CZASOPISMO NAUKOWE

SOPOCKIEJ SZKOY WYSZEJ

ISSN 2353-0987

PRZESTRZE

EKONOMIA

SPOECZESTWO

SPACE ECONOMY SOCIETY

NUMER 13/I/2018

SOPOCKA SZKOA WYSZA SOPOT POLSKA

PRZESTRZE EKONOMIA SPOECZESTWO procznik wydawany przez Sopock Szko Wysz

Redaktor naukowy dr Anna Szymczak, Sopocka Szkoa Wysza dr in. arch. Grzegorz Pczek, Sopocka Szkoa Wysza Opracowanie redakcyjne, sekretarz mgr Joanna Tecaw Przygotowanie do druku Agnieszka Jacewicz

Sopocka Szkoa Wysza 81-855 Sopot ul. Rzemielnicza 5 Polska

Tel. 48-58-555-83-80, e-mail: office@ssw.sopot.pl

Sopocka Szkoa Wysza, Sopot, Polska ISSN 2353-0987

Recenzenci

prof. dr hab. Jerzy Gierusz, Uniwersytet Gdaski dr hab. Anna Rzeczycka, Politechnika Gdaska dr hab. Magorzata Gawrycka, Politechnika Gdaska dr hab. Tadeusz Bogdanowicz, Uniwersytet Gdaski prof. dr hab. Bernard Kubiak, Wysza Szkoa Administracji i Biznesu im. E. Kwiatkowskiego dr hab. Baej Prusak, Politechnika Gdaska dr Stanisaw Laskowski, Politechnika Gdaska prof. dr hab. Ewa Grzegorzewska-Mischka, Politechnika Gdaska dr Danilenkov Valerij Leonidovicz, Kaliningradzki Pastwowy Uniwersytet Techniczny dr hab. Leonid Sergiejewicz Iwanowicz, Izba Kontrolno-Obrachunkowa Okrgu Kaliningradzkiego prof. dr hab. Bogusaw yko, Uniwersytet Gdaski dr. hab. Jerzy Gwizdaa, Uniwersytet Gdaski prof. dr hab. in. arch. Piotr Lorens, Politechnika Gdaska dr hab. in. arch. Micha Stangel, Politechnika lska prof. dr hab. in. arch. Tomasz Parteka, Politechnika Gdaska prof. dr hab. in. arch. Antoni Taraszkiewicz, Politechnika Gdaska dr. hab. Jerzy Ossowski, Politechnika Gdaska

dr hab. Teresa Gostkowska-Drzewicka, Sopocka Szkoa Wysza dr hab. in. arch. Justyna Martyniuk-Pczek, Politechnika Gdaska dr hab. in. arch. Jacek Krenz, Politechnika Gdaska prof. Remigiusz Grochal, prof. n. ASP, Akademia Sztuk Piknych w Gdasku prof. dr hab. Barbara Gierusz, Uniwersytet Gdaski dr hab. Marek Jwicki, prof. ASP, Akademia Sztuk Piknych w Gdasku dr hab. Wojciech urawik, prof. UG, Uniwersytet Gdaski dr hab. in. arch. Karolina Kronicka, Politechnika Gdaska dr Olga Martyniuk, Uniwersytet Gdaski dr hab. In. arch. Marcin Gawlicki, prof. KUL, Katolicki Uniwersytet Lubelski dr Beata KrawczykBryka, Politechnika Gdaska dr hab. Jolanta Staszewska, prof. WSH, Wysza Szkoa Humanitas w Sosnowcu dr Magdalena Nowak, Uniwersytet Gdaski dr in Andrzej Augusiak, Politechnika Gdaska dr hab Grayna Wgrzyn, prof. UE, Uniwersytet Ekonomiczny we Wrocawiu

