ranosrednjovjekovni nalazi s nalazišta viničko kale u makedoniji

7/28/2019 Ranosrednjovjekovni nalazi s nalazita Viniko Kale u Makedoniji

1/16

1

Ranosrednjovjekovni

nalazi s nalazita

Viniko Kaleu Makedoniji

Mitja GutinIntitut za dediino Univerze na Primorskem

SI, 6330 Piran

p.p. 14

[email protected]

Cone KrstevskiMuzej na Makedonija

M, 1000 Skopjeuriska b.b.

[email protected]

UDK: 904 ( 497.7 Vinice) 08/10

Primljeno: 29. 5. 2012.

Na ruevinama kasnoantikog grada Vinice otkriveni su razliiti arheoloki nalazi koji se mogu datirati od 9. do 11.

stoljea, i vezati uz povremenu prisutnost staroslavenskog ivlja. Ranosrednjovjekovno razdoblje dokumentirano je

nalazom karakteristine grozdolike naunice, vapnenakom ploom s natpisima i krievima s ravastim krakovima,

i loni sa zlatnicima Porrogeneta i brojnim keramikim ulomcima iz 10. i 11. stoljea. Ranosrednjovjekovno gro-

blje sa skeletnim grobovima u rakama okruenima kamenjem i pokrivenima kamenim ploama ukopano u ruevine

kasnoantikog grada predstavlja isto razdoblje.

Kljune rijei: kasnoantika Vinica, rani srednji vijek, keramika, numizmatiki depo, urezani krievi


2/16

2

Stjepan Gunjaa i hrvatska srednjovjekovna povijesno-arheoloka batina

Istona Makedonija iznimno je zanimljiva s povije-snog gledita zbog bogate arheoloke batine i nalazita

u rasponu od prapovijesti do kasnoga srednjeg vijeka. U

toj regiji nalazi se lokalitet Viniko Kale, smjeten usred

doline Koansko pole. Ovome iznimnom geografskom

poloaju dodatnu posebnost daje rijeka Bregalnica,

najvanija pritoka glavne makedonske vodene promet-

nice Vardara. Sredinji dio Bregalnice prelazi preko

Koanskog pola u smjeru sjeveroistok jugozapad. Ovo

polje, veliine oko 40 km2, na jugoistoku je omeeno

brdom Plackovica, a na istoku brdom Golak, koje odvaja

dolinu od planinskog predjela Pijanec i Maleevo. S

druge strane, na sjeveru i sjeverozapadu, dolinu zatvara

planinski predio Osogovo, dok se prema zapadu otvara

ravnica Ove Pole.

Lokalitet Viniko Kale manje je brdo nadmorske vi-

sine oko 450 m, smjeteno jugozapadno od grada Vinica

(Sl. 1), i ve je odavno u svijesti domaeg stanovnitva

poznat kao tvrava antikog doba. Kao arheoloko na-

lazite prvi se put spominje u strunoj literaturi 1953.

godine.1

Jo prije provedenih sustavnih arheolokih istrai-vanja Arheolokog odjela Muzeja na Makedonija, na

1 O rezultatima arheolokog rekognosciranja vidi: Krstevski,Beldedovski 1981/82.

nalazitu su iskopavali i tragai za starinama, koji suprepoznali zidove utvrde i u njezinoj unutranjosti otkrili

jednobrodnu crkvu s brojnim arhitektonskim elementi-

ma: ogradom, vratima, temeljima, dijelovima stupova i

crkvenim podom. U istim je okolnostima bio otkriven

jo jedan kultni objekt s apsidom, a u njegovoj blizini

skeletni, vjerojatno kasnoantiki grob.

Zbog ugroenosti arheolokog nalazita od nestru-

nih kopaa, godine 1985. zapoela su sustavna arheo-

loka istraivanja.2 Ve je prve godine, uz vrlo dobro

ouvane objekte ija je visina zidova iznosila dva i vie

metara i mnotvo prikupljene pokretne grae, veliko

iznenaenje bio pronalazak izvanrednih terakota s kr-

anskim motivima i natpisima.3

Naseljavanje u prapovijesno i antiko doba bilo je

prepoznato na samom vrhu breuljka okruenog strmim

padinama sa svih strana. Ve prvi ranoantiki bedem,

2 Jezgru istraivake ekipe na nalazitu Viniko Kale podrukovodstvom Coneta Krstevskog sastavljali su AntonioJakimovski, Julijana Ivanova, Magdalena Manaskova, BlagicaStojanova, Viktor Simonovski, Milan Mitovski.

3 Interes za Viniko Kale se osobito poveao, kada je Cone

Krstevski u jesen 1977. godine s tog lokaliteta donio dvijeterakotne ikone i 5 ulomaka u tadanji Arheoloski muzej uSkopju, a kasnije s kolegom Beldedovskim objavio nalaze srekognosciranja. O znaajnim ranokranskim terakotama vidi:Balabanov, Krstevski 1993; Balabanov 1995; Balabanov 2011.

Sl. 1. Pogled s kasnoantike utvrde Viniko Kale (foto: Mitja Gutin 2011.)


3/16

3

Mitja Gutin, Cone Krstevski Ranosrednjovjekovni nalazi s nalazita Viniko Kale u Makedoniji

irine oko 1 m, okruivao je vrh uzvienja ukupne povr-

ine oko 3 ha. Kasnoantika utvrda, poligonalnog tlocrta

s okruglim i pentagonalnim kulama, imala je relativnodobro ouvane zidine. Na junoj strani uzvienja dodatno

je iskopan jarak radi bolje obrane. Unutranja povrina

ove utvrde iznosila je oko 2,5 ha i bila je bogata dobro

ouvanim stambenim i javnim objektima kasnoantikog

grada.

