rus arŞİv belgelerİ iŞiĞinda ermenİ soykirim İddİalarina daİr

7/30/2019 RUS ARV BELGELER IIINDA ERMEN SOYKIRIM DDALARINA DAR

1/83

RUS ARV BELGELER IIINDA ERMEN SOYKIRIMI

DDALARINA DAR

PROJE NO: SBB-2004

Do.Dr. Seyit SERTELK

NSAN 2004

ANKARA


2/83

NSZ

Bu aratrma Ermeni Sorunu zerine, Rusya Federasyonunda bulunan

arivlerde yaplan almalar sonucunda kaleme alnmtr. Sz konusu soruna ilikin

olarak, ad geen lke arivlerinde yaplan ilk geni kapsaml bir inceleme olmas,

aratrmann temel bir zelliidir. Aratrmann ana eksenini, Rus ariv belgeleri

erevesinde Osmanl Devletinin son dnemlerinde ortaya kan Ermeni Sorununun

analizi oluturmaktadr. Sz konusu sorun, yalnzca Osmanl Devletini ilgilendiren

boyutu ile snrl tutulmamtr. Ermeni Sorunu, arlk Rusyasn da dorudan

doruya ilgilendiren bir sorun olduundan dolay, bu yn ile de incelenmitir. Ad

geen sorun, Rus ariv belgeleri erevesinde uluslar aras boyutlaryla irdelenmeye

allmtr. ngiltere bata olmak zere, Rusya ve dier batl glerin Ermenilere

ynelik olarak izlemi olduklar smrgeci politikalar, Ermeni Sorununun uluslar

aras bir nitelik kazanmasn salamtr. Aratrma Rusya Federasyonunun en nemli

iki merkezi olan, Moskova ve St. Petersburgda bulunan be arivde yrtlen

almalar sonucu olumutur. Aratrmann n incelemeleri TBA tarafndan verilen

aylk bir burs ile yrtlmtr. Burs destei salayan TBA ile proje sresince,yurt dnda bulunduum dnemde, TBTAK ile gerekli iletiimleri salayan Dr.

Hsn Demircana teekkrlerimi sunarm. Proje olarak sz konusu aratrma,

TBTAK-TBA-YK tarafndan desteklenmitir.


3/83

NDEKLER

NSZ...............................................................................................................................

NDEKLER..................................................................................................................

Z (ABSTRACT).............................................................................................................v

GR..................................................................................................................................1

I. BLM...........................................................................................................................6

Yapay Ermenistan...............................................................................................................6

Yapay Ermeni Sorunu.....................................................................................................7

Sorunun Balangc.............................................................................................................8

1877 - 1878 Savanda Rus-Ermeni birlii ve Ermeni Sorununun Uluslar Aras

Boyut Kazanmas...............................................................................................................10

Rusya ve ran Ermenileri Tarafndan Trkiyeye Yaplan Saldrlar................................12

Sasun ve stanbul Olaylar.................................................................................................13

Anadoludaki Dier Ermeni Eylemleri..............................................................................13Kafkasya Ermenilerinin Faaliyetleri ve Rusyann Bu Faaliyetleri nleme abalar.......14

ngilterenin Ermeni Politikasnda Deiiklik....................................................................15

Ermeni Sorununun Rusyaya Atlamas..........................................................................17

Ermeniler ve Azeriler Arasnda 1905 Ylnda kan Olaylar.............................................20

ngilterenin Ermeni Politikasnn Yeniden Hareket Kazanmas........................................25

Ermeni etelerinin Bir Trk - Rus atmas Yaratma Faaliyetleri...................................28

Rusyan

n Ermenilere Ynelik Politikas

nda Deiiklik....................................................29II. BLM..........................................................................................................................30

I. Dnya Sava....................................................................................................................30

Osmanl Devletini Paylama Planlar.................................................................................30

Osmanl Devleti Bnyesinde Yaayan Ermenilerin Nfusu................................................31

Ermenilerin I. Dnya Savana Osmanl Devletinin Katlmasn Sevinle

Karlamalar......................................................................................................................36

Ermenilerin Ruslar Tarafndan Silahlandrlmas ve Gnll Ermeni Birlikleri..........37


4/83

Ermeni Gnll Birliklerinin Rus Emirlerine taat Etmemeleri ve Mslmanlara

Yapm Olduklar Tecavzler.........................................................................................44

Krt etelerinin Ermenilere Kar Yaptklar Saldrlar.................................................52

Sava Dneminde Blgedeki Ar Koullar...................................................................53

Ermeni Kayplar.............................................................................................................54

Ruslara Gre Tehcire Neden Olan Gelimeler................................................................55

Sava Baladktan Sonra Rusyann Ermeni Politikas...................................................57

Tehcir..............................................................................................................................62

Ermeni, Trk ve Krt Mlteciler....................................................................................64

SONU..........................................................................................................................69

BBLYOGRAFYA.......................................................................................................74


5/83

Z

Osmanl Devletinin uyruu olarak yz yllarca hibir bask grmeden yaayan

Ermeniler, XIX. yzyln ikinci yarsndan itibaren, bata ngiltere olmak zere batl

devletlerin de tevik ve kkrtmalar ile nce zerk, ardndan bamsz bir Ermeni

devleti kurabilmek iin harekete geerek, frsat kollamlardr. Bu amala siyas olarak

rgtleen Ermeniler, amalarna ulaabilmek iin byk bir propaganda almasna

balamlardr. XIX. yzylda Osmanl Devleti ile Rusya arasnda yaplan savalarda,

Ruslara byk bir destek veren Ermeniler, I. Dnya Savana da Trklere kar byk

bir katlmla itirak ederek, adeta savan bir taraf olmulardr. Rus ariv belgeleri,

Ermenilerin ak bir ekilde, arlk Rusyas ile ibirlii yaptn gstermektedir.

Osmanl Hkmeti, devletin gvenliini ve kamu dzenini salamak amacyla bilinen

tehcir kararn almak zorunda kalmtr. Salgn hastalklar, iklim koullar, alk ve

Ermeni eteleri ile zellikle Krt airetleri arasnda yaplan atmalar sonucunda, hem

Mslmanlar hem de Ermeniler kayp vermilerdir. Ancak devlet tarafndan Ermenilere

kar yrtlen sistemli bir yok etme hareketi olmamtr.

Ermeni, Osmanl, Trk, Rus, Tanak, Hnak, Tehcir, Emperyalist, zerk

ABSTRACT

The Armenians who had been living without any oppression as the subjects ofthe Ottoman State for the centuries started to watch for an opportunity to create firstly

an autonomous then an independent state with the provocations of western countries

generally and England specifically. Having organized politically, the Armenians started

strong lobby activities for reaching their aim all over the Europe. The Armenians who

supported Russian side in the wars carried out between the Ottoman State and Russia

during the 19 century also joined the World War I against the Ottoman State and they,

therefore, almost became another side of the war. The Russian state archives clearlyshow that the Armenians collaborated with Russia. Because of the events after then, the

Ottoman State had no any other alternative but the emigration of the Armenians for the

security reasons of the state. Because of famine, epidemic diseases, bad climate

conditions, and especially clashes between the Armenians and local Kurdish people,

both side, Muslims and the Armenians, had suffered a lot. There was, however, no any

step to ethnical cleansing systematically taken by the Ottoman State.

th

Armenian, Ottoman, Turk, Russian, Dashnak, Hnchak, Relocation, Imperialist,

Autonomous


6/83

GR

Batl byk gler ngiltere, Fransa ve Rusya ile Avusturya-Macaristan,

Avrupa ve Anadoludaki Trk varln kendileri iin srekli bir tehdit unsuru olarak

grdklerinden dolay dou sorunu1 ad ile bir sorun yaratp, bu konuya ilikin bir

gndem oluturmulardr. Trklerin Avrupa ve Anadolu topraklar zerinde

bulunmalar, sz konusu devletler asndan bir sorun olmu ve bu devletler sorunun

zmne ynelik araylar ierisine girmilerdir. Batl devletler amalarna ulamak

iin, Osmanl Devleti bnyesinde yaayan Hristiyan milletleri bir ara olarak

kullanmay uygun grmlerdir. Emperyalist byk glerin hedeflerine ulamak iin

kullanm olduklar aralardan biri de, ne yazk ki Ermeniler olmutur.

Osmanl Devletinin gerileme ve dalma srecinde, byk glerin izlemi

olduklar politikalarn doal bir sonucu olarak, ortaya kan sorunlardan biri de Ermeni

milliyetilii ve ayrmcldr. zellikle Balkanlarda ortaya kan milliyetilik ve

ayrlk hareketler, XIX yzyln ikinci yarsndan itibaren Osmanl Devleti

bnyesinde yaayan ve kendilerine millet-i sdka denilen Ermeniler arasnda da

yaylmaya ve taraftar bulmaya balamt.

Ermeni milliyetilii ve ayrmclnn, Ermeniler asndan ErmeniSorununun, znde Trkiye topraklar zerinde bir Ermeni Devleti kurulabilmesi iin

yaplan faaliyetler ve bunu gerekletirmeye ynelik hedefler yatar (, 1988).

Ermeni soykrm (genocide)2 iddialarn yrtenler, Osmanl Devletinin hkm

srd devirlerde Trkiyenin dousunda Ermenilerin demografik olarak ounlukta

olduklar savn, hareket noktas olarak gsterirler. Ermeniler, sz konusu amalarna

ulaabilmek iin Ermenilerin ounlukta olduklar tarih Ermeni Yurdu, Ermeni

tehciri ve nihayet Ermeni katliam

(massacre) iddialar

n

dnya kamuoyunda srekliolarak gndemde tutmaya almaktadrlar.

Szde soykrm iddialarn yrtenler, zellikle 1970li yllardan sonra Trk

Devletine kar byk bir kampanya balatmlardr. Oysa bu tarihten nce,

sulananlar arasnda Osmanl Devleti ile birlikte Almanya da bulunuyordu. Emperyalist

devletlerden olan ngiltere, Fransa, A.B.D ve arlk Rusyas da, Ermenilerin

sulamalarna maruz kalmlard. Ad geen devletlerin izlemi olduklar igalci ve

1

Dou Sorunu, terim olarak ilk kez 1815 ylnda Viyana Kongresinde kullanlmtr.2 Genocide szc, Yunanca genoc (soy, kabile) ve Latince caedere (ldrmek) terimlerindenolumutur ve etnik olarak bir soyun yok edilmesi demektir.


7/83

smrgeci politikalarn, szde Ermeni soykrmnn gerekletirilmesine hizmet

ettii, Ermeniler tarafndan ileri srlmtr (, 1967). Ermeni tarihilerden Dj.

Kirakosyan ise, smrgeci byk glerin diplomatik oyunlar ile Tanaksutyun

Partisinin sorumsuz, ilkesiz politikalarnn szde Ermeni soykrmnda nemli

sorumluluklarnn bulunduunu ifade etmitir. Yazar, Osmanl Devletinin i ilerine

karabilmek asndan, Ermeni sorununun Batl emperyalist devletler tarafndan

kullanlan bir kap olduunu ve kendileri iin uygun zamanda bu kapy atklarn

(K, 1971) belirtmitir. Benzer birekilde dier bir Ermeni yazar ise, Avrupal

Devletlerin blgede ekonomik ve politik kar salamak iin Ermeni Sorununu,

Osmanl Devletinin iilerine mdahale etmek iin, diplomatik bir ara olarak

kullandklarna dikkat ekmitir (, 1988).

Ermeni tarihilerden E.K Sarkisyan ise, XIX yzyln son eyreinde ortaya

kan Ermeni ihtilalcilerinin byk glerden yardm alarak, Osmanl Devletinden

bamszlklarn kazanmay hedeflediklerini vurgulamtr. Buna karlk byk

glerin ise, Osmanl Devletine ynelik hesaplarn gerekletirebilmek iin,

Ermeniler tarafndan yrtlen bamszlk mcadelesini kullanmak ve emperyalist

hedeflerine ulamak iin Ermenilerden yararlanmak istediklerini ifade etmitir

(ap, 1972).Son yllardaki Ermeni iddialar ise rndan km ve baz Ermeni yazarlar da

ipin ucunu o derece karmlardr ki, ileri srlen savlar karsnda armamak

mmkn deildir. rnein, Suren Ayvazyana gre 1915-1922 yllar arasnda

Trkler tarafndan soykrma tabi tutulan Ermenilerin saysnn yaklak olarak on be

milyon (, 2000) olduu ileri srlmtr. Evet, yanl okumadnz, on be

milyon! Ancak, Ayvazyan doruya yakn baz rakamlar sylemekten de, her nedense

kendisini alamam

t

r. Yazara gre, 1915 y

l

nda Rusyaya kaarak kurtulanErmenilerin says bir milyon civarndadr. Bunlarn yars Ermenistana

yerlemilerdir. Dier yars ise, Batum, Tiflis, Suhumi, Soi, Krasnadar ve Kuzey

Kafkasyadaki dierehirlere yerlemilerdir. Yaklak olarak bir milyon Ermeninin

ise Arap lkeleri ile, Fransa, Amerika ve Arjantine (, 2000) katklar da

ifade edilmitir. Yukarda Ayvazyann g ederek kurtulan Ermenilerin says ile ilgili

olarak doruya yakn rakamlar verdii ifade edilmiti. Aslnda yazarn ileri srd

gr, g ederek Trkiyeden ayrlan Ermeni saysnn, Osmanl Devletinde yaayan

Ermeni nfusundan daha fazla olduu iin doruya yakn ifadesi kullanld.


