RE G I O N A L I N S T I T U T I O N S A N D

E C O N O M I C G R O W T H O F R E G I O N S

J A C E K Z A U C H A

I n s t i t u t e f o r D e v e l o p m e n t

W o r k i n g P a p e r s n o . 0 0 2 / 2 0 1 4

Instytut Rozwoju

Institute for Development Working Papers

Working Paper no. 002/2014 (013) ver. 1

Editorial Committee:

Krystyna Gawlikowska-Hueckel

Jacek Szlachta

Publisher:

Instytut Rozwoju

ul. A. Mickiewicza 10

81-832 Sopot, Poland

e-mail: office@instytut-rozwoju.org

Working Papers are written by the Staff of the Institute for Development or by experts working in association with them. The views expressed in the Working Paper are the author’s alone and do not necessarily correspond to those of the Institute for Development. Comments and enquiries should be addressed to: Instytut Rozwoju ul. A. Mickiewicza 10 81-832 Sopot, Poland e-mail: office@instytut-rozwoju.org This paper exists in Polish only and can be downloaded from the website www.instytut-rozwoju.org. © Instytut Rozwoju, 2014

REGIONAL INSTITUTIONS AND ECONOMIC GROWTH OF REGIONS

June 2014

Jacek Zaucha*

Abstract

The paper presents the results of review of literature on the role of institutions in development. The paper refers to the new economic geography and its findings on the importance of immobile territorial assets for local and regional development. This observation also plays an important role in the place-based policy paradigm proposed by Barca. Institutions such as social norms, social capital or governance can be understood as immobile assets that cannot be easily replicated in other parts of the world and thus form specific development milieu. This paper examines how the concept of immobile assets has been used in formal growth models within the mainstream of economics.

Growth models usually assume that institutions affect the stock of resources (especially human capital) and their productivity. They are thus recognized as an element of TFP or in the equations portraying the accumulation of factors of production. The complexity of institutions, their universal character at least at a country level and lack of appropriate indicators makes the research on the impact of institutions on regional growth inconclusive.

JEL classification: O43, R11, R12 Keywords: growth, territorial assets, institutions, regional institutions, economic

growth The paper uses the results of the project financed by the Polish National Science Centre “Concept of the territorial cohesion in cohesion policy. Implications for Economic Growth" (number 2012/05 / B / HS4 / 04212). *Jacek Zaucha, PhD, Associate Professor, University of Gdansk, Faculty of Economics, Department of Macroeconomics, jacek.zaucha@gmail.com; Institute for Development, Research Fellow, j.zaucha@instytut-rozwoju.org

2

INSTYTUCJE REGIONALNE A WZROST GOSPODARCZY REGIONÓW

Czerwiec 2014

Jacek Zaucha*

Abstrakt

Artykuł odwołuje się do nowej geografii ekonomicznej – znaczenia zasobów terytorialnych dla

rozwoju lokalnego i regionalnego. Pojęcie to odgrywa istotną rolę także w zaproponowanym przez

Barca paradygmacie place-based policy. Instytucje takie jak normy społeczne, kapitał społeczny, czy

zarządzanie mogą zostać uznane za tego typu nieruchome zasoby, które nie są łatwo replikowalne w

innych częściach Świata, a więc tworzą specyficzne środowisko rozwojowe. Artykuł analizuje, jak idea

nieruchomych zasobów (aktywów) została zastosowana w modelach wzrostu ekonomii głównego

nurtu. Zaprezentowane wyniki wskazują, iż instytucje, według najważniejszych ekonomistów, są

istotną determinantą wzrostu gospodarczego. Modele wzrostu na ogół zakładają, że instytucje

wpływają na rozmiar zasobów (zwłaszcza kapitał ludzki) i ich produktywność. W tychże modelach

uwzględniane są jako element produktywności wieloczynnikowej TFP, bądź wpływają na akumulację

czynników produkcji.

Za najważniejsze przyczyny braku jasności efektów wpływu instytucji na wzrost gospodarczy uznać

można złożoność problemu, uniwersalny charakter wielu instytucji na poziomie krajowym oraz

problem wyboru odpowiednich wskaźników.

Kody JEL: O43, R11, R12 Słowa kluczowe: wzrost gospodarczy, zasoby terytorialne, instytucje regionalne Artykuł wykorzystuje wyniki projektu finansowanego przez Narodowe Centrum Nauki „Kategoria spójność terytorialna w polityce spójności. Implikacje dla wzrostu gospodarczego” (nr 2012/05 / B / HS4 / 04212).

*Jacek Zaucha, dr hab., Katedra Makroekonomii, Wydział Ekonomiczny, Uniwersytet Gdański, jacek.zaucha@gmail.com; Instytut Rozwoju, j.zaucha@instytut-rozwoju.org

2

1. Instytucje i ekonomia instytucjonalna

Wacław Stankiewicz (2004, 15-25) źródeł ekonomii instytucjonalnej doszukuje się

w naukach społecznych i zalicza do nich: darwinizm społeczny, antropologię kulturową

i pragmatyzm. Wskazuje także na wpływ niemieckiej szkoły historycznej na kształtowanie

ekonomii instytucjonalnej w pierwszych dekadach XXw1. Blaug (1994, 710-712) jako

najważniejszych przedstawicieli ekonomi instytucjonalnej wskazuje: Thosteina Veblena, John

R. Commons’a i Wesley Mitchella. Malcom Rutherford (2001, 173) dodaje do tej listy

Clarence Ayres’s, a Stankiewicz (2012, 16 ) również John Maurice Clark’a.

Za kluczową postać tego nurtu uznawany jest Thorstein Veblen (Stankiewicz 2012, 10), który

zaadoptował podejście ewolucyjne (darwinizm), antropologiczne, socjologiczne

i psychologiczne do wyjaśniania procesów ekonomicznych. W przeciwieństwie do ekonomii

neoklasycznej, która w tym samym czasie (początek XX w.) budowała zręby ekonomii

głównego nurtu w oparciu o zasady racjonalnych decyzji niezależnie działających od siebie

aktorów gry rynkowej oraz imperatyw równowagi, Veblen widział zachowania gospodarcze

jako zdeterminowane społecznie. Według niego gospodarka podlegała ciągłym zmianom,

stąd uważany jest on za jednego z twórców ekonomii ewolucyjnej podnoszącej znaczenie

kumulatywnych sprzężeń zwrotnych, np. powiązań uprzednich i następczych (Zaucha 2007,

63). Veblen (1899/1971) wpisywał w modele wyjaśniania procesów gospodarczych

rozumienie skutków zmian społecznych i kulturowych i ich wpływu na gospodarkę. Dla

Veblena instytucje były nie tyle barierą czy ograniczeniem działań gospodarczych jednostek,

lecz zwartymi ogólnie przyjętymi sposobami myślenia i zachowania (za Rutherford 2001,

174). Veblen kładł nacisk na kumulatywny i uwarunkowany stanem wyjściowym (path

dependency) charakter zmian instytucjonalnych, znaczenie technologii w ich indukowaniu

(poprzez zmianę sposobów myślenia i stylu życia oraz zwyczajów), oraz specyficzny sposób

funkcjonowania amerykańskich instytucji nastawionych na wspomaganie sukcesu

podmiotów prywatnych (jednostek, przedsiębiorstw) rozumianego w kategoriach

pieniężnych (Rutherford 2001, 174). Paradoksalnie Veblen „w swoich licznych publikacjach

nie używał nazwy ekonomika instytucjonalna i tylko niekiedy definiował kluczowe dla tej

1 Niektórzy autorzy doszukują się jednak prapoczątków ekonomi instytucjonalnej w Bogactwie Narodów Smitha (np. De 2010, 1-2; Levine 2005, 61). Szerzej na temat genezy i rozwoju ekonomii instytucjonalnej zob. Rutherford (1994), Stankiewicz (2004) i Staniek (2007).

3

dyscypliny wiedzy pojęcie instytucja” (Stankiewicz 2012, 10). Jednak Commons opublikował

w 1934 roku monografię zatytułowaną „Ekonomia instytucjonalna” (Blaug 1994, 711-712).

Włączenie podejścia instytucjonalnego w kanon ekonomii głównego nurtu oznacza pewną

rewolucję, np. humanizację analiz oraz akceptację istnienia wielu możliwych stanów

równowagi, osiąganie których jest zależne od kompozycji i jakości tkanki instytucjonalnej.

Rozwój traci charakter deterministyczny. Do głównego nurtu rozważania instytucjonalne

zostały wprowadzone w latach 70. XX w. przez reprezentantów nowej ekonomii

instytucjonalnej, takich jak James Buchanan i Gordon Tullock (1962) – teoria wyboru

publicznego, Ronald Coase (1960) – efekty zewnętrzne, czy Olivier Williamson (1981) – teoria

kosztów transakcyjnych2 i wielu innych (szerzej na temat nowej ekonomii instytucjonalnej

zob. Staniek 2007; Stankiewicz 2012). Od tego czasu ekonomiści, głównego nurtu nie negują

znaczenia instytucji w procesach gospodarczych3 (Czeglédi 2006, 1, Acemoglu 2008, 2).

Ekonomia instytucjonalna ponownie zyskała na znaczeniu w ostatniej dekadzie XX w. ze

względu na nierozwiązane problemy krajów postkomunistycznych

i krajów słabo rozwiniętych (Godłów-Legiędź 2010, 8). Pomimo tych sukcesów wciąż jednak

pozostaje otwartym zdefiniowanie katalogu instytucji i określenie ich wpływu

ekonomicznego, tj. kanałów oddziaływania na gospodarkę.

W ekonomii instytucje pojmowane są na dwa sposoby: jako organizacje, establishment,

właściwości jednostek władzy publicznej wpływające, normujące i regulujące procesy

gospodarcze oraz jako zespoły norm, zwyczajów czy sposobów zachowania lub

funkcjonowania oddziałujące na, i kształtujące te procesy. Instytucją jest więc zarówno urząd

podatkowy czy urząd ochrony konsumentów, jak i wolny rynek, poszanowanie prawa

własności, wolność zawierania umów, globalizacja, czy też kapitał społeczny. Tak szerokie

podejście nie jest akceptowane przez szereg badaczy4. W jednej z najczęściej cytowanych

definicji Douglas North (1990, 3) zawęża kategorię instytucji do zasad (reguł gry)

obwiązujących w społeczeństwie, przez to społeczeństwo stworzonych i przyjętych,

2 Krytycy zarzucają jednak nowej ekonomi instytucjonalnej trywializację oryginalnej myśli instytucjonalnej

Veblena i Commonsa, tj. rezygnację (zbyt słabe akcentowanie) z podejścia antropologicznego i

socjologicznego i zadowolenie się uzupełnianiem modeli neoklasycznych o element kulturowy i społeczny –

zamiast stawiania instytucji w centrum dociekań i analiz (Degirmenci 2011, 8). 3 „With the rise of New Institutional Economics, even mainstream economics accepts the fact that institutions matter.” (Czeglédi 2006, 1). 4 Wnikliwy przegląd różnych definicji instytucji zob. Stankiewicz (2012, 45-51).

4

wpływających na interakcje ludzi poprzez system ograniczeń5. Instytucje są więc według

niego zestawem norm i ograniczeń społecznych np. ograniczeń autokratycznych zapędów

władzy publicznej. North (1990, 4) odróżnia instytucje od organizacji, które stanowią jedynie

strukturę dla wspomnianych norm6. Podobnie definiuje instytucje Wiliam Garside (2007, 2),

który widzi je jako normy, reguły i procedury, które determinują praktyki społeczne

i interakcje7. Z kolei Fuller i Romer (2012, i) wskazują, iż instytucje to „normy i struktury lub

‘reguły gry’, które określają sposób współistnienia, rozwoju lub działań antagonicznych

i stagnacji organizacji oraz poszczególnych jednostek”. Zwolennikiem szerokiego

definiowania instytucji jest natomiast Janusz Gardawski (2009, 35), który w ramach tej

kategorii wyróżnia: organizacje formalne, wzory zachowań oraz normy negatywne i środki

przymusu8. Francis Fukuyama (2008, 27) konstatuje, iż pojęcie instytucji w badaniach

ekonomicznych jest używane w mało konsekwentny sposób i najczęściej jest ono odnoszone

do władzy publicznej, rządów prawa i demokracji.9

Co do zasady istnieje jednak zgodność, iż instytucje są wytworem sfery społecznej oraz, że

wpływają na gospodarkę poprzez system bodźców, w tym norm i zakazów, mają więc

charakter regulacyjny, jak również to, że instytucje dzielą się na formalne i nieformalne

(Degirmenci 2011, 23; Stankiewicz 2012, 52-53). W niniejszym opracowaniu, zgodnie

z propozycją Zbigniewa Stańka (2007, 2) następujące kategorie uznawane będą za elementy

składowe systemu instytucjonalnego10:

„instytucje – organizacje: np. urzędy pracy, agencje zatrudnienia na rynku pracy, giełdy

towarowe czy organizacje pośrednictwa handlowego na rynku towarowym, instytucje

pośrednictwa finansowego czy organy nadzoru na rynku finansowym, partie polityczne

i wyborcy na rynku politycznym,

5 "Institutions are the rules of the game in a society or, more formally, are the humanly devised constraints that

shape human interaction." (North 1990, 3) „Instytucje to reguły gry w społeczeństwie, czy bardziej formalne,

skonstruowane przez ludzi ograniczenia, które kształtują ich wzajemne interakcje” (za Staniek 2007, 1). 6 Staniek (2007, 2) także uważa, iż „w praktyce organizacje stanowią raczej formę funkcjonowania instytucji;

niektóre z organizacji mają tendencję do ich „instytucjonalizacji”, do czego przyczynia się zbiorowe

działanie dla osiągania wspólnych celów”. 7 “Institutions are established and accepted ways of getting things done in society, and include sets of norms, rules and procedures that define social practice and influence interactions” (Garside 2007, 2). 8 Powołując się na Coriat Dosi (2002). 9 “Institutions” (as well as the related term “governance”) as an independent variable is often used inconsistently, referring at different times to state capacity, rule of law, and democracy (Fukuyama 2008, 27). 10 Inne podziały i klasyfikacje omówione są przez (Degirmenci 2011, 14-16).

5

instytucje formalne: prawo regulujące produkcję i sprzedaż produktów, prawo pracy, prawo

energetyczne, prawo wyborcze, prawo finansowe, rozwiązania podatkowe, formy

zawieranych umów czy kontraktów itd.,

instytucje nieformalne: różne przejawy kapitału społecznego: zaufanie, tworzenie sieci

kontaktów, normy zachowań, wzorce kulturowe, zdolności w rozwiązywaniu wspólnych

problemów, sposoby postępowań itp.” .

