Vizantijski obredRobert F. Taft

I. VIZANTIJSKI OBRED II. STAROVIZANTIJSKA LITURGIJA: III. VIZANTIJSKI OBRED POSTAJE CARSKI IV. MRANO DOBA I IKONOBORSTVO V. STUDITSKI PERIOD VI. SREDNjEVIZANTIJSKA SINTEZA VII. NEO - SAVAIZAM

Kratka istorija

Uvod

Pre gotovo etrdeset godina, deset godina pre objavljivanja "Konstitucije o Svetoj Liturgiji" na Drugom vatikanskom koncilu - to je "Magna charta" savremene katolike Liturgije - Kolexvilska liturgijska tamparija je izdala "Kratku istoriju Liturgije" profesora Teodora Klauzera (1894-1984). Kao to je obiaj u danima pre II Vatikanskog koncila, naslov dela je bio pogrean. Klauzerov esej se nije bavio Liturgijom uopte, ve zapadnom Liturgijom. Da budemo iskreni, dr Klauzer moda i nije bio odgovoran za taj naslov. Krai rad koji je objavljen 1953. godine bio je samo rezime njegove opirne studije koja se tano naziva "Kratka istorija zapadne Liturgije", a koja se pojavila u Nemakoj 1943. godine. Ova istorija je imala ogroman uspeh - pet izdanja na nemakom, a tri na engleskom.

Na alost, istoni liturgiari jo nisu uspeli da objave slian pregled istorije najvanijeg i najvie prouavanog istonog liturgijskog naslea, Vizantije. Premda se i pojavio odreeni broj veoma dragocenih studija o vizantijskoj liturgijskoj teologiji i mistagogiji, i mada postoji zadivljujue bogatstvo u vizantijskoj arhitekturi i ikonografiji, ukljuujui i crkvenu primenjenu umetnost, manje su nam dostupni pokuaji skiciranja itavog istorijskog razvoja onoga to je Aleksandar meman nazvao "vizantijskom sintezom". meman je lino pokuao da napravi slian istorijski pregled u svom poznatom "Uvodu u liturgijsku teologiju". Noviji nacrti ove sinteze su nam dostupni, a na sledeim stranama e biti izloeno sve to moe biti reeno o ovome, a to dozvoljava nae trenutno znanje, jer je dosta toga iz ove oblasti nepoznato i predstoji ogroman istraivaki rad. Nije mogue napisati potpunu istoriju liturgijskog obreda u Vizantiji dok nam ne postanu dostupni: to stariji liturgijski rukopisi koji su kritiki redigovani i propraeni ozbiljnim komentarima koji ih smetaju u njihov liturgijski i istorijski kontekst; strunije studije relevantnog liturgijsko-kanonskog materijala sinoda i sabora sa istim kontekstom strunije studije vizantijske crkvene muzike ne samo kao muzikologije ve i sa stanovita njenog mesta u istoriji Liturgije; i taksinomija ili tipologija liturgijskih knjiga te vrste koje su nam ve dostupne na Zapadu. Meutim, ak ni ovo nije dovoljno da bismo imali potpuni uvid u vizantijski obred. "Vizantijska sinteza", kako emo videti, sadri mnogo vie od obreda.

Uprkos ovoj sloenosti, poznato nam je neto o poreklu i razvoju tradicije - zaista, mnogo vie nego to je bilo poznato prethodnoj generaciji. Na osnovu sadanjeg znanja pokuau da sledim Teodora Klauzera sa mojom "Malom istorijom vizantijske Liturgije".

Meutim, treba imati na umu da nemam nameru da ovde dajem bukvar ili ve opis vizantijske Litrugije. Zajedno sa kolegama sa Pontifikalnog Orijentalnog instituta u Rimu, profesorima Huanom Mateosom i Migelom Aranzom, uradio sam to ve u manje-vie popularnom obliku, kao i u velikom broju posebnih studija. Takoe, nemam nameru da napiem celokupnu istoriju vizantijskog bogosluenja od poetka do danas. Moj cilj je vie da pratim zaetke, ovog naslea kroz period njegovog formiranja: opirnije od najranijih dokumentovanih poetaka do kraja Vizantije. Istorija vizantijskog obreda se naravno, nije zavrila padom Carigrada (1453), niti se liturgijsko stvaralatvo tada zaustavilo, ali je do tog vremena vizantijski obred razvio glavne karakteristike crte onoga to postoji danas, a kasniji razvitak nije izmenio njegovu sutinu.

(poetak)

I. VIZANTIJSKI OBRED

Ono to liturgiari, iz nedostatka obuhvatnijeg i neutralnijeg izraza, nazivaju "vizantijskim obredom" predstavlja liturgijski sistem koji se razvio u srednjem veku u Carigradskoj pravoslavnoj patrijariji, a postepeno su ga usvojile i druge pravoslavne crkve - Aleksandrijska, Antiohijska i Jerusalimska.1 Ovu vizantijsku sintezu, koja predstavlja daleko najrazvijenije liturgijsko naslee istonog hrianstva, jo uvek koriste sve crkve koje su nastale od ove pravoslavne Pentarhije.

Vizantijski liturgijski sistem, koji je poznat po bogatstvu i lepoti osvetanih liturgijskih simvola, to je naslee carigradskih carskih ceremonija pre osmog veka, u stvari predstavlja spoj carigradskog i palestinskog obreda koji su se postepeno stapali od devetog do etrnaestog veka u pravoslavnim manastirima, poev od doba ikonoborstva.2

Sastavni delovi

Poput drugih tradicionalnih hrianskih liturgijskih porodica, vizantijski obred sainjavaju: "Boanska Liturgija" (evharistija); druge "Svete tajne" - krtenje, miropomazanje, brak, rukopoloenje, pokajanje, jeleosveenje, jutrenje, veernje, bdenija i drugi asovi; liturgijska godina sa nepokretnim i pokretnim krugovima praznika, postova kao i praznika svetih; uz to raznolikost manjih slubi ili akoluthai, posledovanja (blagoslovi, osveenje crkve, eksorcizmi, monaenje i dr). Sve ovo je sadrano u standardnim zbornicima ili liturgijskim knjigama. Kao i u drugim tradicijama, vizantijske liturgijske knjige ine ili liturgijski bogoslubeni tekstovi koji se koriste

tokom slube, ili uputstva koja odreuju na koji nain ti tekstovi treba da budu korieni. Sami tekstovi sadre dva uobiajena nivoa elemenata: obini (osnovni), nepromenljivi skelet slubi; i odreeni koji se menja u zavisnosti od praznika ili dana. Vizantijski uobiajeni element se nalazi u Trebniku ili molitveniku koji sadri molitve i prozbe, a namenjeni su svetenicima i akonima i aslovac (Horologion). Sezonski ili odreeni element pokretnog kruga koji se kreu oko Uskrsa, nalaze se u tri knjige - "Posni Triod", "Pentikostar" i "Oktoih" koji se koristi u nedelju kao i u radne dane tokom godine (osim kada ga zamene druga dva zbornika). Nepokretni krug za slube i praznike koji padaju u 365 kalendarskih dana, nalazi se u mesenom Mineju (jedan tom za jedan mesec). tenija iz Novog zaveta (za oba kruga) mogu se nai u dva lekcionara: Apostolu i Jevanelistaru. Pouke iz Starog zaveta, koje se sada itaju samo tokom Boanske slube, sadrane su u drugim knjigama nepokretnog kruga. Tipik, ili knjiga pravila, je "obiajnik" koji regulie korienje ovih knjiga ve prema praznicima i dobima crkvene godine.

Ovaj suvi, materijalni opis vizantijskog obreda nije uspeo da pokae pesniko bogatstvo, intenzitet, kao i usku povezanost obrednih praznika, okolnosti njihovih dogaanja i tumaenja. Vizantijska Liturgija i njena teologija - unutar konteksta vizantijske arhitekture, crkvene umetnosti i mesta koje zauzima Liturgija obavijajui obred kao kouljica - udruuju se da oforme ono to je H.J. ulc nazvao udnim simvolizmom ili simvolinom modlom.3 Uticaj ovog simvolizma je zauvek utisnut u legendu o delegaciji koju je 987. godine kijevski princ Vladimir poslao u Carigrad "da bi prouila grku veru". Izaslanici su odvedeni na Liturgiju u Aja Sofiju, "da bi Rusi mogli da vide slavu grkog Boga". Po povratku su izneli ta su videli, reima koje su postale simvoline za studitsko doba i imale jedinstven uticaj.

"Nismo znali da li smo na nebu ili na zemlji, jer na zemlji nemamo takvu lepotu i na gubitku smo jer ne znamo kako da je opiemo. Jedino to znamo jeste da Bog boravi tamo meu ljudima, a njihovi obredi su lepi od obreda drugih naroda jer ne moemo da zaboravimo tu lepotu".

"Nebo ili zemlja", ovaj klasini izraz koji se tako esto ponavlja, postao je "topos", a potie od poetnog poglavlja ranijih liturgijskih komentara carigradskog patrijarha Svetog Germana I: "Crkva je raj na zemlji gde boravi i kree se Gospodar Nebesa".4 Zanimljiva je istorija onog to je izazvalo ovu reakciju: ne samo vizantijski liturgijski sistem ve i arhitektura kao i dekorativni sistem koji je stvoren da bi ga zaokruio, a takoe i mistika koja ga objanjava.

Ja insistiram na sva tri, jer vizantijska sinteza nije samo prvi element - obredna proslava u vakuumu. Kao to je H.J. ulc pokazao u svojoj odlinoj studiji vizantijske evharistije, jedna od specifinih karakteristika vizantijskog obreda jeste intimna simbioza liturgijske simvolike (obredno slavlje), mesto u koje se Liturgija smeta (arhitektura, ikonografija) i liturgijsko tumaenje (mistagogija).

Svaka prava istorija vizantijskog obreda mora objasniti njihovo proimanje u razvoju tradicije. Istorijske faze

Podelio sam istoriju vizantijske liturgijske sinteze na pet preklapajuih faza:5 1) Paleovizantijska i precarigradska era o kojoj znamo vrlo malo. 2) "Carska faza"* tokom pozne antike ili patristikog perioda, od vladavine Justina I (527-565) i njegovih neposrednih naslednika kada se formira sistem crkvene Liturgije. Ova faza je trajala do latinskog osvajanja (1204-1261), proimajui treu i etvrtu fazu. 3) Mrano dobra (610-850), tu spada borba sa ikonoborstvom i kulminira u studitskoj reformi. 4) Studitsko doba (800-1204). 5) Poslednja, neosabaistika sinteza posle latinskog osvajanja (1204-1261). Druga i trea su najvanije i one e biti glavna tema naeg interesovanja. Tokom prve faze vizantijska Liturgija je bila tipina poznoantika, imala je antiohijski tip obreda lien nekih specifinih obeleja. Slian je bio sluaj i sa raznim crkvama Carigrada: ni oblik kao ni simvolika obreda ili zgrada nisu bili tipino "vizantijski". Tokom poslednje dve dekade etvrtog veka, naroito od vladavine Teodosija I, carigradski obred poprima stalni karakter i teoloke okvire koji e obeleiti njegovu kasniju istoriju.

U etvrtoj fazi koja pokriva ceo srednje-vizantijski period, u liturgijskom smislu dominira napredak studitske sinteze - monaki obred koji ima drugu dimenziju za razliku od "Asmatike Akolouthai" (sluba koja se poje) Velike Crkve. Ovaj monaki obred naao je svoju kodifikaciju u studitskom tipiku koji je upotpunio crkveni obred Tipika Velike Crkve u obnovi koja je usledila 1261. godine. to se tie pete faze, iako kritina za konanu neosabaistiku sintezu koja je postepeno preuredila i dopunila studitski obred (koji je bio starija generacija "sabaistikog" obreda) svuda tokom isihastike dominacije,6 u osnovi je ista barem to se tie liturgijske dinamike.

Smatram da druga i trea faza oformljuju ne samo vizantijsku Liturgiju ve i njene liturgijske poglede i to onda kada se pojavila osnova onog to je ulc nazvao simvolizmom ili studitskom erom. Ovo je bio period formiranja, vrhunca, pada, ponovnog uspostavljanja i nove sinteze. Tokom sledeeg, srednje-vizantijskog perioda (to je naa etvrta faza) nastaje vreme kada se promene u obliku i poimanju Liturgije odslikavaju u arhitekturi i ikonografiji. Sve ovo zajedno je samo odraz razvoja crkvenog ivota i teologije koja je sama po sebi usredsreivanje na taj ivot. To je ono to nam, po mom miljenju, govore sami Vizantinci.

(poetak)

II. STAROVIZANTIJSKA LITURGIJA:

Vizantija posle Vizantije

Savremeni vizantolozi su usvojili izraz kojim su okarakterisali nastavak postojanja vizantijske kulture u pravoslavnim zemljama (Grka, juna Italija, Rumunija, Srbija, Bugarska, kijevska Rusija, Moskva i Bliski istok) posle pada Carigrada (1453) kao "Vizantija posle Vizantije". Meutim, postoji odreeni smisao na osnovu koga zaista moemo govoriti o Vizantiji posle Vizantije. Ironino je da Vizantija nije postala "vizantijskom" u savremenom smislu rei sve dok "Carigrad" nije hristijanizovan, omoguavajui da prvobitno ime grada obelei srednjovekovnu kulturu koju e stvoriti Carigrad i njegovo carstvo.