Viniko brdo bilo je naseljavano i u starijim prapo-vijesnim razdobljima. Prepoznati su arheoloki nalazi

ve od vremena kasnog neolitika, odnosno Ansabegovo

Vrnik kulturne grupe, inae karakteristine za istoni

Sl. 2. Viniko Kale, srednjovjekovno groblje, grob 1. (1: staklo ; 2-3: bronca s pozlatom ili posrebrenjem i uloenim ukrasnim

kamenom; 4: kost. Prsteni M = 1:1, ostalo M = 1:2. (fotoarhiv Muzej na Makedonija; obradio Vladimir Milanovski)

1

2

3 4


4/16

4


dio Makedonije. Iznad ovih slojeva pronaeni su nalazi

iz eneolitika, bronanog doba, te sloj iz eljeznog doba,

odnosno arhajskog razdoblja, s keramikom od 7. do 5.

stoljea prije Krista. Klasini period zastupljen je sivom

lokalnom pajonskom keramikom, koja povezuje ovajlokalitet s plemenom Deroni, iako je meu nalazima

ovog doba prisutan i atiki crnoguralni keramiki

import.

Materijalni ostaci makedonskog helenistikog doba

na nalazitu Viniko Kale relativno su malobrojni, ali

zastupljeni oblici keramike west slop pokazuju konti-

nuitet postojanja gradine na tom mjestu. I materijalni

dokazi o naseobini u rimskome helenistikom razdoblju

takoer su skromni.

U razdoblju pak od 1. do 3. stoljea poslije Krista

dolazi do postepenih promjena u privrednim aktivno-

stima koje su rezultirale i uvoenjem novoga admini-

strativnog sustava jaka poljoprivredna ekonomija,

koncentrirana u plodnim ravnicama s novim gradskim

jezgrama civitas.

Sa seobama Gota i drugih naroda u 3. stoljeu, rim-

ska se drava poela utvrivati i tako je izrastao grad na

Vinikom brdu. Njegova gradnja datira u vrijeme kasne

antike, a dokumentirana je postojanjem brojnih sakralnih

i profanih objekata, karakteristinih za to doba, s brojnim

popratnim materijalom meu kojim, po svom znaenjui jedinstvenom obliku, istupaju ranokranske terakote

ikone ukraene crteima i natpisima.

Gradnja prve faze utvrde grada ima bizantinske ka-

rakteristike 5. i 6. stoljea.4 U samim zidinama utvrde

nalaze se ugraene brojne spolije, koje ukazuju na to da

su se za njihovu gradnju upotrebljavali dijelovi ranije

gradske, vjerojatno poruene arhitekture. Negdje u tom

vremenu dogodilo se i ruenje objekta s ranokranskim

terakotama, iji su dijelovi poslije takoer rabljeni kao

graevinski materijal.

Rimski grad na brdu Viniko Kale bio je uniten u

6. ili 7. stoljeu,5 grad i njegove utvrde propadale su

tijekom nekoliko stoljea, a zidine je prekrio korov.

U arheolokim istraivanjima 1995. godine provede-

nima u sredinjem dijelu utvrde otkrilo se unutar rue-

vina gradskih objekata veliko srednjovjekovno groblje

iz vremena oko 11. stoljea. Skeleti pokojnika bili su

polagani u grobne rake, koje su okruene kamenjem i

4 Mikuli 2002, 256-260.

5 Unitenje grada na brdu Viniko Kale povezuje se s dogaajima

avaro-slavenskih napada (npr. Solun 586). O tim nemirnimvremenima u Bregalnikom podruju govori npr. i depo od 270bronanih moneta i 13 zlatnika iz grada Bargala (tip), kovanih uvrijeme Anastazija I. (491-518), Justina I., Justinijana I., JustinaII. i Tiberija (578. 582.); vidi Aleksova, Mango 1971.

pokrivene kamenim ploama. Dio od ukupno devedese-

tak grobova sadri dijelove nakita, prstenje i narukvice.

Prema osnovnim znaajkama grobnih konstrukcija

i pronaenih predmeta, slina groblja otkopana su na

lokalitetima ukarka blizu Deleva i Crkvite u Mo-rodvisu, oba smjetena u podruju Bregalnice,6 a u istu

skupinu moe se uvrstiti i groblje s lokaliteta Stragata

kod Kruevice u Marievo.7

Groblje pronaeno na brdu Viniko Kale jo nije

obraeno i objavljeno, tako da je njegov toan vre-

menski raspon, kao i mogua pripadnost nekih nalaza

naseobinskim slojevima, jo predmetom istraivanja.

Prvi i najbogatiji grob bio je izloen u Mnchenu i

publiciran ve 1993. godine (Sl. 2).8 Grob je sadravao

25 predmeta, meu kojima se uz staklene narukvice,9bronano prstenje,10 kotani tuljac za igle i pozlaene

bronane narukvice,11 istie masivna pozlaena bron-

ana narukvica ralanjena punciranim krugovima,12 a

svi zajedno predstavljaju inventar koji ovu pokojnicu

postavlja u vrijeme do 11. stoljea.

Prirodne vapnenaste ploe trokutastog oblika s ureza-

nim natpisom i kriolikim urezima potjeu iz istraivanja

unutar grada u prostoru iza apside male crkvice. Polo-

aj uz apsidu i oblik ploa daju naslutiti da obje ploe

pripadaju oznakama groba, iji je pokojnik pripadaoranokranskoj zajednici.13

Jedna kamena ploa s natpisom ukraena je ureza-

nim jednostavnim crtama, od kojih jedna ima ravaste

krakove (Sl. 3.3), po tipu sline tzv. protubugarskim

6 Maneva 2004; Trajkovski 1995.

7 Prilozi bizantske tradicije u sedam grobova datirani su u iremrasponu od 9. do 12. stoljea, ali prije svega u 10. i 11. stoljee.U vrijeme ukopa treba datirati i keramiki lonac, nalaz izvangrobova, koji slii naem kat. br. 13 (Mitkoski 2002, 14-19,sl. 10).

