600 км аз кисми шаркии сохили бахри Каспий ба тарафи чанубу шарк кашол ёфтааст. Онро канори чануби пастии Турон ихота кардааст.

Баландии куххо аксаран 1000-2000 м мебошад. Ин катор- куххо набуда, силсилаи томи каторкуххои кутох аст, ки онхоро водихо аз якдигар чудо кардаанд. Нишебихои шимо­лии Копетдог рост фуромада, чаринок, нишебихои чанубиаш пастхам мебошад.

Нуктаи баландтарини Копетдог куллаи Хдзормасчид (3117 м) аст. Куххо асосан аз чинсхои тахшин - рег, гил, охаксанг таркиб ёфтаанд. Дар Копетдог тез-тез заминчунбй руй медихад.

Расми 82. Барфтудахо дар куххои Помиру Олой

Сарватхои зеризаминй. Куххои Осиёи Миёна аз сарватхои табиии гуногун бой аст. Захирахои сузишворй, металлхои ранга ва конхои сангхои киматбахо кашф карда шудаанд.260

Расми 83. Манзараи Помир

Аз сузишворй - ангиштасанг маълум аст. Кони аз хама калони ангиштсанг - Охангарон дар назди Тошкент вокеъ аст. Коркарди конхо ба таври кушод сурат мегирад. Дар куххои Тиёншон мис, сурб, металлхои нодир ва махсусан ангиштсанг фаровон аст. Аз конхои металлхои ранга кони миси Олмалик, Консой, конхои сурби Ачисой машхуранд.

Аз куххои Курама волфрам ва марги муш, аз Кратов фосфорит истихроч мекунанд.

Аз замонхои кадим инчониб конхои тиллову сангхои киматбахои Помир - лаъли Бадахшон, лочвард машхур буд. Конхои металлхои нодир - булури кухй, абрак, пахтасанг, шпати даштй, симоб, сангхои киматбахо - забарчад, турма­лин, скаполит маълуму машхуранд.

§ 65. Обхои дохилй

Ба куххои Тиёншон ва Помир сарчашмаи бисёр дарёхои Осиёи Миёна мансубанд. Аксарияти онхо ба хавзаи бахри Арал ва кули Балхаш тааллук доранд.

261

Ому - калонтарин дарёи Осиёи Миёна мебошад. Ому аз дарёхои Вахш ва Панч сар шуда, дар каламрави Точикистон ба масофаи 85 км чорй мегардад. Дар кисми болообаш чумхурихои Точикистон ва Узбекистонро аз Афгонистон чудо мекунад. Ба ин дарё дар масофаи бештар аз 1000 км ягон шохоб хамрох намешавад ва кариб 40% оби он барои обёрй сарф мешавад. Дарёи Ому ба чумлаи дарёхое мансуб аст, ки сарчашмаи омехта дорад. Дар гизогирии ин дарё ахамияти пиряххо ва барфхои доимй низ калон аст.

Расми 84. Стансияи илми-тадкик;оти дар Помир

Дарозии дарёи Ому аз саргахи Панч 2540 км буда, яке аз дарёхои обаш лойолудтарини чахон мебошад. Оби да­рёи Ому аз сабаби бо регу гил омехта шуданаш ранги хо- кистарии зардча дорад. Ому ахамияти наклиётй низ дорад. Аз Тирмиз то поёноби Ому киштихо рафтуо мекунанд. Дар каламрави Точикистон киштй дар дарёи Панч ва Панчи Поён рафтуо карда метавонад. Кисми киштигарди дарё (бо Панч) бештар аз 1400 км-ро ташкил медихад. Ба воситаи

262

Ому махсулоти нафт, чубу тахта, нурихои кимиёвй, пахта ва гайра мекашонанд.

Сир - дарозтарин ва серобтарин (баъди дарёи Ому) да- рёест дар Осиёи Миёна. Он дар каламрави Точикистон аз вилояти Сугд чорй мешавад. Дарозиаш аз саргахи Норин- 3019 км аст. 195 км-и он аз сарзамини Точикистон мегуза­рад. Болооби дарё дар куххои Тиёншон вокеъ аст. Аксари шохобхои дарё аз куххо сар шуда, бинобар ба обёрй сарф гардидан то Сир рафта намерасанд. Аз дарёхое, ки ба суи водй чорй мешаванд, садхо канал об мегирад. Калонтари­ни он - канали Фаргона мебошад.

Сир хангоми аз водии Фаргона баромадан куххои Фар- ходро миёнабур карда, ба самти шимолу гарб тоб мехурад. Дар кисми хамвори хавзааш дарё камоб мешавад, чунки беш- тари оби онро барои обёрй истифода мебаранд. Дар хавзаи дарё иншоотхои баркии обии Фарход (дар Узбекистан) ва «Дустии халкхо» (дар шахри Кайрокуми Точикистон) сох- та шудааст.

Дарё загорамохй, лаккамохй, симмохй, шуртанмохй, гулмохй, хормохй ва гайра дорад.

Зарафшон ба чумлаи дарёхои калони Осиёи Миёна ман- суб буда, дар байни хавзаи дарёхои Ому ва Сир чойгир шу­дааст. Зарафшон ба номи Мастчох аз пиряхи Зарафшон сар шуда, аз байни каторкуххои Туркистон ва Зарафшон чорй мегардад. Дар миёначо ба дарёи Зарафшон якчанд шохобхо хамрох мешаванд. Дар наздикии Панчакент дарё ба водй мебарояд, ки он нохияи кадимтарини кишоварзй аст. Да­рёи Зарафшон бинобар дар вилоятхои Самарканду Бухо- рои Чумхурии Узбекистон комилан барои обёрй истифода шуданаш то дарёи Ому рафта намерасад. Дарозии умумии Зарафшон такрибан 780 км аст.

Кулхо. Дар Осиёи Миёна кулхо бисёранд. Дар Тиёншони шимолй яке аз кулхои яхнакунандаи калонтарин - Иссщкул (маънояш «кули гарм») чой гирифтааст. Иссиккул дар балан­дии 1608 м дар хамии байникухй байни каторкуххои Алато- ви Кунгей ва Алатови Терскей вокеъ аст. Дарозии кул 180 км, чукуриаш то 702 м аст. Оби Иссиккул кабуди осмонранг буда, каме шур мебошад, аз хамин сабаб барои нушидан ва обёрй истифода намешавад.

263

Кули на он кадар чукур, вале калони Балхаш (дарози­аш 605 км. бараш то 74 км ва чукуриаш то 26 м) дар кисми шаркй оби шуртар ва дар кисми гарбй - оби ширин дорад, чунки ба кисми гарбии кул дарёи сероби Илй мерезад. Бал­хаш дар баландии 340 м аз сохили бахр чойгир аст.

Дар водихои дарёхои кухй кулхои чукури баландшуда вомехуранд. Ба ин кули Сарези Помир мисол шуда мета- вонад, ки зиёда аз 500 м чукурй дорад. Сарез кули аз хама чавон буда, дар водии дарёи Мургоб чойгир аст. Ин кул соли 1911 дар натичаи афтида пеши рохи дарёро бастани кух пайдо шудааст.

Кули Сарез

Искандаркул дар мавзеи чангалзори каторкухи Х,исор дар баландии 2250 м вокеъ аст. Масохаташ 3,5 км2 ва чукуриаш то 73 м мебошад. Оби кул чоришаванда аст.

Дар куххои Осиёи Миёна беш аз 2000 пирях (дар Кавкоз кариб 1400) мавчуд аст. Дар куххои Тиёншон ва Помир пиряххои кухй ва водигй мавчуданд. Онхо кариб 10 хаз. км2 масохат доранд. Дар байни онхо пиряхи калонтарин пиря- хи Федченко мебошад, ки дарозиаш 77 км, бараш 5 км ва гафсиаш то 1000 м аст. Ин пирях ба шарафи олими рус А. П. Федченко, ки куххои Осиёи Миёнаро тадкик карда буд, гузошта шудааст.