Kada je poela vizantijska era? Car Dioklecijan je ve 293. godine podelio Rimsko carstvo na Istono i Zapadno, ali ova podela je postala definitivna tek 395. godine posle smrti Teodosija I. Ovaj datum neki uzimaju za poetak vizantijske ere. Drugi smatraju da je tek 476, kada je Odoakar svrgnuo poslednjeg zapadnog cara (Romula Avgustina) da bi postao varvarski kralj Italije (476-493), poela vizantijska era. Od vladavine Justinijana I (527 - 665) moemo govoriti o Vizantijskom carstvu pre nego o Rimskom. Pod vlau Justinijana Velikog, Liturgija u Carigradu je postala prava "vizantijska".

Vizantija postaje Carigrad

Ovo naravno, ne oznaava poetak vizantijske Liturgije. Vizantija, drevni luki grad u Grkoj, smeten na poluostrvu koje gleda na Bosforski zaliv potie iz dvanaestog veka pre Hrista; odjednom izbija u prvi plan 324. godine kada ga je car Konstantin I izabrao za prestonicu. Za glavni grad je proglaen 11. maja 330. godine. U njemu su dugo pre toga iveli hriani.

Kao i bilo koji drugi grad po vanosti u hrianskoj antici, Vizantija je bila episkopsko sedite. Njeni episkopi su bili postavljeni od strane heraklijskog mitropolita iz Trase, a u nadletvu Oriensa. Kada je Vizantija postala Carigrad - Novi Rim - njeno sedite je na Prvom saboru u Carigradu (381) unapreeno i ona staje odmah iza Starog Rima. U treem kanonu ovog Sabora pie: "Episkop carigradski ima prvenstvo asti posle episkopa rimskog jer je ovaj grad Novi Rim". Ovo prvenstvo asti se pretvorilo u neto opipljivije tokom dinaminog episkopstva Jovana Hrizostoma (398-404). Pod njegovim energinim autoritetom ova ast je poela da se razvija u prvenstvo nadletva. Carigrad se postepeno pretvorio u Patrijariju irei svoje nadletvo na eparhije Trase u Evropi, Aziji i Pontiji u Maloj Aziji. Ovo je priznao 28. kanon Sabora u Halkedoniji (451).7

Poreklo liturgije u Vizantiji

Izvore "vizantijske crkve" moemo pronai u periodu izmeu 391. i 451. godine. Tada u omilijama episkopa Grigorija Nazijanzina (379-381) poinje da se govori o carigradskoj Liturgiji, a ovim se bavi i Jovan Hrizostom (398-404). Od ovih velikana uimo neto o bdenjima, statijama i "litijama", propovedima, recitovanju psalama, pojanju (odgovaranje kao i o novom antifonu), i o evharistiji.8 Nije iznenaujue da rana carigradska evharistija (naroito anafora) i sluba Velike Crkve, viena u ovim i drugim postojeim ostacima, u sebi nosi antiohijske tragove. Izvorno, Vizantija je bila u nadletvu Antiohije. To je bio glavni centar liturgijskog stapanja u episkopatima Orijenta.9 U precarigradskom periodu, nekoliko vizantijskih episkopa je dolo iz Antiohije ili njene okoline i uestvovalo u antiohijskim sinodima.

Najvei od njih, Jovan Hrizostom, bio je prezviter u rodnoj Antiohiji pre nego to je u februaru 398. godine postao episkop glavnog grada. Neto od onog koje je doneo iz kue i prilagodio svom episkopskom mestu je bila drevna antiohijska Anafora Apostola, molitva koja se jo uvek koristi u vizantijskom obredu kao anafora Svetog Jovana Hrizostoma.10

Nastanak obreda

Meutim, ovo je jo uvek "Vizantija posle Vizantije": ono to ja nazivam "paleovizantijskom fazom" istorije vizantijskog obreda, kada je bilo vrlo malo toga to je bilo zaista vizantijsko u liturgijskoj praksi Novog Rima. U ovom ranom periodu, kada su liturgijske porodice koje tek treba da se pojave, bile u fazi formiranja, ne moemo govoriti o "obredima" u dananjem smislu usaglaenog, ujedinjenog liturgijskog tela koje slede sve crkve. Proces sjedinjenja lokalnih Liturgija u jedan jedinstveni "obred" je nastavljen sve do kraja pozne antike. Pre dvanaestog veka preovladavajuu teoriju o razvoju raznih liturgijskih obreda moemo nazvati "razvojem raznih obreda". Nju je formulisao nemaki naunik Ferdinand Probst i ona predstavlja primitivno, apostolsko liturgijsko jedinstvo koje se postepeno razvija u razliite obrede - kao to je mnotvo indoevropskih jezika nastalo od izvornog jezika, protoindoevropskog. Postoji neka istina u ovom pogledu; postojala je jedna izvorna apostolska kerigma u kojoj mogu biti naeni izvori svega hrianskog. Anton Bumtark, poznati nemaki orijentalista i liturgiar je napokon stavio Probstovu teoriju u zapeak sa svoja dva rada. Kao to je Bumtark pokazao se u prva tri veka hrianstva razvijaju razne lokalne Liturgije. U periodu od "Carigradskog mira" (312) sve do kraja prvog milenijuma nije postojalo neko vee liturgijsko razgranavanje. Hrianstvo je, kao rezultat razvoja administrativnih crkvenih unija koje su dobile naziv patrijarija, iskusilo proces obrednog ujedinjenja.

U prvoj fazi izvorna kerigma, postavljena u raznim oblastima uzrokovala je nastanak razliite lokalne liturgijske upotrebe. U odreenoj oblasti ove Liturgije su pripadale istom "tipu", kao to se protoindoevropski11 razvio u mnotvo istonih i zapadnih podgrupa, a svaki od njih se sastoji od mnotva dijalekata ak i unutar iste geografski ograniene oblasti. Ali u kasnijoj fazi, mnotvo dijalekata svake podgrupe se ujedinilo, ili ustuknulo pred novijim knjievnim jezicima.12 Ovaj proces jo uvek nije zavren. ak i danas u jednoj maloj zemlji kao to je Italija, postoji iroka lepeza jezika i dijalekata - ostaci "vulgarnog" latinskog se jo uvek koriste pored standardnog italijanskog.

Izvorno, standardni italijanski je takoe jedan dijalekt (toskanski) koji je postao knjievni usled istorijskih previranja. Poto postoji Italija i u njoj raste kulturno jedinstvo, sve vei broj lokalnih dijalekata e nestajati a preovladae standardni italijanski. Sve vei broj Italijana e sluati i govoriti "italijanski", ne samo u koli, skuptini, na poslu, radiju, televiziji, ve i kod kue, na ulici, u restoranu.

Ova poslednja faza jezikog razvoja je slina onome to se dogodilo Liturgijama posle etvrtog veka. Kao to mnotvo meusobno povezanih ali razliitih lokalnih "dijalekata" unutar odreene zone crkvenog i politikokulturnog uticaja ustukne pred rastuim uticajem "standardnog" jezika ili obreda - obino onog koji postoji u metropoli. Rezultat je vee jedinstvo, a ne raznolikost. Danas ljudi govore manje jezika nego ranije. Poevi od etvrtog veka, postepeno su poeli da uestvuju u sve manje liturgijskih obreda.

Pojava vizantijskih obreda

Ovaj proces moemo rekonstruisati samo na osnovu postojeih spomenika, a oni predstavljaju samo par ratrkanih otisaka stopala koji su ostali od dugakog puta. Jedino Carigrad iji su poetak i kraj dovoljno jasni, predstavlja jedno od glavnih stajalita na ovom putu. Poetkom petog veka, carigradska Liturgija je bila samo to. Arheoloki i tekstualni dokazi iz Grke, Kapadokije i Ponta pokazuju da crkve u ovim oblastima, uprkos dominaciji glavnog grada, nisu imale isti obred. Meutim, uskoro su poele da koriste obred koji se upotrebljavao u glavnom gradu. Do kraja prvog milenijuma, obred Velike Crkve Carigrada se rairio nairoko (imamo dokaz iz jedanaestog veka da je korien u Maloj Aziji).13 Takoe je bio primenjivan i u drugim delovima sveta koji su bili pod vizantijskim uticajem, kao to pokazuju vizantijski liturgijski dokumenti iz svih delova carstva: od Carigrada do Svete Gore, Grke, Velike Grke, Antiohije, Palestine i Sinaja. Najraniji postojei vizantijski liturgijski tekst, predivan kodeks Barberini 336, koji se sada nalazi u vatikanskoj biblioteci, potie iz sredine osmog veka. Jedan vek pre toga (691/692) vizantijski obred postao je jedinstven pokazujui netolerantnost prema praksi Latina i Armenjana. Do sedmog veka razni obredi unutar odreene zone crkvenokulturnog uticaja i autoriteta prihvatili su odreeni oblik i liturgijsku porodicu sa osobenostima koje ih razlikuju od ostalih.

Ovo je bio samo poetak dugakog procesa. Vizantijski obred je zapoet, ali se nije zavrio ujedinjenjem "Obreda Velike Crkve" Carigrada - naroito njenog hrama Aja Sofije (do kraja sedmog veka). Tada je carigradski obred stupio u brak sa svojim najmonijim susedom, jerusalimskim obredom, kao to e se obred Starog Rima venati sa galskim. Pre nego to preemo na sledeu fazu nae istorije, treba malo bolje da prouimo vane dogaaje koji su se odigrali za vreme vladavine Justinijana Velikog.

(poetak)

III. VIZANTIJSKI OBRED POSTAJE CARSKI

Rani Carigrad, pored svetovnog znaaja koji je imao kao nova prestonica i propovedanja Jovana Hrizostoma, nije bio toliko kulturno i crkveno poznat. U njemu nije pisana nikakva poznata literatura, nije bio neki veliki intelektualni ni monaki centar, takoe nije bio kolevka svetaca kao muenika. tavie, njegova omilijska i teoloka delatnost je bila vrlo slaba. Jedini izuzetak je bio kratki period na kraju etvrtog veka u vreme episkopstva Grigorija Nazijanzina i Jovana Hrizostoma - ak je i njihovo bogoslovlje bilo kapadokijsko ili antiohijsko, a ne carigradsko. Carigrad ni u kom smislu nije mogao da stoji rame uz rame sa velikim istonim crkvenim centrima Aleksandrije i Antiohije.14 Ipak, njegove svetovne osobine - veliina grada, monumentalna arhitektura i ivot carskog velegrada - bile su legendarne. Carigrad e uskoro postati poznat po lepoti obreda kako carskog tako i crkvenog.

Zlatno doba Justinijana i posle toga

Vizantijski obred postaje "carski" pod uticajem Justinijana I (527-565) koji je sagradio Aja Sofiju. Kao rezultat hristolokih protivrenosti njena evharistijska sluba je poprimila veu obrednu lepotu i bogoslovsko tumaenje. Ovo je delimino postignuto dodavanjem novih postova, simvola vere (511), novih molitvi kao to je Trisagion (438/439), Monogeneze (535/536), i Heruvike (573/574).15 Za razvoj Liturgije su jo znaajnije bile litije uz koje su ile ove molitve. Osim opisa osveenja neke crkve16 ili nonog bdenija17 izvori koji potiu iz ovog doba nam nita ne govore o carigradskim liturgijskim slubama nezavisnim od Liturgije i litija.

Obrnuto: grad kao crkva

Ve sam govorio o jedinstvu u vizantijskoj liturgijskoj sintezi, njegovoj ikonografiji i arhitekturi. Crkva kao zgrada, kao molitveni dom, mesto okupljanja hriana - ho kyriakos oikos pre nego he eklesia - tek je izgradnjom Justinijanove Aja Sofije (osveena 27. decembra 537) postala realnost u carigradskom obredu. Pre toga vizantijski izvori se uzdravaju od pridavanja bilo kakvog simvolinog znaaja crkvi kao graevini.18 Kao to istie irilo Veliki u svojoj antologiji vizantijskih tekstova koji se bave umetnou i arhitekturom:

"Anagoloki argument" (likovi koji treba da uzdignu na um u nematerijalnu stvarnost), argument koji potie iz neoplatonizma, posredstvom pseudodionisijevih spisa, povremeno se pojavljuje ali on je pre izuzetak nego pravilo.

Pre Aja Sofije malo simvolikog i teolokog znaaja je pridavano crkvenim graevinama u Vizantiji. U sutini nijedna crkva pre Justinijanove nije imala nita "vizantijsko". Veina vizantijskih liturgijskih opisa iz perioda pre Justinijana - perioda pre ikonoborstva - su jednostavno ignorisali crkvene graevine bavei se stvarima koje su se odvijale izvan crkve, litijama i slubama.

