2

Respublikanın ümumtəhsil məktəblərinin

9-cu sinifləri üçün ―Azərbaycan dili‖ dərsliyi

Müəlliflər: Qəzənfər Kazımov

Aygün Mikayılova

Bakı: Aspoliqraf, 2012.

Dərsliklə bağlı TQDK-ya daxil olan və açıq müzakirələrdə

bildirilmiş qeydlər, iradlar və təkliflər əsasında hazırlanmış

YEKUN RƏY

3

Yekun rəy aşağıdakı meyarlar əsasında formalaşmışdır:

1. Məzmun baxımından;

2. Dizayn və bədii tərtibat baxımından.

1. Məzmun baxımından

Respublikanın ümumtəhsil məktəblərində qüvvədə olan tədris proqramına

uyğun hazırlanmış dərslik 120 səhifədən, proqram və mündəricatdan ibarətdir.

Dərslik proqramın tələblərinə uyğun olaraq mürəkkəb cümlə, vasitəli və vasitəsiz nitq

mövzularını özündə əks etdirir. Dərslikdə mövcud elmi-nəzəri məsələlər, əsasən,

gözlənilmiş, şagirdlərin yaş səviyyəsi nəzərə alınmışdır.

Bununla yanaşı, dərslikdə müəyyən qüsurlar vardır. Bunlar aşağıdakılardır:

―Bağlayıcılı tabesiz mürəkkəb cümlələr‖ mövzusunda (səh.22) qeyd

olunmuşdur ki, ―tabesiz mürəkkəb cümlənin tərkib hissələrini əlaqələndirmək

üçün aşağıdakı bağlayıcılardan istifadə olunur‖. Tabesizlik bağlayıcıları növlərinə

görə sadalanmış, hər birinə aid nümunələr verilmişdir. Məlumdur ki, ―ilə‖ bağlayıcısı

da tabesizlik bağlayıcısıdır və bu bağlayıcı həmcins üzvləri əlaqələndirə bildiyi halda,

tabesiz mürəkkəb cümlənin tərəflərini əlaqələndirə bilmir. Ona görə də yaxşı olardı

ki, dərslikdə belə bir cümlə verilsin: ““İlə” birləşdirmə bağlayıcısı tabesiz mürəkkəb

cümlənin tərəflərini əlaqələndirə bilmir” və bunun səbəbi izah olunsun.

Dərslikdə elə həmin mövzunun şərhində tabesiz mürəkkəb cümlənin tərəflərini

əlaqələndirən tabesizlik bağlayıcılarından əvvəl durğu işarələrinin işlənmə məqamları

göstərilmiş, ancaq ―isə‖ bağlayıcısı ilə bağlı məsələyə toxunulmamışdır. Yaxşı olardı

ki, ya həmin mövzunun, ya da ―Qarşılaşdırma əlaqəli tabesiz mürəkkəb cümlələr‖

mövzusunun şərhində belə bir qeyd verilsin: “Amma, ancaq, lakin bağlayıcılarından

fərqli olaraq, “isə” bağlayıcısı ilə bağlanan tabesiz mürəkkəb cümlələrdə vergül

işarəsi “isə”dən əvvəl yox, “isə”dən əvvəlki sözdən əvvəl işlənir. Məs: Məmməd

zəhmətinin bəhrəsini görərək yüksək balla ali məktəb tələbəsi oldu, qardaşı isə

kor-peşman kəndə qayıtdı”.

―Zaman əlaqəli tabesiz mürəkkəb cümlələr‖ə aid nəzəri məlumatın şərhində

qeyd edilmişdir: ―Zaman əlaqəli tabesiz mürəkkəb cümlələrin tərkib hissələrində

eyni zamanda baş verən hadisələr sadalanır‖ (səh.28). Yaxşı olardı ki, həmin

izaha belə bir cümlə əlavə olunsun: “Bu hadisələr həm eyni, həm də müxtəlif

məkanlarda baş verə bilər. Məsələn: Nənəsi nağıl danışır, nəvəsi maraqla qulaq

4

asırdı (eyni). Murov cəbhəsindəki toplar gur-gur guruldayır, Horadiz təyyarə

meydanındakı təyyarələr əmr gözləyirdi (müxtəlif)”.

―Xəbər budaq cümləli tabeli mürəkkəb cümlələr‖ mövzusunun həm nəzəri,

həm də praktik materialı yüksək səviyyədədir. Məlum olduğu kimi, baş cümlədə

xəbər yerində işlənən işarə əvəzliyi olmadan xəbər budaq cümləsi formalaşa bilmir.

Yaxşı olardı ki, nəzəri məlumata belə bir cümlə də əlavə olunsun: “Baş cümlədə

xəbər yerində işlənən işarə əvəzliyi – əvəzlik qəlib olmadan xəbər budaq cümləsi

formalaşa bilmir”.