Konsekwentnie jako instytucje będą rozumiane normy, zasady i mechanizmy społeczne

regulujące i kształtujące procesy gospodarcze oraz sposoby ich tworzenia i egzekwowania

przez władzę publiczną (tzw. governance). To ostanie zagadnienie zostaje definiowane

zgodnie z propozycją Avinasha Dixit’a (2009, 5), który opisuje zarządzenie publiczne

w sferze gospodarczej (economic governance) jako „strukturę i funkcjonowanie instytucji

prawnych i społecznych wspierających działalność gospodarczą i transakcje gospodarcze

przez ochronę praw własności, egzekwowania umów i podejmowania działań z zakresu

wyboru publicznego w celu zapewnienia infrastruktury technicznej i organizacyjnej”11. Istotą

tego zarządzania są więc jego zdaniem trzy podane powyżej kwestie, z których ostania,

tj. wybór publiczny, obejmuje nie tylko dobra publiczne ale także internalizację efektów

zewnętrznych oraz zarządzanie zasobami wspólnymi celem unikania jazdy na gapę

i „dylematu więźnia” (Dixit 2009, 6).

2. Instytucje a wzrost gospodarczy

Jak wskazuje North (1991, 98): „historia gospodarcza jest w przeważającej mierze historią

gospodarek, które nie stworzyły zasad ekonomicznych (reguł gry) i mechanizmów ich

egzekwowania zdolnych do indukowania trwałego wzrostu gospodarczego”12.

W literaturze przedmiotu nie ma jednak zgody odnośnie kierunku zależności między

instytucjami a gospodarką. Daron Acemoglu (2008, 2) zachęca do miarkowania oczekiwań w

zakresie szybkiego zrozumienia tych zależności13. Większość ekonomistów uważa14, iż to

11

By economic governance I mean the structure and functioning of the legal and social institutions that support economic activity and economic transactions by protecting property rights, enforcing contracts, and taking collective action to provide physical and organizational infrastructure (Dixit 2009, 5). 12

„Economic history is overwhelmingly a story of economies that failed to produce a set of economic rules of the game (with enforcement) that induce sustained economic growth” (North 1990). 13

“While there is relatively strong evidence showing that the broad cluster of institutions—comprising economic, political, and legal aspects—are essential for long-run economic development, we must be modest

6

instytucje wpływają na wzrost gospodarczy (North, Thomas 1973; Kaufmann, Kraay 2002;

zob. też Chang 2011, 476), część jednak neguje takie stanowisko wskazując, iż pod wpływem

wzrostu i rozwoju zmieniają się także instytucje (Sachs, McArthur 2001, 4; Frances 2008, 8;

Arnd, Oman 2006). Wbrew pozorom ma to istotne implikacje odnośnie kształtowania

polityki rozwoju, gdyż przyjęcie pierwszej tezy zachęca do rozprzestrzeniania na kraje

rozwijające się systemów instytucjonalnych sprawdzających się w krajach rozwiniętych –

nawet gdy instytucje te nie były w nich obecne, gdy znajdowały się te kraje na podobnym

etapie rozwoju jak obecnie kraje rozwijające się. Drugie podejście wskazuje, iż do pewnych

instytucji „należy dojrzeć”. Np. Dani Rordrik (2007) krytycznie ocenia praktykę narzucania

krajom rozwijającym się przez instytucje międzynarodowe, takie jak Międzynarodowy

Fundusz Walutowy, Światową Organizację Handlu czy Bank Światowy, uniwersalnych

(neoklasycznych) reguł rozwojowych (np. prywatyzacji, liberalizacji rynków, równowagi

budżetowej, niskiej inflacji etc.) wzorowanych na instytucjach anglosaskich i nie biorących

pod uwagę specyfiki i kontekstu rozwojowego tych krajów. Przeciwnikiem narzucania takich

reguł, zwanych często „Standardowymi Instytucjami Globalnymi” (Global Standard

Institutions), jest także Ha-Joon Chang (2011), natomiast Fukuyama (2008, 26-27)

sceptycznie wyraża się o uniwersalizmie jednej z fundamentalnych instytucji, za jaką są

uważane prawa własności. Podobnie Meisel i Ould Aoudia (2008, 44) oponują przeciw

uniformizacji koncepcji dobrego zarządzania (good governace) bez oglądania się na poziom

rozwoju krajów.

Niezależnie od tych dylematów i wątpliwości, instytucje są obecnie traktowane jako ważna

zmienna wyjaśniająca wzrostu gospodarczego (Fuller, Romer 2012, i). Początkowo nie były

one jednak uwzględnione w neo-klasycznych modelach wzrostu zarówno przez Roberta

Solowa, jak i w modelach endogenicznych zainicjowanych przez Roberta Lucasa (1988)

i Paula Romera (1986)15. Wzrost w nich ujmowano jako funkcję kapitału, kapitału ludzkiego

i technologii (wydajności). Modele te jednak nie były w stanie wyjaśnić różnić między krajami

w zakresie wyposażenia w te czynniki i zdolności do ich odtwarzania. Ponadto kraje

podobnie wyposażone w czynniki produkcji rozwijały się w różnym tempie. Postępował też

proces dywergencji, wobec którego zalecane zmiany w krajowych politykach ekonomicznych

and admit that we are still at the beginning of the process of understanding how exactly specific aspects of institutions influence economic outcomes” (Acemoglu 2008, 2). 14 Jest to tzw. hipoteza instytucjonalna (zob. Degirmenci 2011, 3). 15 Szerzej na ten temat zob. Acemoglu i in. (2004, 1)

7

okazywały się nieskuteczne (Wojtyna 2008, 15-16). Stąd Acemoglu (2010, 2) traktując

wspomniane kapitały i postęp technologiczny jako bezpośrednie wyznaczniki wzrostu

zawraca uwagę, iż rozważania nad pomnażaniem PKB wymagają analiz bardziej

fundamentalnych mechanizmów tego zjawiska: takich jak uwarunkowania geograficzne,

kulturowe czy instytucje i ich wpływ na powyższe wyznaczniki. Dani Rordik zaliczył instytucje,

czynniki geograficzne i wymianę (integrację) do najważniejszych fundamentalnych

(głębokich) determinant wzrostu (Ryc. 1) – zob. też Bloch i Tang (2004).

Ryc.1. Determinanty wzrostu gospodarczego

Źródło: Rodrik 2002, 27

Neoklasyczne modele wzrostu gospodarczego uwzględniające czynniki instytucjonalne

powstały w latach 90. XX w m.in. staraniem Roberta Barro (1996). Instytucje, w tym okresie

stały się przedmiotem stałego zainteresowania ekonomistów zajmujących się rozwojem

(Chang 2007, 473). Sam Paul Romer w ostatnich latach opowiedział się za szerokim

wykorzystaniem podejścia instytucjonalnego do stymulowania wzrostu i rozwoju,

stwierdzając, iż: „normy i struktury lub ‘reguły gry’, które określają sposób współistnienia,

rozwoju lub też działań antagonicznych i stagnacji organizacji oraz poszczególnych jednostek

8

mają kluczowe znaczenie dla rozwoju”16 (Fuller, Romer 2012, i). Propaguje on (Fuller, Romer

2012) m.in. koncepcję miast do wynajęcia (charter city) o niebywałej dozie autonomii od

rządu krajowego jako receptę na przyśpieszenie wzrostu krajów rozwijających się

(np. Hondurasu).

Jak wskazuje Staniek (2007, 3), „Instytucje są jednocześnie warunkami i ograniczeniam i

działalności gospodarczej podmiotów. Stanowią one element uwarunkowań zewnętrznych

gospodarowania jak i bezpośrednio kształtują preferencje i systemy wartości jednostek.”

Z perspektyw wzrostu i rozwoju gospodarczego odpowiedzialność systemu instytucjonalnego

najczęściej jest sprowadzana do dostarczenia odpowiedniej wiązki dóbr publicznych

(instytucje-organizacje) oraz zmniejszania kosztów transakcyjnych funkcjonowania

gospodarki (instytucje i instytucje-organizacje), np. poprzez redukowanie stopnia

niepewności czy kosztów wymiany (North, 1990, 3). Szereg ekonomistów, m.in. Fabricio

Barca (2009, XI) podkreśla, iż dla stymulowania wzrostu niezbędne jest odpowiednia tkanka

instytucjonalna (zarówno instytucje formalne i nieformalne takie jak dialog terytorialny, jak

i instytucje-organizacje) zdolna zapewnić właściwą dla danego miejsca kombinację dóbr

publicznych17. Zdaniem Barca, przy stosowaniu się do tej zasady wzrost jest możliwy do

osiągnięcia we wszystkich rodzajach regionów, niezależnie od ich początkowego

wyposażenia w zasoby produkcyjne, intensywności korzyści aglomeracji, dostępności

i innych uwarunkowań geograficznych. Pabir De (2010, 35) empirycznie dowodzi, iż kraje

azjatyckie mające lepszą, tj. wyższej jakości tkankę instytucjonalną, posiadają lepiej

rozwiniętą infrastrukturę techniczną (transportową, telekomunikacyjną i energetyczną).

Z kolei wielu ekonomistów, np. Borner Brunetti i Weder (1995), Olson (1996), World Bank

(1997), Knack and Keefer (1995), Mauro (1995), Hall i Jones (1999), Rodrik (1999), Acemoglu

i in. (2001, 2002, 2003), Bloch i Tang (2004) wskazuje na znaczenie wiarygodnej polityki

rządu uszanowania i ochrony praw własności jako warunku niezbędnego dla zapewnienia

16

„That institutions – the norms and structures or “rules of the game” that determine how organizations and individuals co-exist and prosper or work at cross purposes and stagnate – are critical for development has not been a secret to the international development community” (Fuller, Romer 2012, i) .

17 „First, a place can be trapped in a vicious circle of inefficiency or social exclusion because the appropriate

economic institutions intentionally fail to be chosen by local elites (that being against their interests), or because the less a place has effective institutions, the less likely it is to have them in the future (path dependency). Social exclusion can also be perpetuated because individual circumstances are hereditary and persistent. The intervention needed to tackle these problems should take the form of the provision of integrated bundles of public goods and services aimed at triggering institutional change, improving the well-being of people and the productivity of businesses and promoting innovation”.

9

wysokiej stopy prywatnych inwestycji w długim okresie, a więc wzrostu

i rozwoju w klasycznym ich rozumieniu. Witold Henisz (2000, 2-4) identyfikuje dwa kanały

takiego wpływu na wzrost gospodarczy: po pierwsze stabilne polityki makroekonomiczne

zwiększające stopień przewidywalności i zmniejszające niepewność, a więc zachęcające do

inwestowania, po drugie brak potrzeby wykorzystywania zasobów prywatnych na obronę

przed arbitralnymi decyzjami administracyjnymi, co pozwala na skierowanie całości zasobów

do zastosowań produkcyjnych (zob. też Gradstein 2004). Podkreślana jest również

(zob. Degirmenci 2011, 8-9) rola instytucji w zmniejszaniu asymetrii informacji (zapobieganiu

pokusie nadużycia i negatywnej selekcji). Pojawia się też nieco szersze

i bardziej kompleksowe rozumienie roli i znaczenia instytucji publicznych jako proaktywnie

tworzących warunki (ramy, bodźce) sprzyjające inwencjom, zmianom technologicznym,

akumulacji kapitału ludzkiego, a więc konstytuujących pojawienie się prorozwojowych milieu

(Acemoglu 2008, 2)18. Również Rodrik uważa, iż władze publiczne mają szersze zadania

prorozwojowe, niż tylko zapewnienie nieskrępowanego funkcjonowania rynków.19

W kwestii roli i miejsca instytucji w procesach wzrostu i rozwoju narosło jednak sporo

kontrowersji. W literaturze przedmiotu nie ma zgody odnośnie wpływu na wzrost

gospodarczych nawet fundamentalnych instytucji o charakterze i zasięgu

makroekonomicznym (tj. uważanych za uniwersalne), np. takich jak doskonale

konkurencyjny rynek, czy prawa własności (Chang 2011, 478-481). Wystarczy przypomnieć

choćby poglądy Schumpetera (1942/2009), który był zwolennikiem monopoli i rządów elit

jako sprzyjających innowacjom, a więc i wzrostowi gospodarczemu20. Zależność między

instytucjami a wzrostem ma także często charakter nieliniowy (Chang 2011, 481; Wojnicka-

Sycz 2013, 210-214). Te same instytucje (np. ochrona własności intelektualnej) przy pewnej

intensywności i gęstości ich występowania mogą premiować wzrost, przy innej go hamować.

Nie ma zgodności w literaturze przedmiotu czy instytucje, czy też czynniki stricte

geograficzne (np. klimat, zasoby naturalne, ekologia, położenie) stanowią najważniejsze

determinanty wzrostu. Szkoła instytucjonalna uważa, iż instytucje są ważniejszymi

predykatorami wzrostu, a po uwzględnieniu instytucji czynniki geograficzne niewiele

18 The institutions of a country may create incentives for investment and technology adoption, for its businesses to invest, and the opportunity to accumulate human capital for its workers, thus engendering economic growth (Acemoglu 2008, 2). 19 Government has a positive role to play in stimulating economic development beyond enabling markets to

function well (Rordrik 2007, 4). 20 Schumpeter nie jest jednak formalnie zaliczany do ekonomii instytucjonalnej (Staniek 2007, 5).

10

poprawiają dopasowanie modeli wzrostu – zob. np. Acemoglu i in. (2001, 2002, 2003),

Rodrik (2002), Rodrik i in. (2002). Przeciwnego zdania są inni ekonomiści np. Sachs

i Warner (1995, 1999, 2001), Sachs i McArthur (2001) oraz Gallup i in. (1999)21.

Instytucje są kategorią heterogeniczną. Stąd pewne ich elementy są częściej brane pod

uwagę w badaniach nad wzrostem gospodarczym. Częściowo wynika to z dostępności

danych, częściowo z rozumowania indukcyjnego i uogólniania istniejących obserwacji.

Według Fukuyamy (2008) ekonomia instytucjonalna w analizowaniu wpływu sfery „wyboru

publicznego” na wzrost gospodarczy koncentruje się na następujących kategoriach (Ryc.2):

państwo (state-building): środki przymusu, zakres przestrzenny państwa, władza publiczna

mająca prawo narzucania reguł i norm, nakładania podatków oraz obowiązek dostarczania

dóbr publicznych,

praworządność/rządy prawa (rule of law): stanowiące podstawę praw własności,

zapewniające orzecznictwo (rozstrzyganie) w sprawie należności handlowych, oraz chroniące

sferę prywatną i prawa człowieka,

demokracja: zapewniająca rządy ludu, tzn. będąca mechanizmem gwarantującym

odpowiedzialność władz przed społeczeństwem (obejmuje ona takie instytucje, jak formalny

system polityczny, wolność prasy, społeczeństwo obywatelskie etc.),

mobilizacja społeczna lub rozwój społeczny: prowadzącego do powstania złożonego podziału

pracy i zmian w tożsamości społecznej, tzn. transformacji z identyfikacji askryptywnych

bazujących na klasie społecznej, pochodzeniu etnicznym lub płci na rzecz identyfikacji

dobrowolnej będącej wynikiem świadomej decyzji jednostek.