Statijska liturgija 19

etiri glavne gradske ile su se prostirale od novog monumentalnog centra, jugozapadno od Akropolja, obuhvatajui i carigradsku Veliku Crkvu i carsku palatu. Dve su se pruale du obale poluostrva, na Zlatnom rogu prema severu i na Propontisu prema jugu. Liturgijski jo vanija je bila Mesa koja se prostirala kao i ona kod Halke kapije palate prolazei pored Miliona, kroz Carigradski trg do trga Tauri, odakle se dalje deli. Jedna ulica (ila) je ila jugozapadno, presecajui For a Bovis i Arkadiju, prolazei pored Studitskog manastira (peti vek) da bi izala iz Teodosijevih zidina (413) kod Zlatne kapije i pridruila se preko Egnatijana Starom Rimu. Druga ila se granala na severu pored bazilike Svetih Apostola prema Hrianskoj kapiji. Vei deo liturgijske delatnosti koja se Vizantincima uinila dovoljno znaajnom da bi je pribeleili, odvijala se pod nadstrenicama ovih puteva: "Notitia urbis" koja potie iz srednjeg petog veka govori da su u gradu bile pedeset i dve ovakve nadstrenice.

Katastrofe i jeresi su potresale ranu hriansku istoriju ovog grada, moda ne u jednakim razmerama ali su imale jednake rezultate - bile su glavni povod da se slube odvijaju napolju. Izmeu 404. i 960. godine, Carigrad su potresla osamnaest zemljotresa. Ti zemljotresi zajedno sa suama, vulkanskim erupcijama i upadima neprijatelja poput Avara (626) i Rusa (860) uzrokovae da se narod prosto izlije na ulice molei se za spasenje. A kada ga dobije, kao to to obino biva, obeleavala bi se godinjica tog dogaaja. Baldovin govori o ovome sa mnogo detalja. "Jasno je da su liturgijske slube i litije ak i u devetom veku bile uobiajena reakcija na neobinu opasnost u carigradskoj Liturgiji".

Moda je bilo manje jeresi ali su one bile jednako razarajue. Razne varijante arijanstva su se umeale u rasprave o Svetom Duhu, i to je utabanalo stazu nestorijanstvu koje je bilo mnogo suptilnija ali ipak vra monofizitska hristologija. Takve bogoslovske rasprave su bile podsticaj mnogim slubama koje su sluene na otvorenom a koje su predstavljale pojavu ove centralne Liturgije. Povodi za ovu slubu, iako manje dramatini, bili su osveenja crkvi, premetaj svetinja i sahrane20 (naroito carske).

Kasnije je nastao kalendar obeleavanja. Ovde moramo ukljuiti i ciklus sinaksis proslava u odreenoj crkvi na odreeni dan.

Prvi tragovi ove centralne Liturgije su nastali sa pojavom arijanstva,21 kada je Grigorije Nazijanzin - pravoslavni episkop glavnog grada (379-381) - napao pompeznost crkvenih proslava i izrazio veliko negodovanje u odnosu na "litije Grka", to se oigledno odnosilo na arijanstvo. Novi car Teodosije I je vratio crkve Pravoslavlju 380. godine (do vremena kada je Jovan Hrizostom postao episkop /februara 398/) Pretnja arijanstva jo uvek nije nestala. Prema Sozomenu, Hrizostom je uveo litije koje mogu da pariraju jo uvek popularnim slubama arijanaca.

Arijanci su imali skupove izvan grada... Na taj nain svake nedelje, kad god ima neki praznik (misli se na subotu i nedelju) - kada se po obiaju slui sinaksa u crkvama, oni bi se okupljali na trgovima unutar gradskih kapija i pevali antifonalne ode koje su sastavljene u skladu sa arijanskim verovanjima. To bi inili tokom veeg dela veeri. Ujutru, pevajui iste antifone, proli bi kroz centar grada i izali izvan kapija na mesto okupljanja. Jovan (Hrizostom), zabrinut da neko slabije vere ne bude odvuen od Crkve takvim odama, suprotstavio im je neke svoje ljude tako da bi oni posvetivi se nonim hvalospevima umanjili efekat arijanstva i irei svoju veru uvrstili se u njoj.22 Hrizostomovo jato je preuzelo ovu inicijativu sa velikim uivanjem, nosei srebrne krstove osvetljene svetiljkama koje je napravio sam svetitelj i koje je palila carica Evdoksija (400-404). Svetiljke tih procesija du obale, prema Hrizostomu, pretvorile su Propontis u reku vatre.

Ovo je oigledno postao obiaj jer nam Sozomen govori da su se litije nastavile ak i kada je car zabranio arijanske statije - i na taj nain otklonio pravi razlog pravoslavne kontraprakse. Moda se pravi razlog odravanja ovih popularnih slubi koje su vrene napolju i este albe Jovana Hrizostoma da hrianska Liturgija nije uvek bila pobednik u takmienjima sa hipodromom ili cirkusom za dobijanje panje ljudi. Paladije govori o Hrizostomovim nonim lutanjima, navodei da je deo svetenstva koji vie voli da spava nou nego da bdi i da se moli nije bio zaljubljen u ovu inicijativu svog episkopa.23 Ono to je otpoelo kao borba sa arijancima (kasnije sa monofizitima) za vlast na ulici, a to je zapravo bila verska borba za duu Vizantije,24 preraslo je u manje dramatinu ali duu borbu koja se odvijala kroz impresioniranje, radi pridobijanja gradskog stanovnitva pozne antike. Jovan Efeski je bio crkveni istoriar sirijskog monofizitstva, boravio je u Carigradu za vreme Justinijanovih prethodnika. U svojoj "Istoriji Crkve" on opisuje kako su graani i stranci pohrlili da vide kako carevi ulaze u crkvu,25 na isti nain kao to se danas narod jo uvek okuplja u Rimu da bi video papin ulazak u neku crkvu.

Carigradske statijske slube su imale uticaj na Boansku slubu i druge obrede Velike Crkve. Ulasci, litije i ustolienja su okarakterisali vizantijsku Liturgiju. O simvolizmu ovih obreda moe se proitati u radovima klasinih liturgijskih komentatora, poev od Maksima Ispovednika (630).26 One su jo uvek mogle biti predmet kraeg naunog rada carigradskog patrijarha Genadija Sholarisa II koji je predvodio pravoslavne na saboru u Firenci 1438/39.

Uticaj statija na ranu Carigradsku Crkvu Litije koje su odravane napolju morale su negde i da se zavre, a to je obino bila neka crkva. Rezultati su bili predvidljivi. Ova litijska aktivnost je neposredno odgovorna za specifian oblik Carigradske Crkve, koja je na sve etiri strane imala veliki broj vrata. Glavni ulaz je bio na zapadnoj fasadi27 kome je prethodio atrijum odnosno porta koja je bila pokrivena etvrtastom nadstrenicom. Litije bi zastale u atrijumu - gde bi saekale zavretak molitvi jerarha i velikodostojnika, kao i izgovaranje uvodne molitve pred Carskim dverima, pre ulaska u crkvu. Unutar crkve, luk izmeu apside i ulaza je bio naglaen, a litija je voena do svetilita pomou oznaka na podu.28

U ovom sluaju, oblik sledi funkciju: liturgijski izgled justinijanskih crkvi izgleda da je rukovoen litijskim karakterom gradskog obreda. Njene potrebe su bile mnogostruke:

1. Mesto na kom e ljudi moi da se okupljaju dok ekaju ovaj sveani ulazak jer, za razliku od Starog Rima, ljudi nisu ulazili u crkvu ranije da bi doekali litije: to obuhvata veliki zapadni atrijum. 2. Vanjska zgrada iz istog razloga, gde bi ljudi mogli da prinesu svoje darove pre nego to je bazilika "liturgijski otvorena" sa uvodnom molitvom, sveanim ulaskom svetenstva i carske pratnje: tako se pojavila skeuophyllakion - kruna zgrada sa svodom, posebna zgrada izvan crkve.

3. Poto su pri carigradskom prizivu (za razliku od onog koji je postojao u Starom Rimu) svetenstvo i narod zajedno ulazili u crkvu, postojala je potreba za lakim i brzim ulaskom spolja, na taj nain su nastali monumentalni ulazi, ne samo na zapadnoj fasadi ve na sve etiri strane crkve.

4. Zatieno mesto za patrijarha i njegovu pratnju; a) da saeka i pozdravi cara pre priziva, u dane kada carska porodica javno uestvuje na Liturgiji; b) da saeka dolazak statijske litije u dane kada svetinje ne uestvuju u statijama; c) da izgovori priziv pred carskim dverima ili glavnim zapadnim ulazom; d) na drugim slubama za obavljanje slubi koje prethode patrijarhovom sveanom ulazu u crkvu: na taj nain je nastao monumentalni narteks.29

Jo jedna zanimljivost carigradskog rasporeda je uzdignut sintronon i katedra u apsidi. To nije nastalo zbog statije ve da bi episkop bio vidljiv dok propoveda sa prestola: to je jo jedan vaan element u Liturgiji tog doba. Druge karakteristike - kao to je (chancel I ambo), kao i zatvorena solea i staza30 koja ih spaja - nisu ba vizantijske i mogu se pronai u poznoantikim crkvama Rima, Sirije i Mesopotamije. Galerije i njihova upotreba predstavljaju odvojeni problem, ali i oni takoe postoje na drugim mestima i ne mogu se smatrati originalnim carigradskim. Ono to je specifino za Carigrad jesu aranmani koji su pravljeni u skladu sa potrebama crkvenog gradskog obreda: liturgijski karakter carigradskih manastirskih crkava iz perioda koji prethodi Studitu, a koji tek treba da bude otkriven.

Vanost ulaza

Ukoliko neko misli da pridajem previe vanosti litijskom prizivu, neka dopusti da sami izvori posvedoe do koje mere je Vizantija mogla da ide da bi oblikovala i stilizovala ovaj vani aspekt crkvenog ivota u starom Carigradu. Da bismo videli ovo moramo se osvrnuti na carski obred. Sve do vremena Justinijana carske litije su bile toliko impresivne da su postale uzor. Nije uopte udno to je uee cara davalo poseban "carski" ton liturgijskoj slubi.

Carski obred, crkveni i svetovni, delimino je opisan u velikom broju izvora. Od velike vanosti su ceremonijalne knjige carskog dvora kao to je "De cerimoniis aulae Byzantinae" ili Knjiga ceremonija koju je na osnovu starijih izvora sastavio car Konstantin VII Profirogenit (913-920), i pseudokodinusova "De officiis" koja potie iz etrnaestog veka. Carev dolazak u crkvu na Liturgiju je detaljno opisan u knjizi ceremonija, i to je bila statijska litija u mikrokozmi, u kojoj se litija kretala od jednog do drugog mesta i imala odreena mesta stajanja. Na osnovu opisa Haruna ibn Jahija (arapskog zatvorenika koji je dran kao talaca na dvoru Vasilija I /867-886/) vidi se da je to ostavljalo ogroman utisak na posmatraa. Njegov fantastini opis carske litije od palate do crkve sa pratnjom od oko 55.000 carskih zvaninika ilustruje uticaj ove sveanosti. Izgleda da e se stvari malo izmeniti u sledeih nekoliko vekova ukoliko poverujemo ruskom hodoasniku Ignatiju iz Smolenska koji je prisustvovao krunisanju Manuela II Paleologa (1391-1425), 11. februara 1392. godine u Aja Sofiji. Prema Ignatijevom podjednako preteranom kazivanju, "Carska litija se kretala toliko sporo da joj je trebalo tri sata da doe od glavnih vrata do odaja".31

Obrnuto: crkva kao kosmos

Stvari su se u sutini dosta promenile. Od vremena Justinijana I, opis i komentar vizantijske Liturgije se sve vie usredsreivao na ono to se deava unutar crkve i njeno simvoliko znaenje. Justinijanska era je unela promene ne samo u izgled crkve ve i u njeno poimanje. Ranije su crkveni komentatori govorili o njenoj lepoti i o onome to e postati njen "topos": zapanjujui efekat koji stvara svetlo ulivajui se kroz prozore. ak su govorili i o zaokrugljenom svodu kao o nebesima. Aja Sofija i njena Liturgija je promenila taj pogled. Ni u jednoj liturgijskoj tradiciji, osim Justinijanove Aja Sofije, graevina nije zauzimala glavno mesto. Oblik vizantijskog obreda i vizija njenog znaenja - imala je manji udeo u kasnijim graevinama - utvreni su na osnovu ove crkve. Ono to je bilo novo u vezi ove zgrade, i to je mnogo vanije od njene zapanjujue arhitekture, jeste vizija koju je stvarala njena unutranjost. Ova vizija e imati uticaj na formiranje duha bogosluenja u Aja Sofiji.

Hrianska crkva nije hram. Prvobitno je bila zajednica, ne neko materijalno svetilite, u kojoj boravi sam Gospod. Kasnije je postalo uobiajeno da se na crkvu gleda kao na simvol misterija koje u sebi uva. Aja Sofija (domus ecclesiae) je postala Novi Hram i Justinijan je pretekao Solomona, kao to je prema legendi on sam to uzviknuo prilikom osveenja 537. godine.