Dərslik 8-ci sinifdə tədris olunmuş mövzuların təkrarı ilə başlanmışdır. Burada

(səh.9) verilən 24-cü çalışma, eləcə də, çalışmalara əlavə edilən 17-ci tapşırıq 8-ci

sinifdə Azərbaycan dili fənni üzrə keçilən mövzuları həm praktik, həm də nəzəri

baxımdan yoxlayır və demək olar ki, bütün mövzuları əhatə edir. Lakin təkrar

xarakterli bu çalışmalar yalnız 8-ci sinifdə tədris olunan materialları əhatə edir. Yaxşı

olardı ki, aşağı sinifdə tədris olunan (fonetika, leksika, morfologiya) mövzulara aid

də müxtəlif tapşırıqlar və çalışmalar verilsin.

Mürəkkəb cümlə (səh.10) haqqında məlumat verilərkən mürəkkəb cümlənin

tərkib hissələrinin sadə cümlənin müxtəlif növlərindən törəndiyi bildirilmişdir. Bu

zaman verilən nümunələrin hər biri feli xəbərli cümlələrdir. Tərəflərindən biri ismi,

digəri isə feli xəbərli olan cümlələrin hansı cümlə növü olması məlum olmur.

Düzdür, sonrakı çalışmalarda (çalışma 25) bu tip cümlələrə rast gəlmək olur, amma

mövzunun izahı zamanı bu məsələ aydınlaşdırılsa idi, daha yaxşı olardı.

Mürəkkəb cümlənin sadə cümlədən fərqlərini izah edərkən tərəflərindəki feli

xəbərlərin eyni şəxsə aid olduğu, lakin bu feli xəbərlərin felin müxtəlif şəkilləri ilə

ifadə olunması barədə heç nə deyilmir. Məsələn, bilinmir ki, ―Şəhərə gedirəm, tez

qayıdacağam‖ (mən gedirəm, mən qayıdacağam) tipli cümlələr necə cümlələrdir.

Yaxud, ―Atam işdən gəlib, çox əsəbidir‖ (o gəlib, o əsəbidir) tipli cümlələr

(tərəflərdən biri ismi, digəri feli xəbərli) sadədir, yoxsa mürəkkəbdir, mürəkkəb

cümlənin hansı tipinə aiddir?

Mürəkkəb cümlənin növlərindən (səh.14) danışarkən tabesiz mürəkkəb

cümlələrlə tabeli mürəkkəb cümlələrin fərqli cəhətləri daha aydın izah edilməli idi.

Eləcə də, tabesiz mürəkkəb cümlələr (səh.17) barəsində daha ətraflı və geniş izah

verilməli idi.

Ardıcıllıq əlaqəli (səh.32) və səbəb-nəticə əlaqəli tabesiz mürəkkəb cümlələrin

(səh.34) sərhədləri tam aydınlaşdırılmamışdır. Elə buna görə də, bu iki cümlə tipi

şagirdlər tərəfindən tez-tez qarışıq salınır. Məsələn, 63-cü çalışmadakı ilk iki

5

cümlənin ardıcıllıq, yoxsa səbəb-nəticə əlaqəli olduğunu ayırd etmək şagirdlər üçün

kifayət qədər çətinlik yaradır. Göstərilən əlamətlərlə onları tam ayırd etmək bəzən

mümkün olmur. Səbəb-nəticə və ardıcıllıq əlaqəli tabesiz mürəkkəb cümlələrin fərqi

zəif izah edilmişdir. Habelə səbəb-nəticə əlaqəsi üçün yalnız iki tərkib hissənin

olduğunu söyləmək dəqiqləşmə tələb edir. Belə ki, bu tip cümlələr bir neçə: iki, üç,

dörd və daha çox cümlənin birliyindən ibarət ola bilər; səbəb və nəticə komponentləri

müxtəlif şəkildə qruplaşa bilər. Ona görə də, fikrə aydınlıq gətirmək lazımdır.

―Tabeli mürəkkəb cümlələr‖ mövzusunda (səh.46) tərkib hissələrin hansı

əlamətlərinə görə əsas və asılı tərəflərə bölündüyünün bir az da ətraflı izah edilməsi

məqsədəuyğundur.

―Baş və budaq cümlənin yeri‖ mövzusunda (səh.48) qeyd edilmişdir: ―Tərkib

hissələri intonasiya və tabelilik bağlayıcıları ilə əlaqələnən tabeli mürəkkəb

cümlələrdə bir qayda olaraq baş cümlə əvvəl, budaq cümlə sonra işlənir‖.

Əslində isə, tabelilik bağlayıcıları ilə bağlanan və budaq cümlənin birinci gəldiyi

cümlələr də kifayət qədərdir. Qeyd etmək lazımdır ki, tabelilik bağlayıcıları 4 qrupa

bölünür. Aydınlaşdırma və səbəb bağlayıcıları ilə bağlandıqda əsasən baş cümlə, şərt

və güzəşt bağlayıcıları ilə bağlandıqda isə daha çox budaq cümlə birinci gəlir.