Ryc. 2. Wymiary rozwoju będące przedmiotem analizy ekonomii instytucjonalnej

21 Cytowane za: Bloch i Tang (2004, 248-249).

11

Źródło: Fukuyama 2008, 26

Z powyższych czynników, zdaniem Fukuyamy dla wzrostu najważniejszy jest pierwszy, gdyż

brak władzy państwowej prowadzi do konfliktów zmniejszających tempo wzrostu. Rola

pozostałych czynników jest mniej jednoznaczna, gdyż znane są przykłady szybkiego rozwoju

krajów nie szanujących praw człowieka czy o ograniczonej demokracji.

Z kolei Acemoglu (2008, 1) do najważniejszych czynników zalicza:

instytucje polityczne społeczeństwa (political institutions of a society) rozumiane jako proces

podejmowania decyzji w ramach wyboru publicznego,

wydolność państwa (state capacity), tj. zdolność do zapewnienia dóbr publicznych,

regulowanie instytucji ekonomicznych (regulation of economic institutions), tj. w jaki sposób

władza publiczna zachęca lub zniechęca do pewnych działań gospodarczych.

Podkreśla on znaczenie dóbr publicznych dla wzrostu.

Instytucje stanowią istotny element kapitału terytorialnego omówionego w pierwszych

rozdziałach tej książki. Stosując koncepcję kluczy terytorialnych (Zaucha i in. 2012) można

stwierdzić, iż instytucje wpisują się w kategorię lokalnych aktywów/potencjałów

rozwojowych. Stąd zasadne jest badanie relacji między wzrostem a instytucjami

z perspektywy spójności terytorialnej rozumianej zarówno jako stan terytorium oraz jako

sposób prowadzenia polityki. Dalsze rozważania zostaną więc podporządkowane tej logice.

Szczególna uwaga zostanie poświęcona analizie dwóch nurtów ekonomii instytucjonalnej.

Pierwszy dotyczy władzy publicznej (wyboru publicznego, rządzenia, tj. governance22), drugi

natomiast relacji międzyludzkich norm, wartości i postaw, np. kapitału społecznego, czyli

instytucji społecznych, które są przestrzennie uwarunkowane, tj. nie mogą być łatwo

przeniesione, multiplikowane i nie mają uniwersalnego charakteru (Zaucha i in. 2014).

Z punktu widzenia wpisywania spójności terytorialnej w procesy wzrostu szczególnie istotny

wydaje się wspomniany już kapitał społeczny, ale także jakość władz krajowych, lokalnych

i regionalnych zdolnych np. do pomnażania kapitału ludzkiego, promowania innowacji,

dostarczania wysokiej jakości dóbr publicznych, redukcji kosztów transakcyjnych

22 Ekonomia instytucjonalna, jak wskazuje na to Dani Rodrik (2008, 24) zajmuje sie nie tyle o dobrym

rządzeniem (good governance), co rządzeniem lub zarządzaniem sprzyjającym wzrostowi gospodarczemu

(governance for growth).

12

funkcjonowania przedsiębiorstw poprzez tworzenie perspektyw rozwojowych regionu, czy

też zmniejszanie jego wrażliwości na makroekonomiczne szoki zewnętrzne (Zaucha i in.

2014).

3. Zakres i źródła informacji w badaniach empirycznych relacji między instytucjami a wzrostem gospodarczym

Istnieją liczne badania kwantyfikujące, przy wykorzystaniu technik ekonometrycznych, siłę

i kierunek związku między instytucjami a wzrostem gospodarczym. Analizy empiryczne

rozwijały się w dwóch kierunkach: badania intensywności wpływu różnie definiowanych

instytucji na wzrost gospodarczy i badań mechanizmów tego oddziaływania. Większość

dociekań empirycznych ogranicza się do szczebla krajowego lub nawet ponadkrajowego (De

2010). Degirmenci (2011) i Charron i in. (2013, 2) zwracają uwagę na niską popularność

badań instytucji lokalnych i regionalnych (subregionalnych). Np. dla krajów UE wyniki tego

typu analiz opublikowane zostały stosunkowo niedawno (Charron i in. 2013). Wydaje się

również, iż ekonomiści instytucjonalni przyjmują milcząco założenie o instytucjonalnej

homogeniczności krajów rozwiniętych (tj. krajów OECD), a w konsekwencji mniejszym

znaczeniu instytucji dla wyjaśniania różnic w tempie ich rozwoju, a stąd bierze się nacisk na

badanie krajów rozwijających się lub analizy porównawcze. Nie jest to uprawnione, gdyż

badania Charrona i in. (2013, 3) wskazują np. na istotne różnice w jakości władzy publicznej

i jakości rządzenia również pomiędzy krajami UE.

Wyniki badań empirycznych są nadal przedmiotem ożywionej dyskusji, a w literaturze

przedmiotu wskazuje się na szereg wątpliwości w tym zakresie. Po pierwsze brakuje

odpowiednich teorii ułatwiających modelowanie interakcji między instytucjami a wzrostem

gospodarczym23 (Acemoglu 2008, 2), co skutkuje brakiem klarownego rozumienia zależności

przyczynowo skutkowych między instytucjami a wzrostem gospodarczym (Garside 2007, 3)24.

Stąd nie ma nawet zgody dotyczącej stopnia endogeniczności samych instytucji, o czym była

już mowa. Po drugie badania ekonometryczne obarczone są szeregiem wad, takich jak

(Chang 2011, 483-486; Henisz 2000, 5):

23

„While there is relatively strong evidence showing that the broad cluster of institutions—comprising economic, political, and legal aspects—are essential for long-run economic development, we must be modest and admit that we are still at the beginning of the process of understanding how exactly specific aspects of institutions influence economic outcomes” (Acemoglu 2008, 2) . 24

„The casual links between political and economic institutions and economic growth are still not entirely clear” (Garside, 2007, 3).

13

subiektywne kwantyfikowanie zmiennych wyjściowych np. opisujących jakość instytucji

publicznych (te same instytucje były dobrze oceniane przed kryzysem, a źle w jego trakcie –

Chang 2011, 485),

kompleksowość i złożoność zjawisk zwanych instytucjami, a więc problem ważenia oceny

poszczególnych ich komponentów i części składowych (np. niektóre instytucje dobrze

sprawują się w pewnych funkcjach, gorzej w innych, a muszą być jednoznacznie ocenione),

heterogeniczność pomiaru, tj. problem łączenia w jednym modelu danych pochodzących

z różnych krajów o bardzo odmiennych mechanizmach wzrostu gospodarczego,

nieporównywalność używanych miar: jedne mierzą skuteczność funkcjonowania instytucji

(np. wskaźniki praworządności), inne charakteryzują same instytucje25 – zob. Flachaire in.

(2011. 6),

niewielka liczba badań wykorzystujących serie czasowe ze względu na trudności

w systematycznym pomiarze poziomu i jakości instytucji w czasie.

Do pomiaru instytucji (jako zmiennej niezalanej) wykorzystywane były różne bazy danych

i indeksy złożone, głównie o dezagregacji krajowej. Jako, iż pokazują one elementy systemu

instytucjonalnego, które najczęściej były przedmiotem analiz, warto pokusić się

o sporządzenie listy najczęściej wykorzystywanych źródeł danych. Są to (Degirmenci 2011,

16-17, Miłaszewicz 2011):

Bank Światowy (Worldwide Governance Indicators) – miary jakości władzy publicznej,

tj. wskaźniki sześciu wymiarów rządzenia/wyboru publicznego (demokracja i wolności

obywatelskie /voice and accountability/, polityczna stabilność władz publicznych

i niewystępowanie przemocy/terroryzmu, skuteczność władz publicznych, jakość regulacji,

praworządność, utrzymanie korupcji pod kontrolą) oparte na kilkuset zmiennych

podstawowych, pozyskiwanych z bardzo wielu źródeł (Kaufman i in. 2010).

International Country Risk Guide (ICRG) sporządzany przez PRS Group i obejmujący

informacje na poziomie krajowym dotyczące ryzyka politycznego, finansowego

i ekonomicznego – system oparty jest na zestawie 22 elementów pogrupowanych w trzy

główne kategorie ryzyka (obejmuje m.in. praworządność, prawdopodobieństwo

25 Np. Glaeser i in. (2004, 4) uznają za jedyną właściwą miarę instytucji stopień ograniczenia władzy

wykonawczej.

14

wywłaszczenia, prawdopodobieństwo niewywiązywania się z umów, zakres korupcji władzy

publicznej i kompetencje administracji publicznej). PRS zbiera informacje polityczne i dane

finansowe i gospodarcze przekształcając je w punktach ryzyka dla poszczególnych części

ryzyka na podstawie spójnej struktury oceny. Ocena ryzyka politycznego jest dokonywana na

podstawie subiektywnej analizy dostępnych informacji, natomiast oceny ryzyka finansowego

i gospodarczego są dokonywane na podstawie obiektywnych danych) .

Business Environment Risk Intelligenc BERI, (Business Risk Service - BRS) – indeks mierzący

ryzyko prowadzenia działalności gospodarczej w danym kraju dla przedsiębiorstw

międzynarodowych obejmując następujące rodzaje ryzyka mierzone na podstawie opinii

panelu ekspertów: ryzyko związane z ogólnymi warunkami ekonomicznymi prowadzenia

działalności gospodarczej (głownie makroekonomiczne), ryzyko polityczne, ryzyko transferu

kapitału i wymienialności waluty.

The Heritage Foundation (Index of Economic Freedom) – wskaźniki swobód gospodarczych

mierzące zakres ograniczeń, restrykcyjnych przepisów, stosowania przymusu przez władzę

publiczną w sferze gospodarki zbudowany na podstawie 50 zmiennych pogrupowanych

w dziesięciu kategorii: polityka handlowa, obciążenia podatkowe, interwencje rządu

w gospodarce, polityka monetarna, przepływ kapitału i inwestycje zagraniczne, bankowość

i finanse, płace i ceny, prawa własności, regulacje prawne, aktywność czarnego rynku.

The Freedom House (Freedom House Index) – subiektywne wskaźniki respektowania

i ochrony przez władze państwowe praw politycznych (swoboda działalności

konkurencyjnych partii politycznych, wolne wybory) oraz wolności obywatelskich

(religijnych, etnicznych, ekonomicznych, językowych, praw kobiet i rodziny, wolności

osobistych, wolności prasy, przekonań i stowarzyszeń).

Bank Światowy (Doing Business) – subiektywne (opinie ekspertów) miary łatwości

prowadzenia działalności gospodarczej (regulacji sfery przedsiębiorczości) w 189

gospodarkach i wybranych miastach na poziomie niższym niż krajowy obejmujące złożoność

i koszty procesów regulacyjnych (np. rozpoczynania działalności gospodarczej, płacenia

podatków czy uzyskiwania pozwolenia na budowę) oraz jakość systemu prawnego

(np. ochrona inwestorów, przestrzeganie postanowień umów etc.)

15

Projekt Polity IV – skupiający się na pomiarze charakterystyk władz publicznych na poziomie

krajowym w szczególności współwystępowania elementów demokratycznych

i autokratycznych w instytucjach zarządzających i na tej podstawie klasyfikujący badane kraje

pod względem stopnia demokratyzacji.

World Values Survey – projekt badawczy o zasięgu globalnym, kierowany przez

stowarzyszenie World Values Survey Association, w ramach którego badane są wartości

i przekonania ludności w ponad 100 krajach świata i zachodzące w nich zmiany (jedną

z mierzonych kategorii jest zaufanie).

Transparency International (Indeks Percepcji Korupcji – Corruption Perceptions Index) –

miary postrzegania korupcji agregowane na podstawie 12 badań opinii publicznej (opinie

ludzi biznesu i ekspertów) prowadzonych przez 13 niezależnych instytucji i obejmujące 177

krajów objętych badaniem co najmniej trzech organizacji.

W badaniach empirycznych w niejednolity sposób aproksymowano instytucje wykorzystując

do tego celu różne ich miary (stosowano więc odmienne definicje operacyjne tej kategorii).

Stąd też pewne trudności w porównywaniu wyników badań i ich uogólnianiu. Anthony

Thirlwall (2011, 122) wylicza następujące podstawowe konstrukcje teoretyczne traktowane

jako synonim instytucji, najczęściej skonstruowane przy wykorzystaniu podanych wyżej

źródeł:

jakość rządzenia (governace) – miary oparte głównie na wskaźnikach cząstkowych banku

Światowego (Kaufman i in. 2010),

pewności obrotu gospodarczego – głównie przestrzegania praw własności i ryzyko

wywłaszczenia (bazujące na indeksach BERI i ICRG),

demokracja, prawa polityczne i wolności obywatelskie (bazujące na wskaźnikach Freedom

House Index),

stabilność władzy publicznej – miary oparte głównie na wskaźnikach niestabilności

politycznej, tj. przewrotów i rewolucji,

korupcja – miary wykorzystujące wskaźniki Transparency International,

wolność obrotu gospodarczego – miary wykorzystujące wskaźniki Heritage Foundation,

16

jednolitość i homogeniczność społeczna – miary wykorzystujące wskaźniki podziałów

społecznych, np. etnicznych.

Natomiast Janine Aron (2000 cytowane za Miłaszewicz 2011, 16) wymienia następujące

koncepcje instytucji wykorzystywane w tego typu badaniach i odpowiadające im mierniki:

„polityczna stabilność (np. miary przewrotów politycznych czy wojen domowych);

charakterystyki społeczne (np. zróżnicowanie narodowościowe i religijne, zróżnicowanie

dochodów);

charakterystyki polityczne (takie jak np. system prawny, typ i trwanie systemu politycznego);

miary jakości kapitału społecznego (np. zasięg aktywności społecznej i organizowania

się, wolności obywatelskie);

jakość rządzenia (np. stopień wdrażania uprawnień własnościowych, zabezpieczenie

umów i uprawnień własnościowych). ”

Jak wskazuje Danuta Miłaszewicz (2011, 15) mierzą one bądź cechy instytucji, bądź efekty ich

działania. Stąd ich pewna niespójność.