Vizantinci nisu izmislili crkvu kao platonsku zamisao kosmosa doseui do Bojeg prestola. Aja Sofija je dala potpuno novi izraz tom konceptu. Zadivljujua lepota njenog prostranstva i svetlosti navele su posmatrae da ubeeno uzvikuju da je to zaista raj na zemlji, nebesko utoite, lik kosmosa, sam presto boanske slave.32 Kao i u sluaju drugih velikih graevina, sama struktura - ne umetnost - je stvarala taj utisak. Prvobitna dekoracija Aja Sofije je bila minimalna.33 Tek e kasnije strukture siromanijeg doba (bukavalniji duh perioda posle ikonoborstva) zahtevati objanjenje ovog simvolizma u mozaiku i fresci.

Kosmika liturgija

Daleko pre ovih objanjenja u mozaiku i fresci, kosmiki simvolizam je bio ukljuen u liturgijske tekstove te epohe. Da se vratimo Prizivu. Procesija je stigla, Liturgija treba da pone. Patrijarh je u "natreksu", gde je pozdravio cara; obojica ekaju znak da uu u crkvu. Iz odaja ispod velikog svoda, psalmopevci poju tropar Ho Monogeneses,34 tradicionalni uvod u Prizivni psalm (LXX Ps 94; 1-6a).

Na ovaj znak, patrijarh dolazi pred carske dveri i izgovara Prizivnu molitvu: priziv kojim poinje Boanstvena Liturgija i ima dva, tradicionalno carigradska, oblika Svetog Vasilija i Svetog Hrizostoma. Patrijarhu - njegov pogled u crkvu kroz uokvirena vrata obuhvata centralnu osu svoda koji se kupa u svetlu koje se pomalja kroz prozore na apsidi - mora da izgleda kao da su rei molitve zaista usliene, budei viziju nebeskog utoita, onakvog kakvo je pred njegovim oima: O Gospode i Vladiko, koji si na zemlji uspostavio redove i vojske anela i arhanela da slue Tvom gospodstvu, dozvoli da sveti aneli mogu da uu sa nama i zajedno sa nama slue i slave Tvoje dobrotoljublje.

Ova tipologija - po kojoj se zemaljska crkva vidi kao nebesko utoite u kome boravi Gospodar nebesa, a gde je zemaljska Liturgija uestvovanje u obredu koje Nebesko Jagnje i anelski horovi prinose pred Boji presto - bio je prvi nivo tumaenja vizantijske Liturgije, a odraava se u liturgijskim izdanjima petog i estog veka, primer je ova Prizivna molitva i Heruvika. Liturgijsko tumaenje je sistematizovano u mistici Maksima Ispovednika.

Odreena sinteza Liturgije i mistagogije se pojavila pred kraj ikonoborstva. U sledeem periodu ovaj sistem e proi kroz dovoljno radikalni razvoj koji se moe nazvati promenom, ali i sa dovoljnim kontinuitetom da moemo govoriti o evoluciji, a ne o revoluciji.

(poetak)

IV. MRANO DOBA I IKONOBORSTVO

Ono to je peti vek bio za Zapad to je sedmi vek za Istok: kraj Rimskog carstva. Stari klasini svet je umirao dramatinom smru dok su slovenska plemena prelazila Dunav (580) naseljavajui Balkan i Grku, kao i islamske vojske koje su zauvek odsekle Siriju, Palestinu, Egipat i severnu Afriku od rimskog i hrianskog sveta.

Priroda i oveanstvo su podjednako odgovorni za ovaj pad.35 Kuga, poplave i neprestani zemljotresi su umanjili stanovnitvo gradova. Samo je u Carigradu 542. godine od kuge umrlo oko 300.000 ljudi. Justinijanovi skupi pokuaji da ponovo osvoji zapadne teritorije koje su zauzela germanska plemena su iscrpeli zemlju i doveli je do ivice ekonomske propasti, inei je otvorenom za persijska osvajanja. Posle Heraklijeve obnove istonih provincija i Jerusalima (610-641), poela je da hara jo vea opasnost, ovog puta iz Arabije. Posle petnaest godina od konane Heraklijeve pobede nad Persijancima (626/627), Sirija, Palestina i Egipat su ponovo izgubljeni - ovaj put zauvek. Carevini je pretila opasnost sa svih strana, od arapskog zauzimanja Carigrada (674-678. i 717-718) i bugarskih (primili su hrianstvo tek 864) upada u devetom veku, do fatalne pretnje Turaka.

Islam je osvojio velike centre poput Aleksandrije, Antiohije i Jerusalima, dok je monofizitski pokret u tim patrijarijama smrtno oslabio Pravoslavnu crkvu. Uranjanje carevine u feudalizam je dovelo do kraja patristiko doba i dominaciju Grka, a jednom velike metropole su se pretvorile u provincijalne tvrave. Do vremena Trulskog sabora koji je odran u Carigradu (691/692) Vizantijska crkva se zatvorila u sebe, ujedinjujui svoju snagu i istovremeno se okreui protiv upotrebe drugih tradicija, naroito latinskog Zapada. Najgore tek treba da se dogodi - Pravoslavna crkva se suoila sa najveom unutranjom krizom u svojoj istoriji - ikonoborstvom (762-834). Posle ovog je usledio jednako ozbiljan izazov koji je dolazio spolja, sve vea prevlast Rima u Bugarskoj. Ovo drugo je dovelo (867) do prvog ozbiljnijeg prodora koji se naziva "Fotijanstvo". irilo Veliki ovaj period - od dolaska Heraklija (610) do sredine devetog veka - naziva vizantijskim "Mranim dobom".36

ta znamo o Liturgiji ovog doba? Za sam liturgijski obred ovo je bio period kontinuiteta. Obred Velike Crkve je i dalje bio u primeni, iako u mnogo razjanjenijim okolnostima. Ali ovo je bio i period ujedinjavanja koje je nametnuo pad u oblasti drutvenog ivota i njegovih spomenika, kao i period zauzimanja stava protiv ikonoborstva.

Kontinuitet

Do vremena Justinijana i njegovih neposrednih naslednika, u zrelom periodu onoga to nazivamo "carskom fazom" vizantijske liturgijske istorije, moe se rei da je obred Velike Crkve dostigao svoj vrhunac. Carigradski crkveni obred, iako ga je razvoj u toj oblasti prevaziao, i dalje je bio korien tokom narednih vekova dobijajui novo tumaenje. Simeon Solunski svedoi o njegovoj upotrebi u metropoli za vreme svog episkopstva (1416-1429), ali naglaava da u samom Carigradu obred nije mogao da preivi latinsku okupaciju (1204-1261).37

Moemo se zapitati da li je opstanak ovog obreda u Aja Sofiji i drugim crkvama glavnog grada tokom postjustinijanskog perioda slino opstanku u dvorskom ivotu veeg dela onoga to se moe nai u "Knjizi ceremonija" iz desetog veka. Kao to istie vei broj vizantologa, ovaj dokument kao i mnogi kanonski spisi, predstavljaju kompilaciju razliitih nivoa materijala. Neki rituali predstavljaju opise samih praznika. Opisi Konstantina VII (963-969) i njegovog naslednika Romana II (959-963) i Nikifora Fokasa (963-969) ukazuju na njihovu odgovarajuu primenu. Meutim, ne moemo ih sve prihvatiti nekritiki kao pravu sliku vizantijskog drutva u desetom veku. U to vreme drava se pomalo povlai iz javnog ivota. Konstantin VII u predgovoru knjige "Ceremonije" jasno istie da mu je cilj da vrati tradiciju koja je ve bila nestala.38

Za Kirila Velikog "Knjiga ceremonija" predstavlja vie antiko delo nego praktini prirunik.39 Ovo nije iznenaujue. Stilizovana formalnost vizantijskog javnog ivota sa pristrasnou prema "taksis"40 ili redu, je zahtevala veliku dozu obrednog konzervativizma na dvoru i u crkvi. Na taj nain su brojni aspekti dvorskog ivota u "Knjizi ceremonija" dati kao jo uvek vaei - hipodrom, trke koija, luksuzna javna kupatila - moda vie nisu bila koriena:

Ovi ostaci ukazuju da je buenje zamrlog naina ivota, koji je postojao u carstvu dok je bio u svom najveem usponu, deo dvorskog ceremonijala koji je namerno ostavljen. Moda je zbog toga "Knjiga ceremonija" ono to jeste - nije vodi za postojee litije, ve skup drevnih litija.41

Da li se moe rei neto analogno opstanku obreda Velike Crkve posle "mranog doba"? Tokom sedmog i osmog veka, kada je carstvo bilo slomljeno neprestanim borbama koje su dvesta godina potresale njene isturene gradove, Liturgija se bez sumnje odvijala u Aja Sofiji i drugim svetilitima glavnog grada zajedno sa statijskim litijama. Raznovrsnost carigradskih izvora govori o liturgijskom kontinuitetu sve do etvrtog krstakog pohoda (1204). Ovo podrazumeva: Tipik Velike Crkve42 iz desetog veka: najraniji izvodi iz liturgije u kodeksu Paris Koislin 213, evhologija koja potie iz 1027.43 Patrijarijska evhologija iz jedanaestog veka - kodeks Grottaferrata GB I: zatim Potifikatski Diataksis iz dvanaestog veka kodeks britanske biblioteke Add. 34060. "a koji govori o patrijarijskoj Liturgiji tog doba".44 Ipak, ovek se moe sa pravom da pita da li neke od liturgijskih opisa ovog doba treba podvrgnuti istoj erminevtici kao i one koji su ouvani u "Knjizi ceremonija".

Slino antikim relikvijama italijanske renesanse koji su postojali u papskom dvorskom ivotu, sve dok papa Pavle VI nije sproveo istku, neki opisi Liturgije koji se odnose na vizantijski obred - ako jo uvek vren u Aja Sofiji i velikom broju drugih mesta - moda su samo ostaci prolog doba i ranijih slubi carstva koje je bilo u opadanju.45

Sjedinjavanje

Liturgijski izvori pokazuju da je do devetog veka Velika Crkva Carigrada izrasla u jedan potpun crkveni liturgijski sistem, kodifikovan u Tipiku Velike Crkve46 iz desetog veka. On sadri kalendar sa datumima roenja47 i propovedi koje idu uz njih, sopstvenu evharistijsku Liturgiju i druge svete obrede kao i crkvenu Liturgiju asova. Asmatike Akoluthia odnosno "slubu koja se poje." Njen napredak je naroito obeleio razvoj sistema statijskih slubi. Manastiri su u organizovanju liturgijskog ivota, osim evharistijske Liturgije48, imali sopstveni ritam koji je drugaiji od ostalih. Monasi glavnog grada, nazvani akoimethai ili "nespavajui" su sluili u smenama neprekinute asove i imali svoju slubu koja se razlikovala od drugih.

Promena: nova mistika

Znaajne promene u liturgijskom poimanju i praksi su stvorile materijal za "carski" liturgijski sistem. ak i pre liturgijskih reformi koje su usledile posle pobede nad ikonoborstvom,49 razvoj vizantijskog liturgijskog tumaenja - od Maksima (630) do Germana (730) ovo jasno pokazuje. Pred kraj ikonoborake krize osmi vek, tradicionalno Maksimovo "kosmiko" tumaenje Liturgije je poelo da ustupa mesto bukvalnijoj i prikladnijoj narativnoj verziji liturgijske istorije. Ne naputajui kosmiku, nebesko-liturgijsku tipologiju - koja je data u Poslanici Jevrejima i Apokalipsi, a nasleena iz Maksimove mistike - German je ukljuio u vizantijsko liturgijsko tumaenje novi nivo tumaenja: koji je imao korene u Novom zavetu a takoe se nalazio kod Maksima i u drugim vizantijskim liturgijskim spisima. To je bilo tumaenje evharistije, ne samo kao anamnezije ve i kao stvarnog inioca u Isusovoj istoriji spasenja.

U jednoj starijoj studiji pronaao sam kod Germana, a preko Teodora Mopsuesijskog (428), hapiopolitski izvor ove istorije u antiohijskom stilu. Piui krajem etvrtog veka - verovatno u Antiohiji (deset godina pre nego to je postao episkop Mapsuesije 392) - Teodor je bio prvi koji je u "Katihetskim omilijama" napravio sintezu ove dve prie o Isusovom istorijskom samortvovanju i Liturgiju nebeskog Hrista.

Teodor nudi sintezu ritualne slike u kojoj se Isus-spasitelj shvata kao dramatina predstava pashalne misterije i koji kao takav ini sutinu evharistijskog obreda: zemaljski svetenik se posmatra kao lik vrhovnog nebeskog svetenika, a zemaljska Liturgija je ikona njegove veite nebeske slube. Kod Germana ova dva lajtmotiva postaju integralni deo vizantijske sinteze.