Redaktor Naczelny prof. dr hab. Teresa Martyniuk, Sopocka Szkoa Wysza

Rada Naukowa dr hab. Magorzata Gawrycka, Politechnika Gdaska przewodniczcy prof. nad. Roman Gajewski, Akademia Sztuk Piknych w Gdasku dr hab. Maria Jastrzbska, Uniwersytet Gdaski dr Piotr Lizakowski, Akademia Marynarki Wojennej w Gdyni dr hab. Jerzy Ossowski, Politechnika Gdaska dr in. arch. Grzegorz Pczek, Sopocka Szkoa Wysza dr hab. Baej Prusak, Politechnika Gdaska dr hab. Katarzyna Romanczuk, ytomierski Pastwowy Uniwersytet Technologiczny, Ukraina Ph. D Helena Stolarenko, Narodowa Akademia Statystyki, Rachunkowoci i Audytu, Ukraina dr Anna Szymczak, Sopocka Szkoa Wysza dr Eva Vanita Lazarevi, prof., Uniwersytet w Belgradzie dr Kstutis Zaleckis, prof., Uniwersytet Technologiczny w Kownie

SPIS TRECI CONTENTS

Wstp Introduction

1. Sw par o publikacji A few words about the publication ....................................................................... 7

Cz I. Przestrze Part I. Space

1. Katarzyna Bucholc Soce we wntrzu od uytecznoci do ladw ducha Sun in interiors from utility to the traces of spirit ..................................... 9

2. Marta lusarczyk Archiwalna kartografia jako rdo wiedzy o przeszoci polskich miast na przykadzie Szczakowej Archival cartography as a source of the knowledge about the past of polish cities on the example of Szczakowa .................................................... 25

3. Julia Kurek Integrated spatial and energy planning importance of a problem for contemporary architects and urban planners with focus on environmental factors Zintegrowane planowanie przestrzenne i energetyczne znaczenie problemu dla wspczesnych architektw i urbanistw z uwagi na czynniki rodowiskowe ........................................................................................ 41

4. Lidia Ozimkowska, Jerzy Wojtatowicz lady jako elementy analizy przedprojektowej w obiektach architektury krajobrazu Natural and cultural traces as feasibility analysis elements in landscape architecture objects .......................................................................... 57

5. Grayna Lasek Studnia miejska na bieruskim rynku wyjtkowy lad aktywnoci czowieka A well in the Bieru town square a unique trace of human activity ........................................................................................................... 73

6. Adam Bladowski Rozwj wirtualnej rzeczywistoci jako narzdzia interpretacji przestrzeni Development of virtual reality as a tool of space interpretation ............... 85

7. Piotr Lorens, Micha Habier Impact of large-scale urban interventions on contemporary city centers. Gdansk case study. Wpyw przedsiwzi urbanistycznych duej skali na centra miast. Studium przypadku Gdaska .................................................. 101

Cz II. Ekonomia Part II. Economy

1. Dominika Gawron Wybrane problemy edukacji w obszarze etyki w rachunkowoci Selected problems in terms of accountancy ethics ......................................... 119

7

WSTP INDRODUCTION

Sw par o publikacji

Mamy przyjemno przekaza Pastwu kolejny numer multidyscyplinarnego czasopisma naukowego Przestrze, Ekonomia, Spoeczestwo.

W tym numerze w czci pierwszej, dotyczcej ksztatowania przestrzeni, prezentujemy siedem artykuw, skupiajcych si gwnie wok zagadnie zwizanych z urbanistyk, planowaniem i ksztatowaniem krajobrazu. Znalaz si tutaj rwnie artyku dotyczcy poszanowania energii w kontekcie planowania przestrzennego, jak rwnie tekst dotyczcy wykorzystania najnowszych techno-logii wirtualnej rzeczywistoci w pracy architekta. Nie zabrako rwnie podej-cia artystycznego, nierozerwalnie zwizanego z dziaalnoci projektanta. Dwa spord artykuw napisane s w jzyku angielskim.

W czci numeru dotyczcej ekonomii znalaz si jeden artyku z dyscypliny rachunkowoci. Porusza on niezwykle ciekawy temat edukacji w obszarze etyki w rachunkowoci.

Podobnie jak w numerze poprzednim, wielu autorw tego wydania zajmuje si zagadnieniami i terenami spoza regionu pomorskiego, co czyni artykuy jesz-cze ciekawsze dla czytelnika z Trjmiasta.

Zapraszamy do lektury.

dr in. arch. Grzegorz Pczek

9

CZ I PART I

PRZESTRZE

SPACE

Katarzyna Bucholc

SOCE WE WNTRZU OD UYTECZNOCI DO LADW DUCHA

Sowa kluczowe: wiato soneczne, przestrze, architektura solarna, mimesis, Natura.