8/83

Ermenilerin, Osmanl Devletindeki nfuslarn fazla gstermek iin rakamlar

olduka abarttklar bilinmektedir ( 1913, No: 34). Nitekim resmi Rus makamlar

da bu abarty teyit etmektedirler. Oysa en abartl Ermeni rakamlar ile, Osmanl

Devletinde yaayan Ermenilerin saysnn drt milyon civarnda olduu ileri

srlmtr. Hatta Ermeni Mak3 gazetesinin redaktr Grigor Artsruninin 1876

ylnda Trkiyede yaayan Ermenilerin saysnn drt milyonu at yolundaki iddias,

Ermeni tarihilerinden E.K. Sarkisyan tarafndan byk lde abartl bulunmutur

(ap, 1972).

Ermeni tarihileri, Osmanl Ermenilerinin Trklere kar yrtm olduklar

nce zerk, ardndan bamsz bir devlet kurma mcadelesi ile szde Ermeni

soykrmna kar Trk tarih yazcln sahtecilikle sulamaktadrlar. Ermeni tarihi

Meri Koar, sahte tarih yazmnn, Trk hkmeti tarafndan sipari edildiini ve ksa

zamanda Trk kamuoyunda yaygnlaarak zellikle bilimsel, ideolojik ve siyas faaliyet

alanlarnda kabul grdn ileri srmektedir. Buna karlk ayn yazar, sz konusu

soruna ilikin olarak, Sovyetler Birlii dnemindeki Ermeni tarihiliinin gr

birliine sahip olup olmadklarn sorgulamtr (, 1988).

Ermeni tarihiler ile Ermeni iddialarna arka kanlar, Trk tarihilerini genelde

selektif (=seici olmak), yani byk lde yerli belgeler kullanmakla ithametmektedirler. Oysa kendileri daha fazla selektif ve subjektiv davranmaktadrlar. Ayrca

Ermeniler, iddialarn belgeler yerine byk lde szl tarihe, yani I. Dnya

Savana tanklk etmi Ermenilerin sylemlerine yada o dnemde tarafl olarak

yazlm birka esere dayandrmaktadrlar. Dier taraftan olaylar yaam Trklerin

anlattklarn ise, pek dikkate almamaktadrlar. Bu aratrmada ileri srld gibi

selektif olunmamaya allmtr. Yalnz aratrmada sadece yabanc kaynaklar

kullan

ld

ndan dolay

, bu a

dan arat

rman

n seici bir yn olduu sylenebilir. Buaratrmada genelde tamamen birinci elden Rus ariv belgeleri4 kullanlmak suretiyle,

blgede yaanan olaylara k tutulmaya gayret edilmitir.

Ermenilerin propagandalar ve ileri srdkleri savlar ile gnmzde dnya

kamuoyunu megul ettikleri kanksanamaz bir gerektir. Trkiye kart propagandalar

yrten evrelerce kullanlan argmann z, Ermenilere kar Osmanl Hkmeti

3 Tifliste yaynlanan liberal eilimli bir Ermeni gazetesidir.4 Aratrmada kullanlan Rus ariv belgeleri ierisinde, arlk Rusyas idar ve asker makamlarnn kendi

aralarnda Rusa olarak yapm olduklar yazmalar dnda, zellikle Ermeni Katalikosunun Rus askermakamlarna Ermenice olarak yazm olduu belgeler ile ngiltere ve ABD Dileri Bakanlklaryetkililerinin ngilizce olan baz yazmalar ile Bulgarca belgeler de kullanlmtr.


9/83

tarafndan I. Dnya Sava balamadan, nceden planlanan, kararlatrlan ve sava

srasnda uygulanan bir soykrm yaplddr (, 2000). Bir baka deyile,

iddialar Osmanl Devletinin sava ortamn frsat bilerek, Ermenileri sistematik bir

ekilde bir tehcire hatta iddia sahiplerince kullanlan tabirle soykrma tabi tuttuklar

zerinde odaklanmaktadr.

Projenin amac, iddia edildii gibi sistemli olarak Ermenileri yok etme gibi bir

Osmanl politikasnn olmadn, Rus ariv belgeleri ile aa karmaktr. I. Dnya

Sava esnasnda dnemin olaanst artlarndan dolay Ermenilerin uram olduklar

can kayplarnn, soykrm olarak nitelendirilemeyeceini, olaylarn sebep sonu ilikisi

ierisinde deerlendirilmesi gerektiini vurgulamaktr.

Ermeni soykrm iddialar, yurtdnda Trkiyeye kar son derece olumsuz

tahribata neden olmaktadr. Yurtiinde ise, konuyu ve dnemin olaanst koullarn

bilmeyenler zerinde zihinleri bulandrc izler brakmaktadr. Bu balamda sorunun

gncellii ve nemi asndan, konuyla direkt olarak balantl olmas sebebiyle, Rus

ariv belgeleri kullanlarak Trk kamuoyunun bilgilendirilmesine katk salamak,

mevcut projenin amalar arasndandr. nceden planlanm Ermeni soykrm

iddialarnn, bilimsel dayanaktan yoksun olduunu ve bu erevede tartlamayacak

Rus ariv belgelerinin kullanlmas suretiyle yaplacak bir alma ile yurtdnda enazndan objektif bilim adamlar nezdinde de sz konusu iddialarn doru olmadna

katkda bulunmaktr.

Gnmzde Trkiye Cumhuriyeti Devletinin uluslar aras platformlarda

karsna en fazla kan ve Trk Dileri Bakanln srekli olarak rahatsz eden

sorunlardan biri de, her zaman gndemde tutulmaya allan Ermeni soykrm

iddialardr. lkemizde sz konusu sorun zerine Trk bilim adamlar tarafndan,

zellikle yerli ariv malzemesi kullan

larak yap

lan al

malar, son y

llarda byk birivme kazanmtr. Ancak bu almalarn byk bir blm yerli ariv belgeleri

kullanlmak suretiyle yaplmaktadr. Kullanlan yabanc ariv belgeleri ierisinde, Rus

ariv belgeleri yok derecesinde snrl bir dzeyde kalmtr. Ermeni soykrm

iddialarn yrten evreler ile Trkiye dndaki objektif bilim adamlar nezdinde

yabanc, zellikle de Rus arivlerinden gsterilecek bir belgenin bile, inandrclk

asndan belki de binlerce yerli ariv belgesinden daha deerli ve gvenilir olarak

alglanaca aktr. Bu nedenle aratrmada mmkn olduunca yabanc, zellikle de

Rus belgeleri kullanlmaya allmtr.


10/83

Proje nerisinde, proje konusunun I. Dnya Savann srm olduu yllarla

ve zellikle de 1915 yl erevesinde incelenecei vurgulanmt. Ancak Rus

arivlerinde konu zerine yaplan almalar zerine, Ermeni soykrm iddialarn

aydnla kavuturabilmek iin, Ermeni Sorununun tarih bir sre ierisinde ele

alnarak, incelenmesi gerektii kans olutu. Bu nedenle proje konusu, yalnzca projede

belirtilen dnem ile snrl tutulmayarak, ok daha geni bir devre incelenerek,

irdelendi.

Tarihsel olaylarn aydnlatlmasnda birinci elden kaynaklarn yeri ve nemi son

derece aktr. Bu aratrmada arlkl olarak birinci elden kaynaklar kullanlarak,

objektif bir anlayla sz konusu belgeler deerlendirilmeye allmtr. n yargyla,

husumetle veya pheci yaklamlarla tarih sayfasnda kalm, sorunlarn

zlemeyecei aktr. I. Dnya Savanda yaanlan tatsz, ac olaylardan dersler

alnmaldr.


11/83

I. BLM

Ermeni soykrm iddialar zellikle 1915 yl vurgulanarak ortaya

atlmaktadr. Aratrmada, Osmanl Hkmetince alnm olan tehcir kararna zemin

hazrlayan olaanst olaylarn, ortaya karlmas gerekmektedir. Bu nedenle konu,

Rus ariv belgeleri lsnde Ermeni Sorununun ortaya kmasndan itibaren

tarihsel sre ierisinde irdelenmitir.

Yapay Ermenistan

Ruslar tarafndan Osmanl Ermenilerine ilikin olarak hazrlanan bir raporda,

Berlin Konferansnda Ermeni Sorununun gndeme getirilii ve sorunun zmne

ilikin yaplan planlarda batllarn, Osmanl Hkmetinin bir ekilde oyununa

geldikleri belirtilmektedir. Avrupal aratrmaclarn ounun da ayn yanla dtkleri

ifade edilmektedir. Sz konusu yanl, Ermenistann coraf olarak tanmnda

yatmaktadr. Raporda yapay olarak bir Ermenistan oluturulduu belirtilmekte ve

coraf olarak Ermenistan olarak adlandrlan blgenin alt vilayeti5 iine ald

bildirilmektedir. Bu alt vilayetin yz lm olarak, tarih Ermenistan olarak

adlandrlan blgeden bir buuk kat daha fazla olduu da ayrca belirtilmektedir.

Raporda sz konusu alt vilayette Ermenilerin nfus asndan ounluuoluturmadklar gibi, sz konusu alt vilayetin Ermenilerin tarih olarak kadim

vatanlar olmad da vurgulanmaktadr. Oysa Ermenilerin ounun yaad tarih

yurtlarnda (buralarn nereler olduu belirtilmemektedir), Ermenilerin ekonomik ve

kltrel olarak byk bir gce sahip olduklarnn alt izilmektedir (, 408).

Osmanl Hkmetinin Ermenistan corafyas olarak alt vilayeti kabul ederek,

yukarda belirtildii zere batl devletleri bir ekilde oyuna getirmesinin nedenleri

aras

nda, sz konusu vilayetlerde Ermenilerin nfus a

s

ndan ounlua sahipolmamalar dolaysyla Ermenilerin, Ermenistan olarak gsterilen blgede aznlk

durumunda olmalar ve bu nedenle Avrupallar nezdinde ok da fazla dikkate

alnmayabilecekleri varsaylabilir. Dier bir deyile, ayet Ermenistan olarak

Ermenilerin ounlukta olduklar yerler, yani alt vilayete nazaran ok daha kk bir

corafya tanmlanm olsayd, belki de Ermeniler ilk amalarna yani zerklie

kavuabileceklerdi. Ermeniler asndan, elbette zerklikten sonraki adm bamsz bir

5 Kastedilen alt vilayet, vilyt- sitte olarak bilinen Bitlis, Diyarbakr, Erzurum, Mamuret-l-aziz, Sivasve Vandr.


12/83


13/83

bir ara olarak ise, yaratlacak sorun sonunda Osmanl Devletinin i ileri ile

uramaktan ban alamayaca ve Rusyann zayflam bir devletle, ittifak

yapmasnn kazanl olmayacan anlayarak, byle bir ittifaka girimeyecei

varsaymdr (, 2100). Yani Osmanl Devleti bnyesinde yaayan

Hristiyan Ermenilere ilikin bir sorun ktnda bat diplomasisi, Rusyann sessiz

kalamayaca ve Ermenilerle ilgilenecei, bunun sonucunda ise Osmanl Devletinin,

Rusyann bu ilgisinin kendi i ilerine karmak olduunu belirtecei ve sonunda iki

devletin kar karya gelecei varsaymndan hareket etmilerdir. Ermeniler de

Hristiyanlk misyonunu her zaman kullanmaya almlar, kendilerine zellikle

Hristiyan olmalarndan dolay zulm yapld iddiasn batl devletler ve Rusya

nezdinde tekrarlayarak, Hristiyan olmalarndan dolay sz konusu devletlerin

Ermenileri koruyacaklar dncesine kaplmlardr.

Kafkas Ordusu Karargah Komutanl tarafndan yazlan raporun verdii

bilgilere gre, bat Avrupal siyasetilerin Trk-Rus ittifakna engel olmak ve

Trkiyede bir Ermeni Sorunu yaratabilmek iin, Ermenilerin Trkiyede ok ar

artlarda yaadklar fikrini yrttkleri ve bu durumdan Avrupann yardm ve kendi

gleri ile kabileceklerini Ermenilere aladklar belirtilmitir (, 2100).

Ne yazk ki Ermeniler, batllarn kendi karlarn dnerek hazrlam olduklar butuzaa derek, bar ierisinde yaadklar devletlerine kar silahlanp mcadele

etmeye balamlardr.

Sorunun Balangc

I. Dnya Sava devresinde yaanlan ac olaylara gemeden nce, Osmanl

Devleti bnyesinde yaayan ve kendilerine millet-i sdka denilen Ermenilerin,

Osmanl

Devletine kar

tav

r tak

nmalar

ve cephe almalar

n

n nedenlerine gz atmakgereklidir. Osmanl Hkmetinin XIX. yzyln ilk eyreinde Krt airetleri yerleik

bir yaam tarzna geirme istek ve gayretleri, Trkiye corafyasnn dou ve gney

dousunda yaayan Ermeniler arasnda bir takm huzursuzluklarn kmasna neden

olmutur.