8 Balabanov, Krstevski 1993, 27, 28, Abb. 3, kat. br. 1-25.

9 Za obiaj noenja brojnih glatkih staklenih narukvica na lijevojruci, kao u primjeru groba 1 s Vinikog Kala, vidi grob 1 izlokaliteta Krstevi (Maneva 2000, 68, 69, sl. 61; 61a) i grob 7 izlokaliteta ukarka (Maneva 2004, Fig. 28; 37; 4-13).

10 Prstenje ovog tipa u ranosrednjovjekovnim je grobovima vrloraireno (Maneva 1992, T. 75-95), dobre paralele za primjerke izgroba 1 s Vinikog Kala vidi u grobovima s lokaliteta ukarka,npr. grobovi 6, 11, 15, 17, 31 (Maneva 2004, sl. 11-14; 36: 1, 2;41: 1; 44: 15, 46: 1, 2; 61: 1).

11 Maneva 2004, Fig. 20; 21; 41: 2; 61: 1.

12 Za masivnu ralanjenu narukvicu vidi slinu iz groba 2 snekropole Ciganski Rid (Koani) (Maneva 1992, 129, T. 42:21/10). U tu grupu masivnih narukvica s punciranim krugovimamoemo svrstati jo nekolicinu primjeraka: Maneva 1992, T. 42:

21/17, 21/18; 43: 21/16; 45: 53/3; 2004, Fig. 25; 41:3.13 Usporedi s ploama slinog oblika i urezanim jednostavnim

kriem, postavljenim kod nogu iz ranosrednjovjekovnenekropole Stragata kod Kruevice (Mitkoski 2002, Pl. II; III;Photo 1, 2).


5/16

5


1

2

3 4

5

Sl. 3. Viniko Kale, grozdolika naunica (M = 1:1) i kamene ploe iz ruevina kasnoantikog grada (bez mjerila) (foto: 1, 3,

Arhiv Muzeja na Makedonija, 2, 4-5 foto Mitja Gutin; obradio Vladimir Milanovski)


6/16

6


tangama.14 Druga ploa, sa slinim natpisom na gornjemrubu, ukraena je trima uklesanim krievima iji krakovi

zavravaju malim udubljenim trokutima, od kojih jedan

ima vodoravne krakove ispunjene poluspiralom i kri-

stogramom (Isus Hristus Nika) uz kri (sl. 3.4). Natpise

je datirala M. Bazulkova u 9. ili 10. stoljee, koliko su

vjerojatno stari i urezani krievi.

Pojava shematski urezanih krieva i drugih motiva

na kamenim spomenicima i opekama na podruju Bre-

galnice, kojoj pripada i Viniko Kale, relativno je brojna.

Najee te krieve primjeujemo kao ureze na grae-vinskim elementima kasnoantikih sakralnih objekata,

odnosno na ranokranskim crkvama.15 Na zgradama je

rije o pravim, spontano nastalim gratima urezima

koji se jasno razlikuju od svjesno izraenih krieva na

grobnim ploama iz Vinice (sl. 3.3-4).

Zahvaljujui analizama Ante Miloevia pozna-

jemo urezane ravaste krieve uz srednji tok rijeke

Cetine, koji su u velikom broju primjeraka prisutni

14 Aleksova 1989, 110-114, sl. 93, 138.

15 Aleksova 1989; usporedi s arhitekturnim lanovima s uklesanim

krievima sl. 18, 19, 22, 28, 79-81 iz Bargale i gratima nagraevinskim elementima s vie lokacija Krupita sl. 86-91,93, 97, 100, 106-108, 115, 117, 122-144. 152, 154, 157-158,160. Slian kri naen je, npr., u eanu na keramikom vru(Jankovi . 2007, 210).

na dononicama grobova na grobljima Sinjskog po-lja. Miloevi je detaljno razmotrio pojavu ravastih

krieva od kasnoantike kranske tradicije do ranoga

srednjeg vijeka na irem jadranskom podruju. Krievi

sa Sinjskog polja, koji se donekle mogu usporediti s

urezima na grobnim ploama iz Vinice, datirani su

pomou tamonjega pokretnog arheolokog materijala

u 8. i 9. stoljee.16

U isto vremensko razdoblje 9., moda poetak 10.

stoljea treba uvrstiti i grozdoliku srebrnu naunicu

bizantinske tradicije (sl. 3.1), koja potjee iz naseo-binskih slojeva nalazita Viniko Kale; naalost, bez

mogunosti utvrivanja odreenog konteksta. Slina

grozdolika naunica poznata je s lokaliteta Debrete-

Gradite kraj Prilepa.17

U ruevinama grada pronaeni su mramorni kamen

s reljefno isklesanim kriem na obje strane (sl. 3.5),

koji je pripadao dijelu unutranje crkvene arhitekturne

opreme i kamena ploa obraenoga glatkog lica na kojoj

se, uz originalno uklesani kri s polukrugom iznad nje-

ga, nalaze urezani krievi s ravastim krakovima, koji16 Miloevi 2008; 2010.

17 Maneva 1992, T. 15: 67/5; 2005, kat. br. 11. Vidi starije nauniceslinog grozdolikog tipa (Petrinec 2009, 124-128).

Sl. 4. Viniko Kale, kasnoantika arhitektura koju je preslojio ranosrednjovjekovni sloj (foto: Mitja Gutin 2011.)


7/16

7


zavravaju malim udubljenim trokutima (sl. 3.2), slini

onima na kamenoj ploi (sl. 3.4).