И^лим. Иклими куххои Осиёи Миёна китъавй мебошад. Зимистон дар ин чо анбухи хавои муътадил хукмрон буда, то­бистон бошад, хавои тропикй бартарй дорад. Иклими куххои Тиёншон бинобар мураккабии релеф, хеле баланд будани264

бисёрии каторкуххою нишебихо ва вобаста ба мавкеи географии каторкуххо дар хар чо хар хел аст.Дар чойхои аз 1500-3000 м баланд микдори боришоти солона зиёда аз 800 мм аст. Дарорати миёнаи июл дар водихои нисбатан паст - 20- 25°С, дар водихои баланд -5-10°С, дар куххои баланд бошад -0°С ва аз ин хам пасттар аст.

Иклими Помир баландкухии китъавй буда, тобистонаш салкин ва зимистонаш кахратун мешавад.Азбаски Помир дар минтакаи суб- тропикии Осиёи Марказй вокеъ гаштааст, дар ин чо зимистон ан- бухи хавои арзхои муътадил ва тобистон арзхои тропикй беш- тар дохил мешавад. Дар Помири Шаркй (дар баландии 3600 м) ха­рорати миёнаи январ -17,8°С аст.Дарорати пасттаринро дар Мургоб -47°С, Булункул -63°С мушохида кардаанд.

Дарорати миёнаи июл дар во- Расми 85. Ш ряхи ф едченко дии Мургоб +13,5°С буда дар паст- дар Помирхамй (Карокул) яхбандии доимйхукмфармост. Дар водихои Помири Еарбй (дар баландии 2100 м) харорати миёнаи январ -7,4°С. июл +23°С мебошад. Микдори боришоти солона дар водихои Помири Еарбй 90-260 мм, дар Помири Шаркй бошад 80-130 мм-ро таш- кил медихад.

Дар баландкух ва нишебии куххо боришот торафт меаф- зояд. Мисол, микдори бориш дар пиряхи Федченко ба 1200 мм мерасад. Иклими кухи Копетдог субтропикии хушк ме- бошад. Дарорати миёнаи январ аз 1 то -4°С. июл аз +18 то +29°С мешавад. Бориши солона 150-500 мм аст.

Зонахои табий. Иклим дар куххо вобаста ба баландй аз биёбонхои тафсони доманаи каторкуххо то иклими хунуки

265

Расми 86. Таксимоти зонахои табии тахти конуни минтакавияти

баландй мебошад

минтакаи барфу пирях тагйир меёбад. Дар нишебии куххо, биёбонхо охиста-охиста ба ним­биёбон ва болотар ба даштхои кухй иваз мешаванд. Дар Ти- ёншони гарбй дар нишебихои чануб беш азори дарахтони чормагз ва дар нишебихои сан­глох буттахои дарахтони арча ва писта месабзанд.

Дар дара ва нишебихои шимолй, аз баландихои 1700­2000 м дар нишебихои чанубй бешазор, дарахтони коч ме­сабзанд. Ин дарахтони рост- тани кадбаланди шоху барга- шон борик кухистонро нихоят зебо мекунанд. Кади онхо 60 м ва гафсиашон 2 м мешавад. Нишебихои хушки куххоро ча- калакзори арча - ишгол мена- моянд. Дар ин чакалакзор да­рахтон хар чо-хар чо месабзанд, бинобар хамин ин чо серофтоб ва хушк буда, буи зифт меояд. Дар бешазор охуи сибирй, си- ловсин, аз паррандагон - эзор- сурхак, кашкалдок, каргас ва дигархо зиндагй мекунанд.

Дар баландии 2700 м мин­такаи маргзори алпй вокеъ аст, ки дар он чо алафхои на он ка­дар баландкад месабзанд. Ин чо чарогохи тобистонй - айлок мебошад. Аз он болотар барф- хои абадй ва пиряххо хобида- анд. Азбаски иклими Помири Шаркй хунук ва хушк аст, би- нобарон боиси ландшафти мах-

266

сус - биёбони баландкухй гаш- тааст. Дар ин чо дарахт тамо- ман намеруяд. Дар хамворихои хушкй хамию водихо ва нише- бии куххо бутачахои алафхои бисёрсоларо дидан мумкин аст. Водихои сернамро маргзорони пур аз алафхои хушадор, ге- ша ва явшон фаро гирифта­анд, ки ин чойхо чарогоххои бехтарини Помир ба шумор мераванд. Ин алафхоро чор­во бо иштихо мехурад ва ахолй хамчун сузишворй истифода ме- барад. Дар Помир ахолй кутос парвариш мекунад, ки он чор­вои боркаши бехамтост. Пашми кутос дароз буда, то замин мера- сад, ки он барои кутос хангоми дар нишебихои хунуки куххо хоб кардан хамчун курпа хиз- мат мекунад. Кутос дар куххо бемалол мегардад ва чандон ху- рокталаб нест.

Дайвоноти ба худ хоси ин чо архар, нахчир, сугур, савсар, гург, шерпаланг (ирбис), аз пар- рандахо: кабки хилол, укоб, сач- чаи тибетй, зог, суфитургай ва гайрахо мебошанд.

Помири Еарбй назар ба По­мири Шаркй гармтар ва каме сербориштар буда, дар он чо рустанихо хубтар нашъунамо меёбанд. Вале дар кисмхои по- ёни водихои кухии ин чо низ биёбонхои баландкухи явшону саксавулдор вокеъ гаштаанд. Аз 3200 м боло биёбонхои явшон-

Кутос

Архар

4 ? i tНахчир

Шерпаланг

267

дор ва болотар аз 3600 м - китъахои биёбонхои тибчоку шибогдор вомехуранд. Дар баландихои аз 3800 то 4300 м рустанихои биёбонии субалпй меруянд. Сар то сари Поми­ри Еарбй, дар чойхои пасти сохил дарахтони бед, сафедор, тус ва буттахо кад кашидаанд. Дар заминхои обшор дарах­тони мевадори зардолу, себ, муруд, чормагз, тут бисёр буда, майдонхои нисбатан хамвор (то баландии 3300 м) чав, ган­дум, нахуд ва сабзавот кишт карда мешавад. Дар куххои По­мири Еарбй нахчир, хирс, шерпаланг, заргуш, аз паррандахо- заргилдок, кабки хилол, пашшахурак мавчуданд.

Дар нишебихои то 300 м баланд, дар куххои Капетдог минтакаи биёбонии хоки хокистарранг вокеъ гаштааст. Аз он болотар (300-600 м) биёбони хокаш хокистарранги сиёхтоб, дар баландим 1000 м минтакаи дашти субтропикии маргу хушадори хокаш дорчиранг пахн гаштааст. Ба минтакахои аз 1500 м баланд даштхои кухии ковилу типчок, болотар аз он (зиёда аз 2200 м) дашту маргзорхои кухй хосанд. Аз да­рахтони мевадори ёбой - чормагз, анор, анчир, бодом, нок, дулона, ток меруяд. Олами хайвонот аз паланг, гусфанди кухй, бузи безоарй, чайра, калламуш, морхо, курмор, шибо, гурза: паррандахо - эзорсурхак, каргас ва гайрахо иборатанд.

Супориш. 1. Дар бораи захирахои табиии куххои Осиёи Миёна накл кунед. 2. Табиати Тиёншон, Помири Еарбй, Помири Шаркй ва Капетдогро мукоиса кунед? 3. Барои парвариши зиротхои кишоварзй ва тараккиёти чорводорй Осиёи Миёна чй гуна имкониятхои табий дорад?