Batllara gre, Ermeni - Krt sorununun temelinde toprak meselesi yatmaktadr.

Sz konusu iki halkn arasndaki mcadelenin z de blgeye sahip olma isteinden

kaynaklanmaktadr. Ruslar tarafndan hazrlanan bir raporda, blgedeki feodal yapya

ilikin olaraku grler ileri srlmtr: Etrafna 10-12 silahl kiiyi toplayabilen ve


14/83

onlarn iaesini karlayabilen herhangi bir Krt, aa olarak ortaya kmaktayd.

Etrafndaki adamlarn kendisini terk etmemeleri iin ise, aa srekli olarak onlarn

iaesini karlamak durumunda idi. Aa, gelir elde etmek amacyla, genel olarak

civardaki Hristiyan kylerinden birine giderek, kyllerin kendilerinin iaelerini

karlamak zorunda olduklarn bildirirdi. Silahsz kyller aann isteklerini kabul

etmek zorunda kalrlard. Aann isteklerinin kabul edilmemesi durumunda, kyller

sert birekilde cezalandrlrd. Kyller, bu olaylar karsnda boyun emekten baka

yapabilecekleri birey olmadn uzun yllardr tecrbe edinmilerdi. Aa, silahl gc

sayesinde kyllere kendisine tatan iki katk bir ev yaptrr ve kyllerden buday,

ya, peynir gibi gda maddeleri alrd. Bu eylemlerin ardndan, daha ar koullar

olan ikinci etap gelirdi. Aa, kyllerin topraklarna el koyduunu ilan ederdi.

Aalarn tecavzlerinden bkan kyller, kylerini terk ederek, ehirlere g ederlerdi.

Terk edilen kylere ise Krtler yerleirlerdi (, 408). Krt airet aalarnn

Ermenilere kar uygulam olduklar basklardan dolay, Ermeniler onlara kar kin ve

dmanlk beslemekte idiler.

Ancak blgede feodal bir yap hkm srdnden, sz konusu bask ve

saldrlarla sadece Ermeniler karlamyordu. Krt kyllerin de, Krt aalarn bask

ve saldrlarna, Ermenilere gre daha az da olsa, sk sk maruz kaldklar oluyordu.nk reaya Krtler de silahsz olduklarndan dolay, silahl Krt aa ve adamlarnn

saldrlarna karlk veremiyorlard. Hatta bu nedenle Mslman reayalar, Hristiyan

Ermeni kylleri, kendilerine Krt aalardan daha yakn olarak addediyorlard. Krt

kyller iin, Ermeni kyller, gebe ve soyguncu airet Krtlerinden de daha yakn

olarak kabul ediliyordu (, 408).

I. Dnya Sava dneminde Osmanl Devletinin dousunda yaanlan ac

olaylar

n nedenleri, asl

nda yakla

k olarak yz y

l ncesine gitmektedir. 1828-1829yllarnda Osmanl Devleti ile Rusya arasnda yaplan savata, Rus birliklerinin Trk

snrn geerek Beyazt yresini igal etmeleri zerine Ermeniler, Mslman

mahallelerine ani bir baskn yaparak acmaszca saldrmlar, bir canl bile brakmadan,

1000den fazla insann kann dkmlerdi (

i, 1828 1829 , 1843). Ermeni saldrganlndan

kaynaklanan bu ac olaydan sonra, blgede yaayan Mslman ve Ermeniler arasnda

birbirlerine kar gvensizlik oluarak, iki toplum arasnda dmanlk tohumlar atlm

oldu. Bylece Ermeniler millet-i sdka vasflarn da kaybetmi oldular.


15/83

1828-1829 Trk-Rus Savandan sonra, zellikle Ermenilerin, Mslmanlara

kar saldrlarda bulunduklar yrelerde, iki halk arasnda byk bir gvensizlik ve

phe olumutu. Bu nedenle Osmanl Devleti ve Rusya arasnda 1829 ylnda

imzalanan Adrianapol (Edirne) Anlamasndan sonra, Anadoludan Kafkasyaya

14.000 aile veya bir baka ifadeyle 90.000 Ermeni g etmiti (C, 1882).

Bylece, Ermeniler kendi kendilerine huzurlarn bozarak, yaam olduklar

topraklardan ayrlmlard.

1877 - 1878 Savanda Rus - Ermeni birlii ve Ermeni Sorununun

Uluslar Aras Boyut Kazanmas

Osmanl Devleti ve Rusya arasndaki 1877-1878 Sava srasnda Ermeniler

btn imkanlar ile Rusya lehinde seferber olmulard. Rus Ermenileri, Rus ordusu

bnyesinde savaa katldklar gibi, ayrca Ermeniler gnll birlikler oluturmak

suretiyle de savaa dahil olmulard. Kafkas cephesinde Rus birliklerinin banda Loris-

Melikov, Ter-Gukasov ve Lazarev gibi Ermeni Generallerin bulunduu bilinmektedir.

Ayrca Ermeniler, Rus birliklerine cephe gerisinde de casusluk hizmetlerinde

bulunmular, Rus asker ara ve gerelerinin tanmasnda yardmc olmulard.

Bunlarn dnda, Rus askerlerine barnacak yer salamlar, yarallarn tedavisindeyardmc olmular, yol ve kprleri onarmlar, Rus birliklerine gda ve yem temin

etmilerdir. Ruslarn sava kazanmalarnda, Ermeniler tarafndan Ruslara salanlan

hizmetlerin nemli rol olmutu ( A A, 1971). Ksaca

belirtmek gerekirse, 1877-1878 Trk-Rus Savanda bir ordunun rakibine kar sava

kazanmasnda rol oynayacak, her trl art ve hizmetler blgede yaayan Ermeniler

tarafndan Ruslara salanmtr.

Rus ordusu, Trk s

n

r

na doru hareket ederken, Dilijan, Erivan ve Emiadzinyrelerinde, Rus birliklerinin her trl ihtiyalar yerel resm makamlarca karlanm,

yrede yaayan Ermeniler ise, birlikleri son derece gler yzle, ekmek ve tuzla7

karlamlar ve ura (hurra, yaa) barlaryla sevin gsterilerinde bulunmulard.

Ermeniler, Rus birliklerini barlarna basarlarken, Ruslar bu durumu karlksz

brakmamlard. Erivan Valisinin emriyle Abaran, Taln ve Karpin yrelerinde

yaayan Ermenilere, geri alnmamak zere silah ve mhimmat datlmt (

A A, 1971). Blgedeki Ermenilerin Ruslar tarafndan silahlandrlmas,

7 Bir Rus gelenei olup, konuklara ekmek ve tuz ikram edilerek, bir karlama yaplr.


16/83

Ermenileri cesaretlendirmitir. Bu silahlar yakn bir gelecekte, blgede yaayan

Trklere evrilerek, ok ac ve kanl olaylarn yaanmasna neden olacaktr.

Blgede Ermeniler tarafndan karlan huzursuzluklara ramen, XIX yzyln

doksanl yllarna kadar, Trkiyede bir Ermeni sorununun olmad, Trk, Krt ve

Ermenilerin birlikte ayn koullarda yaadklar, Kafkas Ordusu Karargah

Komutanlndan 11 (24) Aralk 1915 tarih ve 13378 say ile Kafkasya Blgesinin

askeri konularndan sorumlu, Namestnik Yardmcsna yazlan bir rapordan ak bir

ekilde anlalmaktadr. Sz konusu rapordan anlald zere ngiltere, Fransa,

Avusturya ve Amerikada yaayan Ermeniler arasnda, batllarn da desteiyle,

Ermeniler arasnda artk mill bir kimlik bilincinin gelitirilmesi zamannn geldii

eklinde youn bir propaganda almas balatlmt. ngiliz diplomasisinin tevikiyle

Ermeni evrelerinde ilk kez Bamsz Ermenistan fikri ortaya atld. Bu niha hedefe

ulamak iin, Avrupann da gizli teviki ile Trkiyede Ermenilerin isyan

karmalarnn gerekli olduu fikr benimsendi. Sz konusu raporda Trkiyede

karlacak isyann Avrupada, Ermenilere zulm yapld eklinde alglanaca var

sayldndan, harekete geildii ifade edilmitir. Raporda, Ermeni liderlerinin farknda

olmadan bat diplomasisinin kurban olduklar, zira batllarn Bamsz bir

Ermenistan Devletinin kurulmasnn pratikte mmkn olmadn ok iyi bildiklerivurgulanmtr. Ancak batllarn asl amalarnn, Ermenilerin Trkiyede isyan

karmalarn salamak olduu ve kacak isyan sonucunda, Trk Hkmeti ile

Ermeniler arasnda ortaya kacak anlamazlk ve sorunlar zmek amacyla, daha da

akas Trkiye zerindeki kendi planlarn gerekletirebilmek iin, Ermenileri bir

ara olarak kullandklar belirtilmitir (, 2100).

Sz geen raporda, Ermeni nderlerinin batllarn bu oyununa, siyas

tecrbelerinin olmay

ve Ermeni mill kimliini ne

karmak amac

yla dtklerikaydedilmitir. Trk Ermenilerine, belirlenen hedefe ulamak iin Trkiyede isyan

karlmasnn gerekli olduunun, halkn arasnda yaylmaseklinde ynlendirmelerde

bulunulmutu. Bunun zerine Ermeni propagandaclar sadece kan dkmek gerekiyor

ve Ermeniler Avrupann yardm sayesinde istedikleri hereyi alacaklar eklinde akl

d bir propagandaya balamlard. Ermeniler, amalarna ulaabilmek iin harekete

gemiler ve Anadoluda yaadklar hemen hemen her byk yerleim merkezinde

Hnak, Tanak, ve Ermenistan adl Ermeni siyas kurulularn rgtlemeye ve

coku ile fikirlerini propaganda yolu ile halk arasnda yaymaya ve yaanacak kanl


17/83

olaylara kar halk hazrlamaya balamlard. Nihayet yaplan propagandalar etkisini

gstermiti. Trk idarecilerin, Ermeni sz konusu faaliyetlerini bastrma abalar

yetersiz kalmt. Aramalar, tutuklamalar hibir sonu vermemi, isyan genileyerek,

kanl olaylarn yaanmas olduka yaklamt (, 2100). Aralksz olarak

Ermeni ihtilalcileri tarafndan on yllardr yrtlen akl d propaganda neticesinde,

Trk Ermenilerini zehirleyerek, her yerde aznlkta olmalarna ramen isyan veya

ldrerek, bamsz bir devlet kurmay baaracaklarna inandrmlardr (,

1990). Bu arada bamszla giden yolda, Rusyann kendilerini yalnz

brakmayacan mit eden Ermeniler, Ruslarn Balkanlardaki Hristiyan milletleri,

Osmanl hakimiyetinden kurtarmasndan cesaret alarak, kendilerinin Yunanllar ve

Bulgarlar ile eit olduklarn dnyorlard. Osmanl Ermenilerinin Trk

hakimiyetinden kurtarlmas iin, Rusyann en nemli mitleri olduuna inanan

Ermeniler, bu nedenle Rusyada rgtl bir propaganda yapmann gereini de

kavramlard (, ).

Ermenilerin balatm olduklar youn propagandalar sonu vererek, nihayet

1878 ylnda toplanan Berlin Kongresi, Ermenilere ilikin olarak 61. maddeyi kabul

etmiti. Sz konusu maddeye gre Osmanl Devleti, Ermenilerin durumlarnn

iyiletirilmesini ve onlar, Krt ve erkezlerden korumay tahht etmiti. AyrcaOsmanl Devletinin, Ermenilere ilikin olarak tatbik edilecek olan uygulamalar, Berlin

Kongresine katlan devletlere bildirme ykmll ve sz konusu devletlerin de,

Ermenileri ilgilendiren konularn tatbik edilip edilmediini izleme haklar vard

(, 450). Berlin Kongresinden sonra, Ermeniler propaganda almalarna

daha da hz vermiler ve srekli olarak batl devletlerin, Osmanl Devletine bask

yapmas iin giriimlerde bulunmulardr.

Rusya ve ran Ermenileri tarafndan Trkiyeye Yaplan Saldrlar

Ermeniler, Trkiyede isyan karmay planladktan sonra, 1890 ylnn Eyll

ay sonunda, Rusyadan Ermeni Kukunyan etesinin Trk snrndan ieri girme

teebbs, kan atma sonunda Trk askerleri tarafndan engellenmiti. Rusyaya

geri dnerken ad geen ete mensuplar, bu kez Rus birlikleri ile silahl bir atmaya

girmiler, Ruslara kayp verdirmelerine ramen ele geirilmilerdi. Daha sonra silahl

Ermeni etecileri, birka kez randan Trkiyeye szarak, blgedeki Mslman

kylerine saldrlarda bulunmulard (, 2100). Ermeni etelerinin Rusya


18/83

ve randan Trkiyeye szarak, Trkiyedeki Mslman kylerine saldrmalarnn

amac, Trkiyede yaayan Ermeni ve Mslman halk birbirine dman etmektir. Bu

saldrlar sonunda blgede yaayan Mslmanlarn da, Ermenilere saldrmalarnn

planlandnn, hedeflendiini sylemek yanl olmasa gerektir. Blgede yaayan

Mslman ve Ermeniler arasna, bu ekilde nifak tohumlar atlmaya devam edilmitir.