Sa sigurnou moemo zakljuiti da mramorni ka-

men s reljefno izraenim kriem pripada dijelu kasnoan-

tike arhitekture,18 te da obje vapnenake ploe trokuta-

stog oblika s krievima pripadaju oznakama groba, iji

je pokojnik pripadao ranokranskoj zajednici.19

Na sjeveroistonom rubu nekadanjega utvrenog

grada, na ruevine poruene arhitekture, preslojio je

ranosrednjovjekovni sloj koji se, naalost, arheoloki

nije mogao detektirati u pretpostavljenu naseobinskom

obliku u vidu odgovarajue drvene arhitekture, ve samo

relativno brojnim pokretnim nalazima karakteristi-

nom ranosrednjovjekovnom keramikom (sl. 6-9) i ve

spomenutim numizmatikim nalazima (sl. 5).

Numizmatiki nalaz u keramikoj posudi (sl. 5.1)

otkriven je u lipnju 2010. godine na sjeveroistonom

podruju grada. U loncu grube povrine, izraenom na

lonarskom kolu, i ukraenom vodoravnim urezanim

linijama te kratkim kosim urezima na vratu, bio je mali

18 Milenkoski 2003.

19 Usporedi sa slinim ploama s kriem postavljenim kod noguiz ranosrednjovjekovne nekropole Stragata kod Kruevice(Mitkovski 2002, Pl. II; III; Photo 1, 2).

keramiki prljen nainjen od ne gline (sl. 5.2)20 i 17

dobro ouvanih bizantskih zlatnika kovanih u razdoblju

izmedju 945. i 969. godine.

Jedan primjerak pripada histamenu Nikeforu II.

Foki (Nicephorus II. Phocas, 963. 969.) koji na licu

ima Krista Pankratora, a na naliju su Djevica i Nikefor

(sl. 5.3) kovan izmeu 963. i 969. u Konstantinopolu.

Veina pak solida pripada Konstantinu VII. Por-

phyrogenitu (Constantinus VII. Porphyrogenitus, 913.

959.). Na licu je prikazan Krist Pantokrator, a na na-

liju je Konstantin sa sinom Romanom II. (Romanus II.,945. 959./963.) kovano izmeu 945. i 959. godine u

Konstantinopolu (sl. 5.4).21

Pregledom pokretne keramike grae s podruja sje-

veroistonog dijela nalazita, ustanovljeno je da je paleta

keramikih oblika, koja odudara od kasnoantikog mate-

rijala iz tog dijela grada, vrlo bogata i raznolika. Analiza

keramike tog sklopa izraena je na osnovu 82 izabrana

komada, meu kojima su dvije (sl. 6.6-7) gotovo cjelovite

posude, dok su ostali komadi ulomci razliitih dijelova

20 Usporedi sline keramike prljene: Sekelj Ivanan 2010, T. 61:390; Petrinec 2009, Sl. 87.

21 Za strunu numizmatiku determinaciju nalaza zahvaljujemoAndreju emrovu, Numizmatiki kabinet Narodnog muzejaSlovenije u Ljubljani.

1 2

3 4

Sl. 5. Viniko Kale, numizmatiki depo sa zlatnicima Porrogeneta i Foke (M = 1:1) te keramikom posudom i prljenom

(M = 1:2) (fotoarhiv Muzej na Makedonija; 2 Ale Ogorelec, crte Vesna Jankovska)


8/16

8


posuda. Najvei dio nalaza pripada obinim kuhinjskim

loncima od kojih se iznenaujue velik broj ouvao u

cijelosti, a osim lonaca pronaeno je i nekoliko zdjela,

dva vra s dvije drke te jedna iroka posuda s drkom.

U ovom prilogu, kojim dajemo preliminaran uvid u

keramiki asortiman ranosrednjovjekovnog horizonta

lokaliteta Viniko Kale, predstavljamo iskljuivo lonce.Svi lonci izraeni su na lonarskom kolu, a na temelju

njihovih oblika, osobito prema obiljejima gornjih dije-

lova lonaca i oblikovanja ruba, moemo ih preliminarno

podijeliti u etiri grupe.

Grupu 1 predstavljaju lonci s blago izvijenim ru-

bom jednostavne prolacije koji zavrava polukrunim

zaobljenim dijelom, kojima pripadaju primjerci sl. 5.1,

sl. 6.5, sl. 7.13, sl. 7.14, sl. 9.17-18.22

Grupa 2 sastavljena je od lonaca s blago izvijenim

rubom jednostavne prolacije i dijeli se na dvije pod-

grupe, od kojih grupa 2a ima blago izvijen rub s kosim,

22 Za grupu 1 usporedi s Jankovi M. 1974, T. 1:10; T2 :2; Mini1974, 61, 63, 67, T. 1: 1, 5; 2: 3; 4: 6; Babi 1986, 288, T. 70: 2,3; Sekelj Ivanan 2001, 153, 308; Janakievski 2003, 171, T. 30.

ravno odrezanim, jednako irokim zavretkom,23 katkad

i malo zadebljanim prema tijelu posude, kao npr. sl. 6.6,

sl. 8.15-16, a grupu 2b karakteriziraju slino izraeni

rubovi, iji je zavretak na vrhu posude vodoravno

odrezan kao npr. sl. 6.7.

Grupu 3 karakterizira jako izvijen rub jednostavne

prolacije koji je u pravilu vertikalno odrezan premavanjskoj strani posude (8, 9).24

Posljednju, 4. grupu lonaca, karakteriziraju krai,

pod otrim kutom izvijeni rubovi. U podgrupu 4a uvr-

teni su primjerci s otrim rubom okomito odsjeenim

prema vanjskoj strani (sl. 6.11),25 dok neki primjerci

posuda ve imaju blago oblikovan utor pripremljen za

poklopac i opredijeljeni su u podgrupu 4c (sl. 6.10).

23 Kao analogiju za grupu 2 vidi lonac ukraen valovnicom izVrbjanske uke kod sela Slavej: Mitkoski 2002, 18, 19, Fig. 10i keramiku: Sekelj Ivanan 2001, kat. br. 22, 153; 2010, T. 63:396.