4. Badaniach empiryczne wpływu jakości władzy publicznej i sposobów jej funkcjonowania na wzrost gospodarczy

Jakość władzy publicznej (‘quality of government’) w zwięzłym ujęciu oznacza bezstronność,

skuteczność i brak korupcji (Rothstein, Teorell 2008). W ostatnio publikowanych artykułach

dotyczących instytucji i wzrostu gospodarczego (np. Charron i in. 2013; Degirmenci 2011)

z reguły przywoływane są wyniki dużo wcześniejszych dociekań, co oznacza, iż nie utraciły

one swojej aktualności. W analizach zależności między jakością władzy publicznej

a wzrostem gospodarczym wyróżniono nawet (Pande, Udry 2005, 4) publikacje o charakterze

kanonicznym (core papers), tj. te opublikowane w poczytnym czasopiśmie i później

najczęściej cytowane. Z nich dwie dotyczą wpływu jakości władzy publicznej na wzrost PKB, a

dwie na poziom rozwoju/produktywności:

Acemoglu, Johnson i Robinson (2001) stwierdzili, iż spadek ryzyka wywłaszczenia

o jedno odchylenie standardowe zwiększa poziom PKB na jednego zatrudnionego

17

o 118% (regresja przekrojowa metoda najmniejszych kwadratów) lub o 309% (regresja

przekrojowa, metoda zmiennych instrumentalnych);

Hall, Jones (1999) stwierdzili, iż wzrost indeksu infrastruktury społecznej (obejmującego

legalność działań podmiotów prywatnych i publicznych oraz otwartość kraju) o jedno

odchylenie standardowe skutkuje wzrostem produkcji na jednego zatrudnionego o 128%

(regresja przekrojowa metoda najmniejszych kwadratów) lub o 261% (regresja przekrojowa,

metoda zmiennych instrumentalnych);

Knack i Keefer (1995) stwierdzili, iż wzrost indeksu ICRG o jedno odchylenie standardowe

zwiększa stopę wzrostu PKB na jednego mieszkańca o 1,24 punktu procentowego (regresja

przekrojowa, metoda najmniejszych kwadratów);

Mauro (1995) stwierdził, iż wzrost indeksu efektywności administracyjnej o jedno odchylenie

standardowe zwiększa stopę wzrostu PKB na jednego mieszkańca o 0,6 punktu

procentowego (regresja przekrojowa, metoda najmniejszych kwadratów) lub

o 2,3 punktu procentowego (regresja przekrojowa, metoda zmiennych instrumentalnych).

Najczęściej stosowaną metodą badania wpływu jakości władzy publicznej na poziom

dobrobytu czy wzrost gospodarczy była regresja przekrojowa. Badania te różnią się jednak

zakresem przyjmowanych zmiennych. Np. Barro (1996) analizował wpływ na stopę wzrostu

PKB: początkowego poziomu PKB na mieszkańca (miara kapitału fizycznego, zasobów

naturalnych i poziomu technologicznego), kapitału ludzkiego (mierzonego latami nauki

kobiet i mężczyzn, oczekiwaną długością życia chwili narodzin) oraz: współczynnika

płodności, wydatków rządowych na oświatę i obronę, stopnia zakłócenia procesów

rynkowych (różnica między oficjalnym kursem waluty a tym czarnorynkowym), terms of

trade, udziału inwestycji w PKB, praworządności (na podstawie ICRG) i demokracji (poziom

praw obywatelskich, tj. uczestnictwo i możliwość wpływania na decyzje polityczne). Zaś

Flachaire i in. (2011, 5) w stosunkowo niedawno przeprowadzonym badaniu włączyli do

modelu regresji wyjaśniającego tempo wzrostu PKB takie zmienne, jak: początkowy poziom

PKB na mieszkańca, udział inwestycji w PKB, stopa wzrostu średniorocznego liczby

mieszkańców, początkowa liczba lat spędzonych przez pracowników w placówkach

18

oświatowych, wskaźniki instytucji ekonomicznych (wskaźnik swobód gospodarczych)

i politycznych (wskaźniki Polity IV) – zob. równanie 126.

(1)

To krótkie zestawienie wskazuje na potrzebę zachowania ostrożności przy interpretowaniu

wyników badań otrzymanych przy użyciu różnych modeli, odmiennego zestawu zmiennych

oraz krajów wziętych pod uwagę i okresu, jakiego dotyczą wartości wykorzystywanych

zmiennych.

Generalnie uważa się jednak, iż instytucje polityczne (np. demokracja, reformy

demokratyczne, przestrzeganie praw człowieka) wykazują słabe powiązanie z poziomem

rozwoju w modelach regresji przekrojowej, podczas gdy taki związek jest silny odnośnie

instytucji ekonomicznych takich, jak wolny rynek, wolność wyboru zatrudnienia czy ochrona

praw własności, w tym własności intelektualnej (Flachaire i in. 2011, 4-5). W analizach Barro

(1996) włączenie do modelu regresji wyjaśniającej stopę wzrostu PKB takich zmiennych jak:

poziom kapitału ludzkiego, praworządność, wolny rynek, niski poziom wydatków władzy

publicznej powoduje, iż wskaźniki demokracji wykazują słaby, ale negatywny wpływ na

wzrost.

Wiele badań potwierdza natomiast wpływ instytucji ekonomicznych na wzrost gospodarczy.

Np. Djankov i in. (2006), czy też Haidar (2009) udowadniają przy wykorzystaniu regresji

przekrojowej, iż uciążliwe procedury regulacyjne sfery przedsiębiorczości są ujemnie

skorelowane ze wzrostem PKB. Pozytywnie zaś wpływają nań reformy instytucji

ekonomicznych ułatwiające prowadzenie działalności gospodarczej (Haidar 2012, 239).

Natomiast Rodrik (2008,19) podkreśla, że badanie empiryczne wskazują bardziej na

powiązania instytucji z poziomem dobrobytu (dochodu na mieszkańca) niżeli z samą stopą

wzrostu PKB27. Jego zdaniem można sądzić, iż słaba tkanka instytucjonalna stanowi istotne

ograniczenie rozwoju, czyli złe instytucje oznaczają biedę i niedorozwój, podczas gdy wysoka

jakość instytucji nie musi przekładać się na wysokie tempo wzrostu gospodarczego.

26 To równanie ukazuje również sposób modelowania wpływu instytucji na stopę wzrostu PKB. Instytucje

wyjaśniają różnice w produktywności (postępie technicznym), to jest w całkowitej wydajność czynników

produkcji (Total Factor Prductivity). 27 Zob. też. Meisel, Ould Aooudia (2008, 17-18). Ich wskaźnik jakości zarządzania publicznego wykazuje silną

korelację z poziomem dochodu na mieszkańca, ale znacznie słabszą ze stopą wzrostu PKB.

19

Niektóre badania jednak diagnozują bezpośredni wpływ instytucji politycznych na tempo

wzrostu. Np. Henisz (2000, 18) replikując model Barro (1996) stwierdził pozytywny wpływ

ograniczeń systemowych dyskrecjonalności decyzji politycznych dla zapewnienia stabilności

polityki makroekonomicznej i wzrostu gospodarczego, tzn. poprawa wskaźnika mierzącego

te ograniczenia o wartość odchylenia standardowego (z poziomu Botswany czy Pakistanu do

poziomu Malezji lub Chile) skutkuje wzrostem stopy wzrostu PKB o 0,5-0,9 punktu

procentowego zależnie od przyjętej metody estymacji. Nie wziął on jednak pod uwagę

wpływu instytucji ekonomicznych. Można więc stwierdzić, iż brak jest jasności

w przedmiotowej kwestii oraz, że wyniki badań są dalekie od konluzyjności.

Znaczenie instytucji dla wzrostu było również analizowane przy wykorzystaniu odmiennych

niż opisane powyżej metod wnioskowania. Przykładem może być propozycja Meisel’a i Ould

Aoudia (2008), którzy zbadali zestaw dominujących instytucji dla trzech grup krajów

wyróżnionych pod względem tempa wzrostu PKB na mieszkańca w latach 1990-2004 oraz

jakości zarządzania publicznego (governance) mierzonej stopniem depersonalizacji

i formalizacji zasad stojących na straży: praw własności, niepodważalności umów,

demokracji, efektywności regulacji rynkowych i skuteczności oraz transparentności

administracji publicznej. Te wydzielone typy krajów to: (1) słabo rozwinięte o niskiej stopie

wzrostu gospodarczego, (2) słabo rozwinięte o wysokiej stopie wzrostu gospodarczego,

tj. kraje „doganiające” oraz (3) wysoko rozwinięte o średniej stopie wzrostu gospodarczego

(Ryc. 3).

20

Ryc. 3. Podział grup krajów w badaniu Meisel i Ould Aooudia (2008) Źródło: Meisel, Ould Aooudia (2008, 19)

Wnioski, jakie płyną z tego badania dowodzą, iż kraje słabo rozwinięte z grupy pierwszej

powinny skupić swoje wysiłki na stworzeniu systemu dynamicznego przywództwa,

zapewniającego wizję i perspektywę rozwojową, zdolnego koordynować sprzeczne interesy

i dostarczać dobra publiczne na pewnym podstawowym poziomie oraz na formalizacji praw

własności w sektorze rolnym, podczas gdy kraje z grupy drugiej powinny się skoncentrować

na formalizowaniu istniejących zasad społecznych i ich depersonifikacji. Na to powinien się

nakładać w tych krajach proces otwierania systemu regulacji społecznych i gospodarczych,

by były one takie same dla wszystkich podmiotów (zmniejszanie stopnia elitaryzmu systemu

społeczno-gospodarczego), czyli tworzenie społeczeństwa obywatelskiego. W przypadkach

obu grup krajów chodzi więc o zwiększenie poziomu pewności i bezpieczeństwa obrotu

gospodarczego, ale w nieco odmienny sposób.

Wpływ instytucji regionalnych na regionalny wzrost gospodarczy nie były analizowany. Próbę

taką podjął dla Turcji Degirmenci (2011), ale natknął się on na barierę dostępności informacji

i jako zmienne wyjaśniające musiał przyjąć wielkości niezwiązane lub tylko pośrednio

związane z jakością władz regionalnych, takie jak: np. liczbę nauczycieli czy też lekarzy, liczbę

łóżek szpitalnych, korzyści aglomeracji, czy też wskaźniki rynku pracy, a więc zmienne

dotyczące infrastruktury społecznej, siły robocze,j czy uwarunkowań przestrzennych.

21

Przywołać natomiast trzeba badanie Charrona i in. (2013), jako pierwsze obejmujące

wszystkie regiony UE (NUTS2) i nawiązujące do podobnych analiz prowadzonych na poziomie

krajowym. W badaniu tym oszacowano jakość władz regionalnych. Punktem wyjścia są

krajowe wskaźniki jakości władzy publicznej (otrzymany przy wykorzystaniu informacji z bazy

danych Banku Światowego) odpowiednio skorygowany o wyniki badań ankietowych

obejmujących 34 tys. obywateli i przeprowadzonych w regionach UE. Badania te dotyczyły

jakości, bezstronności i stopnia skorumpowania procesu świadczenia usług regionalnych, tj.

ochrony zdrowia, oświaty i zapewnienia przestrzeganie prawa (równanie 2). Konstrukcja

wskaźnika ze swej istoty nadaje wysoką wagę czynnikom niezależnym od władz regionalnych

w ocenie jakości ich pracy.

(2)

gdzie:

EQI to wskaźnik jakości władz regionalnych (European Quality of Goverment Index)

WGI to wskaźnik jakości władz krajowych na podstawie informacji Banku Światowego

Rqog to wskaźnik regionalny jakości usług regionalnych wynikający z badań ankietowych

CRqog to średnia krajowa jakości usług regionalnych wynikająca z badań ankietowych

W wyniku opisanych powyżej zabiegów uzyskano wskaźniki umożliwiające porównania

między regionami i dla tego samego regionu w czasie. Niestety Charron i in (2013) nie

analizowali relacji między tym wskaźnikiem a tempem wzrostu gospodarczego. Stwierdzili

natomiast, że ze wskaźnikiem tym jest pozytywnie związany regionalny HDI – zarówno w

obrębie poszczególnych krajów, jak i pomiędzy krajami UE. HDI wyjaśnia prawie 60%

całkowitej zmienności EQI, a zależność pozostaje silna nawet po uwzględnieniu wpływu

takich zmiennych, jak wielkość regionu, czy wpływu otoczenia krajowego. Zmiana HDI o 25

punktów oznacza zmianę wartości EQI w tym samym kierunku o jedno odchylenie

standardowe. Podobnie Charron i in. (2013, 13) znaleźli dowody na korelację jakości władz

regionalnych z regionalnym kapitałem społecznym (zaufaniem społecznym), aczkolwiek

związek ten osłabiał się po wykluczeniu regionów włoskich. Autorzy nie wypowiadali się

jednak na temat przyczynowo skutkowych mechanizmów analizowanych związków. „Według

indeksu EQI najwyższą jakość instytucji w Polsce ma woj. dolnośląskie. Do czołówki zalicza się

22

również województwa śląskie, wielkopolskie i mazowieckie. Najgorszymi uwarunkowaniami

instytucjonalnymi rozwoju dysponują województwa: opolskie, warmińsko-mazurskie i

świętokrzyskie” (Brodzicki 2014). Polskie województwa, ogólnie rzecz biorąc, wypadają źle

na tle innych regionów UE, co wynika z zakotwiczenia wskaźnika na poziomie krajowym.

Badania Charrona i in. (2013) obarczone są podobnymi problemami jak wcześniej

prezentowane analizy na poziomie krajowym. Użyte wskaźniki jakości władz publicznych

(governace) pokazują raczej efekt ich działania niż autentyczną jakość. Nie odpowiadają one

wprost na pytanie o zdolność władz regionalnych do zmniejszania niepewności obrotu

gospodarczego i zapewnienia stabilnych warunków rozwoju. Wątpliwość budzi także

wykorzystanie wskaźników krajowych Banku Światowego, które jednak w głównej mierze

odzwierciedlają zadania władz krajowych, a cały indeks obejmuje szeroko rozumiane

instytucje, a nie tylko władze publiczne (aspekt governance).

W Polsce oceną jakości władz regionalnych zajmuje się Instytut Rozwoju. Wskaźnik instytutu

uwzględnia następujące zmienne (Brodzicki 201428):

całkowitą wartość projektów dofinansowanych z środków UE w okresie 2004–2006 oraz

dotychczas zrealizowanych za okres 2007–2013 w ujęciu per capita, co zdaniem autorów

aproksymuje sprawność administracyjną i efektywność instytucji samorządowych,

procent powierzchni regionu objętej obowiązującymi planami miejscowymi,

wykrywalność sprawców przestępstw stwierdzonych (w procentach),

liczba postępowań przygotowawczych w sprawach o korupcję (jako destymulanta) na

podstawie raportu CBA pt. „Mapa korupcji”,

frekwencja wyborcza w wyborach bezpośrednich do Parlamentu Europejskiego, która może

być uznana za wskaźnik zaufania społeczeństwa do władz.