SUN IN INTERIORS FROM UTILITY TO THE TRACES OF SPIRIT

Keywords: sunlight, space, solar architecture, mimesis, Nature.

Wstp

Pragnienie soca jest naturalnym deniem czowieka (Le Corbusier)

pikno - codzienna melodia form, cieni, wiate, barw (prof. M. Twarowski)

wiato soneczne towarzyszy Ziemi i jej mieszkacom od zawsze. Zostawia swoje subtelne lub spektakularne lady w kadej chwili i w kadej przestrzeni. Najbardziej widocznym dziaaniem Soca na Ziemi jest ciepo i wiato, ktre cechuje nieustanna zmienno i ruch. Rnorodno ta wynika z nastpujcych po sobie pr roku i pr dnia (tu take zmiennej pogody), ktre Soce wsp-tworzy z obrotowym i orbitalnym ruchem Ziemi. Wraz z Ziemi wirujemy wo-k wasnej osi z prdkoci1667 km/h i mkniemy orbitaln autostrad wok Soca z prdkoci ok. 107 tys. km/h! (ok. 29,78 km/s). Porwani jestemy w nieprzerwany, cichy, kosmiczny pd, ktrego widocznym dla nas ladem jest wdrwka wiata sonecznego po nieboskonie. Soce jest w nieustannej relacji z materi, sprawiajc, e przestrze i obiekty w niej s pene ycia sekunda po sekundzie pulsuj ruchem, zmieniajc si rzeb form, ksztatu przestrzeni, temperatury barw, charakteru, nastrojw, znacze. Czowiek b-

10

dc integraln i priorytetow czci wiata jest w sposb szczeglny w tej relacji zanurzony i zaproszony do tworzenia z nim wiadomych wizi.

rdo: opracowanie wasne.

1. wiato uyteczne - rola wiata sonecznego w domach pasywnych Soce jest podstawowym rdem energii dla wszystkich ziemskich organi-zmw. Wysya ono na Ziemi tak ogromne iloci energii, e wystarczyoby 40 minut Sonecznej pracy, aby zapewni czowiekowi wystarczajce jej iloci przez cay rok. Coraz czciej prbujemy wic wykorzystywa soneczn ener-gi, jednak dotychczas nie potrafimy zaczerpn jej wicej ni ok.15%1.

Pooenie Soca na Niebie opisywane jest za pomoc dwch wsprzd-nych ktowych azymutu i kta wysokoci, ktre pozwalaj precyzyjnie wy-znaczy ksztat bryy wietlnej pojawiajcej si (lub nie) we wntrzu o dowol-nej porze dnia i roku. Wiedza ta przydatna jest w ksztatowaniu domw pa-sywnych, ktre wykorzystuj energetyczny aspekt promieniowania soneczne-go.

Domy takie nie s, jak mogoby si wydawa, wspczesnym wynalazkiem, s raczej powrotem do pomysw, ktre byy powszechne ju od III tysiclecia p.n.e.. Pasywne ogrzewanie zim a chodzenie latem pojawia si w staroyt-