24 Za grupu 3 vidi Jankovi M. 1974, T. 4: 3, 4.

25 Analogije za grupu 4 vidi: Jankovi M., 1974, 79, T. 1: 7; 2:9;Mini 1974, 67, T. 4: 6; Janakievski 2001, 107, T. 5; SekeljIvanan 2001, 18, 261; Mitkoski 2002, Pl. 17: 4.

5

6

7

8 9 10

11 12

Sl. 6. Viniko Kale, osnovni tipovi rubova lonaca, M = 1: 4 (crtei:Vesna Jankovska)


9/16

9


Rub zdjele s otrim kutom vrata (sl. 6.12) vjerovatno

pripada kasnoantikom sloju.26

Lonci su ukraeni na rubu, vratu, ramenu i naji-

rem dijelu trbuha. Jedna grupa na gornjim dijelovima

posuda ima eljaste nizove vodoravnih linija, kombi-

niranih uim i irim, nemarno nanesenim jednostrukim

ili eljastim valovnicama na ramenu (npr. sl. 6.5-9,

sl. 9.17-18), esto u kombinaciji s nizovima vodoravnih

crta na najirem dijelu trbuha (sl. 6.5-6,11, sl. 9.17-18)

ili su ukraeni nizom uzastopnih vertikalnih kraih

kosih ureza i/ili zareza na vratu (sl. 5.1, sl. 6.8,10,

sl. 7.13). Ubodi izvedeni eljem rijetko se pojavljuju

(sl. 6.9).

26 Onevska Todorovska 2004, 141, T. 9: 47.

Za tu vrstu keramike, koja kulturno i kronoloki

pripada ranom srednjem vijeku, na irem prostoru Bal-kana nema suvremene tipologije koja bi se oslanjala na

jasnu stratigraju i bila potkrijepljena radiokarbonskom

analizom.

Prvi pokuaj irega preglednog vrednovanja rano-

srednjovjekovne keramike za ove prostore nalazimo u

Balcanoslavici 3, 1974., gdje autori temelje svoje radove

na tipolokoj genezi razvoja keramike.27

Koliko je nama poznato, meu objavljenim nalazi-

ma najblie paralele ovoj keramici nalazimo u tvravi

Ras u cjelini vatrita, koje se datira u 9. stoljee.28

Za

27 Jankovi . 1974; Jankovi M. 1974; Mini 1974; eravica1974.

28 Popovi 1999, 146-153, sl. 96.

13

14

Sl. 7. Viniko Kale, keramiki lonci, M = 1: 4 (crtei: Vesna Jankovska)


10/16

10


poznavanje te grupe keramike iz ire oblasti i toga vre-

menskog perioda treba spomenuti obradu srednjovje-

kovne keramike autorice Vesne Biki, koje je iz bogatog

korpusa s teritorija Beograda argumentirano izdvojila

oblike 9. do 11. stoljea.29 U objavi utvrenja Vrsenices podruja jugozapadne Srbije Marko Popovi i Vesna

Biki donose s poda ranosrednjovjekovnih kua izme-

u ostalog i keramike lonce, koji donekle odgovaraju

materijalu iz Vinikog Kaleta, s datacijom u 9., odnosno

10. stoljee.30

Kao oslonac razumijevanju oblika i ukraavanja

posua ovog razdoblja od veih radova treba uvaiti

monografsku obradu Tajane Sekelj Ivanan za podruje

sjeverozapadne Hrvatske. Rezultati suvremenih istrai-

vanja u podravskom mjestu Torec prezentirani shema-

ma oblika i osnovnim znaajkama ranosrednjovjekovne

29 Biki 1994, 31-44.

30 Popovi, Biki 2009, 100-115.

keramike te promjenama u nainima ukraavanja posuda

u oblasti Podravine kroz nekoliko stoljea srednjeg vi-

jeka, nadograeni su i irim uvidom u grau, osobito za

prostor june Panonije.31 Iako se ini da su spomenuti ra-

dovi i njihov prostor udaljeni od sliva rijeke Bregalnice uMakedoniji, danas je analiza keramike Toreca, poduprta

radiokarbonskim analizama, kao i analizom zatvorenih

arheolokih cjelina prepoznatih kao tipine djelomino

ukopane kue, ipak najbolji oslonac za razumijevanje

tog razdoblja, koje je u uvodnim poglavljima knjige s

pravom postavljeno u tamno doba europske civilizacije.

Za iri uvid u pregled keramike tog doba u Makedo-

niji prije svega moramo zahvaliti radovima Branislava

Risteskog, koji je prikupio posue iz razdoblja izmeu 6.

i 14. stoljea te ga je, u okviru datosti nalaza bez pravog

konteksta, razvrstao po pojedinim razdobljima.32

31 Sekelj Ivanan 2001; Sekelj Ivanan 2010.

32 Risteski 2004; vidi i Risteski 2002.

15

16

Sl. 8. Viniko Kale, keramiki lonci, M = 1: 4 (crtei: Vesna Jankovska)


11/16

11


ZAKLJUAK

Na kasnoantikim ruevinama velikih antikih gra-

dova kao to su Scupi, Stobi, Heraclea Lyncestis i dr. u

pravilu se susreemo s denitivnim prestankom konti-nuiranog ivota u 6. i 7. stoljeu. Nakon tog razdoblja

na njima se ipak pojavljuju sasvim novi oblici vezani uz

ranosrednjovjekovno doseljavanje s karakteristinim po-

pratnim nalazima selita tog doba. U nekim primjerima,

kao to je to zamijeeno na nalazitu Viniko Kale, mo-

emo pratiti i kasniju upotrebu lokaliteta, npr. upotrebu

prostora nekadanjega rimskog grada za postavljanje

srednjovjekovnog groblja.

vrst oslonac ivotu na ruevinama grada na brdu

Viniko Kale predstavlja svakako nalaz numizmatikog

depoa, koji treba datirati najranije u zadnju treinu 10.

stoljea, a ujedno predstavlja i jak oslonac za popratni

keramiki materijal naselja, koji u predstavljenom izboru

prije svega odgovara vremenskom razdoblju od 10. do

12. stoljea.