Zaman budaq cümləsi (səh.66) haqqında, xüsusən də, onun ―ki‖ ilə bağlanan,

lakin budaq cümlənin birinci gəldiyi tipi haqqında daha əraflı məlumat verilməli və

hansı məqamda baş cümlənin birinci, hansı məqamda budaq cümlənin birinci gəldiyi

haqqında geniş danışılmalı idi.

Səbəb budaq cümləsində budaq cümlə də birinci gələ bilir. Bu barədə məlumat

verilmir.

Budaq cümlələr mövzusu bitəndən sonra təkrar, eləcə də, keçilən mövzuları

daha yaxşı mənimsəmək üçün çoxlu sayda çalışmaların verilməsi müsbət haldır

(səh.85–94). Lakin bu çalışmaların bəzilərində (çalışma 174–175) üç tərkibli (baş

cümlə-budaq cümlə-baş cümlə) tabeli mürəkkəb cümlələrdən söhbət açılmış və

onların növünü müəyyən etmək tələb olunmuşdur. Halbuki mövzuların izahı zamanı

bu məsələlərə toxunulmamış və onlara dair heç bir nümunə izah predmeti

olmamışdır.

Vasitəsiz nitqdə durğu işarələrindən ətraflı danışılmamış və onlardan istifadə

haqqında kifayət qədər müxtəlif tipli nümunələr verilməmişdir. Mövzu yarımçıq təsir

bağışlayır. Formalar verilmiş, amma onların izahı açılmamış, sadəcə az sayda

nümunələr verilmişdir.

6

Dərsliyin 106–114-cü səhifələrində aşağı siniflərdə, eləcə də, 9-cu sinifdə

keçilən mövzulara dair çoxsaylı çalışmalar verilmişdir. Bu, dərs ilinin sonunda

yekunlaşdırıcı bir material kimi, əlbəttə, qiymətlidir. Hətta əməli yazılara da aid

nümunələr vardır. Lakin bu materiallar daha sistemli (fonetikaya aid çalışmalar,

leksikaya aid çalışmalar və s.) şəkildə verilsə idi, daha yaxşı olardı.

Səhifə 3-də giriş mətninin verilməsi məqsədəuyğun hesab edilir. Ənənəyə

uyğun olaraq “Giriş”də dil və dilçilik məsələlərinə toxunulmalı, Azərbaycan dilinin

fonetik, leksik, qrammatik xüsusiyyətləri, onun iltisaqi dillər qrupuna aid olması və s.

haqqında bəhs olunmalıdır. Dil haqqında dövlət qərarları, fərmanlar, Konstitusiyada

dil məsələsi qeyd edilməlidir. 1-ci çalışmanın ilk cümləsində işlənmiş ―əlahiddə‖

sözünə ehtiyac duyulmur. Bu sözün mənası dərslikdə izah edilməmişdir. Həmin

çalışmada ulu öndərin və digər mütəfəkkirlərin dil haqqında aforizmlərini də nümunə

kimi vermək məqsədəuyğundur.

Həmin səhifədə 2-ci çalışmanın şərtinin “Durğu işarələrini artırmaqla köçürün,

terminlərin altından xətt çəkin” şəklində verilməsi daha yaxşı olar.

Səhifə 4-də 4-cü çalışmanın şərtində ―ismi birləşmələri forma fərqinə görə...‖

deyil, “növünə görə...” verilsə, düzgün olar. Elə həmin çalışmanın sonunda verilən

şərt isə “əlaqə üsullarını göstərin”, “sintaktik əlaqələri göstərin” şəklində təqdim

edilsə, şagirdlərdə anlaşılmazlıqdan doğan əlavə suallar formalaşmaz.

Səhifə 5-də 6-cı çalışmada əmr cümləsindən başqa, cümlənin məqsəd və

intonasiyaya görə növləri təqdim edilmişdir. Əmr cümləsini də çalışmanın şərtinə

əlavə etmək daha düzgün olar. 7-ci çalışmanın şərti çox sadədir. 9-cu sinif

şagirdlərinin yaş və bilik səviyyəsinə uyğun deyil. 8-ci çalışmanın şərtinin “Məqsəd

və intonasiyaya görə cümlənin müxtəlif növlərinə aid nümunələr yaz, fərqi izah et”,

11-ci çalışmanın şərtinin isə “Cümlələri sintaktik təhlil edin və ifadə vasitələrini

müəyyənləşdirin” kimi verilməsi yaxşı olar.

Səhifə 6-da 12-ci çalışmanın şərtinin ―...şərti işarəsini-xəttini çəkin‖ əvəzinə,

“sintaktik təhlil edin” kimi verilməsi daha düzgündür.