Na koji je nain German dostigao sintezu moe se videti u njegovom tumaenju ova dva inioca. "Mali vhod" (he mikra eisodos) se tumai na isto kosmiki nain u Prizivnoj molitvi koja ga sledi - tradicionalnom tekstu koji se nalazi u svim vizantijskim evhologijskim spisima a koji su zasigurno bili poznati Germanu. On naputa ovaj tradicionalni simvolizam i vie ceni tumaenje ulaska u svetlu istoriju spasenja zamiljajui Hristov dolazak u svet:

Uvod u Jevanelje pokazuje pojavu Sina Bojeg u svetu, kao to apostol kae: "Kada On - Bog Otac - dovodi prvoroenog u svet, On kae: neka Ga svi aneli oboavaju" (Jev 1:6).50

Na drugim mestima German jednostavno sastavlja ova dva tumaenja. On to radi u objanjenju "Velikog vhoda" (he megale eisodus), koji u liturgijskim tekstovima tumai Heruvika, a koju je uveo Justin II 1573/74.

Mi koji Heruvime tajanstveno izobraavamo, i ivotvornoj Trojici Trisvetu pesmu pevamo, svaku sada ivotnu brigu ostavimo, kao oni koji e primiti Cara svih, Anelskim Silama nevidljivo praenoga. Aliluja! German ne naputa erminevtiku liturgijskog teksta: kroz slubu akona, heruvimska himna pokazuje ulazak svetaca i svih pravednih, koji ulaze zajedno pre heruvimskih sila i anelskih horova, koji nevidljivo izlaze ispred Hrista Velikog Kralja i napreduju prema Mistinoj rtvi... On obogauje tekst novom istorinou: Ovo je sadrano u slici Hristove sahrane, kao to je Josif skinuo telo sa krsta, umotao ga u istu tkaninu, i posle pomazivanja sa mirisima i pomau poneo ga zajedno sa Nikodimom i sahranio u novoj grobnici napravljenoj od kamena. Oltar i trpeza jesu antitip Svete Grobnice, to jest svetog stola na koje je postavljeno sveto Telo Nezaetog.

Ovo preovladavanje bukvalnije tradicije nad ranijom vizantijskom koja je bila vie mistina, poklapa se sa poetkom ikonoborstva (726-843). Ovo je vreme kada su promene u vizantijskoj pobonosti dovele do tolikog porasta kulta likova da se Pravoslavlje nalo u smrtnoj borbi, branei ovaj novi izraz realizma ovaploenja nasuprot konzervativnoj reakciji koja je propovedala vie simvoliki i krajnje ikonoboraki duh. Simvolizam51 i prikazi nisu isti umetniki a ni liturgijski. Efekti novog, bukvalnijeg znaenja mogu biti uoeni na tri naina:

1) German je slikovnu mistiku integrisao u raniju Maksimovsku tradiciju (730). 2) u osudi, Sedmog vaseljenskog sabora 787. godine, a koje se tie uenja ikonoborakog sabora iz 754. godine da je evharistija jedini vaei simvol Hrista.52 3) i trei, koji nadam se da pokazuje 6. poglavlje - ikonografski program srednje-vizantijske crkve.

(poetak)

V. STUDITSKI PERIOD

Period od 800. pa sve do latinskih osvajanja 1204-1261. je period oporavka i ujedinjavanja Vizantijskog carstva. Tokom ovog perioda bilo je uspona i padova. Posle poetnog preporoda pod Makedoncima, 1071. usledio je potpuni kolaps granica kada su normanske i selxuke pobede uzrokovale potpuni gubitak Italije ostavivi Malu Aziju otvorenom za Turke. Zatim je dolo do deliminog preporoda pod Komnenima (1081-1204).

to se tie Crkve koja je bila uzdrmana celovekovnim ikonoborstvom i poveanim sukobima izmeu Istoka i Zapada, ovo je bio period vee podreenosti patrijarije carskoj moi i veeg uticaja monatva na crkveni i liturgijski ivot.53 Poraz ikonoborstva 834, u osnovi je monaka pobeda, doprinosi demoralicaziji mirjanskog svetenstva i naglom porastu monakog uticaja: tek su posle ikonoborakih sporova monasi dobili dominirajuu ulogu u hijerarhiji Pravoslavne Crkve i istoriji njene liturgije.54 Ovo se dogodilo pre svega zahvaljujui vostvu Sv. Teodora, igumana manastira Studit, koji je 799. poveo svoje monahe iz Sakudiona u Vitaniji do glavnog grada.55 Tamo su nali utoite u manastiru iz petnaestog veka, Studitu, koji se gasio a koji su oni oiveli, oznaavajui poetak ere studitske obnove.56

Pobeda pravoslavlja i liturgijske obnove

Noviji napredak u prouavanju vizantijskih evhalogijskih spisa potvruju da je ikonoborstvo bilo taka preokreta u liturgijskoj istoriji Vizantije. Vizantijska evhalogija ili molitvenik sadri molitve koje su koristili liturgijski sluitelji - vladike i prezviteri - na svim vrstama liturgijskih slubi. Poput starih rimskih svetinja, evhalogija ne predstavlja jednu jedinstvenu knjigu: dva evhalogijska spisa nikad nisu ista. Trenutna prouavanja evhalogije, naroito ona koja vri moj kolega Miguel Aranz, sve vie otkrivaju odreene izraze i nijanse ovih evhalogijskih spisa. Prouavanja potvruju i razvijaju kriterijum koji su razradili naunici poput Anselma Stritmatera i Andre Jakoba. Oni su prvi poeli da razlikuju odreene vrste i redakcije evhalogijskih spisa, kao i da odvajaju carigradske izvore od vizantijske "liturgije periferije" - glavne monake centre u junoj Italiji i Sinaju pre poetka dominacije Svete Gore.

Ova tipologija, onako kako ju je prikazao Parenti, oznaava se kao "stari" ili preikonoboraki "proto - formular" koji se nalazi samo u spisima iz Palestine/Sinaja i june Italije, ovaj drugi karakteriu orijentalne interpolacije. Ovaj oblik ima svoje poreklo u ranijim, sada izgubljenim izvorima carigradske tradicije a iji se elementi mogu prepoznati u postojeim spisima. Kasnije, poevi sa studitskom erom, nastaje nova redakcija evhologije. Parenti ovo naziva "post-ikonoborakom evhalogijom" koja se pojavila u tri razliita naslea (carigradsko, italo-grko, vizanto-palestinsko) i jo nekoliko razliitih vrsta (crkveni, monaki, meani; pontifikalni ili prezviterski) u zavisnosti od njihove liturgijske upotrebe.

Odreene osobine koje su zajednike ovim vrstama "nove evhalogije" pruaju sve vei dokaz da je postojala reforma liturgije koja je zapoeta u Carigradu posle pobede Pravoslavlja 843. godine. Ova obnova se postepeno proirila i na periferiju gde je, kao to se ranije dogaalo, ta reforma bila mnogo konzervativnija: promene su sporije uvedene dok su neki elementi stare evhalogije tvrdoglavo zadravani, a lokalne osobenosti nisu u potpunosti naputane. Postojei spisi pokazuju da je Palestina, iji su monaki centri bili u kontaktu sa Studitskim manastirima glavnog grada tokom ikonoborakih sporova, skoro odmah prihvatila ove promene. Juna Italija je postepeno prihvatala ove promene pre jedanaestog veka, a posle toga promene su bile mnogo uoljivije. Iako Parenti ovo naziva pravom liturgijskom reformom, ona je ipak bila postepena i analogna liturgijskim promenama u rimskom obredu koje je zapoeo Pije X.

Vizantijska liturgijska reforma je poela posle pobede nad ikonoborstvom tokom kratkog episkopstva Sv. Metodija (843-847), kome se pripisuje nekoliko kanona, idiomela i obreda venanja. Za nas je najvanija jedna druga liturgijska inovacija: diataksis za obraenike mutnih doba i okolnosti koje je izgleda sastavio sam Metodije. Ona je poznata kao "Metodijeva diataksa", i predstavlja novi obred pomirenja apostata to e postati naroita karakteristika "nove evhalogije".

Metodije, iz Sirakuze, je postao monah i iguman u Vitiniji u severozapadnoj Maloj Aziji, preko puta Bosfora. On je bio patrijarh "obnove" koja je usledila posle smenjivanja poslednjeg ikonoborakog patrijarha, uenog Jovana VIII Gramatiara (843), obeleavajui kraj jednog doba. "Pobeda Pravoslavlja" koja se od tada uvek obeleava kao "Nedelja Pravoslavlja" - prva nedelja posta obeleenog u vizantijskom kalendaru - uvedena je na tipino carigradski nain, statijskom litijom do Aja Sofije od crkve Bogorodice u Vlaherni. Pored patrijarha Metodija i svetenstva to je potovalo ikone, i koji su izvrili sveani ulazak u Aja Sofiju da bi crkva bila preuzeta od jeretika, bila je i carica Teodora (824-846) koja je bila potovalac ikona sa evnuhom Teoktisom i dvorskom pratnjom.

Jo vei liturgijski znaaj od Nedelje Pravoslavlja imaju trajne reforme evharistije Velike Crkve koje su sprovedene u ovom periodu. Nova redakcija liturgije Sv. Jovana Hrizostoma je zamenila liturgiju Sv. Vasilija kao glavnog liturgijskog izraza Vizantijske crkve. Litugrija Sv. Vasilija je postepeno potisnuta u tom pokretnom ciklusu u nedelje posta, Veliki etvrtak, uskrnje bdenije u Velikoj suboti: zatim u stalnom ciklusu, na dan Sv. Vasilija (1. januar) i bazina bdenija kao i Bogojavljenje ukoliko ne pada u subotu ili nedelju, u tom sluaju se Liturgija Sv. Vasilija slui na sam praznik. Gregor Hanke, pripremajui svoju studiju Boanske Liturgije u skladu sa obredom Velike Crkve, u spisima vizantijskog liturgijskog psaltira takoe konstatuje promene. Tek su na prelazu iz dvanaestog u trinaesti vek te promene postale oigledne.

Uprkos ovim promenama, vizantijska parohijska Liturgija je mnogo konzervativnija od monake slube. Promene u evhalogiju koje su tada zapoete bile su vie pitanje nekog finijeg usklaivanja nego radikalnih preokreta. Zbog toga Aran moe da potvrdi da se izmeu osmog i etrnaestog veka "carigradska Liturgija malo promenila". Kao posledica reforme primeuje se ono to Parenti naziva jakom tendencijom "govorne atrofije": mnogo vie molitvi se izbacuje iz upotrebe nego to se uvode nove, iako se lokalne osobenosti u periferiji jo uvek izdvajaju.

Razvoj monakog obreda: pria o dva grada

U Studitskim manastirima se liturgijska kreativnost pokrenuta velikim monakim protivljenjem ikonoborstvu brzo razvijala. Ve smo ukazali na promene u Psaltiru. One su bile neposredni rezultat monakog uticaja u Pravoslavnoj crkvi posle ikonoborstva. Uprkos velikom broju problema sa kojima su bili suoeni studitski monasi zbog novog patrijarha Metodija, koji je prema njihovom miljenju bio previe blag prema ikonoborcima, ova pobeda ih je dovela u bolji poloaj u odnosu na mirjansko svetenstvo. Manastiri su postali bogatiji, imali su veu autonomnost i bili su brojniji naroito u gradskim sredinama. Posle ranog vizantijskog perioda izgraeno je vie manastirskih nego mirjanskih crkava.

to se tie Liturgije, podsetnika istorije vizantijskog obreda, ona izraava ovu simbiozu crkve i manastira: pre svega kao "priu o dva grada": Carigrad i Jerusalim, zatim kao "priu o dve monake pustinje", Palestine i Svete Gore.

Ja to nazivam priom koja neprestano tee, jer ovo nije njen poetak ve nastavak. ak i pre ovog perioda o kome ovde govorimo, kada je vizantijska Liturgija bila pod uticajem palestinske primene, u toku je bila postepena vizantizacija hagiopolitske Liturgije: proces koji je podsticala dominacija Carigradske patrijarije na istoku. Prema Dimitrijevskom, Jerusalim je pre sedmog veka liturgijski bio uticajniji, irei se ak i na Carigrad. Od prve polovine sedmog veka, uticaj je postao uzajaman. Carigrad nije samo bio izvor ve i prihvatilac liturgijske difuzije. Ovo je trajalo sve do perioda posle ikonoborstva, kada je Velika Crkva izala kao pobednik posedujui jo veu snagu i jedinstvo. Pred kraj milenijuma ovaj odnos se promenio, Carigrad je poeo liturgijski da dominira i na periferiji.

Najstariji rukopisi jerusalimske evharistije Liturgije Sv. Jakova, svitak koji potie iz devetog veka (Vatikan57 Gr. 2282), pokazuje da je vizantizacija uveliko bila u toku. Tokom ovog itavog perioda liturgijska vizantizacija Pravoslavnih Patrijarija Aleksandrije, Antiohije i Jerusalima, koje su oslabili monofiziti, islamska osvajanja i krstaki ratovi, uzela je veliki zamah. Ovo je naroito podravao Teodor IV Valsamon, odsutni patrijarh Antiohije (1186-1203), stanovnik Carigrada.57 Ovaj proces je do kraja trinaestog veka bio u veoj meri izvren u Aleksandriji i Antiohiji, iako je Jakovljeva Liturgija i dalje koriena u Jerusalimskoj patrijariji, a grki rukopisi melkitskih nevizantijskih Liturgija e i dalje biti prepisivani sve do kraja Vizantije.