1 P. Hymers, Ekologiczny dom, Publicat, Pozna, 2006, s. 32.

11

nych kulturach Ameryki Poudniowej a take w Egipcie, Mezopotamii, Persji i Chinach. W Grecji sposb budowania zarwno domw (miejskich i wiejskich), jak i caych ukadw urbanistycznych w miastach by znakomitym przykadem budownictwa solarnego, ktrego zaoeniem byo zapewnienie kademu do-mowi wystarczajcej iloci wiata i ciepa szczeglnie w okresie zimowym. Synny dom Sokratesa zwrcony by ku socu najwiksze otwory okienne mia od strony poudniowej, natomiast pomieszczenie przeznaczone na spi-arni byo od strony pnocnej, penic tym samym rol przestrzeni buforo-wej chronicej dodatkowo przed chodem. Rzymianie postawili kolejny krok w akumulacji ciepa sonecznego we wntrzach wykorzystujc efekt cieplar-niany, co byo moliwe dziki wprowadzeniu przeszkle. Powstaway wtedy pierwsze przydomowe ogrody zimowe, szklarnie, ktre staway si zbiorni-kami ciepa dla domu. Upadek imperium rzymskiego zakoczy na dugi czas mylenie o korzystaniu z energii cieplnej. Podjto je ponownie od XVI w. naj-powszechniej w Holandii, Francji, Anglii w postaci przydomowych szklarni cieplarni dobudowywanych do domw od strony poudniowej. Z biegiem czasu niewielkie szklarnie przeksztacay si w czsto ogromne ogrody zimowe. We Woszech midzy innymi Palladio stosowa w swoich projektach rady Wi-truwiusza dotyczce przestrzeni buforowych aby pomieszczenia czciej uyt-kowane zim umieszcza od strony poudniowej a letnie od strony pnocnej2. Rwnie w Polsce starano si, w miar moliwoci korzysta z energii cieplnej Soca. Dwory polskie byy w zaoeniu energooszczdne ich frontowa fasa-da zazwyczaj skierowana bya na poudnie, osiowo odchylona na godzin 11.00, dziki czemu soce mogo w cigu dnia dotrze do wszystkich cian domu w okresie od kwietnia do wrzenia. Prosta, zwarta brya z minimaln powierzchni cian, sie penica rol luzy cieplnej, pokrycie dachu gontem, wirem lub som (znakomita izolacja przed zimnem w zimie i gorcem w lecie) s to rwnie zasady wspczesnych domw pasywnych.

Wspczenie, oprcz wymienionych ju zasad, w domu pasywnym naj-bardziej przeszklona jest najdusza elewacja poudniowa a pnocna, zimna najmniej. Okna s zazwyczaj trjszybowe, o wysokiej izolacyjnoci z niskim (nie wikszym ni U=0,75 W/m2K) wspczynnikiem przenikania ciepa, naj-lepiej z powok niskoemisyjn (nie pozwalajc ucieka na zewntrz zgroma-dzonemu we wntrzu ciepu), z ocieplan ram okienn, otwierane tylko tam, gdzie to konieczne i zawieszone powyej poziomu podogi. Okna peni rol puapek promieni wpuszczajcych do wntrza w okresie zimowym jak naj-wikszej iloci sonecznego promieniowania cieplnego a jego ucieczce zapo-biegaj zamykane na noc okiennice lub rolety. Zapane promienie powinny by zmagazynowane w pomieszczeniu tak dugo, aby mogy suy oddawaniem ciepa po zachodzie soca. Temu su powierzchnie akumulacyjne w postaci

2 S. Wehle Strzelecka, Czasopismo techniczne Rozwj koncepcji pozyskiwania ener-gii sonecznej w rozwizaniach architektoniczno-urbanistycznych, Wydawnictwo Politechniki Krakowskiej, s.151155.

12

ciany lub podogi penice rol jakby pieca ogrzewanego od zewntrz. Mate-riay, ktre ciepo przechowaj to np. kamie, cega, beton najlepiej w ciem-nym kolorze, poniewa potrafi on wchon ok. 75% wicej ciepa ni kolor jasny. Grubo ciany akumulacyjnej zalecana jest w granicach 2045 cm i powinna ona znale si w odlegoci od naprzeciwlegego okna nie wikszej ni 2,5-krotna jego wysoko. (Betonowe miasto rwnie dziaa jak olbrzymia powierzchnia akumulacyjna jest to odczuwalne niestety gwnie latem, kiedy dugo po zachodzie soca czu gorcy oddech zmagazynowanego ciepa).