Səhifə 7-də 16-cı çalışmanın şərtindən ―oxuyun‖ və ―şəxssiz‖ sözlərinin

çıxarılması məsləhətdir. 17-ci çalışmanın şərtində həm oxuyun, həm də köçürün

deyilməsi şagirdlərdə diqqətsizlik yaradır. Birinin verilməsi məsləhətdir.

Səhifə 8-də 19-cu çalışmanın şərti dəqiqləşməlidir: “Oxuyun, ara sözlərin

harada üzvlənən cümlənin tərkib hissəsi, harada söz-cümlə yaratdığını

müəyyənləşdirin” olmalıdır. Əks halda fikir yanlış olur, çünki hər iki məqamda

7

müvafiq ifadə ara söz olaraq qalır. 20-ci çalışmanın şərtində ―durğu işarələrini

qoyun‖ deyil, “durğu işarələrini qeyd edin” yazılsa, düzgün olar.

Səhifə 9-da 21-ci çalışmanın şərtindəki ―yazılı‖ sözü artıqdır. 24-cü çalışmanın

şərtinin “Birinci qrupda verilən cümlələri ikinci qrupda verilən cümlələrlə birləşdirib

mürəkkəb cümlə düzəldin” şəklində təqdim edilməsi məqsədəuyğundur.

Səhifə 11-də 27-ci çalışmanın şərtinin “Mürəkkəb cümlələri ayrı, sadə cümlələri

ayrı seçib yazın, müqayisə edin” şəklində verilməsi məqsədəuyğundur.

Səhifə 12-də 29-cu çalışmanın şərtində ―...seçib yazın‖ əvəzinə, “...qruplaşdırıb

yazın” verilməsi düzgündür.

Səhifə 13-də 31-ci çalışmanın şərtində ―Oxuyun‖ sözünün əvəzinə,

“Cümlələrə” sözünün əlavə olunması, ―müvafiq bağlayıcı‖ əvəzinə, “uyğun gələn

bağlayıcı” verilməsi düzgündür.

Səhifə 14-də mürəkkəb cümlənin növləri haqqında danışarkən onların oxşar və

fərqli xüsusiyyətlərini sıra nömrəsi ilə aydın şəkildə qeyd etmək dil qaydasının daha

yaxşı yadda qalmasına kömək etmiş olar.

Səhifə 15-də 33-cü çalışmanın şərtində ―mürəkkəb cümlələr düzəldin‖

əvəzinə, “Birinci qrupda verilən cümlələrlə ikinci qrupda verilən cümlələrə müvafiq

gələnləri birləşdirib mürəkkəb cümlə düzəldin” verilməsi məqsədəuyğundur. 34-cü

çalışmanın şərtində ―...sayını müəyyənləşdirin‖ əvəzinə, “...qeyd edin” verilməsi

daha doğru olar.

Səhifə 19-da 39-cu çalışmanın şərtində ―Cümlələri elə tamamlayın ki, tabesiz

mürəkkəb cümlə alınsın‖ verilmişdir. Çalışmada isə bütün cümlələr tabesiz

cümlədir. Ona görə də şərtin “Tabesiz mürəkkəb cümlələri tamamlayın” kimi

verilməsi daha düzgündür.

Səhifə 19–20-də 40–41-ci çalışmalar həcmcə böyükdür.

Səhifə 21-də 42-ci çalışmada şeirin müəllifi göstərilsə, yaxşı olar.

Səhifə 22-də dil qaydasının ilk cümləsinin ―bağlayıcılardan istifadə edilir‖

şəklində deyil, “tabesizlik bağlayıcılarından istifadə edilir” verilməsi daha

düzgündür. ―Bölüşdürmə bağlayıcıları‖ yarımbaşlığı altında verilmiş sonuncu

cümlə (İstər Əhmədgil kəndə getsinlər, istərsə də ki kənddəkilər şəhərə

gəlsinlər—fərqi yoxdur) tabesiz mürəkkəb cümlə deyil, qarışıq tipli mürəkkəb

cümlədir.

Səhifə 24-də 45-ci çalışmanın sonundakı ―amma, və, hərgah, ona görə də, da,

də bağlayıcılarından istifadə edin‖ şərti çalışmanın əvvəlində verilməlidir.

8

Səhifə 25-də 46-cı çalışmanın 8-ci cümləsində ―o‖ əvəzliyindən sonra vergül

qoyulmalıdır. 47-ci çalışmanın şərtində ―...cümlələri seçib yazın‖ deyil,

“...qruplaşdırın” verilməsi düzgündür.

Səhifə 26-da 49-cu çalışmanın şərtindən sonra nümunə verilməli idi. Lakin

nümunə sonda təqdim edilmişdir.