Sasun ve stanbul Olaylar

Ermeniler tarafndan XIX. yzyln sonlarna doru, Trkiyede bir isyan

karlmas ynndeki faaliyetler, neticesini nihayet Sasunda vermiti. Rus Kafkas

Ordusu Karargah Komutanl tarafndan hazrlanan bir raporda, Sasun olaylar u

ekilde izah edilmitir. Burada Austos 1894te Ermeniler ayaklanarak nce Krtlere

saldrmlardr. Daha sonra Ermeniler olaylara mdahale eden Trk birliklerine

saldrmlar ve kan silahl arpmalar sonucunda Sasunda kan dklmtr.

htilalci Boyacyan ve Damadyan tarafndan propaganda ile yapay bir ekilde

yaratlan silahl arpma, yrede bu zamana kadar birlikte bar iersinde yaayan

Ermeni ve Krtleri birbirine ar dman etmitir. Nihayet bu olaylar, yabanc

glerin Trkiyenin i ilerine karmas iin bir bahane olmutur (,

2100). Daha 18281829larda atlan nifak tohumlar, artk filizlenmeye balamtr.Batl gler Ermenileri kkrtmakla amalarna ulamlar ve Sasunda kanl bir isyan

kmasna neden olmulardr. Ancak ne yazk ki bu isyan sonucunda dklen kan,

kendi kanlar deil, Ermeni ve Mslman kan olmutur.

ngilitere, Fransa ve Rusya, Sasun olaylarndan sonra, Osmanl Hkmetine

ortaklaa bir nota vererek, Sasun olaylarnn soruturulmasn ve ardndan Ermenilerin

yaad vilayetlerde, kendi kontrolleri altnda, birslahat yaplmasn istemilerdi. Yani

ad

geen devletler, a

ka Osmanl

Devletinin i ilerine mdahale etmilerdi. Sasunolayndan sonra bir sre yatan Ermeniler, 18 Eyll (1 Ekim) 1894 tarihinde bu kez

stanbul sokaklarnda, kendilerine ynelik slahat yaplmas iin, byk bir katlmla

gsteri yapmlard. Bu gsteri, ertesi sabaha kadar sren kanl arpmalarla sona

ermiti (, 2100).

Anadoludaki Dier Ermeni Eylemleri

Sasun ve stanbuldaki kanl olaylardan sonra, isyanc Ermeni propagandas

sistemli birekilde hzla yaylarak, Anadoluda Ermenilerin yaadklar dierehirlerde


19/83

de olaylar kmasna neden olmutur. 1894 ylnn Ekim ve Kasm aylarnda Trabzon,

Erzurum, Van, Bitlis, Sivas, Diyarbakr, Harput, Urfa, Adana ve amda, Ermenilerin

balatt eylemler sonucunda yine kanl olaylar yaanmt. Bu olaylarn balangc,

ilgin bir ekilde, 6 Ekim (19 Ekim) 1984 tarihinde Ermenilerin yaadklar alt

vilayette slahat yaplmasna ilikin olarak, Osmanl Padiahnn imzalam olduu

fermanla ayn tarihe rastlamt (, 2100).

Kafkasya Ermenilerinin Faaliyetleri ve Rusyann Bu Faaliyetleri nleme

abalar

Anadolunun baz ehirlerinde Ermeniler ile Mslmanlar arasnda yaanan

silahl arpma haberleri, Trkiyeden Kafkasyaya giden Ermeni propagandaclar

tarafndan, Ermeniler arasnda ok abartl bir ekilde yaylmt. Bundan dolay

Kafkasya Ermenileri, Trkiyedeki Ermenilerin Trk hakimiyetinden kurtarlmalar

iin, youn bir siyas kampanya balatmlard. Kafkasya Ermenileri, Trk Ermenileri

iin madd yardm kampanyas balatmlar, ardndan gda, silah ve mhimmat toplama

hazrlna girimilerdi. Ermeniler arasnda Kafkasyada gnll silahl eteler

oluturulmu ve bunlar Trkiyeye szmaya almlard. Ancak Rus asker yetkililerin

alm olduu nlemler ile snrdaki Trk askerleri ve blgedeki Mslman kyllerinErmeni etelerine kar koymalar sonucu, Ermenilerin Trk snrndan ieri szma

teebbsleri baarszlkla sonulanmt (, 1405).

Rus Adalet Bakannn imzasn tayan 9 (22) Haziran 1894 tarihli bir raporda,

Rus yetkililerinin 1890l yllarda Kafkasyadaki Ermenilerin, Trk Ermenilerine

yardm etmek ad altnda silahlanmalarna ve Trkiyeye szarak eylemlerde

bulunmalarna ve buna benzer faaliyetlerine kar duyarsz kalmadklar, bu faaliyetleri

engellemek iin aba harcad

klar

grlmektedir. Rus asker ve polisinin sz konusuhazrlklar ile ilgisi olan Ermenileri ele geirmek iin, youn bir aba gsterdii ayn

belgeden anlalmaktadr. Rus adl makamlarnn da ele geirilen Ermenilere kar, sz

konusu kiilerin Osmanl Devletinde yaayan Ermenileri isyan ettirmek iin,

faaliyetlerde bulunduklar gerekesiyle, dava atklar ve haklarnda ceza ilem

yaptklar dikkat ekmektedir (, 1405). Rus yetkililer, Ermenilerin sz

konusu faaliyetlerine engel olmak iin aba sarf ederlerken, sz konusu faaliyetlerin

Trkiyede devlete kar bir isyan karmay amaladnn farkndaydlar. Ruslarn,

Ermenileri engelleme abalarnn temelinde, Trkiyede Ermeniler tarafndan


20/83

karlacak bir isyann, daha sonra Rusyaya da yaylabilecei endiesi yatar. Bu

dnemde Osmanl Devleti ve Rusya arasnda Ermenilere kar uygulanan yazl

olmayan bir mutabakatn olduu sylenebilir.

ngilterenin Ermeni Politikasnda Deiiklik

Rus Kafkas Ordusu Karargah Komutanl tarafndan hazrlanan 11 (24) Aralk

1915 tarih ve 13378 sayl bir raporda, ngiliz diplomasisinin 1895 ylnn Kasm

aynda, Ermeni politikasn dikkate deer bir biimde deitirdii ifade edilmitir. Sz

konusu rapordan anlald zere, ngiliz diplomasisi Ermeni olaylarnn, Rusya ve

Osmanl Devleti arasnda bir savaa neden olamayacan kavramtr. Bu nedenle

ngilizler, Trkiyede yaanan kanl Ermeni olaylarn yattrma ve bouna dklen

kann durdurulmas iin nlem alma (, 2100) karar almlardr.

Grld zere Ermenilerin neden olduu olaylar sonucunda, bo yere dklen kann

sebepsiz yere aktldnn Rus asker yetkililer tarafndan da vurgulanmas,

Ermenilerin ak birekilde batl devletlerin oyununa geldiklerinin bir gstergesidir.

ngiltere, Ermenilere ynelik olarak yapm olduu bu ani politika deiikliini,

Trkiyede grev yapan hemen hemen btn ngiliz konsoloslarn geri ekerek

deitirmek suretiyle uygulamaya koymutu (, 2100). Bylece daha ncengiliz konsoloslar aracl ile Ermenilere kar yrtlm olan, kkrtc ngiliz

politikasnn faturas, grevden alnan konsoloslara km oluyordu. Ancak hayatlar

snen Ermeni ve Mslmanlar yaama geri dndrmek elbette mmkn olmayacakt.

ngilterenin uygulamaya koyduu politika deiikliinin, Ermeni olaylarn

bakla keser gibi durdurmas elbette mmkn olamazd. nk Ermeni rgtleri

lkede olaylarn yaylarak srmesini planlyorlard. Yaydan kan bir oku geri evirmek

nas

l mmkn deilse, yabanc

gler ve Ermeni rgtleri taraf

ndan Osmanl

Devletine kar kkrtlan halk, yattrmak da kolay olmayacakt.

Nitekim Vanda 1896 ylnn Haziran aynda byk bir kargaalk kt,

zverili bir ekilde olaylar yattrmak iin alan, ngiliz Konsolosu Williamsn

hayatn kaybetme tehlikesiyle karlat ve bu olaylar sonunda 500 Ermeni ve 300

Mslmann yaamn yitirdii, Rus Kafkas Ordusu Karargah Komutanl tarafndan

hazrlanan sz konusu raporda ifade edilmitir. Ayn raporda 14 (27) Austos 1896

tarihinde Ermeni Tanaksutyun Partisi yelerinin, stanbuldaki Osmanl Bankas

binasna ani bir baskn yaparak, Ermeniler iin yaplmas planlanan slahatlarn


21/83

geciktirilmeden gerekletirilmesi iin, Avrupal Bykelilerin etkin bir ekilde

devreye girmelerini istedikleri belirtilmitir. Ermeni eylemciler, isteklerinin yerine

getirilmemesi halinde, banka binasn iinde bulunan insanlarla birlikte, havaya

uuracaklar tehdidinde bulunmulard (, 2100). Rus asker makamlarna

Trkiyeden 17 Austos tarihinde ekilen ifreli bir telgrafta, Osmanl Bankas

basknn gerekletirenlerin saysnn 30 kii olduu bildirilmiti. Bu iddet eylemi

zerine, Osmanl Sultan stanbuldaki Rus diplomatlarndan araclk yapmalarn

istemiti. Basknclara teslim olurlarsa, yurt dna gitmelerine izin verilecei

belirtilmiti. Nihayet teslim olan basknclar, Marsilyaya gitmilerdi(,

417). Bu siyas terr eylemi, Ermenilerin stanbulda bile ne derece sistemli birekilde

rgtlendiklerini ortaya koymaktadr. Ne yazk ki bu terr teebbs, XX. yzylda ve

gnmzde benzer terr eylemlerine bir rnek olmas asndan da nemlidir.

Ermeniler arasnda iddet eylemleri o derece benimsenmitir ki, Rus belgelerinde

zellikle Ermeni parti ve kurumlar ok kez terr terimi ile zletirilmitir (,

1405; , 821).

Ermeniler tarafndan karlan olaylar, ngiliz diplomasisinin politika

deiikliine ramen yatmamt. Vanda 1896 ylnda kente Ermeni ihtilalcilerinin

baskn yapmasyla yeniden kargaalklar yaanmt. Ermeni ihtilalcileri daha sonra1898-1899 yllarnda faaliyetlerini, Mu ve Sasun yrelerine kaydrmlard. Bu

yrelerde nce Ermeni eteci Seropa bal eteler faaliyete gemilerdi, daha sonra ise

1901 ylnda Andronike bal ete eylemlerde bulunmutu. Ermeni etelerinin ad

geen yrelerde gerekletirmi olduklar eylemler, yredeki kr - ky yaantsn

sarsmaya ynelik olmutu. Mslmanlara yaplan saldrlar sonucunda, ad geen

yrelerde huzur kalmamt. Ermeni ihtilalci eteleri, bamsz devlet kurma ad altnda

blgede yaayan, Ermeni kyllerin hayat

n

da ekilmez bir duruma getirmilerdi(, 2100). Ermeni etecileri gerekletirdikleri iddet eylemleri sonucunda,

blgede huzuru tamamen bozarak, Ermeni ve Mslmanlar birbirine kesin olarak

dman yapmay hedeflemilerdir.

Rus Kafkas Ordusu Karargah Komutanlnn hazrlam olduu Ermenilere

ilikin raporda, 1896 yl sonundan itibaren Avrupal glerin Ermeni Sorunu

nedeniyle, Osmanl Devletinin i ilerine karmalarn yavalattklar ve enerjilerini

baka alanlara kaydrdklar vurgulanmtr. Artk Osmanl Devletinin i ilerine

karma bahanesi olarak, Girit isyan ile Makedonya sorunu ortaya kmt. Ad geen


22/83

raporda bu olaylara paralel olarak, batl glerin dnya siyasetinde ortaya kan yeni

siyas sorunlara da dikkatlerini verdikleri belirtilmitir. Bu sorunlar arasnda, Trk -

Yunan Sava, Trk - talyan Sava, Balkan Savalar ile Rus - Japonya Sava ile

Amerika - spanya ilikileri, batl glerin dikkatle izledikleri siyas gelimeler

olmutur. Batl gler, Ermeni Sorununu ise ikinci plana atmlar ve bu konuda bir

durgunluk dnemi balamt (, 2100). Aslnda batl devletler asndan

Ermeniler, hibir zaman ncelikli bir konumda olmamlardr. Batllar iin her zaman

kendi karlar hereyden nce gelmitir.

Bununla birlikte Ermeni propagandaclar, Anadoluda yrtm olduklar

faaliyetlerini srdrmler ve byk glerin yeniden Ermeni Sorunu ile

ilgilenmeleri iin toplu dilekelerle birok kez btn byk devlet hkmetlerine

bavurmulard. Ancak bu teebbslerden herhangi bir sonu kmamt. Bu arada

Rusyada Ermenilere ynelik nemli birtakm yeni gelimeler olmutu. Bu gelimeler

Ermeni Sorununun yeni bir boyut kazanarak, Rusyaya transfer olmasn salamt.