Kolejnym istotnym elementem w pozyskiwaniu ciepa wewntrz domu jest waciwe projektowanie terenu zieleni. Drzewa i krzewy iglaste posadzone blisko pnocnej ciany tworz tzw. stref maej ruchliwoci powietrza osa-niajc dom przed zimnem. Elewacja poudniowa nie powinna by ocieniana rolinnoci, chyba, e pojawi si tam drzewo liciaste chronice dom przed przegrzaniem w lecie, natomiast zim, po zrzuceniu lici, przepuci promienie soneczne przez koronk gazi. W okresie letnim rol ochrony przeciwso-necznej pen rwnie rolety, zasony, rnego rodzaju zadaszenia nad okna-mi. Mdro wpisana w natur sama zreszt w duym stopniu reguluje wnika-nie Soca gboko do wntrza zim lub jego wycofywanie si latem. W okresie zimowym kty padania promieni sonecznych (liczone od linii terenu) s duo nisze ni w okresie letnim na szerokoci geograficznej 52.2 pkuli pnoc-nej (Warszawa) maksymalny kt o godzinie 12.00 w grudniu to tylko 14, z czego wynika mocne nasonecznienie wntrz, natomiast o godzinie 12.00 w czerwcu, kt ten wynosi 61, co powoduje znacznie mniejsz ilo Soca od strony poudniowej w domu. Inaczej jest z dugoci przebywania wiata so-necznego w zimie i latem we wntrzach. Na naszej szerokoci geograficznej soce wschodzi dokadnie na Wschodzie i zachodzi dokadnie na Zachodzie jedynie 21 marca i 21 wrzenia wtedy to jego azymut (kt liczony od kierun-ku poudniowego na wschd lub zachd) wynosi dokadnie 90. W zimie (21 grudnia) azymut wschodu i zachodu Soca to tylko 50, czyli wschd Soca widzimy na poudniowym wschodzie, natomiast latem a na pnocnym wschodzie, poniewa 21 czerwca azymut o godzinie 4.00 rano to 130. Tak wic latem Soce towarzyszy nam w cigu dnia a 16 godzin a zim jedy-nie 8 godzin, przy czym na pocieszenie odwiedza nas we wntrzach, w ktrych w zimie duo przebywamy.

W domach biernie korzystajcych z energii promieniowania sonecznego istotn rwnie rol peni ukad pomieszcze projektowany wedug czterech zasad: orientacji (korzystanie w pomieszczeniach z wdrwki wiata sonecz-nego w cigu dnia), strefowania (przestrze mieszkalna podzielona na strefy rnice si od siebie wymaganiami cieplnymi jakich potrzebuj poszczeglne wntrza), grupowania, (ssiadowa ze sob powinny pomieszczenia nalece do tej samej strefy), buforowania (od chodnej strony pnocnej pomieszcze-nia nie wymagajce ogrzewania stworz luz ciepln, np. gara, pomieszcze-nia gospodarcze. Od poudnia stref buforow moe by np. zimowy ogrd).

13

Wspczesne mylenie o wietle sonecznym we wntrzach to rwnie prby korzystania z niego w przestrzeniach, ktre nie maj do niego bezpo-redniego dostpu, czemu suy mog kominy wietlne, wietliki rurowe w postaci tuneli wietlnych (odbijajcych w sobie wielokrotnie promienie so-neczne, doprowadzajc je do wybranego miejsca) lub w postaci wizki wia-towodowej a take heliostaty (podajce za socem lustro, przekazujce odbite promienie soneczne w dowolnym kierunku) i hybrydowe owietlenie soneczne (HSL), czyli rodzaj lamp solarnych (panel soneczny + wiatowody + fluorescencyjne oprawy owietleniowe). Optymalne wykorzystanie wiata dziennego we wntrzu wspomaga moe rwnie szko inteligentne (moliwe jest regulowanie stopnia jego przezroczystoci od penej przejrzystoci do odblaskowoci) i ekrany odbijajce promienie soneczne w formie np. pek wietlnych, ktre mog jednoczenie peni funkcj ograniczania wpadania zbyt duej iloci bezporedniego, olepiajcego wiata w strefie przyokiennej.

Opisane powyej zasady nazywane s biernymi sposobami pozyskiwania energii sonecznej, czyli takimi, ktre nie posuguj si adnymi mechaniczny-mi urzdzeniami. Dom pasywny stosuje rwnie czynne, czyli korzystajce z technologii, sposoby korzystania z energii sonecznej a s nimi gwnie ko-lektory soneczne, dziki ktrym dom zaopatrywany jest w ciepo i panele fo-towoltaiczne (czyli baterie soneczne) wytwarzajce prd.

Co prawda pojcie architektury solarnej wie si wci przede wszystkim z pozyskiwaniem z energii sonecznej prdu i ciepa oraz ich akumulacj we wntrzach, jednak nie mniej wany jest wpyw soca na fizyczne i psychiczne zdrowie czowieka, jego rola w budowaniu charakteru obiektu i ducha miejsca, a take w przekazywaniu gbszych, duchowych treci.