Najwyższy poziom jakości władz publicznych uzyskało woj. dolnośląskie. Liderami rankingu

okazały się być również województwa zachodniopomorskie oraz lubuskie. Najniższą jakość

mają natomiast województwa warmińsko-mazurskie, kujawsko-pomorskie oraz

podkarpackie, a niski poziom jakości mają również woj. wielkopolskie oraz mazowieckie

(Brodzicki 2014).

23

Koncepcja pomiaru Instytutu Rozwoju znacznie odbiega od tej zaproponowanej przez

Charrona i in. (2013) bazującej na oszacowaniach Banku Światowego i badaniach

ankietowych w regionach. Po pierwsze u jego podstaw leżą zmienne obiektywne. Pozwala to

na zmniejszenie wpływu czynników subiektywnych, z drugiej jednak strony skoro dane te

służą jednak do oceny badanych instytucji pojawić się może pokusa do ich prezentacji

w lepszym świetle niż ma to miejsce w rzeczywistości (np. wykrywalność sprawców). Po

drugie, pojawiają się nowe wymiary instytucji nie uwzględniane przez Bank Światowy,

a głównie „przedsiębiorczość” władz publicznych mierzona pozyskiwaniem środków z UE.

Pokrywa się jedynie wymiar korupcji i praworządności, ale ich ujęcia są różne. Po trzecie,

Bank Światowy korzysta z wielu źródeł, podczas gdy Instytut Rozwoju wykorzystuje kilka

zmiennych, co powoduje dużo większą wrażliwość indeksu na zmiany którejś z nich. Po

czwarte, inne są sposoby syntezy informacji i konstruowania wskaźnika syntetycznego.

Indeks EQI charakteryzuje się też dużo niższą (prawie trzykrotnie niższą) zmiennością niż

indeks instytucji Instytutu Rozwoju (Brodzicki 2014). Stąd porównywalność rezultatów jest

ograniczona – zob. np. różnice w pozycjach woj. lubelskiego, kujawsko-pomorskiego,

śląskiego, mazowieckiego etc. (tab.1).

Tabela 1. Indeksy jakości instytucji

Wartości wskaźnika Pozycja w rankingu

IR EQI IR EQI

Dolnośląskie 0,512 38,033 1 1

Kujawsko-Pomorskie 0,322 41,657 15 6

Lubelskie 0,427 43,907 4 13

Lubuskie 0,364 42,640 9 8

Łódzkie 0,430 42,092 3 7

Małopolskie 0,399 43,281 7 9

Mazowieckie 0,352 40,646 13 4

Opolskie 0,357 49,033 11 16

Podkarpackie 0,243 43,774 16 12

Podlaskie 0,396 41,389 8 5

Pomorskie 0,415 43,656 6 11

Śląskie 0,363 38,056 10 2

Świętokrzyskie 0,420 44,811 5 14

Warmińsko-Mazurskie 0,341 47,779 14 15

Wielkopolskie 0,353 40,587 12 3

Zachodniopomorskie 0,460 43,452 2 10

Źródło: modyfikacja na podstawie Brodzicki (2014)

24

Wskaźniki Instytutu Rozwoju nie były tak szeroko testowane, jak te autorstwa Charrona i in.

(2013). Nie zostały one też wykorzystane do badań wpływu instytucji na wzrost gospodarczy,

a jedynie jako składowa indeksu wrażliwości regionów polskich na ekonomiczne szoki

zewnętrzne (Zaucha i in. 2014). Biorąc to wszystko pod uwagę można stwierdzić, iż badania

nad instytucjonalnymi aspektami regionalnego wzrostu gospodarczego są w Polsce, ale

i w UE, ciągle w powijakach. Nie ma jednoznacznie przyjętych i nie budzących kontrowersji

metod pomiaru jakości procesu wyboru publicznego (governance) na poziomie regionalnym.

5. Badaniach empiryczne wpływu kapitału społecznego na wzrost gospodarczy W poprzedniej sekcji zostały opisane badania analizujące związki między wzrostem

gospodarczym a instytucjami-organizacjami (głównie władzą publiczną) i instytucjami

(normami ograniczeniami) przez tę władze ustanowionymi. W tej sekcji do rozważań zostaną

włączone instytucje istniejące poza obrębem władzy publicznej, wynikające z więzi i relacji

społecznych o, głównie, niesformalizowanym charakterze. Najczęściej w tym aspekcie

analizowany jest kapitał społeczny i jego związkom ze wzrostem gospodarczym zostaną

poświęcone poniższe rozważania.

W literaturze przedmiotu zwraca się uwagę na znaczenie dla rozwoju, np. zdolności do

wchodzenia w powiązania sieciowe (OIR 2011; Zaucha 2011), czy istnienie lokalnych milieu

rozwojowych, w tym kapitału społecznego (np. Bartkowski 2007; Czapiński 2011; Grosse

2002; Przygodzki 2004; Kaźmierczak 2007). Systematycznie zależności te są analizowane pod

szyldem kapitału społecznego. Co istotne, wiele z badań posiada wymiar regionalny,

a Robert Putnam, uważany za jednego z czołowych przedstawicieli tego nurtu badawczego,

swoje refleksje odnośnie wpływu kapitału społecznego na rozwój gospodarczy sformułował

na przykładzie włoskich regionów (Putnam i in. 1995). Na potrzebę badań kapitału

społecznego na poziome regionalnym, a nie krajowym, zwracają również uwagę Beugelsdijk i

Schaik (2001, 10).

W ekonomii kapitał społeczny najczęściej jest rozpatrywany w aspekcie zbiorowym29

. W tym

kontekście bywa zwykle przywoływana definicja30

Putnama i in. (1995, 258), który określa

29 Na temat aspektów kapitału ludzkiego zob. Bartkowski (2007, 76 i dalsze). 30

Przegląd definicji kapitału ludzkiego zob. np. Bartkowski (2007); Bronisz, Heijman (2009, 3-5), Zajda (2011, 172-176) lub Sierocińska (2011, 70-73).

25

ten kapitał jako odnoszący się „do takich cech organizacji społeczeństwa, jak zaufanie,

normy i powiązania, które mogą zwiększyć sprawność społeczeństwa ułatwiając

skoordynowane działania”31

. Jest to tradycja wywodząca się z prac amerykańskiego

socjologa Jamesa Colemana, kontynuowana przez Francisa Fukuyama i badaczy z Banku

Światowego. Tak rozumiany kapitał społeczny rodzi pozytywne konotacje ułatwiając

osiąganie celów społecznych, takich jak wzrost gospodarczy, transformacja systemowa,

sprawiedliwość społeczna. Zmniejsza on koszty transakcyjne i ułatwia współpracę

prowadzącą w teorii gier do optimum Pareto (ogranicza częstotliwość stosowania strategii

niekooperacyjncyh) – zob. Routledge, Amsberg (2002, 3). Jak stwierdzają Beugelsdijk i

Schaik (2001, 7) „na ogół funkcję ekonomiczną ufności odnosi się do zmniejszenia

kosztów transakcyjnych

i jej wpływu na promowanie współpracy i zmniejszenia potrzeby (kosztów) interwencji

zapobiegania lub usuwania nieuczciwości”32

.

Nie wszyscy zgadzają się z takim rozumieniem roli kapitału społecznego. Więzi, współpraca,

znajomości mogą być wykorzystywane przez jednostki do realizacji partykularnych celów

prywatnych (Bourdieu 1986), przez silne grupy do narzucania słabszym niekorzystnych

dla nich rozwiązań (Olson 1982), czy też osiągania krótkoterminowych zysków

(Sierocińska 2111, 80), a więc opóźniać wzrost i rozwój. Stąd podział na kapitał społeczny

inkluzyjny lub wiążący i ekskluzywny lub łączący, ten drugi sprzyjający rozwojowi

gospodarczemu (Sierocińska 2011, 80; Herbst 2009, 29; Węziak-Białowolska 2011, 80).

Niektórzy autorzy wyróżniają też prywatny i administracyjny (goverment) kapitał

społeczny, ten drugi utożsamiając z prawami ludzkimi, rządami prawa oraz

przestrzeganiem (wywiązywaniem się z) umów (zob. Knack 2002, 1). Trudno jednak się z

tym podejściem zgodzić, gdyż w ten sposób kapitał społeczny traci swój nieformalny

charakter i staje się częścią zarządzania (governace) i innych wcześniej już omówionych

instytucji (zob. też Temple 2001, 84).

Nie istnieją powszechnie uznane sposoby pomiaru kapitału społecznego (Bronisz, Heijman

2009, 3). W badaniach empirycznych kapitał społeczny utożsamiony jest często z zaufaniem

(np. Helliwell 1996; Tabellini 2010; Knack i Keefer 1997; La Porta, i in. 1997; Granato 1996),

31 „Social capital ... refers to features of social organization, such as trust, norms, and networks, that can improve the efficiency of society by facilitating co-ordinated actions” (Putman 1993,167). 32„ … in general the economic function of trust refers to the reduction of trans action costs and its influence on

promoting co-operation and reducing the need (costs) for intervention to prevent or correct dishonesty”

(Beugelsdijk, Schaik 2001, 7).

26

aczkolwiek w wielu z nich uwzględniania jest także aktywność obywatelska (Bronisz, Heijman

2009; Guiso i in. 2000), czy intensywność kontaktów/współpracy (np. Routledge, Amsberg

2002). Putnam był zdania, iż koncepcja kapitału społecznego nie powinna być sprowadzana

jedynie do zaufania społecznego, opercajonalziował ją poprzez takie zjawiska, jak: altruizm

(skłonność do ponoszenia wydatków charytatywnych czy honorowego oddawania krw i),

członkostwo w organizacjach pozarządowych, frekwencja wyborcza oraz czytelnictwo

czasopism (przywołane za Sierocińska 2011, 76-77). Przeciwni takiemu podejściu są Knack i

Keefer (1997, 1284), których badania nie wykazały związku między wzrostem gospodarczym

a skłonnością społeczeństwa do organizowania się w stowarzyszenia. Inni badacze zamiennie

używają takich pojęć ,jak zaufanie, czy aktywność społeczna i kapitał społeczny wskazując na

ich silną współzależność (i stąd możliwość substytucji) – zob. np. Guiso i in. (2000, 2).

Pawłowska (2012, 97) konkluduje, iż

w literaturze przedmiotu „większość z popularnych wskaźników pomiarowych dotyczących

diagnozy kapitału społecznego na poziomie makro to m.in. wskaźniki dotyczące:

uczestnictwa w związkach, stowarzyszeniach, partiach politycznych”, a „do innych

wskaźników kapitału społecznego można również zaliczyć analizę statystyk przestępczości,

poziom ubóstwa, frekwencję w czasie wyborów powszechnych, zaufanie społeczne itp.”.

W Polsce kapitał społeczny zdefiniowano w Diagnozie społecznej (Czapiński, Panek 2011)

przez pryzmat jego składowych obejmujących: aktywność na rzecz środowiska lokalnego,

udział w wyborach samorządowych czy parlamentarnych, udział w nieobowiązkowych

zebraniach, pozytywnym stosunku do demokracji, przynależność do organizacji i pełnienie

w nich funkcji oraz przekonanie, że większości ludzi można ufać. Mikołaj Herbst (2007) za

składowe tego kapitału w polskich warunkach uznał frekwencję w wyborach, a także

wielkość sektora pozarządowego. Podobnie Bronisz, Heijman (2009), którzy do skłonności do

zrzeszania się i sektora pozarządowego oraz udziału w wyborach dorzucili jeszcze kapitał

ludzki (mierzony liczbą uczniów i studentów). Szerszą analizę polskich definicji i sposobów

operacjonalziacji kapitału społecznego zawiera opracowania Pawłowskiej (2012, 95-96)

i Węziak-Białowolskiej (2010).

W fundamentalnym badaniu obejmującym 29 krajów Knack i Keefer (1997) udowodnili

istnienie korelacji między zaufaniem i przestrzeganiem norm społeczeństwa obywatelskiego

(np. płaceniem podatków, czy powstrzymywaniem się od jazdy na gapę) a wzrostem

27

gospodarczym. Dowiedli, iż wzrost udziału ludzi ufających o 10 punktów procentowych

współgra ze zwiększeniem o 0,8 punktu procentowego stopy wzrostu w analizowanych

krajach33. Według obu autorów zaufanie wpływa na wzrost PKB przez innowacje

i akumulacje kapitału społecznego oraz wzrost udziału inwestycji w PKB, a nawet lepszy

poziom infrastruktury. Np. wzrost zaufania o 7 punktów procentowych idzie w parze ze

wzrostem udziału inwestycji w PKB o jeden punkt procentowy (Knack 2002, 16). Ponadto ich

badania wskazały na większe znaczenie zaufania dla wzrostu PKB w krajach o słabej tkance

instytucji formalnych, niżeli w krajach, gdzie instytucje te są dobrze rozwinięte.

Spostrzeżenia te potwierdził John Helliwell (1966), który badając 17 krajów OECD wskazał na

negatywny związek z poziomem zaufania i wzrost gospodarczy. Podobne wnioski można

wyciągnąć z analiz Ahlerupa i in (2008). Według nich wzrost kapitału społecznego o jedno

odchylenie standardowe prowadzi do podniesienia się o 1,10 punktu procentowego stopy

tempa wzrostu PKB pomiędzy krajami o słabej tkance instytucjonalnej (25. percentyl siły

instytucjonalnej) i tylko 0,36 punktu procentowego w krajkach o tkance silnej (75 percentyl

siły instytucjonalnej). Jednak Knack i Keefer (1997) dowodzą, iż nawet dla krajów OECD

zależność między zaufaniem a udziałem inwestycji w PKB pozostawała wciąż istotna. Knack i

Keefer (1997, 1273) nie stwierdzili też bezpośredniej zależności między poziomem

angażowania się obywateli w organizacje pozarządowe a wzrostem gospodarczym, czy

inwestycjami w badanych 29 krajach.

Beugelsdijk i Schaik (2001) nie tylko zakwestionowali34 jakość analiz Knacka i Keefera (1997),

ale analizując zaufanie i powiązania sieciowe (siła sektora NGO) w 54 europejskich regionach

(7 krajów35, regiony NUTS1) w latach 1950-1998 odrzucili hipotezę o znaczeniu zaufania dla

stopy wzrostu gospodarczego, a wskazali na wpływ w tym zakresie Putmanowskiej koncepcji

zaangażowania społecznego mierzonej intensywnością powiązań sieciowych społeczeństwa

obywatelskiego oraz rzeczywistego zaangażowania obywateli w te powiązania.