(, 2100). Sz konusu sorun, bu kez Osmanl Devletinin bir i sorunu

olmaktan karak, dorudan doruya Rusyada yaayan Ermenileri ilgilendiren bir

soruna dnmtr.

Ermeni Sorununun Rusyaya Atlamas

Knez Golitsnn Kafkasya blgesinin idarecilii dneminde, 12 (25) Haziran

1903 tarihinde, Rus Hkmeti tarafndan Kafkasyadaki Ermeni okullar ile bunlarn

mal varlklarna el konulmutu.Ardndan Rus Hkmeti tarafndan, Ermeni Kilisesi ile

dier din kurumlarnn mal varlklar ve paralarna da el konulmutu. Bu gelimelerden

sonra, Rusya Ermenileri arasnda byk bir huzursuzluk balamt. Ermeni Merkez

Komitesi taraf

ndan Tifliste haz

rlanan ve Rus Yurttalar

bal

kl

bir propagandayazsnda, Ermenilerin bu huzursuzluu u ekilde tasvir edilmitir: Bu yln Austos

ay bandan itibaren Kafkasyada Ermenilerin ounlukta bulunduklar ehir ve

kylerde gl ve olaanst bir endie yaylmtr. Kadn, erkek, yal ve gen

binlerce halk kitleleri toplanarak, Rusyadaki arlk rejimi tarafndan gerekletirilen

yeni zorbalk ve keyfilie kar fke ve protestolarn dile getirmilerdir...Yzlerce yllk

hakka kar yaplan bu cretkar ve iren tecavz, bu kstah soygunu, Ermeni halk

mmkn olduunca protesto ediyor...Blgenin zorbalkla Ruslatrlmas ve karanln

yaylmas iin...son karar, barda taran son damla oldu. Halkn fkesi kan aracl


23/83

ile tat ve iddetli sel gibi Kafkasyadaki sokak, meydan, ehir ve ormanlara boald

(, 1405). Sz konusu belgede, Aleksandropol, Erivan, Batum ve

Ahalkapaki gibi yerleim birimlerinde, binlerce kiinin katld gsterilerin yapld

belirtildikten sonra, Ermeni din adamlar ve kilise idarecileri, Ermeni Katolikosuna

bavurarak el konulan mallarn, Rus yetkililere verilmemesini talep etmilerdi (,

1405). Grld zere Kafkasya Ermenileri, ak birekilde Rus Hkmetine

meydan okumulard.

Rus Kafkas Ordusu Karargah Komutanlnn hazrlam olduu, Ermenilere

ilikin bir rapordan, bu dnemde Kafkasyadaki Ermeni eylemlerini, Ermenilerin kltr

ve mal varlklarnn korunmas parolas ad altnda, Tanaksutyun Partisinin

ynlendirdii ortaya kmaktadr. Parti eylemlerine, zellikle Ermeni din adamlarnn

destek verdii anlalmaktadr. Sz konusu raporda, ad geen partinin amacna

ulaabilmek iin, terr eylemlerini kulland ve bu iddet eylemleri srasnda, milliyet

fark gzetmedii de vurgulanmaktadr. zellikle Rus yetkililere yneltilen saldr ve

terr eylemleri ile blgedeki, Rus idarecilerin sindirilmesi amalanm olsa gerektir.

Ayrca Knez Golitsna kar da saldrlarda bulunulmutu (, 2100).

Kafkasyadaki Ermeni eylemleri bu olaylarla snrl kalmamt. Ermeni Merkez

Komitesi tarafndan hazrlananbir belgede, Elisavetpolde (Gence) bir gsteri yapld,ancak dalmakta olan silahsz halkn zerine, Rus birliklerinin ate atklar ifade

edilmiti. Alan ate sonucunda 9 Ermeni yaamn yitirirken, 40 kiiden fazlas

yaralanmt. Sz konusu belgede ilk atei Vali Yardmcs Andreevin at ve gen

bir Ermeniyi yaralad belirtilmitir. Ayn belgede kutsal bir kan dkld

vurgulandktan sonra, olanca hz ile kan dklmeye devam edildii anlatlmtr. Daha

sonra Ermeniler tarafndan Tiflis, Bak ve Karsta da binlerce kiinin katlmyla

gsterilerin yap

ld

belirtilmi ve bu gsterilerde de lenlerin olduu ifade edilmitir.Bakdeki gsterilerde, Ermenilerin Ruslara silahla karlk verdikleri de dile

getirilmitir. uada Ermenilere ait bir konsistoriya8 el konulduktan sonra, binadan

kan komisyon yeleri ve Rus askerlerine Ermeniler tarafndan ate alarak, 4 kii

ldrlmt. Ad geen belgede dier yerleim birimlerinde de buna benzer olaylarn

yaand, baz Ermeni din kurumlarn halkn korumaya alarak, buralar Ruslara

teslim etmemeye altklar belirtildikten sonra, Rus Hkmetinin iddetli tedbirlere

bavurduu, ua, Bak, Kars, Gence, Tiflis, Batum, Aleksandropol ve Erivanda

8 Kiliseye ait bir kurum.


24/83

aramalar yapld ve yzlerce kiinin tutukland vurgulanmtr. Bu arada ad geen

belgede Kafkasyadaki halkn durumunun, Makedonyadan daha beter olduu ynnde

bir karlatrma yaplmtr. Olaylarn sadece kentlerle snrl kalmad, kasaba ve

kylere kadar yayld belirtilerek, Karakilise, Celalolu, Uzungar ve Dilicanda

dzenlenen binlerce kiinin katld gsterilerde de, lenlerin olduu ifade edilmitir.

Emiadzine bal bir kurum binasn, Ruslara teslim etmek istemeyen halkn, silahl

olarak korumaya alt, ancak Rus birliklerinin top kullanarak kalabal dattklar

da not edilmitir. Banantse kynde bir kilise malna el konulmas srasnda, Ermeni bir

ihtiyar Biz Rus arna uzun zamandr inanla hizmet ettik, sava srasnda byk

hizmetlerde bulunduk, ama ar bize dl olarak, bizim ve dedelerimizin zorlukla

edindikleri mallara el koyarak, yzyllk haklarmz ayaklar altna alarak (,

1405) karlk veriyor demitir.

Kafkasyadaki Ermeni olaylarna ilikin olarak, Ermeni Merkez Komitesi

tarafndan hazrlanan sz konusubelgede, Rus brokrasisinin eytanca yntemlere

bavurduu belirtilmitir. Bu eytanca ynteme rnek olarak ise, Rus brokratlarnn

Ermenilerin Tatar, Rus ve Grcleri kesecekleri eklinde sylentiler yaydklar ifade

edilmitir. Hatta Nuhe ve uada, Valinin Azerileri toplayarak, onlar imal bir tarzda

Ermenilere kar kkrtmaya alt, ancak baarl olamad vurgulanmtr.Raporda Rus Hkmetinin, Kafkasyada yaayan milletleri birbirine dman etme

ynndeki politikasnn sonusuz kalaca ileri srlmtr. Ayrca raporda btn

ktlklerin kaynann Rus Hkmeti olduu, Ermeni, Tatar, Grc ve hatta Ruslarn,

ortak dmannn arlk Hkmeti olduu belirtilerek, ad geen milletlerin bunu

bildikleri ifade edilmitir. Kafkasyada yaayan btn milletlerin arlk rejimine kar

ortak mcadele verecekleri vurgulanarak, arlk Hkmetinin sayl gnlerinin kald

da vurgulanm

t

r. Ayr

ca, gelecein mutlu olaca

dile getirilerek, Hr, Federatif veDemokratik Rus Cumhuriyetinden sz edilen yaz, Kahrolsun arlk!, Yaasn

Federatif Demokratik Cumhuriyet (, 1405) sylemleriyle sona ermitir.

Ermeniler tarafndan, eytanca bir yntem olarak nitelenen Rus brokratlarnn,

Ermenilerin Tatarlar kesecei ynndeki ifadeleri, ne yazk ki ate olmayan yerden

duman ttmez deyimini hatrlatmaktadr. Yakn bir gelecekte Kafkasyada Ermeniler

ve Azeriler arasnda yaanacak ac ve kanl olaylar, bu ifadenin sadece bir sylemden

ibaret olmadn kantlamaktadr. Ermeniler tarafndan belirtildii zere Azerilerin,

Rus Valisine inanmamalar ise, Azerilerin Ermenilere kar bir dmanlklarnn


25/83


26/83

Bunlarn dnda, 1.805 (%0.22) Katolik ile 3.917 (0.50) Yuterann10 yaad

grlmektedir (

, 1896).

Bak Blge Savcs V. Voronov tarafndan, Rus Adalet Bakanna 7 (20) ubat

1905 tarihinde Bakden ekilen bir telgrafta, bir grup Ermeni tarafndan Baknn

ehir merkezinde, silahl bir saldr sonunda Aga Rza Babayevin ldrld

bildirilmitir. Bu olaydan sonra Ermeniler ve Azeriler arasnda atmalarn balayarak,

4 kiinin ld, 7 kiinin yaraland rapor edilmitir (, 1405).

Rus Maliye Bakan tarafndan hazrlanan bir raporda, Bakde ok cidd olaylar

karak, ehirde birka gn boyunca anarinin hakim olduu, soygunlar ve yakma

olaylarnn vuku bulduu belirtilmitir. Sz konusu olaylarn mill ve din nitelikli

olduunu vurgulayan Rus Maliye Bakan, olaylar srasnda hkmet yetkililerinin

yetersiz ve etkisiz kaldklarn raporunda belirtmitir. Rus Maliye Bakan, Rusya

asndan Baknn petrol rafineri merkezi olduunu, ayrca sermaye asndan da son

derece nemli bir ehir olduuna dikkat ekerek, yurt dnda yabanc sermeye

evrelerinde de bu olaylarn dikkatle izlendiini raporunda dile getirmitir (,

1405).

Tiflis Adliye Saray Savcs tarafndan, Rus Adalet Bakanna sunulan 20 ubat(5 Mart) 1905 tarih ve 119 sayl bir raporda da, Bakde kan olaylar zerinde

durulmutur. Tiflis Savcs, Bakdeki olaylarn en nde gelen sorumlusunun, Bak

Valisi Knez Mihail Aleksandrovi Nakaidzenin olduu sylentilerinin, yaylmakta

olduunu belirtmitir. Tiflis Savcs sz konusu raporunda, son zamanlarda

Ermenilerin, Azeri halk iddet eylemleriyle yldrmaya altna vurgu yapmtr.

Bak Savcsnn, olaylar zerine yapt inceleme sonunda yazd 7 (20) ubat tarih

ve 2235 say

l

raporunda, tutuklu olan Bala Ali Meedi Memed R

zan

n, Ermenimuhafzlar tarafndan 12 (25) Ocakta ve Aga Rza Babayevin Ermeni bir grubu

tarafndan 6 (19) ubatta ldrlmelerinin, Azerileri kkrttna dikkat ekilmitir.

Bu son ldrme olaylarndan sonra, Bakde olaylarn patlak vererek 9 (22) ile 20

ubat (5 Mart) tarihleri arasnda silahl atmalarn yaand bildirilmitir. Savc

raporunda, Ermenilerin sadece savunmada kalmadklarn, nfuslarnn youn olduu

semtlerde Azerilere saldrdklarn ifade etmitir. Raporda atmalarda len ve

yaralananlarn toplam saysnn bilinmediini, nk zellikle Mslmanlarn llerini

10 Belgede Yuteran olarak gemektedir. Luteran, yani Protestanlardr.


27/83

kayt yaptrmadan toplayarak defnettikleri dile getirilmitir. Ancak olaylar srasnda

Bakde 159, Bibi Eybatta 10, Balahanahta 33 l tespit edildiini, bunlardan 9nun

milliyetinin belli olmadn, 4 kiinin Grc, 9 kiinin Rus, 25 kiinin Azeri ve 155

kiinin ise Ermeni olduu raporda bildirilmitir. Yarallarn toplam saysnn ise 159

olduu, bunlardan 41inin Azeri ve 73nn Ermeni olduu kayt edilmitir (,

1405). Sz konusu raporlarda belirtildii zere, Ermenilerin Azerileri

kkrttklar, iddet eylemleri ile yldrmaya altklar ve olaylarn kmasna neden

olduklar grlmektedir. Bak olaylarnda, Ermenilerin daha fazla sayda kayplarnn

olduu raporda grlmektedir. Ancak Savcnn da sz konusu raporda ifade ettii gibi,

Azeriler cesetlerini kayt yaptrmadan topladklar iin, Azerilerin kayplarnn belirtilen

saydan ok daha fazla olmas muhtemeldir.