2. wiato leczce Jak promienie soneczne oddziauj na nasze zdro-wie?

Wpyw soca na zdrowie czowieka znany by ju w staroytnoci w miecie Helum koo Kairu istniao sanatorium, w ktrym pacjenci leczeni byli kpiela-mi sonecznymi. Kolejne soneczne sanatorium wraz ze szko medyczn zao-one przez Hipokratesa (ojca medycyny) znajdowao si na wyspie Kos. W solaria wyposaone byy rwnie czsto rzymskie termy. Sol es remedio-rum maximum (soce jest najlepszym lekarstwem) to sowa Pliniusza Star-szego3. Soce wysya na Ziemi ogromn ilo energii. Nie korzystanie z niej w wystarczajcym stopniu powoduje biochemiczne zaburzenie rwnowagi w podwzgrzu co uwaane jest za powd depresji (szczeglnie depresji zimo-wej), obserwowanej szczeglnie w krajach pnocnych np. Finlandii, Szwecji,

3 P. Kuczia, Architektura pomidzy sun block a summer look, Architektura i te-chnika a zdrowie, Gliwice, 2007.

14

Danii, Norwegii, Irlandii a take w Polsce4. Promienie soneczne zwikszaj ilo jodu w tarczycy, wzrost liczebnoci krwinek czerwonych i biaych oraz hemoglobiny, produkuj witamin D dziaajc przeciwkrzywicznie u dzieci, przyspieszaj gojenie ran, wspomagaj leczenie stanw zapalnych, dziaaj bakteriobjczo i zapobiegawczo przeciw chorobom koci5. W 1903 r. duski lekarz Niels Rybug Finsen otrzyma Nagrod Nobla za badania nad leczniczymi dziaaniami wiata sonecznego w chorobach skry i grulicy. Bazujc na tych badaniach, dr Auguste Rollier uznany najsynniejszym sonecznym lekarzem wiata, twrca ksiki Helioterapia6, otworzy pierwsz w Europie Klinik Soca w Leysin w Szwajcarii. Do 1933 r. powstaa lista 165 chorb skuteczne leczonych promieniami sonecznymi. Pojawienie si antybiotykw skutecznie odwrcio uwag od powyszych odkry.

wiato leczy ale i brak wiata potrzebny jest dla zdrowia. Jeeli nie po-zwalamy organizmowi spotka si z naturaln ciemnoci, a codzienny nad-miar wiata sztucznego czsto to spotkanie uniemoliwia (okrelane jest to terminem zanieczyszczenie wietlne), wtedy nastpuje zaburzenie wydziela-nia melatoniny - hormonu odpowiedzialnego za zdrowy sen, czego skutkami s zaburzenia koncentracji, zmczenie, rozdranienie, ble gowy itp.

3. wiato mistyczne lady rzeczywistoci niematerialnej Sztuka wyraa w zrozumiaych formuach to,

co samo w sobie jest niewyraalne7.

3.1. Czowiek Filozofia okrela czowieka jako konkretnie yjcy byt natury cielesno-ducho-wej a take byt osobowy transcendujcy w swym dziaaniu przyrod, spoe-czestwo i samego siebie8. Transcendenduje, czyli przewysza, przekracza granice nawet siebie samego! Transcendencja czowieka wyraa si w tym, e czowiek i spord wszystkich istot tylko czowiek potrafi wiadomie two-rzy sztuk.

Czowiek i tylko czowiek potrafi rwnie kocha i wanie to, wiadczy o jego duchowej strukturze. Wszelakie projektowanie powinno rozpocz rozkochanie si w tym, co widz poniewa temu, co kochamy nie wyrzdzi-my szkody9 (Peter Zumthor). Dobrze jest z takim nastawieniem dy do pro-jektowania przestrzeni z myl o trosce o szlachetno przestrzeni i trosce 4 H. Zimny za I. Collins, Zdrowy i szczliwy dom zdrowe mieszkanie, Problemy ekologii, vol. 12 nr 4, 2008. 5 M. Twarowski, Soce w Architekturze, Arkady, Warszawa 1960, s. 15. 6 http://www.whale.to/a/light_for_health.html 7 Jan Pawe II, List do Artystw, Wydawnictwo TUM, 2005. 8 Powszechna Encyklopedia Filozofii, Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu, Lublin 2001, T.2, s. 359. 9 P. Zumthor Mylenie architektur, Wydawnictwo Karakter, Krakw 2010, s. 98.