ХУДРО САНЧ,ЕД! 1. Куххои хозираи Осиёи Миёна чй тавр пайдо шудаанд? 2. Минтакаи сейсмикии баландии ин зона бо чй алокаманд аст? 3. Барои биёбонхои регзор ва гил- нок кадом шаклхои релеф хосанд? 4. Сарватхои зеризами- нии ин нохияхоро тавсиф дихед? 5. Дар бораи хусусиятхои релеф, иклим, минтакахои баландии ин нохияхо накл кунед? 6. Захирахои табиии ин кишвар барои тараккиёти саноат ва кишоварзй чй гуна шароитхои мусоид доранд?

268

ФАСЛИ V

КИШРИ ГЕОГРАФЙ§ 66. Конуниятх,ои табацах,ои географй

Мо омузиши материкхо ва укёнусхоро, ки калонтарин мачмухои табиии релеф, табакаи Заминро ташкил медиханд, ба охир расонидем. Дар як материк чун хар укёнус симои ба худ хос дошта, кисми нотакрор ва таркибии табиат буда, дар навбати худ ба мачмухои калонтарини табий - кисми материк ва укёнус таксим мешавад.

Аз сабаби нобаробар таксимшавии харорати Офтоб дар сатхи замин табакаи географй, чй тавре ки ба шумо маълум аст, ба зонахои табий ва минтакахои баландй таксим меша­вад. Мо чойгиршавии зонахои табий ва минтакавияти балан­диро дар тамоми сатхи Замин, яъне дар табакахои георафй омухтем. Бо хусусиятхои табиии хар як материк ва укёнус шинос шудем, ки ба хаёт ва фаъолияти хочагидории ахолии ин зонахо таъсир мерасонад.

Шумо акнун фахмидед, ки чамьулчамьи мачмухои табий, ки тамоми сатхи Заминро пушидаанд, табакаи географй - мухити зистро ташкил медиханд, ки дар он чамъияти инсонй зиндагй мекунад ва инкишоф меёбад. Инсоният як кисми на он кадар калони табакаи географиро ташкил кунад хам, ба он таъсири манфй низ мерасонад. Бинобар он барои хифзи мухити зист инсон бояд окилона рафтор кунад.

Табакаи географй манзили мо, мухити табииест, ки дар он инсоният зиндагй мекунад ва инкишоф меёбад. Ба­рои он ки ин мухит хифз шавад, хосият ва конунияти ин­кишофи табакаи географиро хуб донистан зарур аст. Ба­рои хар як табакаи Замин конунияти махсус (чузъй) хосанд. Масалан, хамворихои калони Замин ба китъахои устувори кишри Замин - платформахо, кухистонхои баланди чин- дор ба минтакахои сейсмикй - канори порахои литосфера мувофик меоянд.

Дар сохт ва инкишофи табакаи географй хам конунияти махсус вучуд дорад. Онхоро дар асл конунияти умумй но- мидан расм шудааст. Онхо хам ба тамоми табакаи географй

269

ва хам ба мачмуи табиии андозаашон хурд ва кисматхои чудогона хосанд. Дониши конунияти умумии географй ба инсон имкон медихад, ки ба табиати атроф зарар нарасон- да, сарватхои бебахои табиатро окилона ва сарфакорона мувофики максад истифода барад. Ба конунияти умумии мухимтарини кишри географй т о м и я т , м у н т а з а м й ва з о н а в и я т и онро мансуб медонанд.

Т о м и я т и т а б а к а и географй робитаи тарафайн ва вобастагии тарафайни кисматхои он мебошад. Сабабгори он гардиши мунтазам ба мубодилаи моддахо ва неру (энер­гия) мебошад. Дар як кисмати табиат аз руйи конунхои худ инкишоф ёфта, дар навбати худ ба кисматхои дигар таъсир мерасонад. Таъсири тарафайн ва нуфузи тарафайни тамо- ми кисматхои кишри географй, ки бо гардиши моддахо ба амал меояд, онхоро ба системаи ягонаи том алокаманд меку­над. Исботи томияти кишри географй чунин далели оддист, ки тагйироти хатто як кисмат ногузир боиси тагйирёбии кисматхои дигар мегардад.

Расми 87. Омил^ои ташаккули мачмуи табий

Дониши конуни томияти кишри географй ахамияти кало­ни амалй дорад. Агар фаъолияти хочагии инсон ин конунро ба назар нагирад, он гох вай аксар вакт боиси окибатхои номатлуб мегардад. Конуни томияти табакаи географй та- лаб мекунад, ки пеш аз ичрои ягон тадбири хочагй бояд мавкеъ (худуд) омухта шавад.270

Х,одисахои мавзун дар кишри географй. Даврият ва та- кроршавии хамон як ходиса дар дохили вакт мавзунй но- мида мешавад. Мавзунй - хусусияти хоси кишри географй аст. Он ба табиати зинда ва гайризинда хос аст. Даврза­нии Замин дар атрофи тири худ боиси мунтазам баамало- ии шабу руз мегардад. Барои хар як мачмуи табий раванди хоси шабонарузии харорат, рутубат, фаъолияти рустанихо, хайвонот ва гайра ба вучуд меояд. Чунончи, дар минтакаи бешахои омехта ва пахнбарг тагйироти шабонарузии харорат андак буда, дар биёбон, баръакс хеле калон аст.

Тамоми чисмхои зинда давраи оромй - истирохат ва дав­раи бедорй доранд. Ин талаботи дохилии чисмхо бо харакати шабонарузии Замин мувофикат мекунад. Дайвоноти мухта- лиф ба ин мутобик гардидаанд. Як хайвон дар рушноии руз фаъол буда, дигараш, масалан, куршапарак, бум шабона фа- ъол аст. Даёти инсон хам ба тартиби шабонаруз мегузарад: фаъолият - рузона, истирохат - шабона. Рузона гарм шуда- ни чинсхои кухй ва шабона хунук гардидани онхо тартиби шабонарузии фарсоиши табииро ба вучуд меорад.

Давр задани Замин дар атрофи Офтоб боиси тартиби (мавсими) чараёнхои табий мегардад. Тартиботи мавсимй дар арзхои гуногун хар хел аст. Вай дар минтакаи истивой он кадар аён нест. Тартиби мавсимй дар арзхои баланд аз хама бештар зохир мешавад. Ахамияти тартиб махсусан ба­рои хаёти рустанихо ва хайвонот бузург аст. Тартибе, ки дар давоми хазорсолахо ташаккул ёфтааст, холо хам шарти за- рури мавчудияти муътадили чисмхо гардидааст. Дар хаёти Замин тартибе мушохида шуда буд, ки якчанд сол (солхои хушк ва серрутубат), асрхо, хазорсола ва миллионхо сол- ро дар бар мегирифтанд, масалан, хунук ва гарм шудани иклим, даврахои инкишофи пуравчи вулконизм ва нисба- тан ороми табакаи замин.

Зонавияти географй. Ба шумо маълум аст, ки тагйироти конунии тамоми кисматхои табиат ва мачмуи табий аз хати истиво ба суи кутбхои зонавият конунияти мухимтарини географй аст. Иклим ва тамоми чараёнхои берунй (фарсоиш, фаъолияти обхои равон, хокхосилшавй ва гайра) ва натичаи онхо ба конуни зонавияти географй дар хушкй ва укёнус, дар хамворихо ва куххо, дар кисмхои дохилиматерикй ва

271

наздиукёнусй хар хел зохир мешавад. Микдор ва хусусияти зонахои баландй ба он вобаста аст, ки куххо дар кадом зона чой гирифтаанд. Ивазшавии минтакахо (зонахо) дар куххо дар хамворихо такрор намешаванд. Дар куххо мачмуи та­биии махсуси кухсор ташаккул меёбад. Сабаби ба таври гу­ногун зохир шудани зонавият дар кисмхои алохидаи Замин он аст, ки ба хосилшавй ва чойгиршавии зонахои табий дар як вакт бо омилхои гайризонавй таъсир мекунанд.