Wielu innych badaczy potwierdziło istnienie tego typu zależności. Np. Tabellini (2010) pewne

aspekty kapitału społecznego utożsamił z kulturą (zaufanie i szacunek dla innych, zaufanie do

33 Badanie przeprowadzono dla lat 1980-92. Zależność ta w okresie drugim (1960-1992, czy 1970-1992) była

jednak znacznie słabsza. 34 Beugelsdijk i in. (2004) zakwestionowali odporność modelu dla 29 krajów (zbyt mało obserwacji, nietrafny

ich dobór), ale zgodzili się z wynikami poszerzonego badania o obserwacje dla 41 krajów, w którym Zak i

Knack (2001) ponownie dowodzą istnienia istotnej zależności między poziomem zaufania i stopą wzrostu

przy wyeliminowaniu wpływu instytucji formalnych. 35 Francja, Włochy, Niemcy, Hiszpania, Holandia, Belgia, Wielka Brytania.

28

jednostki ludzkiej). Na podstawie danych 69 regionów z 8 krajów Europy (Francja, Niemcy (z

wyjątkiem NRD i Berlina), Wielka Brytania, Włochy, Holandia, Belgia, Hiszpania, i Portugalia) i

stosując regresję przekrojową wykazał, iż tak rozumiana kultura (po wyeliminowaniu wpływu

trwałych charakterystyk krajowych takich, jak poziom kapitału ludzkiego i współczynnik

urbanizacji) miała istotny wpływ na poziom PKB na mieszkańca

i stopę wzrostu w badanych regionach w latach 90. oraz była wynikiem procesów

historycznych, tj. jakości instytucji politycznych i analfabetyzmu. Tabellini wskazuje więc na

specyfikę formowania się kapitału społecznego jako procesu długiego trwania.

Osobnym nurtem badań są analizy procesu formowania się kapitału społecznego, a na tej

podstawie wskazania jego wkładu do wzrostu gospodarczego. Przykładem może być badanie

Péreza i in. (2006), w którym autorzy stworzyli model formowania się kapitału społecznego w

oparciu o racjonalne decyzje jednostek (przewaga korzyści nad kosztami). Decyzje te są

warunkowane pewnymi zmiennymi decyzyjnymi, których znajomość pozwala na obliczenie

wielkości kapitału społecznego w danym kraju. Zmienne te to: dochód (PKB) na mieszkańca

(wydajność) (+)36, nierówności ekonomiczne (-), wiek średni mieszkańców (-), oczekiwana

długość życia jaką mieszkańcy spędzą w danym kraju(+), koszty współpracy(-), płaca

progowa(-), elastyczność dochodowa kapitału społecznego (+), oczekiwanie wzajemności

w stosunku do innych(+), wielkość sieci społecznych (+) i stopień powiązania (+).

Następnie, estymując podaną niżej (równanie 3) funkcję produkcji na bazie informacji dla

wybranych krajów OECD za lata 1965-2001, doszli do wniosku o pozytywnym wpływie

kapitału społecznego na poziom dobrobytu mierzony wielkością PKB na mieszkańca. Badanie

to należy również traktować jako próbę uwolnienia się od miar zaufania jako synonimów

kapitału społecznego. Zmiany w estymowanym przez autorów poziomie kapitału

społecznego miały bowiem inny kierunek i dynamikę, niżeli zmiany we wskaźnikach zaufania

(np. dla USA w badanym okresie poziom zaufania malał a poziom kapitału społecznego

wrastał).

(3)

gdzie:

Y – poziom PKB

36 (+) związek wprost proporcjonalny, (-) związek odwrotnie proporcjonalny.

29

L – nakład pracy

K– nakład kapitału

H– nakład kapitału ludzkiego

K– nakład kapitału społecznego

A – poziom technologii

,, – współczynniki elastyczności

Innym przykładem badania idącego w tym samym kierunku jest analiza Sequeira i Lopes

(2011). Jest to ciekawy przykład modelowania procesu formowania się kapitału społecznego.

Autorzy na tej podstawie wskazują na współzależność między kapitałem ludzkim

a społecznym w procesie wzrostu i uznają, iż kapitał ludzki ma znaczenie wiodące. Jednak nie

pokusili się oni o estymację modelu, dokonali jedynie pewnych symulacji, stąd podejście to

jako ciekawe metodologicznie zostanie zaprezentowane jedynie w aneksie.

Polska Diagnoza Społeczna przytacza dowody na istnienie trwałej (w czasie) zależność między kapitałem społecznym a poziomem dobrobytu w Polsce w przekroju terytorialnym (rys. 4).

Rys. 4. Kapitał społeczny a PKB 66 podregionów wg NUTS3 w 2011 r.

Źródło: Czapiński, Panek 2011, s. 289

Natomiast analiza Bronisz i Heijmana (2009) przeprowadzona na poziomie polskich

województw wskazała na związek poziomu PKB z kapitałem ludzkim (liczba studentów) oraz

z liczbą organizacji pozarządowych, jak również brak takiego związku z frekwencją wyborczą.

Na problemy związane z wykorzystaniem tego ostatniego wskaźnika uczula sam Putnam

30

mówiąc, iż frekwencja może np. zależeć od wielu czynników nie związanych

z kapitałem społecznym, np. od stopnia zorganizowania partii politycznych w terenie

(cytowane za Guiso i in. 2000, 7). Związek między wzrostem gospodarczym a kapitałem

społecznym w polskiej przestrzeni zdiagnozowali również Janc (2009) – ale tylko dla Polski

Północnej i Zachodniej – oraz Paszkiewicz (2009, s. 26), której badania przewidują

podniesienie się regionalnej wydajności pracy w związku ze wzrostem stopy krwiodawstwa,

zmniejszaniem się przestępczości oraz podwyższeniem się frekwencji wyborczej.

Obraz relacji między kapitałem społecznym a wzrostem gospodarczym, jaki wyłania się

z analiz polskich naukowców daleki jest jednak od jednoznaczności. Badania Pawła

Swianiewicza i Jana Herbsta (2008) dowodzą, „że we wschodnich regionach Polski i na

polskiej wsi kapitał społeczny ma w dużej mierze charakter wiążący, a nie łączący, co może

hamować rozwój społeczno-gospodarczy tych obszarów”(cytowane za Herbst 2009, 29).

Jarosław Działek (2009), posiłkując się analizą czynnikową nie stwierdził istotnego wpływu

żadnych komponentów kapitału społecznego na wzrost gospodarczy polskich podregionów

w minionej dekadzie. Również badania Herbsta (2007) nie pozwoliły na jednoznaczne

określenie wpływu kapitału społecznego na rozwój gospodarczy polskich podregionów. Być

może wynikało to z krótkości szeregów czasowych, jakimi dysponował autor lub też ze

skupienia się w pomiarze kapitału społecznego na wskaźnikach frekwencji wyborczej oraz

intensywności zrzeszania się krytykowanych w literaturze przedmiotu jako miary kapitału

społecznego (np. Knack i Keefer 1997; Bednarek-Szczepańska 2013, 581).

Niektórzy autorzy wskazują na niemożność syntetycznego pomiaru kapitału społecznego.

Niepowodzeniem zakończyła się próba stworzenia jednolitego indeksu kapitału społecznego

polskich regionów przy wykorzystaniu informacji z Diagnozy społecznej podjęta przez Dorotę

Węziak-Białowolską (2010). Autorce udało się skwantyfikować trzy wymiary kapitału

społecznego: sieci, zaufanie oraz normy, to jednak próba ich „połączenia” w jeden

syntetyczny wskaźnik kapitału społecznego nie powiodła się. „Przyczyną był brak silnych

związków korelacyjnych między wymiarami kapitału społecznego. Słabe korelacje mogą

świadczyć o tym, że każdy z operacjonalizowanych wymiarów kapitału społecznego jest

odrębnym konstruktem. Tym samym nie można mówić o istnieniu (bądź też braku) jednego

kapitału społecznego w Polsce, ale rozpatrywać go poprzez odwoływanie się do każdego z

jego wymiarów oddzielnie” (Węziak-Białowolska 2010, 99). Maria Bednarek-Szczepańska

31

(2013, 592) sugeruje nawet, iż być może warto nawet przyjąć, że „kapitał społeczny jest

koncepcją akademicką, nie zaś realnym bytem, który można zmierzyć i obiektywnie ocenić”.

Inni krytycy wskazują na błędy popełniane w operacjonalizacji i pomiarze kapitału ludzkiego.

Podważają one wiarygodność osiąganych wyników. Np. Jan Herbst (2008, 23–24) analizując

polskie badania nad kapitałem społecznym stwierdza, że ich mankamentem „jest

nieprzemyślany dobór wskaźników, bazujący albo na wzorach zaczerpniętych z literatury

zachodniej, albo po prostu na kryterium dostępności danych. Autorzy rzadko zadają sobie

pytanie, czy rzeczywiście wskaźniki te są właściwe z punktu widzenia kontekstu, w jakim się

je wykorzystuje” (cytowane za Zajda 2011, 182). Najpełniejszą krytyczną analizę polskich

wysiłków pomiaru kapitału społecznego zawiera praca Bednarek-Szczepańskiej (2013), która

zestawiła siedem dokonanych niedawno prób pomiaru kapitału społecznego polskich

jednostek terytorialnych (Janc 2006; Działek 2008; 2009; Kamiński 2008; Paszkiewicz 2009:

Herbst, Swianiewicz i in 2008; Czapiński, Panek 2005). Autorka stwierdza, iż analizowane

badania różnią się zakresem ujmowania kapitału społecznego, wykorzystują wskaźniki

krytykowane w literaturze przedmiotu, a w efekcie dają nieporównywalne, niekiedy nawet

diametralnie różne, wyniki. Np. województwo podlaskie na mapie kapitału społecznego

Janca (2006) wypada bardzo słabo co „wynika z niskiego nasycenia klubami sportowymi,

organizacjami pozarządowymi i stosunkowo niskiej frekwencji wyborczej (która może /…/

częściowo być efektem typowych dla tego terenu procesów wyludniania się)”. Według

Paszkiewicz (2009) województwo podlaskie osiąga natomiast dobry wynik, Kamiński (2008)

zalicza je do „regionów o dużym kapitale społecznym z zasiedziałą, ale aktywną

społecznością, ważną rolą parafii i i niską przestępczością” (Bednarek-Szczepańska 2013,

588). Autorka (Bednarek-Szczepańska 2013, 590) dochodzi do następujących wniosków, czy

też spostrzeżeń:

prowadzone w Polsce „badania empiryczne nad kapitałem społecznym nie odzwierciedlają

zróżnicowania jego koncepcji”,

„porównanie wielkości zasobów kapitału społecznego polskich regionów w analizowanych

pracach daje zróżnicowane, a w odniesieniu do niektórych regionów wręcz sprzeczne wyniki,

mimo że jest on podobnie rozumiany”,

nie udało się uzyskać jednoznacznej odpowiedzi jak de facto wygląda mapa poziomu kapitału

społecznego polskich województw, gdyż „zależy to od zestawu dobranych subiektywnie

32

mierników i przyjętych założeń co do tego, który wymiar kapitału społecznego mają one

opisywać”,

na jakość wyników mają wpływ różnice w wykorzystywanych danych sondażowych, które

różnią się w różnych latach w sposób trudny do wytłumaczenia (np. „w roku 2003 poziom

uogólnionego zaufania mieszkańców województwa dolnośląskiego należał do najwyższych

w kraju, a w 2007 – do najniższych”).

6. Wnioski

Kategorie ekonomii instytucjonalnej i ich wzajemne relacje są nieostre, zachodzą na siebie

i są dalekie od klarowności i jasnego usystematyzowania. Przykładem mogą być normy

stanowione przez instytucje analizowane w ramach kapitału społecznego (jako kapitał

instytucjonalny), ale także procesu zarządzania (governance). Stanowi to pewną trudność

poznawczą, ale jest stanem nieuniknionym w dziedzinie przeżywającej szybki rozwój,

cechującej się wysokim stopniem interdyscyplinarności badań i wielością analizowanych

wątków pod jednym zbiorowym szyldem instytucji.

Zaprezentowane i omówione wysiłki badawcze wskazują, iż instytucje, zdaniem czołowych

ekonomistów, stanowią istotną determinantę wzrostu gospodarczego, zwykle o charakterze

pośrednim. Rozważania teoretyczne na ten temat są dobrze rozwinięte. Podkreśla się

znaczenie instytucji dla zmniejszania kosztów transakcyjnych obrotu gospodarczego, podaży

dóbr publicznych, racjonalnej alokacji zasobów (ze względu na negatywne efekty

zewnętrzne), czy ograniczania asymetrii informacji. Ważne jest zmniejszanie niepewności

i skali ryzyka obrotu gospodarczego, co wpisuje się w proces redukcji kosztów transakcyjnych

i tworzenia specyficznych dóbr publicznych przyciągających zasoby produkcyjne. W

modelach wzrostu zakłada się najczęściej, iż instytucje wpływają na wielkość zasobów

(szczególnie kapitału ludzkiego) i ich produktywność. W modelach tych ujmowane są one

albo jako element czynnika „A” lub też w równaniach wskazujących na akumulacje

czynników produkcji. Analizy regionalne są rzadsze niżeli te prowadzone na szczeblu

krajowym z wyjątkiem kapitału społecznego. Wydaje się, iż ekonomia instytucjonalna

przyjęła założenie, iż duża część instytucji ma charakter uniwersalny w skali kraju (np. normy

instytucjonalne), a jeśli tak nawet nie jest, to wiedza na temat regionalnego zróżnicowania

skuteczności formalnych instytucji ma charakter intuicyjny i trudno, jak na razie, poddać ją

kwantyfikacji.

33

Głównym problemem, jaki sprawia, iż badania nad wpływem instytucji na poziomie

regionalnym są dalekie od konkluzywności, jest złożony charakter samej kategorii oraz

trudności w dobraniu właściwych wskaźników do pomiaru poszczególnych jej aspektów czy

wymiarów. Trudności wynikają z interdyscyplinarności badań, tj. konieczności łączenia

wiedzy i metod z zakresu ekonomii, politologii i socjologii. Wydaje się, iż ekonomiści w tej

sytuacji mogą jedynie polegać na wnioskach, jakie te ‘siostrzane’ dziedziny nauk społecznych

formułują odnośnie sposobów pomiaru różnych aspektów instytucjonalnych. Skoro jednak

niekwestionowane jest przekonanie o znaczeniu instytucji dla wzrostu i rozwoju oraz istnieją

dedukcyjne modele określania ich wpływu na te kategorie, to jedynym wyjściem jest

ponawianie prób modelowania i weryfikacja przyjmowanych sposobów pomiaru tak jak to

np. uczynił Charonn i in. (2013). Dobrym pomysłem jest także badanie wpływu instytucji

(poszczególnych jej wymiarów) na bezpośrednie czynniki wzrostu w konkretnych krajowych

warunkach ze względu na słuszne, wydawałoby się, założenie o braku uniwersalnego

charakteru samych instytucji.