*Ovdje za prijevod na hrvatski elimo zahvaliti

Zrinki Mileusni, za strunu redakciju i lektoriranje

teksta Tajani Sekelj Ivanan i Vesni Biki, za fotograjukeramike Aleu Ogorelcu, a za crtee keramike Vesni

Jankovski.

KATALOG

1. Lonac, ukraen kosim urezima na vratu, a na trbuhuneujednaenim plitkim vodoravnim linijama, v. 9,5cm. (sl. 5.1)

2. Keramiki prljen, pr. 3 cm. (sl. 5.2)

3. Zlatnik Nikefora II. Foke (Nicephorus II. Phocas,963. 969.) (sl. 5, 3)

17

18

Sl. 9. Viniko Kale, keramiki lonci, M = 1: 4 (crtei:Vesna Jankovska)


12/16

12


4. Jedan od 16 zlatnika Konstantina VII. Porphyro-genita (Constantinus VII. Porphyrogenitus, 913. 959.) (sl. 5.4)

5. Ulomak gornjeg dijela lonca, ukraen nizovima li-

nija i dvjema neujednaenim valovnicama na rame-nu, v. 5 cm. (sl. 6.5)

6. Ulomak gornjeg dijela lonca, ukraen nizovima li-nija i dvjema neujednaenim valovnicama na rame-nu, v. 7,8 cm. (sl. 6.6)

7. Ulomak gornjeg dijela lonca, ukraen nizom vodo-ravnih linija, v. 12 cm. (sl. 6.7)

8. Ulomak gornjeg dijela lonca, ukraen nizom vodo-ravnih linija po tijelu i dvama redovima nasuprot

postavljenih kosih ureza na ramenu posude, v. 10,5cm. (sl. 6.8)

9. Ulomak gornjeg dijela lonca, ukraen eljastim ni-zom linija u gornjem dijelu trbuha, eljastom va-lovnicom na ramenu i nizovima vertikalnih zarezaotisnutih kotaiem na vratu posude, v. 7 cm. (sl. 6.9)

10. Ulomak gornjeg dijela lonca, ukraen nasuprotnopostavljenim kosim urezima u dva reda na vratu, v.3,2 cm. (sl. 6.10)

11. Ulomak gornjeg dijela lonca, ukraen eljastim

valovnicama na ramenu i vodoravnim linijama natrbuhu, v. 9,5 cm. (sl. 6.11)

12. Ulomak gornjeg dijela posude, v. 7 cm. (sl. 6.12)

13. Lonac smee boje, ukraen nizom vodoravnih linijas vanjske strane ruba i kosim urezima pod njim, v.9 cm. (sl. 7.13)

14. Lonac svijetlosmee boje, ukraen debelom neu-jednaenom jednostrukom valovnicom, v. 19 cm.(sl. 7.14)

15. Lonac tamnosmee boje, ukraen trima jedno-strukim valovnicama koje se na ramenu izmjenju-

ju s vodoravnim jednostrukim linijama, v. 20 cm.(sl. 8.15)

16. Lonac tamnosmee boje, ukraen jednostrukom va-lovnicom na ramenu ispod koje je niz jednostrukihvodoravnih linija, v. 30 cm. (sl. 8.16)

17. Lonac sive boje, ukraen eljastom valovnica naramenu i nizom vodoravnih linija na najirem dijelutrbuha, v. 14 cm. (sl. 9.17)

18. Lonac svijetlosmee boje, ukraen eljastom va-lovnicom na ramenu ispod koje je niz vodoravnihlinija na trbuhu, v. 14,5 cm. (sl. 9.18)

LITERATURA

Aleksova 1989

B. Aleksova,Episkopijata na Bregalnica. Prv slovenski

crkoven i kulturno-prosveten centar vo Makedonija,Prilep 1989.

Aleksova, Mango 1971

B. Aleksova, C. Mango,Bargala:A Preliminary Report,

Dumbarton Oaks Papers 25, Washington 1971, 265-281.

Babi 1986

B. Babi,Materijalnata kultura na makedonskite Sloveni

vo svetlinata na arheolokite istrauvanja vo Prilep,

Prilep 1986.

Balabanov 1995

K. Balabanov, Terakotnite ikoni vo Makedonija, Skopje

1995.

Balabanov 2011

K. Balabanov, Viniko Kale. Mitologija, religij i historija

pisuvani sa glina, Skopje 2011.

Balabanov, Krstevski 1993

K. Balabanov, C. Krstevski, Die Tonikonen von Vinica.

Frhchristliche Bilder aus Makedonien. Ausstellun-gskataloge der Prhistorischen Staatssammlung 25,

Mnchen 1993.

Biki 1994

V. Biki, Srednjovekovna keramika Beograda, Arheolo-

ki intitut Beograd. Posebna izdanja 25, Beograd 1994.

Janakievski 2003

T. Janakievski, Ubikacija na sredjevekovna Bitola (VII-

XIV vek), Bitola 2003.

Jankovi . 1974

. Jankovi, Sredjevekovna grnarija donjeg srbskog

Podunavlja, Balkanoslavica 3, Centar za istraivanje na

staroslavenskata kultura, Prilep 1974, 89-112.

Jankovi . 2004

. Jankovi, Srpsko pomorje od. 7. do 10. stolea, Srpsko

arheoloko drutvo. Povremena izdanja 5, Beograd 2007.

Jankovi M. 1974

M. Jankovi, The ceramic ware of the Lower DanubeBasin culture in the 9th-11th century in the teritory of

Timoka Krajina, Balkanoslavica 3, Centar za istrai-

vanje na staroslavenskata kultura, Prilep 1974, 75-87.