Bak Blge Savcs V. Voronov tarafndan 7 (20) Mart 1905 tarihli ve 3934 say

ile Rusya Adalet Bakann ile Tiflis Adalet Saray Savcsna sunulan bir raporda,

Jandarmann yapt aramalardan birinde, Ermenice bir kitap bulunduu ve sz

konusu kitapta Mslman dininin alaya alnd; kitabn kapanda Muhammedin

Ermeni papaz giysisi ile tasvir edildiine dikkat ekilmitir. Savcnn raporunda sz

konusu kitab gren nfuzlu Azerilerin fkelendikleri de, not edilmitir (,

1405). Belirtilen kitabn basm tarihi hakknda her hangi bir bilgi bulunmamaktadr.Ancak Bakdeki iddet olaylarnn 9 (22) 20 ubat (5 Mart) tarihleri arasnda youn

olarak yaand dikkate alnrsa, kitabn yaymland tarih bilinmemekle beraber,

ayet sz konusu kitap iddet olaylarnn yaand tarihten sonra yaymlanm ise,

Ermenilerin gzlerinin tamamen karardn ve Mslmanlar kkrtmak iin,

Mslmanlar asndan en kutsal deerlerden biri olan Peygambere bile alayc bir

biimde saldrmaktan ekinmediklerini gstermektedir. Acaba Ermeniler byle bir

kitap yay

mlamakla, Mslmanlar

ileden

karmay

ve Azeri ve Ermeniler aras

ndakiolaylarn yeniden patlak vermesini mi hedeflemilerdi?

Ermenice olarak baslan sz konusu kitabn, Ruslar tarafndan iki toplumu

birbirlerine kar kkrtmak amacyla, baslm olabilecei ihtimalilin olmad

belirtilebilir. Zira Ermenilerin yasak yayn faaliyetinin ok geni kapsaml olduu

anlalmaktadr. Rusya ileri Bakannn 30 Mart (12 Nisan) 1906 tarihinde

bildirdiine gre, Bakde 27 Mart (9 Nisan) tarihinde gizli bir Ermeni matbaas ortaya

karlm ve ok sayda yasak yayna el konulmutu (, 1328).


28/83

Bakdeki iddet olaylarndan sonra, Bak Valisi Knez Nakaidze bir rapor

yazarak, Rusya ileri Bakanlna sunmutur. Sz konusu raporunda Nakaidze,

Bakde yaayan zengin ve nfuzlu bir kii olan, Aga Rza Babayevin 6 (19) ubat

1905 tarihinde Ermeni katedrali yaknlarnda gstere gstere ldrldn ifade

etmitir. Raporda ldrlen Rza Babayevin cesedinde, ateli silah yarasnn yannda,

bak ve kl yarasndan oluan, 200 yara belirlendii ve katillerin cesetle alay ettikleri

dile getirilmitir. Aga Rza Babayevin ldrld haberinin, ksa bir sre iersinde

ehirde yaylarak, Azerileri endielendirdii de ad geen raporda belirtilmitir (,

857).

Bak olaylarndan ksa bir sre sonra Knez Nakaidze, Bakde ehir

merkezinde korumalar ile faytonda giderken, Ermeniler tarafndan yaplan bombal bir

suikast sonucu 11 (24) Mays 1905 tarihinde ldrlmt. Suikast gerekletirdikleri

iddia edilen sanklar olarak, Sion Zialyants, Grigoriy Meryamov, Petros Zahakyants,

Levon Arutyunov ve Minas Agasanyants haklarnda, Rus adl makamlarnca dava

almt (, 857).

Bak Valisi Nakaidze ldrldkten hemen sonra, Ermeni Tanaksutyun

Partisinin Bak Merkez Komitesi tarafndan hazrlanan, halka hitaben yazlm bir

brorehirde datlmt. Sz konusu brorde, Tanaksutyun Partisinin Bak ValisiKnez Nakaidzeyi, Bakde kan iddet olaylarndan sorumlu tuttuu, Valiyi

olaylarn gizli organizatr olmakla itham ettii ve bu nedenlerden dolay, lm

cezasna arptrd ifade edilmitir. Brorde, parti mensuplar tarafndan Vali

Nakaidzenin ldrld de ifade edilmitir. Sz konusu brorde ldrlen Bak

Valisinin katil ve hain olduu... katilleri silahlandrd, bu silahlarn yzlerce susuz

insann lmne neden olduu, Nakaidzenin rezil bir lmle yaamna son vermek

(, 857) zorunluluundan bahsedilmitir. Ad

geen brorde TanaksutyunPartisinin Bak Merkez Komitesi yeleri, Vali Nakaidzenin ihanetinden dolay

ldrldne dikkat ekmilerdir. I. Dnya Sava srasnda Osmanl Ermenilerinin

devlete kar dmanla birleerek, ibirlii yapmalarnn ve devletin varl ve kamu

dzenini bozarak, yz binlerce insann lmne neden olmalarnn bir ihanet olmad

ileri srlebilir mi? Ermeni mantna gre, kendilerine kar yaplan bir ihanetin cezas

lm iken, Osmanl Devletinin savat bir devlet ile Osmanl Ermenilerin akca bir

ibirlii yapm olmalarndan sonra, uygulamaya konulan tehcir kanunu, yani lke


29/83

iindeki bir yer deitirme ve iskan kanunu soykrm kanunu olarak

nitelenebilmektedir.

Ermeniler ile Azeriler arasnda yaplan iddet eylemleri sadece Bak ile snrl

kalmamtr. Bir sre sonra olaylar Elisavetpole (Gence) srayarak, burada daha ac ve

kanl olaylarn yaanmasna neden olmutu. Gencede 18 Kasm (1 Aralk) 1905

tarihinde Ermenilerin, Azerilere saldrmalar sonucunda iki Azeri ldrlmt. Bu

saldr olayndan sonra sz konusu yrede kan karklklar, 23 Kasm (6 Aralk)

tarihine kadar srmt. Ermeniler ve Azeriler arasnda karlkl olarak gerekletirilen

saldrlar esnasnda evler ve iyerleri yaklmt (, 1405). Hem Bak hem

de Gencede yaayan Ermenilerin nfusu, Azeriler ile kyaslanamayacak oranda az

olmasna ramen, saldrlar Ermeniler balatm ve Azerileri kkrtarak iddet

olaylarn yaylmasna neden olmulardr.

Rus belgeleri incelendiinde, Kafkasyadaki Ermeni hareketliliinin rgtl bir

faaliyete dnt grlmektedir. Gencede Ermeni gnlllerinden oluan her trl

silahlarla donatlm bir mfreze ortaya karlmt. Gence yresinde silahl 500 kadar

Ermeni, Azeri ky Tapthlya saldrmlard. Kafkasyadaki Ermeniler ve Azeriler

arasndaki olaylar sadece Bak ve Gence ile snrl kalmamt. ki toplum arasndaki

gerginlik Kars yresinde de hissedilmeye balamt (, 1328).Ermeniler ve Azeriler arasndaki iddet olaylar ua yresine de yaylmt.

Kafkasya Genel Valisine 25 Aralk 1905 (7 Ocak 1906) tarihinde gnderilen bir

telgrafta, ua yolunun bir aydan fazla bir sredir Ermeni eteleri tarafndan

tutulduu, ehrin d dnya ile ilikisinin kesildii, kenti aln tehdit ettii veMslmanlarn mallaryla birlikte toptanyok edilmesi (, 1276) tehlikesi

ile kar karya olduklarna dikkat ekilmitir. Yine 29 Aralk 1905 (11 Ocak 1906)

tarih ve 1842 say

l

Statskiy Sovetnik

11

Kalaev taraf

ndan gnderilen dier birtelgrafta da, Agdam, ua ve Askeran yollarnn silahl Ermeni topluluklar tarafndan

tutulduu, sz konusu etelerin yoldan geen asker korumal konvoylara dahi

saldrarak, soygun yaptklar vurgulanmtr (, 1276).

stanbuldaki Rus Elisi tarafndan 12 (25) Eyll 1906 tarih ve 75 say ile

Kafkasya Genel Valisi Graf llarion vanovi Varontsov Dakova yazlan gizli bir

mektupta, Ermeni Patrikinin Kafkasyadaki Azeri ve Ermeniler arasnda kan

11 arlk Rusyasnda beinci derecede olan mlk bir rtbedir. Statskiy Sovetnik, unvanl ahslargenellikle vali yardmcl grevinde bulunurlard.


30/83

olaylarn, Trkiyedeki Ermenilerin yaamn da etkilediini bildiren ifadesine yer

verilmitir. Rus Elisi mektubunda, Patrikin ifadesini dorularcasna, Kafkasyadaki

kargaalklarn Trk Ermenilerini de etkilediini vurgulamtr. Mektupta, Osmanl

Hkmetinin Ermenilerin Anadoluda bir isyan karmamalar iin, olduka etkili

nlemler alarak, isyan nledii gr ifade edilmitir (, 821).

stanbuldaki Rus Elisinin sz konusu mektubunda ifade edildii gibi,

Azerbaycandaki iddet olaylarnn, Anadoluda da yank bularak Ermeniler zerinde

etki yapt grlmektedir. Ermeniler ve Mslmanlar arasnda daha 1828-1829

Osmanl Rus Savanda, Ermenilerin Anadoluda Mslmanlara kar

gerekletirdikleri katliam; 1877-1878 OsmanlRus Savanda Ermenilerin Rus

birliklerine her trl destei vermeleri zerine, Ermeniler ve Mslmanlar arasnda ak

bir gvensizlik yaratmt. Daha sonra Anadolunun baz yrelerinde patlak veren

Ermeni isyanlar, bu gvensizlii perinlemiti. Ardndan arlk Rusya snrlar

ierisinde Ermeni ve Mslmanlar arasnda yaanan kanl olaylar ile iki toplum

arasndaki gvensizlik ve husumet duygular, Trk snrnn br yakasna da

yansyarak, atlan nifak tohumlar yeermeye balamt.

ngilterenin Ermeni Politikasnn Yeniden Hareket Kazanmasngiltere, Ermenilere ynelik uygulam olduu aktif ve kkrtc politikasn

1895 yl sonunda deitirerek, daha ihtiyatl ve nispeten durgun bir politika yrtmeye

balamt. Ancak Rus belgelerinden, ngiliz diplomatlarnn Ermenilere ynelik

izledikleri politikaya yeniden hareketlilik getirdikleri anlalmaktadr. Nitekim Kafkas

Ordusu Karargah Komutanl tarafndan 8 (21) ubat 1905 tarih ve 317 say ile

birliklere sunulduu anlalan, bir emir yazsna vurgu yaplan, tugeneral imzal 28 (13

Mart) ubat 1905 tarihinde yaz

lan bir belgede, son dnemlerde Trkiyeye ilikinolarak alnan istihbarat bilgilerinde, Trkiyede ngilizlerin yrttkleri faaliyetlerde

hareketlilik gzlemlendii hakknda bilgi verilmektedir. ngilizlerin bu almalarnn,

Rusya ve Osmanl Devleti arasnda Ermeni Sorunundan dolay bir srtme

yaratmaya ynelik olduuna dikkat ekilmektedir. Ad geen belgede ngilizlerin, hem

Anadoluda hem de Kafkasyada Ermeni siyas rgtleri ile temasa geerek, Trkiyede

yeniden bir isyan karmak iin youn bir aba harcadklar vurgulanmaktadr.

ngilizler, ayrca bir taraftan Ermeniler tarafndan Kafkasyadan Trkiyeye kar

gerekletirilen szma ve saldrlar tevik ederek, Osmanl Hkmetinin Rusyaya


31/83

gven duymamasn salamaya altklar, dier taraftan Ermenilerin snrn br

yakasndan Trkiyeye szma olaylarn, Osmanl Devletinin nlemesi iin snrda

asker ynak ve hazrlk yapmasn tevik ettikleri belirtilmektedir. ngilizlerin,

Trklerin Rus snrnda gerekletirecekleri asker bir hazrln ise, Rusya ile Osmanl

Devleti arasndaki ilikileri zedeleyebileceini varsaydklar grlmektedir. Hatta

Erzurumdaki ngiliz Konsolosunun, Karstaki bir Ermeni rgt mensubundan aldn

syledii bir mektupta, bahar aynda Ermeni etelerinin Kafkasyadan Trkiyeye

szacaklar ynnde bir bilgiyi de, muhtemelen bilinli olarak, szdrd ifade

edilmitir. ngiliz Konsolosunun bu bilgi szdrma olay ile yetinmedii, buna ilaveten

sz konusu mektubun Rus Konsolosluk postas aracl ile kendisine ulatrldn,

yani Rusyann Ermeni etelerine destek verdiklerini ima ederek, iki lke arasndaki iyi

ilikileri bozmay amalam olduu zerinde durulmutur. Sz konusu belgede bu

dnemde, Trk resm makamlar ile Rus diplomatlar arasnda olumlu ilikiler

kurulduu, hatta Trk Hkmetinden bamsz olarak, kurye sistemi zerine alan

bir Rus posta sisteminden de bahsedilmitir. ngilizlerin btn bu abalarna karn,

Osmanl Devleti ile Rusya arasnda her hangi bir yanl anlamann olmad belirtilen

belgede, Erzurumdaki ngiliz Konsolosunun bu son olaydaki davrannn, ngilizlerin

iki lke arasndaki ilikileri bozmak iin her yola bavurduklarn aka kantladnadikkat ekilmitir (, 450). Grld zere ngiliz diplomatlar, bir

taraftan Ermenileri tevik ederek kkrtrlarken, dier taraftan Osmanl Hkmetine

de Ermenilerin harekete geecekleri ynnde bilgiler szdrmakta idiler. Yani ngiliz

diplomatlar kendi emperyalist karlar dorultusunda, tavana ka, tazya tut

dercesine kurnaz bir metot izlemekte idi. te yandan ngilizlerin, Osmanl Devleti ile

Rusyann arasn aabilmek iin de her yolu denedikleri grlmektedir.

lkenin dousunda bu gelimeler yaan

rken, stanbulda bulunan ngilizdiplomatlarnn da bo durmadklar anlalmaktadr. Kafkas Ordusu Karargah

Komutanl tarafndan 8 (21) ubat 1905 tarih ve 317 say ile kinci General -

Kvartmeystere12 gnderilen gizli bir yazda, stanbuldaki ngiliz Bykelisi ve

diplomatlarndan alnan bilgilere gre, Ermenilerin Trkiyede bir isyan

karabilecekleri zerinde durulmaktadr. Belirtilen yazda Rusya ile randan ok

sayda silahl Ermeni etelerinin, Trk Ermenilerine silah, mhimmat ve patlayc

12 General Kvartmeyster, Rus ordusunda genellikle Genel Kurmay veya Karargahta grev yapmaktaidi.


32/83

madde saladklar ifade edilmektedir. Belgede Rus ve ran Ermenilerinin, Trk

Ermenilerini tehdit ve silah zoruyla isyana kkrttklar da belirtilmektedir (,

450).