Badania potwierdziły, iż na poziomie regionalnym, w kontekście niepowtarzalnych czynników

terytorialnych, wpływających na wzrost i rozwój istotna może być jakość zarządzania

przekładająca się na jakość lokalnych dóbr publicznych i usług regionalnych oraz dostępność

do nich. Wydaje się, aczkolwiek brakuje badań na ten temat, iż to zarządzanie powinno też

być analizowane w kontekście zmniejszania kosztów zewnętrznych (np. dojazdów do pracy) i

budowania takowych korzyści, np. korzyści aglomeracji (synergii). Otwarty i wymagający

zbadania pozostaje wpływ władz regionalnych na zmniejszanie niepewności procesów

gospodarczych, tj. zapewnienia dynamicznego przywództwa, co na poziomie krajowym

analizowali Meisel i Ould Aoudia (2008). Ten aspekt władztwa regionalnego wydaje się jakby

niedoceniany w badaniach. Także w Polsce władze regionalne częściej są oceniane

w kontekście inwestycji publicznych, niżeli zdolności do przyciągania/zachowania

wykształconych zasobów pracy, czy kapitału prywatnego. Jest to trudny problem, zważywszy

na wielość czynników leżących u podstaw tego typu decyzji osób i inwestorów prywatnych.

Analizowane badania zagraniczne wydają się zakładać, iż dużo większe znaczenie posiada

przewidywalność instytucji-organizacji i przestrzeganie przez nie przepisów, a więc zdolność

do samoograniczenia, się niżeli instytucjonalna „przedsiębiorczość”, która w polskich

warunkach wydaje się być nadal ceniona (np. w kontekście pozyskiwania środków z UE).

34

Autorzy analizowanych badań przyjmują natomiast często założenie neoklasyczne, że im

więcej wolności w sferze gospodarczej, tym lepiej, a instytucje mają się ograniczać (Henisz

2000) i jak najmniej regulować (Czeglédi 2006). Współczesny kryzys postawił jednak tego

typu podejście pod znakiem zapytania, gdyż jedną z jego przyczyn jest słabość regulacyjna

instytucji tzw. governace failure.

Jeszcze mniej jasności odnotować można w zakresie wpływu na wzrost gospodarczy norm,

powiązań i sposobów postępowania samego regionalnego społeczeństwa, a prowadzących

do wzrostu jego sprawności w funkcjach gospodarczych. Wiemy, iż czynniki te mają

charakter przestrzennie zróżnicowany, że powinny, zgodnie z modelami dedukcyjnymi, na

ten wzrost wpływać oraz że są one (w przeciwieństwie do procesów zarządzania

regionalnego, które cechuje spora podatność na zmiany) trudne do przenoszenia, czy

replikowania w przestrzeni, gdyż mają charakter społeczny, a nie indywidualny, czy

warstwowy. Wydaje się, iż na obecnym etapie rozwoju wiedzy (ze względu na trudności

dobrania adekwatnych miar regionalnego kapitału społecznego) konieczne jest testowanie

związku między różnymi jego wymiarami (i ich miarami) w jego aspekcie zbiorowym a

bezpośrednimi czynnikami wzrostu takimi, jak kapitał ludzki, czy udział inwestycji

prywatnych w regionalnym PKB, lub też wskaźnikami regionalnej innowacyjności. Potem

może przyjść czas na konstruowanie syntetycznych mierników regionalnego kapitału

społecznego, aczkolwiek badania prowadzone na szczeblu krajowym wskazują, iż znaczenie

poszczególnych jego wymiarów dla wzrostu (np. rola zaufania) zmienia się wraz z etapem

rozwoju. Stąd wątpliwość odnośnie użyteczności miar syntetycznych na poziomie

regionalnym. Kluczowym zagadnieniem w kontekście wzrostu wydaje się w warunkach

polskich rola kapitału społecznego w zatrzymaniu w regionie wykształconych

i przedsiębiorczych zasobów pracy. To powinno być przedmiotem dalszych badań i analiz.

Literatura

Acemoglu Daron, Johnson Simon, Robinson James (2001), Colonial origins of comparative development: an

empirical investigation, American Economic Review, 91: 1369–401.

Acemoglu Daron, Johnson Simon, Robinson James (2002), Reversal of fortune: geography and institutions in

the making of the modern world income distribution, Quarterly Journal of Economics, 117(4):1231–94.

35

Acemoglu Daron, Johnson Simon, Robinson James, Thaicharoen Yunyong (2003), Institutional causes,

macroeconomic symptoms: volatility, crises and growth, Journal of Monetary Economics, 50: 49–123.

Acemoglu Daron, Johnson Simon, Robinson James (2004), Institutions as the Fundamental Cause of Long-Run

Growth, NBER Working Paper No. 10481 http://www.nber.org/papers/w10481, dostęp 1.1.2014.

Acemoglu Daron (2008), Interactions between Governance and Growth, [w:] Governance, Growth and

Development Decision-making. Washington DC: The World Bank, s.1-8.

Acemoglu Daron (2010), Challenges for Social Sciences: Institutions and Economic Development, [w:] Ten Years

and Beyond: Economists Answer NSF's Call for Long-Term Research Agendas. American Economic Association,

http://dx.doi.org/10.2139/ssrn.1888510, dostęp 1.1.2014.

Arndt Christiane, Oman Charles (2006), Uses and Abuses of Governance Indicators, OECD Development Centre,

Paris.

Aron Janine, (2000), Growth and Institutions: A Review of the Evidence, The World Bank Research Observer, 15

(1).: 99-135.

Barca Fabrizio (2009), An agenda for a reformed Cohesion Policy, A place-based approach to meeting European

Union challenges and expectations Independent Report prepared at the request of Danuta Hübner,

Commissioner for Regional Policy, raport dostępny na portal archiwalnym Komisji Europejskiej:

http://ec.europa.eu/regional_policy/ archive/policy/future/barca_en,htm (dostęp 1.02.2014).

Barro Robert (1996), Democracy and Growth, Journal of Economic Growth, 1, s. 1-27.

Bartkowski Jerzy (2007), Kapitał społeczny i jego oddziaływanie na rozwój w ujęciu socjologicznym, [w:] Mikolaj

Herbst (red.) Kapitał ludzki i kapitał społeczny a rozwój regionalny, Warszawa: Wyd. Naukowe Scholar, s. 54-92.

Bednarek-Szczepańska Maria (2013), Zróżnicowanie przestrzenne kapitału społecznego w Polsce – ujęcie

przeglądowe, Przegląd Geograficzny, 85 ( 4)., s. 573-597.

Beugelsdijk Sjoerd, de Groot Henri L.F., van Schaik Ton (2004), Trust and economic growth: a robustness

analysis, Oxford Economic Papers, 56(1).: 118-134.

Beugelsdijk Sjoerd, van Schaik Ton (2001), Social Capital and Regional Economic Growth, CentEr Discussion

paper, No. 2001-102.

Blaug Mark (1994), Teoria ekonomii. Ujęcie retrospektywne, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.

Bloch Harry, Tang Sam Hak Kan (2004), Deep determinants of Economic growth: institutions, geography and

openness to trade, Progress in Development Studies, 4 (3), s.245–255.

Borner Silvio, Brunetti Aymo and Beatrice Weder (1995), Political Credibility and Economic Development, New

York, St. Martins Press,

Bourdieu Pierre (1986), The forms of capital, [w:] J, Richardson (red.), Handbook of Theory and Research for the

Sociology of Education, New York, Greenwood, s. 241-258.

36

Bronisz Urszula, Heijman Wim (2009), The Impact of Social Capital on the Regional Growth and

Competitiveness in Poland, Paper provided by European Association of Agricultural Economists in its series

113th Seminar, December 9-11, 2009, Belgrade, Serbia with number 57395.

Brodzicki Tomasz (2014), Płytkie i głębokie determinanty rozwojowe polskich regionów [w:] Jacek Szlachta,

Krystyna Gawlikowska-Hueckel (red.), Wrażliwość polskich regionów na wyzwania współczesnej gospodarki:

implikacje dla polityki rozwoju regionalnego, Warszawa, Wolters Kluwer, s.114-139.

Buchanan James M and Gordon Tullock (1962),The Calculus of Consent, Ann Arbor, University of Michigan

Press.

Chang Ha-Joon (2011), Institutions and economic development theory policy and history, Journal of

Institutional Economics, 7( 4), s.473–498.

Charron Nicholas, Dijkstra Lewis, Lapuente Victor (2013), Regional Governance Matters: Quality of Government

within European Union Member States, Regional Studies, DOI:10,1080/00343404,2013,770141.

Coase Ronald H. (1960), The Problem of Social Cost, Journal of Law and Economics 3 (1), s.1–44,

doi:10,1086/466560.

Coriat Benjamin, Dosi Giovanni (2002), The institutional embeddedness of economic change: an appraisal of

the evolutionary‘ and regulationist research programmes, [w:] Hodgson Geoffrey (red.), A Modern Reader in

Institutional and Evolutionary Economics, Key Concepts, European Association for Evolutionary Political

Economy, Cheltenham, Edward Elgar, UK.

Czapiński Janusz (2011), Miękkie kapitały a dobrobyt materialny: wyzwania dla Polski, [w:] Czarnota-Bojarska

Joanna, Zinserling Irena (red.), W kręgu psychologii społecznej, Warszawa, Wydawnictwa Uniwersytetu

Warszawskiego, s. 253-285.

Czapiński Janusz i Panek Tomasz (2011), Diagnoza społeczna, Warszawa, dostępne na www.diagnoza.pl [dostęp

13.09.2013 r.].

Czapiński Janusz i Panek Tomasz (2005), Diagnoza społeczna, Warszawa, dostępne na portalu www.diagnoza.pl

[dostęp 13.09.2013 r.].

Czeglédi Pál (2006), Economic Growth and Institutional Coherence, New Perspectives on Political Economy 2

(2), s.1-25.

De Prabir (2010), Governance, Institutions, and Regional Infrastructure in Asia, Asia Development Bank Institute

Working Paper Series No. 183.

Degirmenci Serkan (2011), Do institutions matter for regional growth and development? The case of Turkey,

Dostępne pod adresem http://ideas.repec.org/p/wiw/wiwrsa/ ersa11p1180,html [1/01/2014].

Dixit Avinash (2009), Governance, Institutions and Economic Activity, American Economic Review, 99(1), s.5–24.

37

Djankov Simeon, La Porta Rafael, Lopez-de-Silanes Florencio, Shleifer Andrei (2002), The Regulation of Entry,

Quarterly Journal of Economics 117 (1), s.1-37.

Djankov Simeon, McLiesh Caralee, Ramalho Rita (2006), Regulation and growth, Economics Letters, 92 (3),

s.395–401.

Działek Jarosław (2008), Geografi a kapitału społecznego, Regionalne zróżnicowanie zasobów kapitału

społecznego w Polsce, [w:] Szczepański Marek S., Bierwiaczonek Krzysztof, Nawrocki Tomasz (red.), Kapitały

ludzkie i społeczne a konkurencyjność regionów, Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, s. 127–143.

Działek Jarosław (2009), Social Capital and Economic Growth in Polish Regions, Munich Personal RePEc Archive,

Paper No.18287, dostępne na portalu http://mpra.ub.uni-muenchen.de/18287/1/MPRA_paper_18287.pdf,

[dostęp 10.07.2012].

Flachaire Emmanuel, García-Peňalosa Cecilia, Konte Maty (2011), Political versus Economic Institutions in the

Growth Process, CESifo Working Paper Series 3432, CESifo Group Munich, dostępne na portalu

http://ideas.repec.org/ p/ces/ceswps/_3432,html, [dostęp 13.01.2014].

Frances Jane (2004), Institutions, Firms and Economic Growth, New Zealand Treasury Working Paper No:

04/19.

Fukuyama Francis (2008), What Do We Know About the Relationship between the Political and Economic

Dimension of Development?, [w:] Governance, Growth, and Development Decision-making, Washington DC,

The World Bank, s.25-34.

Fuller Brandon, Romer Paul (2012), Success and the City, How charter cities could trans form the developing

World, A Macdonald-Laurier Institute Publication.

Gallup John Luke, Sachs Jeffrey D., Mellinger Andrew D. (1999), Geography and economic development,

International Regional Science Review, 22(2), s.179–232.

Gardawski Janusz (2009), Dialog społeczny w Polsce, Teoria, historia, praktyka, Warszawa, Ministerstwo Pracy i

Polityki Społecznej i Katedra Socjologii Ekonomicznej SGH.

Garside Wiliam Redvers (2007), Introduction: Economic Growth and Development - An Institutionalist

Perspective, [w:] Garside Wiliam Redvers (red.), Institutions and Market Economies: The Political Economy of

Growth and Development, New York: Palgrave Macmillan, s. 1-13.

Glaeser Edward L., La Porta Rafael, Lopez-de-Silanes Florencio, Shleifer Andrei (2004), Do Institutions Cause

Growth?, NBER Working Paper, 10568.

Gradstein Mark (2004), Governance and growth, Journal of Development Economics, 73, s.505– 518.

Granato Jim, Inglehart Ronald, Leblang David (1996), Cultural Values, Stable Democracy, and Economic

Development: A Reply, American Journal of Political Science, 40 (3), s.680–96.

38

Grosse Tomasz G. (2002), Przegląd koncepcji teoretycznych rozwoju regionalnego, Studia Regionalne i Lokalne,

1 (8), s. 25-48.

Guiso Luigi, Sapienza Paola, Zingales Luigi (2000), The role of social capital in financial development, NBER

Working Paper, 7563.

Haidar Jamal Ibrahim (2009), Investor protections and economic growth, Economics Letters, 103(1), s. 1-4.

Haidar Jamal Ibrahim (2012), The impact of business regulatory reforms on Economic growth, Journal of the

Japanese International Economies 26, s.285–307.

Hall Robert E., Jones Charles I. (1999), Why do some countries produce so much more output per worker than

others?, Quarterly Journal of Economics 114(1), s. 83–116.

Helliwell John F (1996), Economic Growth and Social Capital in Asia, NBER Working Paper No. 5470, Cambridge,

MA, National Bureau of Economic Research.