Səhifə 27-də qrammatik qaydanı özündə əks etdirən mətn nümunəsi mütləq

verilməlidir. Məna əlaqələrinə – mövzuya dair elmi mətn verilib, nəzəri

mühakimələr, faktlar yazılmalıdır. Bu cür mətn olmadan verilən tapşırıqlar şagird

təfəkkürünü formalaşdırmır. 51-ci çalışma həcm etibarilə böyükdür. Əsas şərtdən

savayı qruplar üzrə təqdim edilən şərtlər fərqləndirilməmişdir. Qeyd edilməsi

məqsədəuyğundur.

Səhifə 28–29-da tabesiz mürəkkəb cümlədə ortaq zaman zərfliyinə aid nümunə

tam şəkildə qara şriftlə verilməmişdir. Burada ―Lalə çiçəklərin ətrini sinəsinə

çəkdikcə yarası sağalar,...‖ feli bağlama tərkibi bütöv şəkildə ortaq zaman

zərfliyidir.

Səhifə 29-da 53-cü tapşırığın şərti (―Qara hərflərlə verilmiş sözlərin hansı

cümlə üzvü olduğunu və nəyi aydınlaşdırmağa kömək etdiyini söyləyin‖)

anlaşılmazdır.

Səhifə 31-də 57-ci çalışmanın həcmi çox böyükdür. Bunu 2 tapşırıq şəklində

vermək, mətnin mənbəyini göstərmək lazımdır.

Səhifə 38-də 67-ci çalışmanın sonunda verilmiş şərtdə “Frazeoloji birləşmələri

tapıb göstərin” əvəzinə, “Frazeoloji birləşmələri seçib yazın” qeyd edilməsi daha

yaxşı olar.

Səhifə 40-da 71-ci çalışmanın tərkibində ―ya, ya da, gah, gah da‖ bağlayıcıları

aydın verildiyi üçün, onların yenidən ―istifadə edildiyini söyləmək‖ düzgün deyil.

Səhifə 44-də çalışma 77–78-də təhlil üçün 2 cümlə verilmişdir. Cümlələrin

sayını artırmaq məqsədəuyğundur.

Səhifə 45-də N. Gəncəvinin heykəli haqqında olan tapşırıqda kimin heykəli

olduğu soruşulur, lakin sonrakı cümlədə cavab verilir. Burada “Bu şəxs haqqında nə

bilirsiniz?” sualının verilməsi yaxşı olardı.

Səhifə 45-də 79-cu çalışmanın şərtinə “...və nöqtələrin yerinə müvafiq hərfləri

artırıb yazın” əlavə edilsə, yaxşı olar. 80-ci çalışmada heykəlin müəllifinin adı şəklin

altında yazılmalıdır.

Səhifə 46-da ―Tabeli mürəkkəb cümlələr‖ mövzusunu daha aydın çatdırmaq

üçün mətni genişləndirmək lazımdır. Burada onu da qeyd etmək lazımdır ki, tabeli

9

mürəkkəb cümlələri heç də həmişə sadələşdirmək mümkün olmur. Tərifin daha da

dəqiqləşdirilməsi, izah edilməsi və nümunələrin sayının artırılması təklif olunur.

Səhifə 47-də şərt və qarşılaşdırma budaq cümlələrinə sual verməyə təşəbbüs

edilir, lakin bu, uğurlu deyil, çünki belə suallar yoxdur.

Səhifə 49-da 4-cü bölmədə -mı4 ədatı verilmişdir. Hər bir şəkilçidən əvvəl defis

çəkilməlidir. Lakin burada defis verilməmişdir.

Səhifə 51-də 2-ci abzasın sonuncu cümləsində ―Qəlib sözlər yalnız işarə

əvəzliklərindən olur‖ deyil, “...ibarətdir” verilməsi düzgündür. Burada əvəzlik-

qəlibin ―yalnız işarə əvəzliklərindən olması‖ qeyd edilmişdir. Amma qeyri-

müəyyən əvəzlik (hamı), zərflik (ora) və s. əvəzlik-qəlib ola bilər.

Səhifə 54-də dil qaydasında qeyd edilmişdir ki, ―Mübtəda budaq cümləsi

isimləşmiş feli sifət tərkibləri ilə sadələşdirilir‖. Halbuki feli sifət tərkibindən daha

çox üçüncü növ təyini söz birləşməsi ilə sadələşdirilir. Məsələn: “Aydındır ki, yağış

yağacaq” tabeli mürəkkəb cümlə “Yağışın yağacağı aydındır” kimi sadələşdirilir ki,

budaq cümlə sadələşəndə üçüncü növ təyini söz birləşməsi olur.

Səhifə 55-də 96-cı çalışmada ikinci qrupda olan 2-ci cümlədə ―o‖ əvəzliyindən

sonra fel gəldiyi üçün vergül işarəsinə ehtiyac yoxdur.