Anadoluda grev yapan ngiliz diplomatlar bo durmazlarken, Amerikal

diplomat ve misyonerlerin de Ermenilere ynelik olarak gizli faaliyetler iinde

olduklar grlmektedir. Rus Nadvorny Sovetnik13 Averyanovun bildirdii zere,

Trkiyedeki Amerikal bir misyonerin mektubunun ele geirildii belirtilmekte ve sz

konusu mektupta, ngiliz ve Amerikal diplomat ve misyonerlerin Mslmanlara kar

saldrlara balamalarnn tavsiye edildii beyan edilmektedir. Mektupta Anadoludaki

Ermeni iddet eylemlerinin zellikle, Van ile Rus snrna yakn yrelerde

younlaaca da vurgulanmaktadr. Ermeniler, yeniden bir isyana kalkma hazrl

iinde iken, Trk Hkmetinin Anadoludaki ngiliz ve Amerikan faaliyetlerinden

haberi olduu ve Ermeni isyann balamadan nlemeye alt grlmektedir.

Osmanl Sultannn asker ve sivil btn yetkilileri uyararak gereken nlemleri

almalarn istedii vurgulanmaktadr. Ayrca Sultann asker ve sivil makamlara,

Ermeni etelerine ynelik yaplacak operasyonlara, Mslman halkn dahlinin

olmamas gerektii ynnde de bir uyarsna dikkat ekilmektedir (, 450).

Osmanl Sultannn bu yndeki dikkatli politikas, Osmanl Devletinin blgedeyaayan sivil Mslman ve Ermenileri kar karya getirmek istemediinin bir

gstergesidir.

Rus Kafkas Ordusu Karargahndan 9 (22) Temmuz 1905 tarih ve 1631 say ile

Genel Kurmaya yazlan ve bir tugeneralin imzasn tayan bir baka yazda da ngiliz

ajanlarnn, Amerikan misyonerleri gibi Ermeni siyas rgtleri ile iliki iinde

bulunduklar ve Ermeniler zerinde etkili olduklar haber verilmektedir. Sz konusu

ilikiden dolay

, ngiliz Hkmetinin Ermeni komitelerinin karar ve faaliyetlerindenhaberi olduu vurgulanmaktadr. Ancak ngiliz Hkmetinin gya iyi niyetinden

dolay, srekli olarak Osmanl Hkmetini Kafkasyadaki Ermeni komitelerinin

faaliyetleri hakknda bilgilendirdii zerinde durulmaktadr. ngilizler, Kafkasyadan

iyi silahlarla donatlm Ermeni etelerinin, ok kalabalk gruplarla Trkiyeye

saldracaklarn belirterek, Osmanl Hkmetini korkutmakta idiler. ngilizlerin asl

amalarnn, Osmanl Devletinin Kafkasya snrnda Ermenilere kar srekli olarak

teyakkuzda bulunmasn salamak olduu belirtilerek, Osmanl Devletinin snrda

13 arlk Rusyasnda yedinci derecede olan mlk bir rtbedir.


33/83

bulunan hazr asker birliklerinden, Rusyann da endie edecei ve bu nedenle, 1905

Rus - Japon Sava iin, Rus Hkmetinin Kafkasyadan Japonya cephesine birlik

kaydrmayaca ifade edilmektedir (, 450). Grld zere ngiltere,

Ermenileri kullanarak hem Osmanl Devletinin Rusyaya kar snrda teyakkuzda

olmasn salamaya alyor, hem de Rusyann Kafkasyadaki birliklerini, Japonya

Sava iin cepheye nakletmemesini amalyordu. Yani ngiltere, RusJapon

Savanda Rusyann yenilgisini istiyor desek yanl olmasa gerektir. ngiliz politikas

iin ncelikli corafya, her zaman Yakn Dou olmutur. Rusyann da Yakn Dou

zerinde emelleri bilindiinden, Japonya Savandan malup km bir Rusyann

gc krlm olacak ve bylece Rusyann, ngiltereye kar olan rekabeti bu

corafyada bir lde etkisiz bir duruma gelecekti. Bu rnekte grld gibi ngiliz

politikas, belki de kendileri asndan okta nemli olmayan konu ve sorunlarn,

zincirleme etkilere neden olabileceini ve olduka nemli sonulara yol aabileceini

iyi analiz yaptndan, dnya siyasetini her zaman ynlendiren bir konumda olmutur.

Elbette Ermeniler, kendilerinin uluslar aras politikann bir arac olduklarnn farknda

deillerdi.

Ermeni etelerinin Bir Trk - Rus atmas Yaratma FaaliyetleriErmeni eteleri, XIX. yzyln sonlarndan itibaren srekli olarak, Kafkasyadan

Anadoluya silahl olarak szmaya almlard. Ancak Rus birliklerinin kendilerini

engellemeye almalar zerine, eteler yeni bir taktik gelitirerek, Osmanl Devleti ve

Rusya arasnda bir gerginlik ve atma yaratma gayretine girimilerdi.

Bir Rus tugenerali ile bir yarbayn imzasn tayan bir belgede, Trkiyeden

alnan istihbarata ilikin deerlendirmelerde bulunulmaktadr. Trk asker birimleri

taraf

ndan, s

n

rda s

zma eylemleri s

ras

nda, Ermenilerden ele geirilen mektuplarda,1905 ylnda baharn girmesiyle birlikte, Kafkasyadan ok sayda Ermeni etecinin

snr boylarnda harekete geerek, Trk askerlerine saldrarak onlar kesecekleri ifade

edilmektedir. Ermeniler, snrda gerekletirmeyi planladklar saldrlar, ok kalabalk

glerle ve uzun bir sre, durmakszn srdrmeyi tasarlamakta idiler. Ayrca ayet

snrda Rus askerleri kendilerinin geilerine engel olmaya kalkacak olurlarsa, Ruslar

da keserek, Sarkam, Oltu ve Kazmandaki Rus klalarn atee verecekleri

belirtilmektedir. Sz konusu belgede, baka kaynaklardan alnan bilgilerin de, Ermeni

etelerinin snrdaki Rus klalarna da saldrma planlar yaptklarn dorulad


34/83

vurgulanmtr. Ermenilerin, Osmanl Devleti ve Rusya arasnda bir atma ortam

yaratabilmek iin, yeni araylara girdikleri gzden kamamaktadr. Ermeni

etecilerinin, bu amala bir taraftan Trk asker elbisesi giyerek Ruslara saldrmay, te

taraftan Rus asker niformas ile Trk birliklerine saldrma hazrl iinde olduklar

bilinmektedir. Ermeniler iki devleti, bu ekilde kar karya getirebileceklerini mit

ediyorlard (, 450).

Rusyann Ermenilere Ynelik Politikasnda Deiiklik

Graf llarion vanovi Vorontsov Dakovun, 1905 ylnda Kafkasyaya

Namestnik olarak atanmasndan sonra, Kafkasyada Ermenilere kar uygulanan

politikalarda Ermeniler lehine nemli deiiklikler olmutu. Bu tarihten sonra, Ermeni

nderlerinin faaliyetlerinde de bir dnmn olduu gzlemlenmektedir. Ermenilerin,

Bat Avrupa Devletlerinin Ermeni Sorunu ile yeniden ilgilenmeleri iin yrttkleri

almalarn, seyri ve istikametinde bir deiiklik olduu ve sadece Rusyann

Ermenilerin siyas emellerinin baarya ulamasnda yardmc olaca fikri, Ermeni

evrelerinde arlk kazanmt. Ermeni nderleri, Katolikosun da desteini alarak, Rus

diplomasi evrelerinde, bu ynde youn bir kampanya yrtmeye balamlard.

Ermeniler tarafndan Rusyada yrtlen faaliyetler sonu vermi ve Rusya OsmanlDevletini Ermeni politikasn gzden geirmesi iin sktrmaya balamt. Nihayet

Osmanl Devleti 26 Ocak (8 ubat) 1914 tarihinde Trkiyedeki alt vilayette

Ermenilere ynelik olarakslahat yapmay ve buralarda grev yapmak iin iki yabanc

mfettiin atanmasn kabul etmek zorunda kalmt (, 2100). Sz konusu

anlama, Osmanl Devleti adna Sadrazam Said Halim Paa ile Rusyann stanbul

maslahatgzar arasnda imzalanmtr.

Osmanl

Devletinin Ermenilere ynelik

slahat yapmay

kabul etmesi, Ermeninderlerini cesaretlendirmi ve Rusyann destei ile siyas olarak zerk bir Ermenistan

oluturulabilecei, gibi bir hayale kaplmalarna neden olmutu. Ermeniler sz konusu

hedefe ulamak iin, frsat kollamaya ve en uygun an beklemeye balamlard.

Almanyann 18 (31) Temmuz 1914 tarihinde Rusyaya sava amas ve ay sonra

Osmanl Devletinin de savaa dahil olmas, nihayet Ermenilere bekledikleri frsat

vermiti (, 2100).


35/83

II. BLM

I. DNYA SAVAI

I. Dnya Savann balamasndan sonra, zellikle Rusya gzn Osmanl

Devletine doru evirerek, Trklerin bu savata nasl bir politika izleyeceklerinin

akl kavumasn beklemeye balamt. Rusya, Osmanl Devletinin Almanyann

etkisinde olduunu grerek, Trklerin Almanya tarafnda savaa girme hazrlklar

ierisinde olduunu da sezmiti.

Osmanl Devletini Paylama Planlar

I. Dnya Savann balamas ve bu savaa Osmanl Devletinin de katlmas

zerine, tilaf Devletleri arasnda Osmanl Devletini paylama planlar kurgulanmaya

balamt. 25 Austos (7 Eyll) 1914 tarihinde hazrlanan ve Popovi imzasn tayan

bir raporda, Osmanl Devletinin Rusyaya kar bir an nce sava amasnn getirecei

yararlar zerinde durulmutur. Trklerin savaa dahil olmalarnn, Rusyann iini

zorlatrmayacan, bilakis Osmanl Devletinin I. Dnya Savana girmesisonucunda, Ruslarn bir ok kazanlar elde edecei zerinde durulmutur. Sz konusu

raporda bu kazanlar arasnda, Rusya asndan en nemlisinin Boazlar ve stanbul

olduuna dikkat ekilmitir. Ad geen raporda Osmanl Devletinin i sorunlarnn

olduu, ordunun durumunun da i ac olmad vurgulanmtr. Raporda dikkat

ekilen nemli bir husus ise, Trklerin Avrupadan kovulmalarnn, Almanya ve

Avusturyann Osmanl Devletini savunmalarndan dolay, bugne kadar

gerekletirilemedii ifade edilmi ve art

k Trklerin Avrupadan kovulma zaman

n

ngeldii vurgulanmtr. Raporda, Osmanl Devletinin Rusyaya kar sava amas

durumunda, Rusyann kesin olarak Boazlar ve stanbula sahip olaca gr de dile

getirilmitir. Boazlar ve stanbulun, sava sonunda Rusyann eline geecei gr

bir baka raporda da tekrarlanmtr (, ).

tilaf Devletleri tarafndan Anadolunun paylalmasna ilikin olarak, Paristeki

Rus Elisinin 16 (29) Ocak 1915 tarih ve 22 say ile Rus Hkmetine ekmi olduu

gizli bir telgrafta da, Anadolunun paylalmasna ilikin bir takm ifadeler

bulunmaktadr. Rus Elisi, Fransz Delkas ileyapm olduu bir konumadan edinmi


36/83

olduu izlenimler dorultusunda, Anadolunun paylalmas durumunda, Fransann

sadece Suriye sahillerini istemekle yetinmeyecei eklinde grlerini ifade etmitir.

Sz konusu telgrafta, zellikle Yunanistana zmirin braklmas halinde, Fransann da

Aleksandrettiyi (skenderun) talep edeceine kesin gzyle bakld gr

belirtilmitir (, ).