Henisz Witold J. (2000), The Institutional Environment for Economic Growth, Economics and Politics 12(1), s.1-

31.

Herbst Jan (2008), Inny trzeci sektor. Organizacje pozarządowe na terenach wiejskich [w:] Halamska Maria

(red.), Wiejskie organizacje pozarządowe, Warszawa, IRWiR PAN.

Herbst Jan, Swianiewicz Paweł (2008), Kapitał społeczny Dolnego Śląska i Małopolski na tle ogólnopolskiego

zróżnicowania regionalnego, [w:] Swianiewicz Paweł, Herbst Jan, Lackowska Marta, Mielczarek Adam (red.),

Szafarze darów europejskich Warszawa, Wydawnictwo Naukowe Scholar, s. 54–124.

Herbst Mikołaj (2007), Wpływ kapitału ludzkiego i społecznego na (krótkookresowy), wzrost gospodarczy w

polskich podregionach [w:] Mikołaj Herbst (red.), Kapitał ludzki i kapitał społeczny a rozwój regionalny,

Warszawa, Wyd. Naukowe Scholar, s. 166-202.

Janc Krzysztof (2006), Human and social capital in Poland – spatial diversity and relations, Europa XXI, 14,

Warszawa, IGiPZ PAN, PTG, Centrum Spotkań Europejskich, s. 39–55.

Herbst Mikołaj (2009), Mierzenie jakości kapitału ludzkiego a nieuczciwość edukacyjna, Psychologia Społeczna,

t. 4 1–2 (10), s.26–41.

Kamiński Ryszard (2008), Aktywność społeczności wiejskich, Warszawa, Instytut Rozwoju Wsi i Rolnictwa PAN.

Kaufmann Daniel, Kraay Aart (2002), Growth without governance, World Bank Policy Research Working Paper,

2928.

Kaufman Daniel, Kraay Aart and Mastruzzi Massimo (2010), The Worldwide Governance Indicators:

Methodology and Analytical Issues, World Bank Policy Research Working Paper, 5430, The World Bank.

Kaźmierczak Tomasz (2007), Kapitał społeczny a rozwój społeczno-ekonomiczny – przegląd podejść, [w:]

Kaźmierczak Tomasz i Rymsza Marek, (red.), Kapitał społeczny. Ekonomia społeczna, Warszawa, Instytut Spraw

Publicznych, s.41-64.

39

Knack Stephen, Keefer Philip (1995), Institutions and economic performance: cross-country test using

alternative measures, Economics and Politics, 7, s.207–227.

Knack Stephen, Keefer Philip (1997), Does social capital have an economic payof? Across-country investigation,

The Quarterly Journal of Economics, 112(4), s.1251-1288.

Knack Stephen (2002), Social capital, growth and poverty: a survey of cross-country evidence, Washington,

World Bank.

La Porta Rafael, Lopez-de-Silanes Florencio, Shleifer Andrei, W, Vishny Robert (1997), Trust in Large

Organizations, American Economic Review Papers and Proceedings, 87 (2), s.333–8.

Levine Ross (2005), Law, Endowments and Property Rights, Journal of Economic Perspectives, 19(3), s.61-88.

Lucas Robert E. (1988), On the mechanics of Economic Development, Journal of Monetary Economics, 22 s.3-

42.

Mauro Paolo (1995), Corruption and growth, Quarterly Journal of Economics, 110(3), s.681–712.

Meisel Nicolas, Ould Aoudia Jacques (2008), Is “Good Governance” a Good Development Strategy?, AFD

Working Paper No. 58, dostępne na http://www.afd.fr/webdav/site/afd/shared/PUBLICATIONS/RECHERCHE/

Scientifiques/Documents-de-travail/058-document-travail-VA.pdf, [06,01,2014].

Miłaszewicz Danuta (2011), Jakość instytucji a wzrost gospodarczy, Studia i prace wydziału nauk ekonomicznych

i zarządzania nr 19, Szczecin, Uniwersytet Szczeciński.

North Douglass (1990), Institutions, Institutional Change, and Economic Performance, Cambridge, Cambridge

University Press.

North Douglass (1991), Institutions, The Journal of Economic Perspectives 5(1), s.97-112.

North Douglass (2005), Understanding the Process of Economic Change, Princeton and Oxford, Princeton

University Press.

North Douglass C., Thomas Robert Paul (1973), The Rise of the Western World: A New Economic History,

Cambridge: Cambridge University Press.

OIR (2011), Regional Challenges in the Perspective of 2020 – Phase 2: Deepening and Broadening the Analysis,

dostępne na portalu http://ec.europa.eu/regional_policy/sources/docgener/studies/pdf/

region2020_phase2/challenge2020_annex,pdf, [dostęp 27,12,2012].

Olson Mancur (1996), Big Bills Left on the Sidewalk: Why some nations are rich and others poor, Journal of

Economic Perspectives 10, s.3-24.

Olson Mancur (1982), The Rise and Decline of Nations, New Haven, Conn, Yale University Press.

Pande Rohini Udry Christopher(2005), Institutions and Economic Development: A View from Below, Economic

Growth Center, Yale University Working Papers 928 dostępne na

<http://www.econ.yale.edu/~rp269/website/papers/institutions_revisionjan.pdf> (dostęp 7.01. 2014),; także

40

jako Pande Rohini, Udry Christopher (2006), Institutions and Economic Development: A View from Below [w:]

Blundell Richard, Newey Whitney K., Persson Torsten (Eds.), Advances in Economics and Econometrics: Volume

2: Theory and Applications, Ninth World Congress, s. 349-412.

Paszkiewicz Magdalena (2009), Wpływ kapitału społecznego na wzrost gospodarczy w Polsce na przykładzie

wybranych czynników, Łódź, Wydział Ekonomii UŁ, dostępny na portalu,

http://www.warsztaty.uni.lodz.pl/abstracts/633773876669660000798.pdf. (dostęp 10,07,2013).

Pawłowska Elżbieta (2012), Kapitał społeczny – diagnoza i pomiar, Zeszyty Naukowe Politechniki Śląskiej, Seria:

Organizacja i zarządzanie z. 63a, Nr 1891, s.89-1000.

Pérez Francisco, de Guevara Juan F., Serrano Lorenzo, Montesinos Vicente (2006), Measurement of Social

Capital and Growth: an Economic Methodology, MPRA Paper, No. 16006.

Przygodzki Zbigniew (2004), Znaczenie kapitału społecznego w rozwoju, [w:] Aleksandra Jewtuchowicz (red.),

Wiedza, innowacyjność, przedsiębiorczość a rozwój regionu, Łódź, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, s.93-

107.

Putnam R. D. (1993), Making democracy work, Princeton University Press, Princeton.

Putnam Robert, Leonardi Robert, Nanetti Rafaella (1995), Demokracja w działaniu: tradycje obywatelskie we

współczesnych Włoszech, Kraków, Społeczny Instytut Wydawniczy Znak, Warszawa, Fundacja im. Stefana

Batorego.

Rodrik Dani (1999), Where did all the growth go?, Journal of Economic Growth 4(4), s.385–412.

Rodrik Dani (2002), Institutions, integration and geography: in search of the deep determinants of economic

growth, Dostępne na http://www.hks.harvard.edu/fs/drodrik/Research%20papers/growthintro.pdf, (dostęp

02.01.14).

Rodrik Dani (2007), One Economics, Many Recipes: Globalization, Institutions, and Economic Growth, Princeton,

Princeton University Press.

Rodrik Dani (2008), Thinking about Governance [w: ] Governance, Growth and Development Decision-making,

Washington DC, The World Bank, s. 17-24.

Romer Paul M, (1986), Increasing Returns and Long Run Growth, Journal of Political Economy, 94(5), s.1002-

1037.

Rothstein Bo, Teorell Jan (2008), What is quality of government? A theory of impartial government institutions,

Governance, International Journal of Policy, Administration and Institutions 21, s.165–190.

Routledge Bryan R, , von Amsberg Joachim (2002), Social capital and growth, Tepper School of Business, Paper

419, Dostępny na http://repository.cmu.edu/tepper/419 (dostęp 07.01.14).

Rutherford Malcolm (1994), Institutions in Economics: The Old and the New Institutionalism, Cambridge

University Press.

41

Rutherford Malcolm (2001), Institutional Economics: Then and Now, Journal of Economic Perspectives 15(3),

s.173-194.

Sachs Jeffrey, McArthur John W. (2001), Institutions and Geography: Comment on Acemoglu, Johnson, and

Robinson (2000), NBER Working Paper 8114.

Sachs Jeffrey, Warner Andrew (1995), Economic reform and the process of global integration, Brookings Papers

on Economic Activity 1, s.1–118.

Sachs Jeffrey, Warner Andrew (1999), The big push, natural resource booms and growth, Journal of

Development Economics 59, s.43–76.

Sachs Jeffrey, Warner Andrew (2001), Natural resources and Economic development: the curse of natural

resources, European Economic Review 45, s.827–838.

Schumpeter Joseph (1942), Capitalism, Socialism and Democracy, New York, Harper [Schumpeter Joseph

(2009), Kapitalizm, socjalizm, demokracja, Warszawa, Wydawnictwo Naukowe PWN].

Sequeira Tiago N., Lopes Alexandra F. (2011), An Endogenous Growth Model with Human and Social Capital

Interactions, Review of Social Economy, 69(4), s.465-493.

Sierocińska Katarzyna (2011), Kapitał społeczny, Definiowanie, pomiar i typy, Studia ekonomiczne/ Economic

studiem nr 1 (LXVIII), s. 69-86.

Staniek Zbigniew (2007), Zróżnicowanie ekonomii instytucjonalnej, Maszynopis zaprezentowany na seminarium

„Dylematy metofologiczne”, Warszawa, SGH dostępny pod adresem http://www,e-sgh,pl/niezbednik/

student_przedmiot,php?pid=1081 [dostęp w dniu 4,01,2014].

Stankiewicz Wacław (2004), Ekonomika instytucjonalna, Narodziny i rozwój, Wyd. BBS. PWSBiA, Warszawa.

Stankiewicz Wacław (2012), Ekonomika Instytucjonalna Zarys wykładu, Wyd. BBS. PWSBiA, Wydanie III

uzupełnione, Warszawa, dostępne na portalu

http://pwsbia,edu,pl/index,php?option=com_content&task=view&id=155&Itemid=136 [dostęp w dniu

04,02,2014].

Tabellini Guido (2010), Culture and Institutions: Economic Development in the Regions of Europe, Journal of

the European Economic Association 8(4), s.677–716.

Temple Jonathan (2001), Growth effects of education and social capital in the OECD countries, OECD Economic

Studies No. 33, 2001/II, s. 57-101, dostępne na portalu www.efm.bris.ac.uk, [dostęp w dniu 10.02.2014].

Thirlwall Anthony Philip (2011), Economics of Development Theory and Evidence 9th edition, New York,

Palgrave Macmillan.

Veblen Thorstein (1899), The Theory of the Leisure Class: An Economic Study of Institutions Macmillan [Veblen

T. (1971), Teoria klasy próżniaczej wyd I: tł. Janina i Krzysztof Zagórscy, wstęp Janusz Górski, Warszawa,

Państwowe Wydawnictwo Naukowe].

42

Williamson Oliver E. (1981), The Economics of Organization: The Transaction Cost Approach, The American

Journal of Sociology 87 (3), s. 548–577, dostęp 2012-04-14.

Węziak-Białowolska Dorota (2010), Kapitał społeczny w Polsce w świetle diagnozy społecznej – pomiar i

wybrane wyniki empiryczne, Studia demograficzne, 1–2 (157–158), s. 79-101.

Wojnicka-Sycz Elzbieta (2013), Model terytorialnego bieguna wzrostu jako systemu czynników rozwojowych,

Gdańsk, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego.

Wojtyna Andrzej (red.), (2008), Instytucje a polityka ekonomiczna w krajach na średnim poziomie rozwoju,

Warszawa, PWE.

World Bank (1997), The State in a Changing World, New York, Oxford University Press.

Zajda Katarzyna (2011), Czym jest kapitał społeczny mieszkańców polskiej wsi, jak go mierzyć i czy warto

inwestować w jego wzmocnienie? Acta Universitatis Lodziensis, Folia Sociologica, 37, s. 171-185.

Zak Paul J., Knack Stephen (2001), Trust and Growth, The Economic Journal, 111, s. 295-321.

Zaucha Jacek (2007), Rola przestrzeni w kształtowaniu relacji gospodarczych – ekonomiczne fundamenty

planowania przestrzennego w Europie Bałtyckiej, Gdańsk, Fundacja Rozwoju Uniwersytetu Gdańskiego.

Zaucha Jacek (2011), Spatial functional linkages according to the economist, [w:] Tomasz Komornicki i Piotr

Siłka (red.) Functional Linkages Between Polish Metropolises, Warszawa, Polish Academy of Science, Committee

for Spatial Economy and Regional Planning, vol. 29 s.130-147.

Zaucha Jacek, Komornicki Tomasz, Böhme Kai, Świątek Dariusz, & Żuber Piotr, (2012), Territorial Keys for

Bringing Closer the Territorial Agenda of the EU and Europe 2020, European Planning Studies, 22(2), s. 246-267.

Zaucha Jacek, Brodzicki Tomasz, Ciołek Dorota, Głazek Ewa (2014), Wrażliwość polskich regionów na wyzwania

gospodarki globalnej [w:] Jacek Szlachta, Krystyna Gawlikowska-Hueckel (red.), Wrażliwość polskich regionów

na wyzwania współczesnej gospodarki: implikacje dla polityki rozwoju regionalnego, Warszawa, Wolters

Kluwer, s. 206-232.

43

Aneks: model kapitału społecznego autorstwa Sequeira i Lopes (2011)

Autorzy modelują wzrost w oparciu o funkcję produkcji (równanie 4 ) zawierającą kapitał społeczny,

kapitał ludzki i kapitał ekonomiczny a rzazem zakładają, iż kapitał ludzki stanowi nakład dla tworzenia

kapitału społecznego a kapitał społeczny dla ludzkiego (tzw, podwójna zależność). Autorzy założyli

(równanie 5), iż kapitał ludzki powstaje w systemie edukacji, bądź w ramach interakcji społecznych

(jako produkt kapitału społecznego). Następnie kapitał ludzki jest wykorzystywany do wytwarzania

PKB, kapitału ludzkiego (via system oświaty) i kapitału społecznego. Natomiast kapitał społeczny jest

funkcją istniejącego zasobu tegoż kapitału oraz kapitału ludzkiego zaangażowanego w jego

wytwarzanie (równanie 6).

Institute for Development

Ul. A. Mickiewicza 10 | 81-832 Sopot

e-mail: office@instytut-rozwoju.org

www.instytut-rozwoju.org