Səhifə 56-da 98-ci tapşırıqda verilmiş hər hansı cümlədən tabeli mürəkkəb

cümlə yaratmaq üçün burada əvəzlik-qəlibin də işlədilməsinə ehtiyac yoxdur; bu, çox

asan olardı. Şagirdin düşünməsi üçün əvəzlik-qəlibi işlətməyi şagirdin öz öhdəsinə

buraxmaq yaxşı olardı. Çalışma 97, 98, 99-da qoyulan tələblər çox sadədir.

Cümlələrin sayını 5-dən 10-a çatdırmaq yaxşı olardı.

Səhifə 59-da 106-cı çalışmanın və səhifə 60-da 109-cu çalışmanın həcmi

kiçikdir.

Səhifə 60–61-də 111 və 112-ci çalışmaların şərtləri çox asandır. Cümlələrin

sayını artırmaq səmərəli olar.

Səhifə 62-də təyin budaq cümləsinin sualları ―necə?, nə cür?, hansı?‖ sözləri

kimi verilmişdir. Lakin buraya az işlədilsə də, “nə qədər?” sualını da əlavə etmək

lazımdır (Nə qədər demisənsə, o qədər kitab gətirmişəm).

Səhifə 63-də 117 və 118-ci çalışmalara aid nümunələr sonda verilmişdir.

Əvvəldə verilməsi düzgün olardı. 119–120-ci çalışmaların şərti asandır.

Səhifə 64-də zərflik budaq cümlələrinə aid daha dolğun, ümumi bir mətn

verilsə, ayrıca paraqraf və buna aid tapşırıqlar tərtib olunsa, daha yaxşı olar. Həmin

paraqrafda zərflik budaq cümlələrinin hamısının ümumi xüsusiyyətləri göstərilməli,

lakin onlar arasında forma və məzmun fərqləri nəzərə çatdırılmalıdır. Tərzi-hərəkət

10

budaq cümləli tabeli mürəkkəb cümlədən bəhs edilərkən yazılmışdır: ―Bəzən budaq

cümlə baş cümlənin ismi xəbəri ilə işlənir və dərəcə çalarına malik olur‖. Burada

“sifətlə ifadə olunan ismi xəbər” yazılsa, daha dəqiq olar.

Səhifə 66-da 126-cı çalışmanın həcmi çox kiçikdir, cəmi 3 cümlədən ibarətdir.

Qeyd 1-də ―zaman budaq cümləsinin bu növündə‖ deyil, “zaman budaq

cümləsinin bir növündə” verilməsi düzgündür. Çünki həmin növ haqqında

əvvəlcədən heç bir məlumat verilməmişdir.

Səhifə 68-də 130-cu çalışmaya aid nümunənin əvvəldə verilməsi düzgündür.

133-cü çalışmanın sonunda verilmiş ilk şərtin çalışmanın şərti kimi təqdim edilməsi,

düzgündür. Çalışma 133-də durğu işarəsi səhvi var. Vergül 1-ci cümlədə ―gördü‖

felindən sonra qoyulmalıdır. 132–133-cü çalışmalarda ―1-ci cümləni sintaktik təhlil

edin‖ yazılmışdır. Cümlələrin sayının artırılması məqsədəuyğundur.

Səhifə 69-da ―o yerdə ki‖ tipli bağlayıcı sözlərdə ―ki‖-nin ədat olduğu

yazılmalıdır. Bu fakt qrammatik mətndə qeyd edilməmişdir. Lakin 134-cü çalışmada

soruşulmuşdur.

Səhifə 70-də 134-cü və səhifə 72-də 140-cı çalışmaların sonunda verilmiş ilk

şərtin çalışmanın şərti kimi verilməsi məqsədəuyğundur.

Səhifə 73-də ―Səbəb budaq cümləli tabeli mürəkkəb cümlələr‖ mətninin

birinci abzasının üçüncü cümləsində ―baş cümlədə‖ əvəzinə, “baş cümlədəki” olsa,

dəqiq olar.

Səhifə 77-də çalışma 149; səhifə 78-də çalışma 151; səhifə 80-də çalışma 152;

səhifə 84-də çalışma 160; səhifə 87-də çalışma 167; səhifə 90-da çalışma 172; səhifə

91-də çalışma 173; səhifə 93-də çalışma 176; səhifə 99-da çalışma 182 həcm etibarilə

çox böyükdür.

Səhifə 81-də 153-cü çalışmanın nümunəsində verilmiş ―istəyərlər—

[istiyərlər]‖ sözlərinin ikinci komponentində tələffüz əslində, belə olmalıdır:

[isdiyillər].

Səhifə 83-də qarşılaşdırma budaq cümləli tabeli mürəkkəb cümlələrə aid mətndə

belə bir qeyd var: ―Da, də ədatı budaq cümlənin daxilində də işlənə bilər.

Məsələn: Şəhərə də, gedibsə, tez qayıtmalıdır‖. Qeyd etmək lazımdır ki, bu hal az

halda və yalnız danışıq dilində ola bilir.