Супориш. 1. Хосиятхои чойгиршавии конуниятро дар Замин фахмонед: а) харорат; б) бориш; в) олами наботот ва хайвонот. 2. То­мияти кабати географй чист? Бо хар мисол амали ин конунро нишон дихед? 3. Кадом омилхо гуногунрангии табиати материкхо ва укёнусхоро муайян мекунанд. 4. Дар хаёти кабати географй ва инкишофи он гарди­ши моддахо ва неру (энергия) чй накш мебозад. Инро дар мисоли гар­диши об нишон дихед. 5. Оё конуни зонавияти географиро дар фаъо­лияти хочагии худ ба хисоб гирифтани инсон лозим аст?

§ 67. Табакаи географй - хонаи умумии мо

Ахамияти боигарихои табий. Инсоният дар руйи Замин аз табиат ва боигарихои табий чудо зиста ва инкишоф ёфта наметавонад. Дар байни онхо панч намуди асосиро фарк мекунанд: м и н е р а л й , и к л и м й , о б , з а м и н ва б и о л о г й.

Табиат талаботи мухимтарини инсониятро ба неру (энер­гия), сузишворй ва ашёи хоми саноатй таъмин мекунад. Дисоб карда шудааст, ки дар вакти хозира ба хар як одам- сокини руйи Замин рузе 3 кг ангишт, маъдан, масолехи бинокорй ва гайра истихроч мешавад. Талабот ба тамоми ин ашё сол ба сол меафзояд.

Ба фаъолияти хочагии одамон иклим таъсир мерасонад, дар он махалахои кураи Замин, ки гармй ва рутубат кифоя аст, хосили баланди зироати кишоварзиро ба даст овардан мумкин. Дар мамлакатхои дорои иклими мусоид соле ду, хатто се маротиба хосил мегиранд. Вале барои ин факат ша­роити иклимй кифоя нест - мошинахои хозираи кишоварзй, нурй ва дар мавриди зарурат обёрй хам лозим аст.

Инсоният аз тамоми боигарихои табий обро бештар ис- теъмол мекунад. Ба обёрии киштзор бештар об (то 70% тамо-

272

ми истеъмоли об) сарф мешавад. Микдори азими об ба хунук кардани дастгоххои саноатй - турбинахои истгоххои баркй, курахое, ки дар онхо чуян ва пулод мегудозанд, хангоми тай- ёр кардани когаз ва гайра сарф карда мешавад. Масалан, ба­рои гудохтани 1 тонна чуян ва ба пулод баргардондани он 300 м3 об лозим аст. Барои руёндани 1 тонна гандум, чав ё пахта кариб 1500-4000-10000 м3 об лозим мешавад. Дар ша­роити хозира истеъмоли об барои эхтиёчи маишй босуръ- ат меафзояд. Чунончи, барои хар як сокини шахр дар як шабонаруз ба хисоби миёна 150-200 л об, дар кишлокчойхо на беш аз 50 л об сарф мешавад. Аз хамин сабаб окилонаю сариштакорона сарф кардани об масъалаи мухим аст.

Расми 89. Сарватхои зеризаминии Замин

Барои хаёт ва фаъолияти ахолй масохати хеле зиёди за­мин - худудхо барои шахрхо ва нуктахои ахолинишини дехот, сохтмони фабрикаву заводхо, гузоштани роххои охан ва ав- томобилгард ва барои максадхои дигар зарур аст. Кариб се- яки хушкиро киштзор, бог, маргзор ва чарогох ишгол кар- дааст.

273

Хок - боигарии асосии табиат аст. Вай эхтиёчи одамонро ба хурокворй таъмин мекунад. Хоки зонахои гуногуни табий аз чихати хосилхезй як хел нест. Ба он хеле эхтиёткорона муносибат кардан зарур аст, охир хок аз истифодаи ноду- руст ба осонй вайрон мешавад.

Боигарихои биологй бо аксарияти чисмхои зинда ман- суб аст. Хусусияти мухими онхо дар шароити истифодаи окилона тачдид ёфтани онхост.

Ахамияти беша дар хаёти одамон бузург аст. Дар вакти хозира кариб 30%-и сатхи хушкиро беша пушондааст. Бои- гарии бешаро бояд окилона истифода бурд, зеро масохати беша муттасил кам мешавад.

Ба одамон кисми зиёди махсулотро рустанипарварй медихад. Дар тамоми олам кариб 3000 намуди рустанй пар- варида мешавад. Масохати калоне, ки рустанихои табий ишгол кардааст, хамчун чарогохи чорвои хонагй истифода мешавад. Одамон зътироф намуданд, ки нест шудани на­муди биологй, ин зарар на факат ба иктисодиёти чамьият, балки талафотест барои авлоди ояндаи инсоният ва умуман ба биосфераи Замин.

Шикори беназорати хайвонот ва паррандагон дар бисёр мамлакатхо боиси кам шудани микдори хайвоноти вахшй, махсусан дар мамлакатхои Африко, Осиёи Чануби Шаркй ва Чанубй гардид. Дар айни хол кариб 600 намуди хайвонот дар холати тамоман нобуд шудан мебошад. Хусусан хайвоноти калончусса, ки шикораш осону кулай аст, тез кам мешавад. Мамонт, нахангшаклхо, фил, тур, лос, гавазн, оху, аспхои ёбой, шутурмург аз чумлаи онхоанд.

Таъсири табиат ба шароити хаёти одамон. Табиат хамчун мухити зисте, ки дар он ахолй умр ба сар мебарад, ахамияти калон дорад.

Табиат ба хифзу мустахкам кардани сихатии одамон му- соидат мекунад. Вобаста ба хамин тозагии хавое, ки мо на- фас мекашем ва обе, ки истеъмол мекунем, ахамияти махсус дорад. Чангал чун «шуш»-и сайёра атмосфсраи Заминро бо оксиген таъмин месозад. Дарахтон хавои шахру дехотро аз чанг, газхои зараровар тоза мекунанд. Чангал барои бисёр одамон чои бехтарини истирохат ба хисоб меравад.274

Дар мухайё кардани шароити мусоид барои хаёти ода­мон релеф ва иклим ахамияти калон дорад.

1. Шарх дихед, ки чаро кисми асосии ахолии курраи Замин дар хамворй ва дар сохили бахру укёнусхо зиндагй мекунанд? 2. Ба­рои хаёт ва фаъолияти одам кадом минтакахои иклимй аз хама мусоиданд? 3. Таъсири иклимро ба зиндагии ахолй, хусусияти бинохо, ба сарулибос дар мамлакатхои шароити иклимашон гуногун мисол биёред.

Расми 90. Нохияхои пайдоиши рустанихои дастпарвар

275

Ба хаёт ва фаъолияти одамон ходисаи офати табий таъ­сир мерасонад. Бештари онхо басо хусусиятхои харобио- вар доранд. Аз хамин сабаб дар шароити хозира ахамияти пешгуии илмй (пешгуии географй)-и ин ходисахо муттасил меафзояд.

§ 68. Зери таъсири фаъолияти хочагии инсон тагйир ёфтани табиат

Дар нимаи дуюми асри XX, ба туфайли инкишофи бо- суръати илму техника, дар хочагй аз техникаи нав ба нав ис- тифода бурдан, яъне таъсири инсон ба табиати тамоми ку- раи Замин - аз Арктика то Антарктидаи дурдастро дар бар гирифт. Ин таъсирро бо чараёнхои табиие, ки дар тамоми сайёра руй медиханд, мукоиса кардан мумкин аст.