13/16

13


Krstevski, Beldedovski 1981/82

C. Krstevski, Z. Beldedovski,Rekognosciranje i naodi

okolu Vinica 1978/ Archeological recognition and nds

about Vinica 1978, Macedonie Acta Archaeologica 7/8,

1981/82, (1987), Skopje 1982, 153-166.

Maneva 1992

E. Maneva, Srednovekoven nakit od Makedonija, Kul-

turno-istorijsko nasledstvo na Republika Makedonija

28. Skopje 1992.

Maneva 2000

E. Maneva,Krstevi srednovekovovna nekropola, Kul-

turno-istorijsko nasledstvo na Republika Makedonija

44. Skopje 2000.

Maneva 2004

E. Maneva, ukarka srednovekovna nekropola. M.

Jovanov, E. Maneva, Fanica Beljakovska, ukarka

rimski tumul srednovekovna nekropola, Monumenta

Macedonia 9, Skopje 2004.

Mikuli 2002

I. Mikuli, Antiki gradovi vo Makedonija , Skopje

2002.

Milenkoski 2003

M. Milenkoski, Episkopskiot centar Zapara, Zbornik

IX-X, tip 2003, 83-96.

Miloevi 2008

A. Miloevi,Krievi na oblonicama ranosrednjovje-

kovnih grobova u okolici Sinja, Studia mediterranea

archaeologica 2, Dubrovnik-Split 2008.

Miloevi 2010A. Miloevi, O ostavtini kasnoantikih starosjeditelja

u ranosrednjovjekovlju Dalmacije, Scripta Branimiro

Gabrievi, Trilj 2010, 271-303.

Mini 1974

D. Mini,Les problemes de datation des ceramiques du

site dhabitation medievale a Ribnica, Balkanoslavica

3, Centar za istraivanje na staroslavenskata kultura,

Prilep 1974, 59-74.

Mitkoski 2002

A. Mitkoski, Three medieval cemeteries from the Prilep

area, Makedonsko nasledstvo 19, Skopje 2002, 3-52.

Onevska Todorovska 2004

M. Onevska Todorovska, Docnoantika griarija od

Skupi (vtora polovina na 4. do 6. vek), Muzej na grad

Skopje, Skopje 2004.

Petrinec 2001

M. Petrinec, Groblja od 8. do 11. stoljea na podruju

ranosrednjevjekovne hrvatske drave, Monumenta medii

aevi Croatiae 3, Split 2009.

Popovi 1999

M. Popovi, Tvrava Ras, Arheoloki institut Beograd,

Beograd 1999.

Popovi, Biki 2009

M. Popovi, V. Biki, Vrsenice,Kasnoantiko i srpsko

ranosrednojovekovno utvrenje, Arheoloki intitut,

Beograd, Beograd 2009.

Risteski 2002

B. Risteski, Srednovekovno grnarstvo vo centralnite

delovi od balkanskog poluostrvov, Filozofski fakultet,

Univerzitet Sveti Kiril i Metodij, Skopje 2002.

Risteski 2004

B. Risteski, Medieval ceramics from the Skopje area,

Makedonsko nasledstvo 21, 2004, 49-71.

Sekelj Ivanan 2001

T. Sekelj Ivanan,Early Medieval Pottery in Northern

Croatia. Typological and chronological pottery analyses

as indicators of the settlement of the territory between

the rivers Drava and Sava from the 10th to 13th centuries

AD, BAR International Series 914, Oxford 2001.

Sekelj Ivanan 2010T. Sekelj Ivanan,Podravina u ranom srednjem vijeku,

Zagreb 2010.

Trajkovski 1995

K. Trajkovski, The medieval necropolis Crkvite at

Morodvis, Zbornik Muzej na Makedonija n.s. 1, Skopje

1995, 207-213.

eravica 1974

Z. eravica,Die Keramik des IX. und XII. Jahrhunderts

aus der Ansiedlung in Popovica in der Negotiner Gegend

und das Problem ihrer ethnischen Zuteilung den Slawen,

Balcanoslavica 3, Beograd 1974, 121-160.


14/16

14


Saetak

Ranosrednjovjekovni nalazi s nalazita Viniko Kale u Makedoniji

Kljune rijei: kasnoantikaVinica, rani srednji vijek, keramika, numizmatiki depo, urezani krievi

Lokalitet Viniko Kale, manje brdo oko 450 m n.

v. iznad grada Vinica (sl. 1), smjeten je usred doline

Koansko pole, kroz koga tee rijeka Bregalnica.

Tragai za starinama su prepoznali zidove utvrde

otkrili jednobrodnu crkvu i jo jedan kultni objekt s

apsidom, a u njegovoj blizini skeletni, vjerojatno ka-

snoantiki grob.

Godine 1985. zapoela su arheoloka istraivanja;

ve prve godine, uz vrlo dobro ouvane objekte ija je

visina zidova iznosila 2 i vie metara i mnotvo pokretne

grae, iznenaenje je bio pronalazak terakota s kran-

skim motivima i natpisima.

Na Vinikom brdu su arheoloki nalazi od kasnog

neolitika odnosno Ansabegovo-Vrnik kulturne grupe,

iznad su nalazi iz eneolitika, bronanog doba te sloj iz

eljeznog doba, odnosno arhajskog razdoblja, s kera-

mikom od 7. do 5. stoljea prije Krista. Klasini period

zastupljen je sivom lokalnom pajonskom keramikom iatikim crnoguralnim keramikim importima.

Ostaci makedonskog helenistikog doba relativno su

malobrojni i dokazi o naseobini u rimskom helenisti-

kom razdoblju takoer su skromni.