Səhifə 95-də qaydanın b) variantında sonuncu cümlənin sxemi verilməmişdir,

halbuki bu cümlənin sxemi ondan əvvəlki cümlənin sxemi ilə eyni deyil. Sonrakı

bəndlərdə də ikinci cümlələrdə sxem verilməmişdir.

11

Səhifə 96-da vasitəsiz nitqə aid qaydanın d) bəndində növbəli sıralanmada bir

vasitəsiz nitq daxilində olan ifadələrin hər birinin ayrı-ayrılıqda dırnaq içərisində

verilməsi ç) bəndindəki sxemlə fərqlilik yaradır. Sxemlərdə vahid forma

gözlənilməlidir.

Səhifə 109-da 202-ci çalışmada Azərbaycan dili və dil haqqında məlumat

verildiyindən onun fərqləndirilməsi məqsədəuyğundur.

Ayrıca paraqrafda tabeli mürəkkəb cümlələrin sadələşdirilməsi mövzusunun

verilməsi, nümunələrdən geniş istifadə edilməsi məqsədəuyğun hesab edilir.

Əvvəlcə budaq cümlə və baş cümlənin mahiyyəti açıqlanmalıdır. Şagird onların

mövcudluğu, mahiyyətini tam dərk etdikdən sonra onların yeri, onları bağlayan

vasitələr haqqında öyrənməlidir. Bundan ötrü baş cümlə və budaq cümlələrin hər biri

haqqında ayrıca mətn verilməlidir. Onların bütün xüsusiyyətləri incələnməlidir. Sadə

elmi dildə qeyd olunmalıdır ki, əsas fikir baş cümlədədir. Lakin o, tam ifadə

edilməyib. Əsas fikri tamamlamaq üçün tamamlayıcı vasitəyə – budaq cümləyə

ehtiyac var. Budaq cümlə baş cümlədəki bu boşluğu tamamlayır, buraxılmış fikri

bərpa edir. Zahirən isə budaq cümlə daha mükəmməl görünür.

―Əvəzlik qəlib‖, ―baş cümlədə müəyyənləşən söz‖, ―qarşılıq söz ifadələri‖

də dəqiq şəkildə yerində işlədilməlidir ki, şagirdlər onları dəqiq tanısın. Bu məsələ

səhifə 51-də incələnmişdir. Lakin nümunələrin sayını daha da artırmaq işin xeyrinə

olar. Bütün bunlardan sonra qazanılmış bilikləri daha da möhkəmləndirmək

məqsədilə suallar və ya tapşırıqlardan istifadə edilə bilər.

Hər bir mövzuda ayrıca olaraq əvəzlik qəliblər və bağlayıcı sözlər haqqında

aydın izah olmalıdır. Hətta bu mövzuya dair ayrıca paraqrafın həsr edilməsi

məsləhətdir.

Sintaktik təhlilə daha çox yer verilsə, yaxşıdır. Çünki sintaktik təhlillə təkcə

sintaktik yox, morfologiya da təkrarlanmış olar. Həm də təhlilin bu növü mövzuya

maraq yaratmaq baxımından əhəmiyyətlidir. Təhlil nümunələri dilin gözəlliyini

özündə əks edən ədəbi nümunələrdən seçilsə, daha səmərəli olar.

―Doğrudur (düzdür) ... amma (ancaq, lakin)‖ vasitəsilə formalaşan

konstruksiyalar tabeli mürəkkəb cümlə hesab edilir. Hətta bu dərsliyin 84-cü

səhifəsində də belə qeyd var. Lakin 18-ci səhifədə bu qəbildən olan konstruksiyalar

tabesiz mürəkkəb cümlələrə aid nümunələrin içərisində verilmişdir. Maraqlıdır ki,

səhifə 49-da baş və budaq cümləni bağlayan vasitələr içərisində bundan bəhs

edilməmişdir.

12

Baş cümləsi budaq cümlədən sonra gələn və bağlayıcı sözlə bağlanan tabeli

mürəkkəb cümlələrdə qarşılıq bildirən sözdən danışılır, lakin onun da əvəzlik-qəlib

olduğu heç yerdə xatırladılmır, ona görə də bu, elmi dəqiqliyə xələl gətirir; elə

anlaşılır ki, əvəzlik-qəlib başqa, qarşılıq söz başqa anlayışlardır. Halbuki qarşılıq söz

əvəzlik-qəlibin bir növüdür.

Səbəb-nəticə ilə aydınlaşdırma əlaqəli tabesiz mürəkkəb cümlələrdə də oxşar

cəhətlər var, lakin onlarda komponentlərin sıralanmasında fərq olur. Məsələn: “Ətraf

ağ dona bürünmüşdü: bütün gecəni qar yağmışdı” konstruksiyası aydınlaşdırma,

“Bütün gecəni qar yağmışdı, ətraf ağ dona bürünmüşdü” konstruksiyası isə

səbəb-nəticə əlaqəli tabesiz mürəkkəb cümlələrdir. Bu barədə məlumat vermək yaxşı

olardı (səh.36).