1. Фаъолияти ахолии махали зисти шумо чй тавр ба истифо- даи окилонаю хифзи табиат мусоидат мекунад? Оё дар махалли шумо обанбор, хавз мавчуданд, онхо бо кадом максад сохта шу­даанд? 2. Дар табиати кураи Замин тагйироти мусбатро мисол биёред. 3. Барои чй одамон табиатро тагйир дода наметавонанд?

Умуман таъсири инсон ба табиат муфид аст, зеро ба ин­кишофи инсоният мусоидат менамояд. Вале чомеаро беш аз пеш ифлосшавии табиат ва камхосилгардии он, камшавии боигарихои табий ба ташвиш андохтааст.

Олимонро аз хама бештар холати атмосфера ба изти- роб овардааст, ки дар он микдори оксиген кам шуда, вале микдори гази карбонат ва чанг меафзояд. Атмосфера нури Офтобро (равшанй ва гармй) хуб мегузаронад, вале аз са- баби зиёд шудани микдори гази карбонат гармии Заминро ба фазои кайхон намегузаронад. Гарм шудани иклим мум­кин аст боиси обшавии пиряххои Арктика ва Антарктидаю баланд гардидани сатхи обхои укёнуси Чахонй шавад ва аз ин ру, шояд хамворихои зичахолй зери об монад. Дар айни замон яке аз манбаъхои калонтарини таъминкунандаи ок­сиген - бешахои истивой 40% нобуд гардидаанд ва камша­вии масохати онхо идома дорад.

Афзоиши истихрочи боигарихои зеризаминй талаботро ба сарватхои минералй торафт тезутунд мекунад. Мутахас-276

сисон чунин мешуморанд, ки то миёнаи асри XXI нисоният захираи тамоми моддахоро сарф мекунад ва истихрочи сурб, рух, калъагй, тилло, нукра аллакай дар солхои наздиктарин катъ мегардад. Ба замми ин минералхое, ки аз зери Замин гирифта мешавад, бештар аз 90% партов мешавад. Таби­ат камхосил мешавад: хазор намуди хайвонот ва 25 хазор намуди рустанй тахти хатари нобудшавй мебошад. Саба­би нобудшавй ва харобшавии махали сукунати рустанихо, хайвонот, масалан, гайриокилона хушкондани ботлок, бу- ридани чангал, шикори аз хад зиёд ва гайра мебошад.

Дар баробари ифлосшавии обхои сатхи Замин, хавои атмосфера ва хок, ифлосшавии укёнуси Чахонй, кам шуда- ни боигарихои биологии он, аз чумла ифлос шудани туну- кобаи китьавй, ки дар он чо мохй тухм мегузорад ва калон мешавад, чомеаи чахонро хеле ба изтироб овардааст. Афзу- дани шикори наханг ба кам шудани он дар укёнуси Чахонй оварда расонд. Наханг хайвони камнасл буда, нигохубини он душвор аст, барои хамин торафт кам мешавад.

9■

1. Хрлати табиати махали худро мушохида кунед. Шумо ка­дом тагйиротро дар он зараровар мешуморед? 2. Рустанй ва хайвонотеро, ки ба Китоби Сурхи чумхурй дохил шудаанд, номбар кунед.

Хамин тарик, дар натичаи таъсири тарафайни инсон ва табиат дар табиат тагйироте руй медихад, ки хамеша фоида- овар нест. Аз хамин сабаб дуруст дарк кардани хусусиятхои таъсири тарафайни табиат ва инсон, донистани асосхои ил- мии истифодаи окилонаи боигарихои табий ва хифзи он ва- зифаи мухими хар яки мост.

Зарурати хамкории байналхалкй дар хифзи табиат. Томи­яти табакаи географй дар истифодаи табиат ва мухофизати он саъю кушиши судбахш ва якчояро такозо мекунад. Зару- рати хамкории байналхалкй вобаста ба бад шудани вазъи табиат дар тамоми кураи Замин тезутунд мегардад.

Фаъолияти муштараки давлатхо имкон медихад, ки кои- дахои асосии истифодаи сарватхои табий дастчамъона тахия гардад, то ки афзоиши истехсолот таъмин, харобшавии та- биат пешгирй карда шавад.

277

Оид ба мухофизати об, фазои хаво аз ифлосшавй шарт- номахо баста шуда буданд. Масалан, Русия бо як катор давлатхое, ки дар сохили бахри Балтика чой гирифтаанд, оид ба мухофизати бахри Балтика аз ифлосшавй ва истифо­даи окилонаи сарватхои табиии он хамкорй мекунад. Инчу- нин як чанд созишномахое бастааст, ки озмоишхои атоми- ро дар атмосфера ва зери об манъ мекунад, шикори бахрии баъзе хайвонот (китхо)-ро махдуд мегардонад ва як катор созишномахои дигар.

Расми 91. Табиати Аврупои Еарбй зери фаъолияти хочагии инсон сахт тагйир ёфтааст

Русия дар кори Иттифоки Байналхалкии мухофизати та­биат ва сарватхои табий, ки соли 1968 таъсис ёфтааст, фаъо- лона иштирок мекунад. Иттифоки Байналхалкй нашри Ки­тоби Сурхро ба рох мондааст, ки дар он намуди хайвонот ва рустанихои нодире, ки дар дами нобудшавй мебошанд, кайд мешаванд. Соли 1984 аз руйи хукуки байналхалкй ис­тифода бурдани захирахои Антарктидаро дида баромаданд.

278

Супориш. 1. Хусусиятхои таъсири тарафайни инсон ва табиатро нишон дихед. 2. Чаро истифодаи окилонаи табиат ва мухофизати он бояд характери байналхалкй дошта бошад? Аз иштироки давлатхои муштара- кулманофеъ, аз чумла Точикистон дар кори иттиходияхои байналхалкй оид ба мухофизати табиат ва истифодаи окилонаи он мисол биёред.

«Назарияи нави тахаввулоти биосфера»

Олими машхури рус В.И. Вер­надский дар ибтидои асри ХХ дар як катор асархои худ мафхуми биосфе- раро амик ва сахех намуда, ба он маз- муни геохимиявй ва географй бахшид.Ба биосфера гайр аз мавчудоти зинда- мухити зист: - литосфера, атмосфера ва гидросфераро дохил намуд. Дар ин хусус у навишта буд: «Дар сайёраи мо дар биосфера хаёт танхо бо сари худ вучуд надорад, он аз мухити фароги- рифта мавчуд нест, балки моддаи зин- да мухити онро ихота намуда, алокаи мустахкаму ногусастанй дорад».

И.В. Вернадский нишон дод, ки мавчудоти зинда кувваи тавонои геологй дар тагйир дода- ни сатхи болоии кишри Замин мебошад. Мавчудоти зинда дар табакаи географй нобаробар пахн шудаанд, кисми беш- тари онхо дар кабати болоии хок ва кисми поёнии атмос­фера чойгир шудаанд.

Биосфера тули мавчудияти бисёрмиллиардсолаи худ рохи мураккаби инкишофро тай намудааст, ки онро мавчудоти зинда мегуянд. Мархилаи аввал аз материяи гайризинда пай­до шудани мавчудоти соддаи зинда, мархалаи дуюм, пай­до шудани набототи дарачаи олй ва хайвоноти мухрадор (ширхурхо ва приматхо) ва мархалаи сеюм, ин пайдо шуда­ни одам. Пайдоиши инсон дар табиат кувваи хеле тавонои геологиро ба миён овард, акнун он табиатро бошуурона ва бо максади муайян тагйир медихад. Дар ин раванд муноси- бати инсон бо табиат торафт васеътар ва амиктар гардид, то ин ки талаботи моддй ва маънавии худро аз хисоби шароиту

биосфера»

В.И. Вернадский (1863-1945)

279

сарватхои табий хубтар конеъ гардонад. Тули хазорсолахо таъсири инсон ба табиат афзуд, боиси халалёбии равандхои асосии биосфера гардид, акнун наметавонад, ки худашро ба таври муътадил ба низом дарорад, бинобар он баъди солхои 50-уми асри гузашта ходисахои нохуш - аз меъёр зиёд бо- ридани барф, борон, обхезию сел, гирдбодхои пайдарпай оварда расонид.