Ono to je jo vanije za istoriju vizantijskog obreda jeste njegova unutranja revolucija: ne nain na koji je carigradski obred potisnuo ostale Pravoslavne obrede, ve nain na koji je jedan od njih - jerusalimski, uticao na carigradski. Ovo je ipak zavisilo od spoljanjih okolnosti. Do ovog vremena panja je ve bila premetena na manastire: prvo Carigrad i Palestina, a zatim u etrnaestom veku Sveta Gora. Iako aspekti ovih preplitanja nisu toliko poznati, oni mogu biti prikazani u kraim crtama.

Posle prve faze ikonoborake krize (726-787), a u vreme kada su ve razvijeni obredi Velike Crkve bili u upotrebi ak i kada je carevina ula u "mrano doba", semena novih izdanaka su ve klijala u Studitskim manastirima. Do vremena studitske reforme, novo simbolino poimanje Liturgije je ve uzelo zamaha i bilo je bez rezerve prihvaeno od strane voe ove reforme - Sv. Teodora:

Zar ne misli da boanski "miron" treba posmatrati kao neku vrstu Hrista, boansku trpezu kao ivotodavnu utrobu, lan kao ono u emu je bio sahranjen, sveteniki tap kao ono to ga je probolo i suner kao ono iz ega je dobio sire. Ako ostavimo sve ovo po strani, ta e ostati od svetih tajni?

Ovo su pozajmljena stanovita, a Teodorov znaaj u istoriji vizantijskog obreda nije u prihvatanju postojeih stanovita, on je na jednom vie pragmatinom nivou. Njega je najvie zanimao poraz ikonoborstva i monaka obnova. Zbog toga je doveo neke monahe iz manastira Sv. Sava, u judejskoj pustinji izmeu Jerusalima i Mrtvog mora, u Studios. Ovo je bila sudbonosna odluka ije su se posledice osetile i u vizantijskom obredu.

Sam Sv. Sava je proao kroz veliku obnovu posle upada Persijanaca 614. godine. Posle ovog preporoda dolo je do eksplozije savaistike liturgijske poezije, koju je Sv. Teodor smatrao za sigurni vodi Pravoslavlja u borbi protiv jeretika. U slubi Sv. Save, a ne "Akolouthia ton Akoimeton" tj. "sluba nespavajuih monaha" koja se sluila u manastirima glavnog grada. Studiti su izvrili sintezu materijala iz Asmatike Akolouthia ili sluba Velike Crkve da bi stvorili hibrid studitske slube: palestinski horologion sa psalmima i himnama nakalemnjenim na kostur litija i molitvi iz euhyologije Velike Crkve.

Prvobitno se nalazei u razliitim kanonima, stuchera, kontakaria, kathismata, ova poezija je na kraju kodifikovana u kasnijim vizantijskim antologijama dnevnih slubi (Oktoih, osmi vek), posno-pashalni (triod, deseti vek), i utvreni (Minej, deseti vek) godinji liturgijski ciklus. Dok je ovaj materijal nastajao, uzrokujui meanje uporednih ciklusa, osetila se potreba za pravilnim rasporeivanjem.58 Tako se na poetku drugog milenijuma pojavila nova vrsta monake knjige, Tipik, da bi regulisala meanje ova tri ciklusa. Prva generacija Studitskog Tipika, poput zapadnog Pravila Sv. Benedikta, je neto vie od monakih pravila sa osnovnim liturgijskim odredbama. Ove liturgijske odredbe su isto studitske a njihova upotreba se veoma brzo proirila iz Carigrada na druge Pravoslavne monake centre. Osnovno hagioritsko pravilo na Svetoj Gori, Hypotyposis Atanasija iz Velike Larve, koji je napisao sam Atanasije ubrzo posle osnivanja Velike Lavre 962-963, samo je malo preraena hipotiposa Studita.

Ovaj Studitski Tipik je imao sve vie liturgijskih detalja dok se odvijala sinteza savaistike i carigradske prakse. Prvi Studitski Tipik je sastavio Aleksis, iguman Studita i patrijarh carigradski (1025-1043), za manastir koji je osnovao blizu glavnog grada. Ovaj Tipik danas postoji samo u est slovenskih rukopisa koje je Sv. Teodosije Peerski preveo na slovenski u jedanaestom veku i uveo kao pravilo Kijevsko-Peerske Lavre ili Manastira peina u Kijevu, kolevci Pravoslavnog monatva meu Istonim Slovenima.

Do poetka dvanaestog veka, razvijena studitska sinteza se pojavila i u Velikoj Grkoj i to u potpunom obliku kao Tipik Sv. Salvatora Mesina59 (1131) Pojavila se i na Svetoj Gori u Ivironu, u Tipiku Georgija III (1009-1065), tj. "Hagiorita" (osmog igumana Ivirona od 1044) pre njegovog povlaenja 1065. Njegov tipik koji se zasniva na carigradskom originalu koji potie iz 906. preveden je na gruzijski izmeu 1042. i 1044, pre Georgijevog igumanstva. On se takoe nalazi i u vie gruzijskih rukopisa iji najraniji primerci potiu iz jedanaestog veka.

Ovaj kljuni dokument, prvi puni opis liturgijskog ivota na Svetoj Gori, pokazuje da je najranija hagioritska Liturgija bila praena studitskom upotrebom, koja je ve tada bila smesa raznih savaistikih upotreba - Phoshilaron na veernjima, palestinski orthros (jutrenja), sa kanonom, itd. - zajedno sa obredom Velike Crkve.

Ovo sjedinjavanje koje je dovreno u dvanaestom veku, dalo je doprinos trezvenijoj, pustinjskoj molitvi palestinskog monatva. Ta obredna jedinstvenost daje ono to Aranz naziva "jakom vizantijskom obojenou, odreeni oseaj crkvene tradicije, pridavanje znaaja molitvi i psaltiru... "ovo e postati stalna obeleja vizantijske Liturgije asova". Do dvanaestog veka ovaj studitski obred koga Aranz naziva "nasleem vizantijskog zapada" da bi ga odvojio od "orijentalnog" ili palestinske neo-savaistike sinteze - se mogao pronai na Atosu kao i u Rusiji, Gruziji i Junoj Italiji.

Nova sveta nedelja i uskrnje slube

Delove ove iste, uglavnom monake, unutranje promene ini i postepeno formiranje vizantijske svete nedelje i vaskrnjih bdenija: oni takoe predstavljaju sintezu elemenata korienih u Jerusalimu i Velikoj Crkvi, zapoeti su u ovom periodu i zavreni tek u sledeem.

Crkvena muzika

Promene koje su nastale u ovom periodu su se odrazile na svim apsektima vizantijskog crkvenog ivota. Muzikolog Oliver Strank je uoio iste procese u izvorima njegove discipline. U Carigradu su uoljiva dva naslea, crkveno i monako; ona su paralelna ali nezavisna. Zatim ona utiu jedna na drugu, monaki obred postaje dominirajui naroito u jedanaestom veku.60 Dimitri Konomos je koristio istu dijalektiku u svom prouavanju pozne vizantijske kanonike. U najstarijim vizantijskim rukopisima uoljivo je da su postojale dve nezavisne tradicije: monaka pojaka tradicija i ostaci ranije jedinstvene, arhitipne crkvene melodije.61 Ove dve struje su ile sopstvenim pravcima ali njihovo ukrtanje je uoljivo sredinom jednaestog veka u kodeksu trioda Vatopedi 1488. i u Kodeksu Grottaferrata Gb. 35.

Crkvena arhitektura i ikonografija

Uoljivije na konkretnom nivou drutvene pobonosti su bile promene u arhitekturi, slikarstvu i liturgijskom vienju crkve. Kao to je pokazao Metjuz svaka osobina izvorne Carigradske crkve promenjena je posle ikonoborstva. Najvee od njih su velike, jedinstvene-apse u bazilikom stilu, sa velikim atrijumom, narteksom, i velikim brojem monumentalnih spoljanjih ulaza koji se nalaze na svim stranama ukljuujui i spoljanji ulaza za galerije na svim stranama osim one kod svetilita. Unutra se nalazila izvanredna otvorenost dizajna bez ikakvih unutranjih podela, bez bonih apsida, pastoforija ili bilo kakvih odaja u prizemlju. Ikonostas koji odvaja svetilite je imao otvoreni dizajn: sve je bilo vidljivo. Oltar se nalazio ispred apside a ne iza nje, jer je apsidu zauzimao presto i sintronon, koji je podignut sa par stepenika da bi svetenstvo bilo vidljivo. Monumentalni svod je zauzimao centar crkve. to se tie slikarstva - obino je bio mozaik.

esto majune crkve koje potiu iz perioda posle ikonoborstva se okreu unutra: bez atrijuma ili monumentalnog ulaza: oltar se povlai unutar novog svetilita koje ima trostruke apside; dovoljno su male tako da svaki santimetar moe biti oslikan; suvie male da bi imale galerije, monumentalni ambo, solea, uzdignut sintronon; vie im nije potreban skeufilakion jer se darovi sada pripremaju u novoj protezi ili bonoj severno-istonoj apsidi. Takav provincijali tip crkvene zgrade se nije mogao mnogo razlikovati od onog iz perioda pre ikonoborstva.

Nova evhalogija, novi Tipik, nova Boanstvena Liturgija, nova liturgijska muzika, nova ikonografija, nova arhitektura i liturgijsko ureenje crkve, nova mistika koja sve ovo tumai: srednje-vizantijska sinteza je potpuna.

(poetak)

VI. SREDNjEVIZANTIJSKA SINTEZA

Ukoliko srednje-vizantijska sinteza predstavlja promenu u odnosu na ono to je postojalo pre rano-viznatijskog62 perioda, ne elim ni za trenutak da smatram da ona ne predstavlja nastavak pravoslavne tradicije. Ista teologija je osnova vizantijske mistike i potovanja ikona u periodu posle ikonoborstva. Kao to smo videli u treem periodu posle ikonoborstva. Kao to smo videli u treem poglavlju, obe dimenzije ove teologije, crkvena zgrada i Liturgija kao kosmiki i eshatoloki likovi nebeske oblasti i njenog obrazovanja - su se pojavili ve 730. u Germanovom komentaru Liturgije i crkve gde se odvijaju svete tajne.

Neko moe veno da diskutuje da li je starija kokoka ili jaje, ja ne ciljam na to da dokaem uzronu vezu (iako verujem da ona postoji) izmeu ikonopotovalake teorije religioznih likova sa jedne strane i simvolinije mistike liturgijskih anamnezija i njenih dekorativnih programa sa druge strane. Sve tri su dobile vano mesto u vizantijskoj teologiji i umetnosti u gotovo isto vreme i po mom miljenju predstavljaju pobedu monake posveenosti u odnosu na vie duhovni i simvolistiki pristup Liturgiji.63

Nova ikonografija

Da je teoloko tumaenje nove duhovnosti kanonizovano u liturgijskim komentarima moglo bi biti dostupno ljudima putem obrednih slubi i mesta njihovog odvijanja: kroz Liturgiju i crkvenu umetnost onakvu kakva se razvila u vizantijskim crkvama na prelazu iz desetog u jedanaesti vek, tokom studitskog doba.

Postoje dokazi za simvolinu crkvenu umetnost u poznoj antikoj Palestini pre ovog perioda. Horacije retoriar iz estog veka opisuje crkvu Sv. Sergeja u Gazi (izgraena verovatno pre 536.) kao potpuno oslikanu sa preko dvadeset i pet prikaza iz Hristovog ivota od Bogojavljenja do Vaznesenja.64 Ali Gaza nije Carigrad, a najstariji oevidac takvog naina oslikavanja - jo uvek embrionskog, poto nema spomena o krugu proslava - u obredu Velike Crkve je patrijarh Fotije koji je opisao mozaik Crkve i Bogorodice Faroske, glavnog svetilita carskog dvora:

Na plafonu je u mozaiku oslikana ljudska figura koja nosi obeleja Hrista. Moe se rei da nadgleda zemlju, odravajui red. Slikar je toliko bio inspirisan da precizno prikae, pomou boja i oblika, Tvorevu brigu za nas. Apsida koja se nalazi iznad svetilita svetluca od lika Djeve koja prua ruke u nae ime. Horovi apostola i muenika, kao i proroka, i patrijarha ispunjavaju i ulepavaju crkvu svojim likovima...

Pre toga, oevici su moda pridavali simvolika znaenja raznim delovima carigradskih crkvenih zgrada,65 u Aja Sofiji66 je postojala i simvolika umetnost. Ali upotreba simvolikih umetnikih programa je poela u Carigradu tek u srednje-vizantijskom periodu, i usledila je posle konanog poraza ikonoborstva 843. kada je stvoren ikonografski program da bi izrazio viziju onima kojima Germanovo knjievno delo nije bilo dostupno.