Baş və budaq cümlənin sxemi, düzgün deyil; baş cümlənin [ ], budaq cümlənin

( ) kimi işarələnməsi səhifə 93-də 174-cü tapşırığın nümunə hissəsində dolaşıqlığa,

anlaşılmazlığa səbəb olmuşdur. Baş və budaq cümlənin əvvəlki sxemi daha uğurlu

hesab olunur.

Vasitəsiz nitq müəllif nitqindən sonra gələrsə, onların arasında dırnaq

işarəsindən istifadə olunmaması və tire işarəsinin işlədilməsi (səh.95) həmin

konstruksiyaların dialoq forması ilə dolaşıqlıq yaradır.

Dərslik Azərbaycan dilinin qanunlarını özündə tam əks etdirir. Ona görə də

burada maksimum şəkildə dəqiqliyi gözləmək lazımdır. Orfoqrafik səhvə yol vermək

olmaz. Bir neçə yerdə, xüsusən, vergül səhvi var: səhifə 96-da tapşırıq 177-nin 2-ci

cümləsində (nə bilirsən...bir azdan nə olacaq), səhifə 97-də ―Vasitəli nitq‖ mətninin

sonuncu cümləsində – nümunə cümlədə (Bu...mənim üçün dünyanın bütün

dövlətindən qiymətlidir), səhifə 98-də mətnin sonuncu misallarının birincisində

(Anası dedi: “Ramiz, bir dəstə gül yığ....gətir”) və s.

2. Dizayn və bədii tərtibat baxımından

Dərsliyin bədii tərtibatı və dizaynı ənənəvi dərsliklərə uyğun olaraq

qənaətbəxşdir.

Səhifə 16-da 36-cı çalışmada dil qaydası verilmiş, lakin fərqləndirilməmişdir.

Şərt kimi təqdim edilmişdir.

Səhifə 30-da ―Mürəkkəb cümlənin sintaktik təhlil qaydası‖ dil qaydası

olduğu üçün fərqləndirilməlidir.

13

Səhifə 40-da 72-ci çalışmanın şərti ilə çalışma ayrı-ayrı səhifələrdə verilmişdir.

Bir səhifədə verilməsi daha düzgün olardı.

Səhifə 56-da 100-cü çalışmaya aid nümunə fərqləndirilməmiş, çalışmanın

içində təqdim edilmişdir.

Səhifə 58-də verilmiş qeydin qayda daxilində göstərilməsi düzgün olardı.

Səhifə 61-də ―Tabeli mürəkkəb cümlənin sintaktik təhlil qaydası‖ kiçik

şriftlərlə verilmişdir. Təhlil verilən mətnin şriftinin dil qaydalarının şriftinə

uyğunlaşdırılması və dil qaydası kimi fərqləndirilməsi yaxşı olar.

Nəticə

1. Dərslik qüvvədə olan proqramın tələblərinə tam uyğundur.

2. Dərslik elmi məlumatların əhatə dairəsi, izah səviyyəsi, nəzəri və praktik

materialların bir-biri ilə əvəzlənməsi, tapşırıqların qoyuluşuna görə təqdirəlayiqdir.

Belə ki, elmi mətnlər lakonikliyi, anlaşıqlığı, nümunələrin dəqiqliyi, tapşırıqların

müvafiqliyi ilə seçilir. Tapşırıqlar elmi mətnin yaxşı mənimsənilməsinə və praktik

təcrübəyə yiyələnməsinə layiqincə xidmət edir.

3. Dərsliyin forzas səhifəsində Dövlət Himni “Azərbaycan Respublikasının

Dövlət Himni haqqında” 1992-ci il 27 may tarixli Qanununun tələblərinə uyğun çap

olunmayıb. Himnin adı (“Azərbaycan marşı”) ixtisar olunub. Himnin musiqisinin

müəllifinin soyadı (Hacıbəyov) redaktə ilə (Hacıbəyli) verilib. Həmçinin forzas

səhifəsində Dövlət Gerbinin rəngli təsviri “Dövlət Gerbi haqqında Əsasnamə”nin

təsdiq edilməsi barəsində Azərbaycan Respublikasının 1993-cü il 23 fevral tarixli

Qanununun tələblərinə uyğun çap olunmayıb. Bundan əlavə, dərslikdə Azərbaycan

Respublikasının dövlət rəmzlərinin təsvirlərinin Azərbaycan Respublikasının dövlət

rəmzləri haqqında Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasının 23-cü maddəsində

verilən ardıcıllıqla (Azərbaycan Respublikasının Dövlət bayrağı, Azərbaycan

Respublikasının Dövlət gerbi və Azərbaycan Respublikasının Dövlət himni) çap

olunması daha məqsədəuyğun olardı.