Инсон акнун дарк намуд, ки робитаи мутакобилаи бай­ни худ ва биосфера чунон ба низом оварда шавад, ки он ба харду тараф манфиатовар буда, инкишофи чамъият бои­си мувозинати экологй гардид. Ин мархала тахаввули хаёт аз биогнез бо он фарк мекунад, ки он инкишофи акл аст, яъне ноогнез мебошад. Вобаста ба ин мувофикан биосфера тадричан ба ноосфера иваз мешавад. В.И.Вернадский хамчун асосгузори таълимоти нав ба таври илмй-материалистй ни­шон дод, ки ноосфера на дар болои биосфера ва на берун аз он, балки мархалаи конунй ва ногузири инкишофи био­сфера - мархалаи бо кудрату аклу хирад ба низом даровар- дани муносибати тарафайни инсон ва табиати атрофи онро фаро гирифта мебошад.

Аз тарафи дигар ноосфера ин чилди томи геологии Замин бо хамрохи одамони дар он сокин буда, аз тарафи одамон окилона такмилу тагйир додашударо мефахмонд. Мазмуни мохияти ноосфераро соф биологй фахмидан норавост, балки ин мафхум табиию таърихие мебошад, ки дар мархалаи му­айяни инкишофи таърихй зухур ёфта, бо кулли илмхои таби­ию чамъиятй шарху маънидод карда мешавад, зинаи омили муносибати чамъият ва табиатро ифода мекунад. Аз тара­фи дигар инсони бохирад нисбати худ, ахли оила ва атро- фаш некбинона муносибат мекунад, гамхору ёрирасони як- дигар мебошад, нисбати якдигар бадиро раво намебинанд.

Айнан чунин муносибат бояд нисбат ба табиат зохир карда шавад. Инсон аз табиат на танхо неъматхои дарко- риро ситонида гирад, балки нисбати солим нигох дошта­ни табиат гамхорй зохир намояд. Хар кадар мо ба табиат ситам ва зуроварй намоем, табиат ба мо чавоби вазнинтар мегардонад.

В.И. Вернадский масъалаи аз биосфера ба ноосфера гу- заштанро ин тавр ташрех додаст: «Бо баробари дар сайё-280

раи мо пайдо шудани мавчудоти зиндаи сохибхирад сайё- ра ба мархалаи нави таърихи худ ворид шуд. Биосфера ба ноосфера гузашт».

В.И.Вернадский ноосфераро чилди нави Замини ру ба ин­кишоф дошта медонад, ки онро одами боакл ба низом мео­рад, рафти инкишофи онро ба самти маълум равон мекунад.

Бо вучуди он ки инсон зодаи тахаввули зинаи олии био­сфера аст, имруз он яке аз тавонотарин неруйи тахаввулди- хандаи биосфера гардид, манфиатхои табииро сахт кохиш дод, ба офаридани манфиатхои сунъй - одамсириштй (антро- погенй) гузашт.

Яке аз воситахои мухими рушди ноосфера ва ташаккули минбаъдаи он ин мунтазам ба даст овардани ахборот доир ба вазъи он дар минтакахои гуногуни сатхи хушкии кураи Замин ва укёнуси Чахонй мебошад. Бо ин максад дар сатхи хушкй ва укёнуси Чахонй хазорхо пойгоххои обу хавосанчй таъсис ёфтанд, аз радифхои маснуи Замин, расмгирихои фосилавй ва гайра истифода мебаранд. Сарфи назар аз ин дастовардхои илмию техникй, мо хануз доир ба вазъи вокей ва дурнамои тагйирёбии биосфера ва ноосфера маълумотхои боварибахш ба даст оварда наметавонем ва мухимаш он аст, ки мо ба вазъи обу хаво дар микёси калон таъсири фа- ъол расонида наметавонем. Бинобар хамин хам табиат ва хам чамъият ба дахолати окилонаи инсон бахри пешгирии ходисахои номатлуби табиат ва бартараф намудани окибати онхо ниёзманд мебошад.

281

РУЙХАТИ ЛУЕАТХР ВА МАФДУМДО (Ра^амхо сахифаи китобро нишон медихад)

Антропоген МТ - 48 Анбухи хаво (хелхои он) - 38 Биосфера - 46 Бодхои гарбй - 32 Биёбон - 85 Бешахои истивой - 95 Водй (ахён-ахён) - 82 Гулбогхои миллй - 105 Изотермахо - 30 Зонаи даштхо - 165 Кирик - 114Минтакавияти баландй - 137 Минтакавияти баландкухй - 131 Мавкеи географй - 78 Минтакахои таркиш - 21 Мамнуъгохо - 105 Минтакавияти табий - 50 Минтакавияти иклимй - 34 Мустамлика - 109 Муссонхо - 44Минтакаи калони чазирахо - 122 Мачмуи (комплекси табий) - 47 Минтакахои серзилзила - 24 Намуди боигарихои табий - 235 Омилхои иклимхосилкунанда - 34 Офати табий - 104 Порахои литосфера - 20

Пассат - 32 Платформахо - 23 Прерия - 165 Пампа - 136 Патагония - 136 Релеф - 24 Саванна - 99 Селва - 135Табакаи географй - 232 Тайга - 163 Тундра - 163 Томият - 233Фарзияи антарктикй - 149 Фишори баланд (хелхои он) - 40 Фарзия - 14Харитахо (хелхои он) - 16 Шелф - 25Куввахои дохилй ва берунй - 25 Кишри материкй ва укёнусй - 19 Катортеппахои моренагй - 175 Кабати озон - 27 Кисматхои табиат - 48 Ходисахои мавзуй - 231 Худудхои резишгохи дохилй - 82 Энергияи дохилии Замин - 47 Яхбандии бисёрсола - 208

282

ИЛОВАХ,О

Накшаи тавсифи харитахо:1. Харитахо аз чихати дарбаргирии худуд, аз чихати микёс

ва мазмун чй гунаанд?2. Хангоми истифодабарии харитахо чй гуна дониш гириф-

тан мумкин аст?

Накшаи тасвири мавкеи географии материк:1. Чойгиршавии материкро нисбат ба хати истиво, доираи

кутбй ва меридианаи сифрй муаяйн кунед.2. Нуктахои интихоии материкро ёбед, координатхои он ва

дарозии материкро бо дарача ва километр аз шимол ба чануб ва аз гарб ба шарк муайян намоед.

3. Материк дар кадом минтакахои иклимй чойгир аст?4. Материкро кадом укёнус ва бахрхо ихота кардаанд?5. Материкхо нисбати якдигар чй гуна чойгир шудаанд?

Накшаи тавсифии худуди релеф:1. Тавсифи умумии сатхи хушкиро чй тавр муайян кардан

мумкин.2. Дар худуди омухташаванда шакли релеф чй гуна аст.

Накшаи тасвири шаклхои релеф:1. Муайян кунед, ки кадом харитахо барои тавсиф зару-

ранд.2. Шаклхои релефи материкро муайян кунед.3. Шаклхои релеф ба кадом самт тул кашидааст?4. Релеф чй гуна ташаккул меёбад?

Накшаи тасвири иклим:1. Минтакахои иклимии худуди нохияатонро муайян намо-

ед.2. Харорати миёнаи июл ва январро гуед. Дар кадом самт

онхо тагйир меёбанд ва барои чй?3. Шамолхои хукмфармо (вобаста ба мавсим).4. Микдори солонаи бориш ва манбаи он.5. Микдори бориш ва тафовути онро чй тавр мефахмед?