Ovi programi odravaju simvolizam nove mistike koju smo videli kod Germana: 1) kosmiku, "nebesku-Liturgiju" viziju koja je nasleena od Maksima i 2) "ikonomijsku" ili anamneticu istoriju sa svojim jasnim, slikovnim prikazom istorije spasenja. U kosmikoj ili hijerarhijskoj shemi, crkva je obred sa slika sadanje Crkve, u kojoj se boanska milost prenosi na one u svetu (brodu crkve) iz boanskog prebivalita (svetilite). Simeon Solunski, poslednji vizantijski klasini mistiar je izvrio sintezu ove vizije u 131. poglavlju svog dela "Na svetom hramu":

Crkva kao Boji dom, jeste slika celog sveta jer se Bog nalazi svuda i On je iznad svega... Svetilite je simvol viih sfera, gde se nalazi presto Gospodnji i Njegovo prebivalite. Oltar predstavlja ovaj presto. Nebeske jerarhije se nalaze na mnogim mestima, ali njih ovde slede svetenici koji zauzimaju njihovo mesto. Vladika predstavlja Hrista, Crkva predstavlja vidljivi svet... Spolja se nalaze nie oblasti i svet bia koja ne ive u skladu sa razumom i nemaju vii ivot. Svetilite prima u sebe vladiku koji predstavlja Bogooveka Isusa ije moi on deli. Drugi sveti sluitelji predstavljaju apostole a naroito anele i arhanele, svakog u skladu sa njegovim redom.

Spomenuo sam apostole zajedno sa anelima, vladikama i svetenicima jer postoji samo jedna Crkva, ispod i iznad, jer je Bog siao i iveo meu nama, inei u nae ime ono za ta je poslat. To je delo koje je jedno, kao to je i naa rtva Gospodu, priest i sorzecavanje. Ono se vri i gore i ovde dole, ali sa bitnom razlikom: gore se ini bez ikakvih simvola dok se ovde postie kroz simvole...

U ikonomijskom ili anametinom prikazu, svetinja i oltar ine jedinstvo: Svetinja nad Svetinjama koja se nalazi u atoru Mojsija: tajna veera: golgota raspee: odakle se prinose sveti darovi vaskrslog Gospoda - njegova Re i Njegovo telo i krv - da bi osvetlili svet pomraen grehom. Ovaj drugi dobija znaaj kod Germana:

"Crkva je raj na zemlji, gde boravi i kree se Gospodar nebesa. Ona prikazuje raspee, pogreb i vaskrsenje Hrista. Ona je iznad atora koji sadri Mojsijeve svetinje. Sveti oltar je grob u koji je poloen Isus, mesto na kome se nalazi istinski nebeski hleb, mistina i beskrvna rtva - Njegovo telo i krv se nude vernima kao hrana venog ivota. On je takoe i presto Boji na kome se odmara ovaploeni Bog... poput stola za kojim je sedeo sa svojim uenicima tokom tajne veere... ranije predstavljen kao trpeza Starog Zaveta na kome se nalazila mana, koja je zapravo Hristos koji je siao sa nebesa".

Ikonografija i Liturgija Crkve je dvostruka vizija koja prihvata vidljivi i dinamini oblik. Od centralnog svoda dominira lik Pantokratora, dajui jedinstvo jerarhijskom, i ikonominom motivu. Pokret jerarhijskih motiva je vertikalan: uzdiui se od postojeeg kroz redove svetitelja, proroka, patrijarha i apostola do Gospodara nebesa koga slue horovi anela.67 Sistem ikonomije ili "istorije spasenja" prostire se od svetilita u irinu i visinu i on je ujedinjen sa jerarhijom kako umetniki tako i teoloki.

U ovom okruenju liturgijska zajednica obeleava svetu tajnu svog iskupljenja u jedinstvu sa Nebeskom Crkvom. Tek kroz stvarnu Liturgiju ovaj crkveni simvolizam biva oivljen i postaje vie nego statino otelovljenje kosmosa vienog hrianskim oima. Po hrianskom verovanju dinaminu vezu izmeu stvarnih i nestvarnih svetova je prikazao Hristos u iskupljenju krvlju koje proslavlja, potvruje i obnavlja evharistija. Ova dinamina veza je izraena u ikonografiji crkve.

Ikonostas, zatvarajui svetilite u kome se vre svete tajne, posmatra se kao veza izmeu neba i zemlje. Iznad oltara na zidu centralne svetiline apside prikazano je "zajednitvo apostola" - ovo nije tajna veera, ve Hristos nebeski Vrhovni Svetenik koga opsluuju aneli i koji prieuje Dvanaestoricu. Sveti Vasilije i Hrizostom iji liturgijski izrazi govore o istoj tajni, takoe mogu da budu vieni kako dre liturgijske svitke i kao da sasluuju obred koji se odvija pred njima na nebeskom/zemaljskom oltaru. Prekoputa oltara na svodu svetiline apside se nalazi Bogorodica. Njene ruke su podignute i ona kao da prinosi zajedno sa nama Pantokratoru koji se nalazi na svodu iznad nje. Izvan svetilita se nalaze freske liturgijskih praznika koji prikazuju hriansku ikonomiju spasenja u Isusu i ono se iri po zidovima u smeru kazaljke na asovniku inei slikovite prstenove poput onih to sastavljaju bure, povezujui istoriju spasenja prolosti sa obnovom spasenja sadanjosti.

Nova arhitektura

Poto smo usredsreeni na Liturgiju, umetnost u prepustiti istoriarima. Treba primetiti da su ove promene bile bile povezane sa promenama u crkvenoj arhitekturi, koje su sa stanovita Liturgije bili podjednako vani. Kao to kae Kirilo Veliki, takvi dekorativni oblici su mogli biti vieni samo u periodu koji je dolazio posle Justinijana, kada je unutranjost malih crkava mogla biti obuhvaena jednim pogledom i na taj nain posmatrani kao jedinstvena celina za ukraavanje. Kao posledica mranog doba, monumentalnu arhitekturu justinijanskog perioda koje su esto bile minijaturne u poreenju sa ovim. Uporedo sa smanjivanjem veliine crkve, liturgijski ivot je postajao sadrajniji i vie lian. Lepota gradskih statijskih i bazilinih obreda pozne antike su bile stvarane za crkve veliine Aja Sofije.

Porast monatva u carigradskoj Patrijariji posle ikonoborstva je igrao veliku ulogu u ovom procesu. Manastiri su postali bogatiji, imali su veu autonomiju i mo, a naroito Studitski manastiri koji su bili u kontaktu sa mirjanskim crkvama. Nije nikakva sluajnost to je u kasnijim vekovima Vizantije izgraeno mnogo vie monakih68 nego mirjanskih crkava. Monaka Liturgija nije statijska, ona je pomonaena - vezana za manastir.

Umanjeni obred i njegov simvolizam

Ovo saimanje liturgijskih aktivnosti unutar zidina crkvenih zgrada koje nikad do tad nisu bile toliko male pratile su promene u pravcu vee simvolizacije. Kada obredi, koji su jednom imali i praktinu vanost, nadive svoju prvobitnu namenu, njihovo dalje postojanje zahteva reintegraciju u novi sistem. U tom procesu relikvije dobijaju novo simvoliko tumaenje koje nema nikakve veze sa njihovim poreklom i prvobitnom namenom.

Klasian primer jeste prizivna procesija na poetku evharistijske Liturgije. Ovo je prvobitno bio sveani ulazak u crkvu. Novi obred je sadran unutar mnogo manjih crkvi. Nekada velika javna uvodna litija je smanjena u smislu rituala, na unutranjost sada male crkve i postala je skraena, svetenika zaostavtina prvobitnog ulaska cele Crkve kao to je to opisano u italogrkoj molitvi koja se nalazi u nekim spisima Zlatoustove Liturgije:

Dobrotvore i tvorcu svega postojeeg, primi crkvu koja ti se pribliava. Podaj nam ono to je dobro za svakog od nas, vodi nas do savrenstva i uini nas dostojnim tvoga carstva...

U novom sistemu ove dve ulazne litije su skraene u ritualno pojavljivanje svetenika iza ikonostasa i tumai se kao Hristova epifanija. U prvoj procesiji ili malom vhodu koji otvara Liturgiju sveta, knjiga jevanelja se iznosi iz oltara kroz dveri i nazad. Ovo treba da simvolie Hristov dolazak u svet kao Re. Veliki ulazak ili veliki vhod na polovini evharistijske slube je jednom takoe bio ulazak u crkvu sa hlebom i vinom koji su pre Liturgije pripremljeni. Sveden na sveano premetanje hleba i vina sa Prothese u svetilite, kroz dveri zatim nazad u svetilite gde se ponovo stavljaju na oltar. Smatra se da to simvolie Hristov odlazak na mesto raspea, predskazujui njegov dolazak nama u svetoj tajni priesti.

Ovo premetanje na manji nivo je dovelo do vee privatizacije Liturgije. Ne samo to su procesije smanjene na rituralne ostatke koji nemaju nikakvu praktinu vanost - zavravaju se tamo gde i ponu: unutar same crkve, obredna delatnost se povlai u jo zatvorenije svetilite. irenje privatnih ispovesti svetenika su dalji znaci udaljavanja od monumentalnih javnih slubi i pribliavanje monakim.

Promene u crkvenom ustrojstvu

Rezultat svih ovih liturgijskih pogleda na crkvu imale su viestruk uticaj: 1) nestao je atrijum i broj ulaza je drastino umanjen; 2) spoljanji skeufilakion je naputen i zamenila ga je pastoforija; 3) uzdignuti sintranon je uklonjen iz apside; 4) veliki amvon je pomeren iz sredine crkve, njegova veliina je bila umanjena i na nekim mestima je potpuno uklonjen, kao to je objava Rei postala ritualna formalnost: ak je i propoved svedena na itanje ve napisanog teksta iz omilija.69

Stari uticaj na novo tumaenje teksta

Nisu samo crkvene zgrade, ikonografija i ritual bili pod uticajem ovog procesa. Liturgije imaju unutranju i spoljanju istoriju koja se dijalektiki proima. Ovo je naroito tano kada je u pitanju vizantijski Istok, gde je duhovno poimanje rituala dalo veliki doprinos razvoju simvolike forme.70 Sve do vremena Germana ovo novo, antiohijsko poimanje Liturgije je poelo da plete svoju alegorijsku mreu i to ne samo na ulazima, ve i u obredima koji su usledili posle njih.

Ovo potvruje pre svega "ekonomino tumaenje" velikog vhoda kao Isusove sahrane. Ovde je zapoet proces gde se itava liturgijska delatnost, pre i posle premetanja darova, tumai u smislu da se darovi na ulasku poimaju kao telo ve raspetog Hristosa. Ovaj podstaknuti razvoj u Prothesisu ili obredu priprema darova na poetku evharistije - naroito uvoenje prorokih stihova "Sluge koji pati" prilikom pripreme evharistijskog hleba, tumaei ga kao rtveno Jagnje, jeste osveivanje samog obreda velikog vhoda i njegove simvolike: rezultat toga je vei broj tropara koji govore o sahrani, kaenje, i pokrivanje darova na oltaru a to se dalje tumai kao polaganje Hristovog raspetog tela u grobnicu, pomazivanje mirisnim uljem i umotavanje u tkaninu. Sve ovo je uoljivo ne samo u ritualu svih srednjovekovnih Liturgija ve i u razvoju pobonosti i tumaenju. Oni ovde nisu samo tumaili postojee tekstove i rituale ve su i retroaktivno doprineli tekstualnoj i ritualnoj promeni.

Nova liturgijska knjiga: diataksis

Ovi dogaaji, naroito njihovo gotovo ritualno preterivanje u nekim srednjovekovnim monakim spisima, na kraju su doveli do pojave jedne nove knjige: Diataksis ili "red". Ovo je bio prirunik koji opisuje na koji nain treba izvriti obred. Kod Vizantinaca u desetom veku vidimo prve tragove kodifikovanja pravila. Ona su u Italiji obino bila sadrana u liturgijskom tekstu. U Carigradu i na Svetoj Gori poeli su da se umnoavaju razliiti pravilnici u periodu izmeu dvanaestog i petnaestog veka - u cilju spreavanja preteranog razvoja "prothesis" obreda. O Diataksisu u govoriti vie na kraju sledeeg poglavlja.71

(poetak)

VII. NEO - SAVAIZAM

Ve smo videli da je monaka pobeda nad ikonoborstvom uinila vizantijske monahe uticajnijim od mirjanskog svetenstva. Proces manastirizacije je bio u punom jeku pre etvrtog krstakog pohoda (1204-1261)72 kada je demoralisano svetenstvo postalo nemono da odri Asmatike Akolouthia ili "slubu koja se poje" Velike Crkve i dopustilo manastirizaciju slubi. Tokom paleoloke obnove (1259-1453) vizantijska Crkva je i dalje bila mona sila, a naroito kada se na Sv. Gori73 pojavila isihastika renesansa. To je bila Crkva pod monakim vostvom ne samo u njenom uticaju na dravu i duhovnost ve i u liturgijskoj kreativnosti.