Ve prvi ranoantiki bedem, irine oko 1 m, okru-

ivao je vrh uzvienja ukupne povrine oko 3 ha. Ka-

snoantika utvrda, poligonalnog tlocrta s okruglim i

pentagonalnim kulama, imala je relativno dobro ouvane

zidine. Na junoj strani uzvienja dodatno je iskopan

jarak radi bolje obrane. Unutranja povrina ove utvrde

iznosila je oko 2,5 ha i bila je bogata dobro ouvanimstambenim i javnim objektima kasnoantikog grada.

U razdoblju pak od 1. do 3. stoljea poslije Krista do-

lazi do postepenih promjena u privrednim aktivnostima

koje su rezultirale i uvoenjem novog administrativnog

sustava - jaka poljoprivredna ekonomija, koncentrirana u

plodnim ravnicama s novim gradskim jezgrama - civitas.

Sa seobama Gota i drugih naroda u 3. stoljeu i tako

je izrastao grad na Vinikom brdu u vrijeme kasne antike

sa sakralnimi i profaniimi objekti i popratnim materija-

lom meu kojim, istupaju ranokranske terakote ikoneukraene crteima i natpisima.

Izgradnja prve faze utvrde grada ima bizantinske

karakteristike 5. i 6. stoljea. U samim zidinama utvrde

nalaze se ugraene brojne spolije, koje ukazuju da su

se za njihovu gradnju koristili dijelovi ranije gradske,

vjerojatno poruene, arhitekture. Negdje u tom vre-

menu dogodilo se i ruenje objekta s ranokranskim

terakotama, iji su dijelovi kasnije takoer koriteni kao

graevinski materijal.

Rimski grad na brdu Viniko Kale bio je uniten u 6.

ili 7. stoljeu, grad i njegove utvrde propadale su tijekom

nekoliko stoljea. Na ruevinama kasnoantikog grada

otkriveni su razliiti arheoloki nalazi koji se mogu

datirati od 9. do 11. stoljea.

Veliko srednjovjekovno groblje je iz vremena oko

11. stoljea. Skeleti pokojnika bili su polagani u grobne

rake, koje su okruene kamenjem i pokrivene kamenim

ploama. Dio od ukupno devedesetak grobova sadri

dijelove nakita, prstenje i narukvice.

Prirodne vapnenaste ploe trokutastog oblika s ureza-

nim natpisom i krstolikim urezima potjeu iz istraivanjaunutar grada u prostoru iza apside male crkvice.

Jedna kamena ploa s natpisom je ukraena ureza-

nim jednostavnim crtama, od kojih jedna ima ravaste

krakove (sl. 3. 3), po tipu sline tzv. protubugarskim

tangama. Druga ploa, sa slinim natpisom na gornjem

rubu, ukraena je trima uklesanim krievima iji krakovi

zavravaju malim udubljenim trokutima, od kojih jedan

ima vodoravne krakove ispunjene poluspiralom i kristo-

gramom (Isus Hristus Nika) uz kri (Sl. 3. 4). Natpisi

su datirani od strane M. Bazulkove u 9. ili 10. stoljee,

koliko su vjerojatno stari i urezani krievi.U isto vremensko razdoblje 9. moda poetak 10.

stoljea treba uvrstiti i grozdoliku srebrnu naunicu bi-

zantinske tradicije (Sl. 2. 1), koja potjee iz naseobinskih

slojeva nalazita Viniko Kale na alost bez mogunosti

utvrivanja njenog odreenog konteksta.

U ruevinama grada pronaeni su mramorni kamen

s reljefno isklesanim kriem na obje strane (Sl. 2. 5),

koji je pripadao dijelu unutranje crkvene arhitekturne

opreme i, kamena ploa obraenog glatkog lica na kojoj

se, uz originalno uklesani kri s polukrugom iznad nje-ga, nalaze urezani krievi s ravastim krakovima, koji

zavravaju malim udubljenim trokutima (Sl. 2. 2), slini

onima na kamenoj ploi (Sl. 2. 4).


15/16

15


Na sjeveroistonom rubu nekadanjeg utvrenog

grada, na ruevine poruene arhitekture, sjeo je ranosred-

njovjekovni sloj sa relativno brojnom keramikom (Sl.

6-9) i ve spomenutim numizmatikim nalazima (Sl. 5).

Pregledom pokretne keramike grae s podrujasjeveroistonog dijela nalazita, ustanovljeno je da je

paleta keramikih oblika, koja odudara od kasnoantikog

materijala iz tog dijela grada, vrlo bogata i raznolika.

Najvei dio nalaza pripada obinim kuhinjskim loncima

od kojih se iznenaujue velik broj ouvao u cijelosti, a

osim lonaca pronaeno je i nekoliko zdjela, dva vra s

dvije drke te jedna iroka posuda s drkom.

Na kasnoantikim ruevinama velikih antikih gra-

dova kao to su Scupi, Stobi, Heraclea Lyncestis, i

dr. u pravilu se susreemo s denitivnim prestankom

kontinuiranog ivota u tim gradovima u 6. i 7. stoljeu.

Nakon tog razdoblja, na njima se ipak pojavljuju sasvim

novi oblici vezani uz ranosrednjovjekovno doseljavanje

s karakteristinim popratnim nalazima selita tog doba.

U nekim primjerima, kao to je to zamijeeno na nala-zitu Viniko Kale, moemo pratiti i kasniju upotrebu

lokaliteta npr. koritenje prostora nekadanjeg rimskog

grada za postavljanje srednjovjekovnog groblja.

vrsti oslonac ivotu na ruevinama grada na brdu

Viniko Kale predstavlja svakako nalaz numizmatikog

depoa, koji treba datirati najranije u zadnju treinu 10.

stoljea, a ujedno predstavlja i jak oslonac za popratni

keramiki materijal naselja, koji u predstavljenom izboru

prije svega odgovara vremenskom razdoblju od 10. do

12. stoljea.


16/16

ranosrednjovjekovni nalazi s nalazišta viničko kale u makedoniji

Documents