283

Кор бо диаграммахои иклимй1. Ба хамаи аломатхои диаграмма бо диккат ахамият дихед.

(Моххои сол як дар миён бо харфхо ишора шудаанд). Аз он чиро мефахмед?

2. Гардиши солонаи хароратро фахмонед. Харорати миё- наи июл ва январ ба чй баробар аст? Амплитудаи соло- наи харорат чй гуна аст?

3. Оид ба хелхои иклим хулоса бароред.

Накшаи тасвири дарёхо:1. Ба кадом самти материк чорй мешавад?2. Аз кучо сарчашма мегирад? Ба кучо меразад?3. Хусусияти чойгиршавии дарёро аз руйи релеф муайян ку-

нед?4. Резишгохи дарёро муайян кунед?5. Гизои дарё чй гуна аст ва аз иклим чй вобастагй дорад?

Накшаи тасвири зонахои табий1. Мавкеи географии зонахо.2. Шароитхои табий.3. Хокхо.4. Олами рустанй.5. Олами органикй.6. Ба зонахои табий тавсиф дода, алокамандии байни

компонентхо ва табиати онхоро муайян кунед?

Накшаи тавсифи ахолии материк (аз харитаи «Зичии ахолй ва халкхо»)

1. Кадом халкхо дар худуди омухтаамон истикомат доранд?2. Дар кадом кисми материк ахолй зич чойгир шудааст?3. Зичии миёнаи ахолй ба чй баробар аст? Сабаби кам чой-

гиришавии ахолй ба чй вобаста аст?

Накшаи тавсифи давлатхо1. Дар вакти тавсифи давлатхо кадом харитахоро истифо-

да мебаранд?2. Кадом давлат дар кадом кисми материк чойгир шудааст?

Пойтахти онхоро номбар кунед?3. Хусусиятхои релеф (тавсифи умумии сатх, шаклхои асосии

релеф ва таксимоти баландихо). Сарватхои зеризаминй.

284

4. Шароитхои иклимй дар кисмхои мухталифи давлат (мин­такахои иклимй, харорати миёнаи июл ва январ, микдори солонаи бориш). Тафовути давлатхо аз чихати худуд.

5. Дарё ва кулхои калонтарин.6. Зонахои табиии калонтарин.7. Машгулияти асосии халкхои давлатхо.

Накшаи тасвири мавкеи географии укёнус1. Муайян кунед, ки укёнус дар байни кадом материкхо во­

кеъ аст? Алокамандии онро бо дигар укёнусхо фахмонед.2. Самтхои укёнус нисбат ба хати истиво, тропикхо, дои-

раи кутбй ва меридиани сифрй.3. Укёнус дар кадом минтакахои иклимй чойгир аст? Ва

ба кадом укёнусхои дигар пайваст мебошад? Тавси­фи мукоисавй. Максади мукоиса. Чй аз хама мухим - монандй ё тафовут?

4. Барои мукоиса мисол гиред?5. Монандй ва тафовутро нишон дихед?6. Монандй ва тафовутро мукоиса кунед?

Расми 92. Х,аёти ахолии Аврупои Шимолй бештар бо бахр алокаманд аст

285

МУДИМТАРИН КАШФИЁТ ВА ТАДКИКОТИ ГЕОГРАФЙ

Такрибан солхои 1500 то эраи мо, Экспедитсияи Мисри- ён саёхати бахриро ба давлати Бунт ба анчом расониданд, ки тахминан дар Чануби Африко чойгир буд.

Дунёи кадимТакрибан солхои 600 то эраи мо. Бахрнавардони фини­

ки шиновариро дар атрофи Африко анчом доданд.Такрибан солхои 500 то э. мо. Файласуфи Юнон Пар­

менид бори аввал дар бораи курашакл будани Замин акида ронд.

Кариб солхои 212-194 то э. мо. Олими Юнон Эратосфен андозаи кураи Заминро муайян карда, харитаи Ойкуменро тартиб дод (дар он кисми Замин, ки инсоният мавчуд буд), «Асрори кайдхои географй»-ро таьлиф намуд.

Такрибан соли 165 то э. мо. Олими Юнон Картес Малос- ский глобуси нахустинро сохт.

Кариб солхои 23-24 то э. мо. Аз тарафи олими Юнон Страбон «География» дар 17 чилд нашр шудааст.

Асрхои миёнаСоли 860. Нормандхо чазираи Исландияро кашф карданд.Соли 682. Нормандхо чазираи Г ренландияро кашф кар-

данд.Такрибан солхои 1000-ум. Нормандхо ба сардории Лейв

Эриксон сохилхои шаркии Амрикои Шимолиро кашф кар- данд.

Солхои 1271-1295. Сайёхати точири италиявй Марко­Поло ба Чин.

Соли 1415. Огози шиноварии португалхо кад-кади со- хилхои Африко дар нимкураи Чанубй.

Солхои 1466-1472. Саёхати Афанасий Никитин ба Хин­дустон.

Солхои 1487-1488. Экспедитсияи португалии Б. Диаш ба нуктаи охирини чануби Африко расида, димогаи Умеди Некро кашф кард.286

Солхои 1442. Олими Олмонй Мартин Бехайм глобуси калонро сохт.

Солхои 1492-1493. Экспедитсияи бахрнавардии аввали- ни испанй Х.Колумб ва кашфи Олами Нав.

Солхои 1497-1499. Экспедитсияи Португалии Васко да Гама рохи бахриро ба Хиндустон аз тарафи Африко кашф намуд.

Солхои 1519-1522. Аввалин саёхати гирдиоламии Ф. Ма­геллан

Солхои 1607-1617. Экспедитсияи бахрнавардии англисии Г. Гудзон дар чустучуи «Гузаргохи шимолу гарб» аз укёнуси Атлантик ба укёнуси Ором.

Солхои 1642-1643. Экспидитсияи бахрнавардии А. Тас­ман ба сохилхои Австралия.

Соли 1648. Бахрнавардии Семён Дежнев аз укёнуси Ях­бастаи Шимолй ба укёнуси Ором.

Давраи навСолхои 1697-1699. Саёхати заминкушоии В. Атласов ва

Л. Морозно ба Камчатка.Соли 1698. «Накшаи умумии Сибир»-и С. У. Релиёзов

аз чоп баромад.Солхои 1768-1779. Экспедитсияи гирдиоламии бахрна-

варди англис Чеймс Кук.Солхои 1819-1821. Аввалин экспедитсияи русии Ф. Ф.

Беллинсгаузен ва М.И. Лазарев ба Антарктика.Солхои 1830-1856. Муайян кардани баландии як катор

куллахои Химолой, аз чумла Чомолунгма (Эверест).Солхои 1872-1876. Кори экспидитсияи укёнусшиноси

англисй бо киштии «Челленчер».Солхои 1893-1896. Саёхати Ф. Нансен ба укёнуси Яхба­

стаи Шимолй дар киштии «Фрам».Солхои 1903-1906. Бахрнавардии Р. Амундсен дар «Иова»

бо «Гузаргохи шимолу гарб» аз укёнуси Атлантик ба укёнуси Ором.

Солхои 1908-1909. Ба мавзеи Кутби Шимол рафта раси- дани Ф. Кук ва Р. Пири.

Солхои 1991-1912. Расидани Р. Амундсем, Р. Скоттит ба Кутби Чануб.

287

Давраи навтаринСоли 1932. Аввалин бахрнавардии дутарафа ба рохи

бахри Шимолй ба воситаи киштии яхшикани «Сибиряков» дар як мавсим.

Солхои 1947-1971. Кашфи каторкуххои зериобии Ломоно­сов, Менделеев ва дигарон.

Соли 1957. Парвози аввалин радифи маснуи Замин.Соли 1965. Огози кор аз руйи накшаи 10-солаи гидроло­

гии байналхалкй. Ошкор кардани новахои чукуроба, катор­куххои мобайни укёнусхо, кафидахо, чараёнхои мукобил ва дигар кашфиётхо дар Укёнуси чахонй.