Od Studita do Agiorita: uspon Svete Gore74

Rani pad studitskog uticaja i uspon Atonita ili "hagioritskog" monatva su bili kljuni inioci u ovom razvoju. U Carigradu je studitski obred bio glavni u trinaestom veku. Na drugim mestima monaki centri su poeli da se kreu prema Zapadu poto je pritisak Turaka na Istoku uticao da se vizantijsko monatvo iz Male Azije premesti u grke monake centre. Latinsko osvajanje Carigrada 1204-1261. bilo je veliki udarac za vizantijsku kulturu i drutvo. Ali vakuum koji je stvorila carska mo dovela je do veeg ugleda i autoriteta crkve. Uprava nad Sv. Gorom koja je ranije bila u rukama cara, 1312. je predata patrijarhu i monatvo je nastavilo da cveta. Ovo agioritsko monatvo, uprkos studitskom poreklu, napustilo je stroga studitska pravila i prihvatilo savaistiko monatvo larva i skitova ili malih manastira u Palestini.75 U Carigradu se odvijao isti proces - barem u Liturgiji. Do dvanaestog veka, druga generacija savaistikog materijala je poela da se infiltrira u slubu studitskih manastira glavnog grada. Ovo je bio poetak nove epohe, konanog stadijuma u formiranju dananjeg vizantijskog obreda.

Neo-savaistika sinteza

Ja je nazivam "neo-savaistikom sintezom" - "neo" da bi je odvojio od studitske koja je kao to sam istakao u petom poglavlju, bila starija sinteza savaistikih elemenata i carigradskog obreda. To poglavlje je napravilo skicu liturgijskog preplitanja Jerusalima i Carigrada, naroito u periodu studitske reforme. Ovo ukrtanje je postalo intenzivnije posle prekida hagiopolitske Liturgije usled ruenja hrama u Jerusalimu (Bazilika Anastasisa koju je unitio kalif al-Hakim 1009). Od jedanaestog veka palestinski monasi su preradili studitsku sintezu i uskladili je svojim potrebama. Ovo se pre svega odnosilo na redosled nonih molitvi (agripnia), a kasnije i na kanon dnevnih slubi (jutrenja) i psalmi.76 Ovaj proces je prvi opisao Nikon sa Crne planine (1025-1088), monah manastira Bogorodice na Mauron Oros severno od Antiohije, u Siriji. On je bio prvi koji je upotrebio re "tipik". U duhovnom svedoenju koje je predgovor u Tipiku: Pronaao sam i sakupio razliite tipike, studita i Jerusalima, i oni se nisu meusobno slagali - ni studitski sa studitskim, ni jerusalimski sa jerusalimskim. Koliko god da je sve ovo komplikovano, ja sam se posavetovao sa mudrima i starcima, onima koji poznaju ovu materiju...

Nakon to se raspitao o "redu (taksis) crkve i psalmodije", i o raznim nasleima - usmenim i pismenim, prilagodio ih je sopstvenoj svrsi. Tako da, dok je carigradski obred bio zamonaivan putem Palestine, palestinski je bio vizantizovan.

Iako Nikon navodi razlike u upotrebi kod studita i Jerusalima, paljivo itanje Tipika pokazuje da je on poredio dve varijante koje su u osnovi isti savaistiki obred. Oba koriste isti palestinski psaltir koji ima dvanaest katizmata,77 samo to "pensum" dele na razliiti nain. Na veernjima oba imaju "stihire" sa velianjima i "aposticha"78 - ali hagiopoliti izostavljaju "stihire" - postoje razlike i u upotrebi Velike Doksologije.79

U Nikonovo vreme jedina znaajna razlika u upotrebi je bila ova "agripnia".80 Savaistiki posveenici su drali svenona bdenija u nedelju i praznicima za razliku od studita koji su praktikovali uobiajenu veernju molitvu: Neophodno je da se zna da... ne postoji celonona "agripnia", ni u nedelju niti praznikom ve je redosled obreda (akolouthia) u vreme "apodeipnon-a", "mesoniktikon-a" (ponone slube) i veernjeg u skladu sa Tipicima studita i Svete Gore, jednom reju u skladu sa Diatakseis pravilima. Ono to je jo primetno jeste da se neosavaistini razvoj sastojao i u poveanju "pensum-a" u psalmima kao i dnevni kanon. Treba naglasiti da su oba obreda, studitski i neo-savaistini samo razliite upotrebe istog naslea.

irenje tipika Svetog Save

Ovaj neo-savaistiki obred je postao popularan na svim mestima. Razlozi za ovaj razvoj nisu jasni. Neki nagaaju da je to zbog njegove jednostavnosti u vreme kada Velika Crkva vie nije mogla da odri sloenost starog obreda Aja Sofije koja je imala veliki broj pojaca,81 a monatvo je imalo manju disciplinu od one koja je postojala na vrhuncu savaistikog uticaja. Ranije, u dvanaestom veku, glavni studitski tipik Evergetis dopustio je infiltriranje neo-savaistikog materijala u studitske manastire koji su se nalazili u Carigradu.82 Veliki broj Tipika iz dvanaestog veka su preuzeli mnoge stvari iz evergetskog pravila i Tipika Sv. Save za srpski manastir Hilandar na Sv. Gori i ona potie iz 1199. i predstavlja neto vie od obine srpske verzije. Svi kasniji hagioritski Tipici koji potiu iz petnaestog veka pripadaju neo-savaistikoj tradiciji. Ova nova upotreba se proirila sa Atosa na ceo teren atoskog isihizma.

Svugde, osim u Junoj Italiji. Daemo primer, Dimitri Konomos primeuje da je u ovom periodu, jedan potpuno monaki "procvat paleoloke muzike renesanse"83 koji su kao i druge liturgijske promene posle studita naili na malo podrke u Velikoj Grkoj, gde je stariji Asmatikon i Psaltikon i dalje bio u upotrebi. Novi pokret je bio sintetizovan u prvoj polovini etrnaestog veka od strane novog kompozitora, Sv. Jovana Kukuzelesa iz Velike Lavre sa Sv. Gore.84

Pobeda atonskog isihazma: Filotejev diataksis

U ovoj difuziji savaistike upotrebe najuticajniji je bio hagioritski isihasta Filotej Kokinos (1379)85 Sa pobedom isihastikog uenja koje je potvreno kao zvanino uenje na saborima 1347. i 1351. isihaste su izali kao pobednici u borbi za igumanstvom u Pravoslavnoj crkvi i pridobili su visoke poloaje u samoj jerarhiji. Isihastiki kandidati su kontrolisali ekumenski presto tokom ostatka etrnaestog veka. Najpoznatiji su bili Filotej, iguman Velike Lavre na Sv. Gori, i episkop Herakleje (1347) kao i dvostruki carigradski patrijarh. Kada je po drugi put postao patrijarh, uspostavio je intenzivan odnos izmeu Fanara i lokalnih Pravoslavnih crkava koje su se nalazile izvan grkog govornog podruja. Uporedo sa dogmatskom, duhovnom i jerarhijskom dominacijom isihasta iao je i liturgijski uticaj. Dok je bio iguman Velike Lavre, Filotej je sainio dva veoma vana liturgijska obreda ili Diataksisa: Diataksis tes hierodiakonias za Boansku Slubu i Diataksis tes theias leitourgias za evharistiju. Iz praktinih razloga ova Filotejeva pravila su jo uvek u primeni u vizantijskoj Liturgiji. Na Sv. Gori prirunici studitskog tipa su jo uvek korieni u etrnaestom veku, pre Filotejske reforme. Meutim, u gotovo svim grkim kodeksima od etrnaestog do esnaestog veka neo-savaistiki redosled koji je Filotej kanonizovao proirio se na podruje izvan June Italije i na kraju uao u prve tampane vizantijske liturgike knjige. Iako su sve ove knjige tampane u Italiji - uglavnom u Veneciji, a neke i u Rimu - preanja studitska sluba je imala svoje sopstvene u manastirima u Junoj Italiji. to se tie evharistije, prvo italijansko-grko izdanje koje je tampano u Rimu 1601. za upotrebu italijansko- -grkih monaha jo uvek sadri Prothesis ili pripremu darova pre Liturgije, to je lokalni kalabrijski obred koji je mnogo jednostavniji od Filotejskog.

Ovo nije iznenaujue. ak i u manastirima Sv. Gore, druge Diataksis su bile sastavljane i koriene u nadmetanju sa Filotejskim obrednim redosledom. Jo vie vremena je bilo potrebno da bi se ova nova primena proirila na zemlje vizantijskog Pravoslavlja izvan Italije i Grke: slovenski rukopisi odraavaju ovaj novi redosled sa zakanjenjem od jednog ili dva veka. Ali Filotejeva Diataksis Boanstvene Liturgije je do kraja etrnaestog veka dva puta prevedena na slovenski, a neo-savaistina upotreba je dospela u Rusiju pred kraj etrnaestog veka pod mitropolitom Kiprijanom Kijevskim gde je postepeno zamenila staru studitsku upotrebu. Lavra Sv. Trojice severno od Moskve ju je prihvatila 1429. ustalila se u Novgorodu 1441. i dola do krajnjeg severa u Solovki na Belom moru 1494. godine.86

Do esnaestog veka lokalna upotreba je ustuknula pred novim sistemom. Do sedamnaestog veka knjige tampane u Veneciji ule su u optu upotrebu, a period formiranja vizantijske Liturgije je bio zavren. Neo-savaistika upotreba u atonskoj kodifikaciji iz etrnaestog veka - obred Velike Lavre tokom Filotejovog igumanstva ne samo to predstavlja pobedu isihastikog monatva nad studitskom gradskom varijantom: ukoliko prihvatimo lokalno odravanje povremene studitske upotrebe, naroito u Junoj Italiji i Rusiji, on je takoe postao i obred Pravoslavnog sveta kao i ono to nam je danas jo uvek poznato kao "vizantijski Obred."

--------------------------------------------------------------------------------

1 Neki pisci vie koriste naziv "Pravoslavna Liturgija". Ovaj izraz, ipak, nije dovoljno precizan da bi zadovoljio liturgiara ili istoriara. Aleksandrijske grke Liturgije Svetog Marka ili Svetog ora jesu pravoslavne Liturgije, ali ni u kom sluaju ne mogu biti vizantijske. Osim toga, nekolicina nevizantijskih Istonih crkava se takoe nazivaju "Pravoslavnim".

2 To je bio jeretiki pokret iz 8/9. veka koji se protivio svetim ikonama. Imao je carsku podrku u periodima 726-787. i 815-843.

3 Ovaj naziv uzet je iz nemakog izdanja ulca.

4 P. Majendorf, Germanus 56 (moj prevod).

5 to se tie periodizacije vizantijske istorije, treba pogledati A. Kazdin "Vizantijska istorija" ODB* 1: 345-363. Tradicionalna trostruka podela, iako vetaka i neadekvatna, na ranu, srednju i poznu Vizantiju, nije mnogo koristan za eklisioloko-kulturnu istoriju iji je glavni izraz Liturgija. Za nau svrhu koristimo jednu bolju podelu: 1) Paneo-vizantijski period od 324. do Justinijana (527) 2) "Zlatno doba" Justinijana (527-565) i njegovih neposrednih naslednika; 3) "Mrano doba" od sredine 7. veka, obuhvata period ikonoborstva (726-843), dolazak Teodora Studita i njegovih monaha u Studios 799. godine, konanu pobedu nad ikonoborstvom 843. godine; 4) Obnova za vreme Makedonaca i Komnena od 9. veka sve do IV krstakog pohoda (1204); 5) Poslednji vizantijski period nazvan "latinski pohod" (1204-1261) i nastavlja se posle pada Carigrada (1453) u "Vizantiji posle Vizantije". Pored odlinog prikaza vizantijske istorije u ODB, takoe treba pogledati D. G. Genakoplos, Vizantija; Crkva, drutvo i civilizacija vieni savremenim oima (ikago-London 1984) 1-13: "Uvod: Istorija Vizantije u glavnim crtama". * ODB: Oksfordski renik Vizantije, 3 toma, Aleksandar P. Kazdan, A. -M. Talbot, A. Katler, T.E. Gregori, N. evenko (Nj.J. / Oksford 1991).

6 Liturgijski uticaj isihazma, monakog pokreta duhovne obnove u Pravoslavlju iz 14. veka, vidi Taft, "Atos", 191-194 i literatura koja se tamo navodi.

7 O jaanju Carigrada pogledati N.-G. Bek, Carigrad: Pojava novog centra na Istoku; K. Vajcman, Doba duhovnosti: Simpozijum /Nj.J./ Prajstaun 1980).

8 Taft, asovi 48, 171-174.

9 Ovaj zapis je obuhvatio eparhije Trakije u Evropi i ostatak Istonog carstva osim egipatske oblasti (Avgustalis).

10 V.R. Taft, Autentinost Zlatoustove anafore. Autorstvo liturgikih tekstova se odreuje kompjuterski, OCP** 56 (1990) 5-51. * OCP - Orientalia christiana periodica.

11 Npr. jelinski, italijanski, germanski i baltoslovenski.

12 Npr. francuski, italijanski, panski, katalski, portugalski, rumunski, i ladski unutar latinske ili romanske grupe; nemaki, vedski, danski, norveki, islandski, holandski, engleski unutar teutonske ili germanske grupe.

13 Dokaza daje Proteoria (str. 140: 417-468), litur