Fortnightly Review de kaleme alnan bir yazda, Lordlar Kamerasnda sz

alan Lord Brycen, tilaf Devletlerinin ilk grevinin Trkiyenin iini bitirerek,

Trkleri geldikleri topraklara kovmak olduunu ifade ettii vurgulanmtr. Bylece

Kk Asyann paylamnn hzlanaca dile getirilen yazda, Anadolunun

paylalmas sorununun, sz konusu devletler arasnda grlerek uzlamaya

varldna dikkat ekilmitir. Yazda Kk Asyann tamamnn paylalaca da

belirtilmitir (, ). Ad geen yazda grld zere, batl

emperyalist devletler Anadolunun paylalmas konusunda anlamaya varmlardr.

Ancak Trklere kar kkrtm olduklar Ermenilere, bu paylamdan den pay

konusuna deinilmemitir. nk batl gler Ermenileri, amalarna ulamak ve

kendi karlarn salamak iin kullandklar bir ara olarak grmlerdir.

Osmanl Devleti Bnyesinde Yaayan Ermenilerin NfusuErmeni soykrm iddialarn akla kavuturabilmek iin, ncelikle I. Dnya

Savandan nce, Osmanl Devleti snrlar ierisinde yaayan Ermenilerin nfusunun,

arptmalara meydan brakmayacak bir oranda aydnla kartlmasnn zarureti vardr.

nk uluslar aras uyumazlk ve uzlamazlklarn zmne, bilimsel olarak yardmc

olan aralardan birisi, belki de en bata geleni, sz konusu soruna ilikin olarak ortaya

karlan salam demografik verilerdir. Uluslar aras sorunlarda, uyumazlk veya

uzlamazl

k ierisinde olan taraflar

n, sorunlar

na ilikin olarak ileri srdkleri kendidemografik verileri, nc lkeler nezdinde pheyle karlanabilir. Oysa iki lke veya

millet arasndaki her hangi bir sorun ile ilgili olarak, nc bir tarafn vermi olduu

demografik verilerin, daha salkl olduu alglanmaktadr. Geri I. Dnya Sava

dnemi ve ncesi dnldnde, Anadolu topraklarnn paylalmas konusunda

projeler reten batl emperyalist devletler ve arlk Rusyasnn, kendi karlarn

gerekletirebilmek iin, Ermenilerin himayecileri olduklar bir dnemde, Anadoluda

yaayan Ermenilerin nfusuna ilikin olarak, sz konusu lkeler tarafndan yaynlanan

veya onlarn arivlerinde bulunan demografik verilerin, ne kadar salkl olabilecei de


37/83

ayr bir tartma konusudur. Bununla birlikte zellikle Rus arivlerindeki belgelerde,

Ermenilerin nfusuna ilikin olarak gsterilen verilerin, geree yakn rakamlar olduu

sylenebilir.

Resm Rus yaynlarnda, 1880li yllarda btn Ermenilerin toplam nfusunun,

yaklak olarak 2.000.000 olduu belirtilmitir. Sz konusu eserde, bununla birlikte,

baz yazarlarn Ermenilerin nfusunu 3.000.000, hatta 4.000.000a kadar karanlarn

olduu da ifade edilmitir. Ayn eserde, E.Reklyunun Ermenilerin nfusuna ilikin

olarak vermi olduu rakamlar, dipnot olarak verilmitir. E.Reklyunun verdii

rakamlar ise u ekildedir:

Kafkasya ve Rusyann Avrupa yakasnda 840.000

Trk Ermenistannda (Ravensteine gre14) 760.000

randa 150.000

Trkiyenin Avrupa yakasnda 250.000

Baka lkelerde 60.000

Toplam 2.060.00015

Yer yznde yaayan toplam Ermeni nfusuna ilikin olarak, resm Rus

kaynaklar ile E. Reklyunun verdii rakamlar arasnda sadece 60.000 kiilik bir fark

vardr. Dier taraftan Reklyunun verdii rakamlara gre, Osmanl Devleti bnyesinde

yaayan Ermenilerin saysna bakldnda, 1.010.000 says ortaya kmaktadr. Bu

saynn, drtte birinin de Osmanl Devletinin Avrupa yakasnda yaad

grlmektedir. Yukardaki rakamlar incelendiinde, gze arpan bir dier nokta ise,

1880li yllarda Osmanl Devleti snrlar ierisinde yaayan Ermenilerin nfusunun,

Rusya snrlar ierisinde yaayan Ermenilerden 170.000 kii daha fazla olduudur. Bu

arada I. Dnya Savandan nceki resm Rus verilerinde, Osmanl Devleti ile Rusyadayaayan Ermenilerin saysnn hemen hemen eit olduu belirtilmektedir. ki lkede

yaayan Ermenilerin arasnda 1880li yllarda 170.000 kiilik bir fark olduu

dnldnde - Osmanl topraklarnda yaayan Ermenilerin says daha fazla -

yaklak olarak 35 ylda aradaki farkn nasl kapand sorusu akla gelebilir.

Anadoludan Rusyaya srekli olarak Ermenilerin g ettii hatrlandnda, bundan

14

Ravenstein, 1878 ylnda Anadoluda yaayan Ermenilerin nfusunun 760.000 olduunu belirtmitir.Yazar, Osmanl Ermenilerinin toplam nfusunu ise 872.000 kii olarak gstermitir (Karpat, 2003).15, 1882.


38/83

dolay aradaki dengenin saland belirtilebilir. Bununla birlikte Osmanl Devletine

kar Ermenilerin srekli olarak isyan ettikleri de dnldnde, sz konusu isyanlar

neticesinde yaplan atmalarda, Ermenilerin de kayp verdikleri gz nne

alndnda, I. Dnya Sava ncesi Ruslarn vermi olduklar rakamlarn tutarl olduu

sonucu karlabilir.

Tarihsiz bir Rus ariv belgesinde, Osmanl Devletinin toplam nfusunun

33.500.000 olduu, bu nfusun 5.600.000inin Avrupa ktasnda, 15.430.000inin Asya

ktasnda, 12.470.000inin ise Osmanl Devletinin vasal (uydu) lkelerinde yaad

grlmektedir. Ayn belgede Kk Asyada 9 vilayette yaayan Ermenilerin nfusu,

913.780 (% 15.3) olduu belirtilmitir. Sz konusu 9 vilayette yaayan

Mslmanlarn nfusu ise 4.453.250 (% 74.1) Rumlarn nfusu 623.750 (% 10.6)

olarak dikkat ekmektedir. Belgede sz konusu vilayetlerdeki Ermeni nfusunun 1/6ya

dahi ulamad da vurgulanmtr (, 1622).

Petersburg Ermeni Topluluu tarafndan 1912 ylnda, Trkiyeye gnderilen

iki kiiden oluan Ermeni temsilcilerinin hazrlam olduu bir raporda ise, Dou

Anadolu Ermeni vilayetlerinde 1912 ylnda yaayan Ermenilerin toplam says

1,018.000 olarak verilmitir. Sz konusu raporda, Ermenilerin kentlere gre

dalmnn u ekilde olduu ileri srlmtr:

Erzurum 215.000

Van 185.000

Bitlis 180.000

Harbert (Harput) 168.000

Diyarbakr 105.000

Sivas 165.000Toplam 1.018.000 Ad geen ehirlerdeki toplam

nfusa oran % 38.9 (, 579).

Ermeni temsilcileri, bu ehirlerde yaayan Mslmanlarn toplam nfusunun ise

1.178.000 (% 45.1) olarak vermilerdir. Ancak sz konusu raporda, Kzlbalar,

Zazalar, Timbliler, arkllar ve Yezidler, Mslmanlar grubuna dahil edilmemilerdir.

Ad

geen gruplar

n nfuslar

ise toplam olarak 254.000 (% 9.6) olarak belirtilmitir(, 579). Ermeni nfusuna ilikin olarak yukardaki Rus ariv belgesinin


39/83

vermi olduu rakamlar ile, St.Petersburg Ermeni temsilcilerinin vermi olduu

rakamlar arasnda ok byk bir fark yoktur. Ermeni temsilcilerine gre, Ermenilerin

nfusu Ruslarn vermi olduu rakamlardan 104.220 kii daha fazladr. Ancak sz

konusu nfus verileri arasnda dikkate alnmas gereken bir husus vardr. Rus ariv

belgesinde 9 vilayette yaayan Ermenilerin nfusu verilirken, Ermeni temsilcileri

sadece 6 vilayette yaayan Ermenilerin nfusunu dikkate almlardr. Ancak her iki

belge karlatrldnda, Mslmanlarn nfusuna ilikin ok byk bir tutarszlk

olduu gze arpmaktadr. Ruslarn vermi olduu rakamlara gre, sz konusu 9

vilayette yaayan Mslmanlarn nfusu ise 4.453.250 (% 74.1) olarak grlrken,

Ermenilerin nfusu 913.780 (% 15.3) kiidir. Ermeni temsilcilerinin vermi olduu

rakamlarda ise, Mslmanlarn nfusu 1.178.000 (% 45.1), Ermenilerin nfusu

1.018.000 (% 38.9) olarak grlmektedir. Grld zere Ermeni temsilcileri

Mslmanlarn nfusunu mmkn olduu lde dk vermilerdir. Ruslarn, Ermeni

temsilcilerine gre, Trkiyede yaayan Ermeni ve Mslmanlara kar daha az

duygusal ve objektif olacaklar gz nne alndnda, Ermenilerce gsterilen nfus

verilerine gven duymak pek mmkn olamamaktadr.

Baku16 gazetesinin 1913 ylnn 34. saysnda, Trk Ermenistannda

Ermenilerin statistii balkl bir yazda, Ermenilerin nfusunun 1880-1890 yllararasnda yaklak olarak 2.660.000 olduu belirtildikten sonra, bir taraftan kanl

olaylarn balamas, dier taraftan alk ve salgn hastalklar nedeniyle, Ermenilerin

nfusunun nemli bir sayda azaldna dikkat ekilmitir. Sz konusu gazete, alt

vilayette yaayan Ermenilere ilikin olarak elde edilen yeni nfus verilerine gre,

Ermenilerin saysn 930.000 kii, bu nfusun toplam nfusa orann ise % 38.8 olarak

vermitir. Bununla birlikte gazetedeki makalede yazar B. Gaspn, Ermeni nfusuna

ilikin olarak bugne kadar abart

l

say

lar

n verildii ifadesine de yer verilmitir. B.Gasp, yukarda belirtilen saylara ilikin olarak ise, Krt ve Trklerin nfuslarnn

olduundan daha az olarak verildiini dile getirmitir (, 1913, No: 34).

Kafkas Ordusu Karargah tarafndan Trkiyede yaayan Ermenilerin nfusuna

ilikin olarak, tarih gsterilmeksizin, aadaki veriler sunulmutur:

16 Bakde gnlk olarak yaymlanan, edeb ve siyas konulara arlk veren bir gazete olup, Ermenilertarafndan karlmtr.


40/83

ehir Ad Rus Kaynaklarna Gre Ermeni Temsilcilerine Gre

Erzurum 119.648 215.000

Bitlis 176.842 180.000

Van 109.232 185.000

Trabzon 35.879 -

Sivas 170.350 165.000

Mamuret-ul-Aziz 69.307 -

Diyarbakr 90.000 105.000

Kastamonu 2.650 -

Ankara 45.900 -

Toplam 819.808

Yukarda yatk olarak yazlan rakamlar, sz konusu belgede kurun kelem ile

yazlarak, belgenin kenarna Ermeni tanklar notu dlmtr (, 391).

Bu rakamlar ile karsndaki ehirler, St.Petersburg Ermeni temcilcilerinin vermi

olduu veriler ile aynen uyutuundan, - Ermeni temsilcilerinin raporunda Trabzon,Kastamonu, Mamuret-ul-Aziz ve Ankarann olmamas, kurun kalemle yazlan veriler

ksmnda bu ehirlerin karsna tire iareti konmas - belgede kurun kalem ile yazlan,

yukarda ise yatk karakter ile gsterilen verilerin, St. Petersburg temsilcilerinin, 1912

ylnda Ermenilere ait ileri srm olduklar rakamlarn olduunu, kesin bir ekilde

gstermektedir. Rus Kafkas Ordusu Karargah, kendi verileri ile Ermeni temsilcilerinin

verileri arasnda bir karlatrma yapmak iin, nfus verilerini yan yana yazm

olmaldr. Kafkas Ordusu Karargahnn nfus verilerini gsteren belgede, her hangi bir

tarih bulunmamaktadr. Ancak kurun kalem ile yazlan verilerin, St. Petersburg Ermeni

temsilcilerinin verileri olduu kesin olarak bilindiinden dolay, sz konusu

temsilcilerin Ermenilere ilikin olarak hazrlam olduklar raporun tarihi 1912 yl

olduuna gre, Trkiyede yaayan Ermenilere ilikin olarak Kafkas Ordusu Karargah

nfus verileri 1912 ylndan sonra hazrlanm olmaldr. Rus ve Ermenilere ait olan sz

konusu veriler karlatrldnda, Erzurum, Bitlis, Van, Sivas ve Diyarbakrda

yaayan Ermenilerin toplam says, Rus Kafkas Ordusu verilerine gre 666.072, Ermeni

t

rus arŞİv belgelerİ iŞiĞinda ermenİ soykirim İddİalarina daİr

Documents