Соли 1961. П арвози аввалин дар чахон дар киш ­тии кайхонии «Восток» ва парвози минбаъдаи истгоххои кайхонй, омузиши Замин ва Кайхон.

Дар охирСоли 1965. Огози кор аз руйи Барномаи 10-солаи байнал-

халкии гидрологй: муайян намудани новахои каърй, катор­куххои миёнаи укёнус, шикастапорахо ва кашфхои дигар дар Укёнуси чахонй.

Соли 1972. Якумин Конференсияи Созмони Милали Муттахид оид ба мухити атроф ва тараккиёт дар Рио-де- Жанейро.

Соли 2009. Парчами Чумхурии Точикистон дар матери­ки Антарктида барафрохта шуд.

Расми 93. Дар сохили укёнуси Ором

288

М У Н Д А Р И ^ А

Замин - сайёраи низоми офтобй ................................................................. 3М укаддима...................................................................................................... 5

§1. Хадафи омузиши географияи материк ва укёнусхо чист?...............5§2. Одамон Замини худро чй тавр кашф карданд ва омухтанд.......... 8§3. Харитаи материкхо ва укёнусхо........................................................ 17

ФАСЛИ I. ХУСУСИЯТДОИ АСОСИИ ТАБИАТИ ЗАМИН Литосфера ва релефи Замин.......................................................................21§4. Пайдоиши материкхо ва укёнусхо...................................................... 21§5. Релефи замин............................................................................................27

Атмосфера ва иклимхои замин...................................................................29§6. Мавкеи атмосфера дар хаёти Замин.

Таксимоти харорати хаво дар Замин................................................30§7. Таксимоти бориш дар Замин. Анбухи хаво. Бодхои доимй........ 34§8. Минтакахои иклими З ам и н .................................................................36

Гидросфера. Укёнуси чахонй - кисми асосии гидросфера...................39§9. Обхои укёнуси Ч ахон й .........................................................................39§10. Харакати доиравии чараёни сатхи укёнус ...................................... 42§11. Хаёт дар укёнус..................................................................................... 45§12. Таъсири мутакобилаи укёнус бо атмосфера ва хушкй.................47

ФАСЛИ II. ГУНОГУНИИ МАТЕРИКДО ВА УКЁНУСДО§13. Мачмуи (комплекси) табий.................................................................52§14. Минтакавияти табий ........................................................................... 56

ФАСЛИ III. АДОЛЙ. МАМЛАКАТДОИ ЧАДОН§15. Сокиншавии инсон дар материкхо .................................................. 60

ФАСЛИ IV. УКЁНУСДО ВА МАТЕРИКДОУкёнусхо ........................................................................................................ 66§16. Укёнуси О ром ........................................................................................66§17. Олами органикй................................................................................... 70§18. Укёнуси Х инд ........................................................................................74§19. Укёнуси Атлантик ............................................................................... 77§20. Укёнуси Яхбастаи Ш имолй.............................................................. 83Материкхои Чанубй..................................................................................... 90§21. Хусусиятхои умумии табиати материкхои чанубй.......................90

289

§22. Хусусиятхои чойгиршавии зонахои.................................................. 96Африко ............................................................................................................ 99§23. Мавкеи географй................................................................................. 99§24. Релеф ва сарватхои зеризаминй ...................................................... 104§25. Иклим.................................................................................................... 106§26. Обхои дохилй..................................................................................... 110§27. Зонахои табий..................................................................................... 113§28. Таъсири инсон ба таб и ат .................................................................120Ахолй ва мамлакатхо ............................................................................... 123§29. А холй.................................................................................................... 123Австралия.................................................................................................... 128§30. Мавкеи географй............................................................................... 128§31. Иклим. Обхои дохилй.......................................................................130§32. Иттифоки Австралия ......................................................................... 136Укёнусия...................................................................................................... 140§33. Табиат, ахолй ва давлатхо.............................................................. 140Амрикои Чанубй..........................................................................................145§34. Мавкеи географй............................................................................... 145§35. Релеф ва сарватхои зеризаминй...................................................... 147§36. Иклим.................................................................................................... 149§37. Обхои дохилй..................................................................................... 151§38. Зонахои табий..................................................................................... 155Ахолй ва давлатхо ..................................................................................... 161§39. А холй.................................................................................................... 161Антарктида..................................................................................................164§40. Мавкеи географй............................................................................... 164§41. Т аб и ат ..................................................................................................167Материкхои Шимолй................................................................................. 176§42. Хусусиятхои умумии табиати материкхои ш имолй...................176Амрикои Шимолй ....................................................................................... 179Табиат .......................................................................................................... 179§43. Мавкеи географй............................................................................... 179§44. Релеф ва сарватхои зеризаминй ...................................................... 181§45. Иклим.................................................................................................... 184§46. Обхои дохилй ..................................................................................... 186§47. Зонахои табий..................................................................................... 189Ахолй ва давлатхо..................................................................................... 195§48. А холй.................................................................................................... 195Авруосиё........................................................................................................ 199Т абиат.......................................................................................................... 199§49. Мавкеи географй............................................................................... 199§50. Релеф ва сарватхои зеризаминй...................................................... 202

290

§51. Шаклхои асосии релеф .....................................................................205§52. Иклим.................................................................................................... 208§53. Обхои дохилй..................................................................................... 213§54. Зонахои табий..................................................................................... 219§55. Зонахои табий (давомаш).................................................................222Ахолй ва давлатхо ..................................................................................... 226§56. Халкхои Авруосиё............................................................................. 226Сибири Гарбй..............................................................................................231Т абиат.......................................................................................................... 231§57. Мавкеи географй............................................................................... 231§58. Обхои дохилй..................................................................................... 234Сибири Шаркй ............................................................................................ 237Табиат .......................................................................................................... 237§56. Мавкеи географй ............................................................................... 237§60. Обхои дохилй..................................................................................... 240Шарки Д у р ..................................................................................................245§61. Мавкеи географй............................................................................... 245§62. Обхои дохилй..................................................................................... 249Пастии Турон ва куххои Осиёи Миёна.................................................. 253Т абиат.......................................................................................................... 253§63. Мавкеи географй............................................................................... 253Куххои Осиёи Миёна................................................................................. 257Т абиат.......................................................................................................... 257§64. Мавкеи географй............................................................................... 257§65. Обхои дохилй..................................................................................... 261

ФАСЛИ V. КИШРИ ГЕОГРАФЙ§66. Конуниятхои табакаи географй...................................................... 269§67. Кабати географй - хонаи умумии м о ............................................272§68. Зери таъсири фаъолияти хочагии инсон тагйир

ёфтани табиат ..................................................................................... 276

Руйхати лугатхо ва мафхумхо ................................................................. 282Иловахо ........................................................................................................ 282Мухимтарин кашфиёт ва тадкикоти географй ................................... 286

291

ЦОДИР ЯТИМОВ

ГЕОГРАФИЯИ МАТЕРИКДО ВА УКЁНУСДО

Китоби дарсй барои синфи 7

Мукарризон:А. Цураев, З. Мусоев ва Т. Гуруков

Мухаррир Аъзам Худойдодов Мухаррири техникй Бауодур Маърупов

Таррох Фаруод Рауимов Хуруфчин Зебо Ч,ураева

Ба матбаа 15.12.2011 супорида шуд. Ба чопаш 18.04.2012 имзо шуд. Ан- дозаи 60х90716. Когази офсетй. Чопи офсетй. Чузъи чопй 18,25. Адади нашр 130 000 нусха. Супориши №01/12.

Дар ЧДММ «Мир издателей» чоп шудааст.734018, ш. Душанбе, к. НДаробоев 17, гузаргохи 1.