15

o rzeczywiste potrzeby czowieka w caej ich rozpitoci: od biologicznych poprzez emocjonalne a po duchowe, czyli potrzeb spotkania z piknem, Ta-jemnic. Pikno i Tajemnica (albo pikno Tajemnicy) wpisane s we wszystkie twory Natury. Wiemy o tym, e dawniej czowiek y bliej wiata stworzone-go, bdc w nieustannej relacji do Natury, ktrej harmonia miaa rzeczywisty wpyw na ksztatowanie caego czowieka, w tym jego ycia wewntrznego. Obecnie, szczeglnie ycie w miastach skutecznie nas od niej oddala. yjemy w otoczeniu tworw wasnych rk, dlatego tak wane jest aby tworzc, uczy si od pikna i harmonii rzeczy stworzonych pierwotnie i nie przez czowieka. Projektowa z myl o czowieku, czyli z mioci do niego, to przybliy mu rozumienie wiata poprzez wskazanie na istniejce, cho ukryte w wiecie lady prawdy, dobra i pikna. S to lady rzeczywistoci niematerialnej. Mylc o wietle nie mamy wtpliwoci, e jest pikne. Jego ciche pikno wyraa si w tym, e samo w sobie jakby ukrywa si, nie jest widoczne, ale jest ono w nieustannej relacji z materi, ktrej dotyka, uczytelniajc jej prawdziw na-tur i charakter oraz wskazujc na harmoni w materii zawart.

3.2. Plastyka wiata Zadaniem sztuki jest pokaza jak wiat nas dotyka10

Sprbujmy wic przyjrze si w jaki sposb wiato nas dotyka odkrywajc i nazywajc lady jego dziaania w wiecie.

wiato soneczne umoliwia widzenie wiata i odbieranie go w ogrom-nym spektrum barw.

Soce jest jedno. wiato wic porzdkuje przestrze jednym kierunkiem padania promieni sonecznych.

wiato soneczne jest w cigym ruchu, widocznym jako wdrwka So-ca po widnokrgu, ale te odczytywanym w ruchu materii np. migotanie owietlonych fal. W ruchu wobec wiata jest rwnie czowiek widzcy wiat czasem graficznie pod wiato, czasem rzebiarsko ze wiatem z boku, a czasem malarsko ze wiatem od tyu. Z ruchu wynika rwnie zmienno dugoci i ksztatu cieni w cigu dnia. Soce w cigu dnia i no-cy pojawia si i znika tworzc stay cykl od ciemnoci do jasnoci. Zmienia wtedy rwnie temperatur swojej barwy. Dziki zmiennym ktom pada-nia promieni sonecznych w cigu roku zim soce wchodzi gboko do wntrz a latem si z nich wycofuje.

wiato jest w nieustannej relacji z materi. Spotkaniu z ni zawsze towa-rzyszy cie cie rzucony, cie wasny, cie gboki, pcie, cie prze-siany aurowy, granica cienia ostra lub mikka. W zalenoci od rodza-ju rzutnika materii wiato moe by: punktowe, rozproszone, ostre, sil-

10M. MerleauPonty, Wtpienie Cezannea, w: M. Ochab Oko i umys. Szkice o ma-larstwie, Sowo/obraz terytoria, Gdask 1996.

16

nie ukierunkowane, mikkie, mgliste. wiato moe si od materii odbi lub zosta w rnym stopniu przez ni pochonite. Podczas odbicia moe rozwietli miejsca, do ktrych bezporednie wiato nie dotaro, moe rwnie oprcz wiata przenie odbit barw. Odbijajc si od po-wierzchni zakrzywionych moe zosta skupione lub rozproszone (zasada zwierciada wklsego lub wypukego). Materie pprzejrzyste lub auro-we mog wiato filtrowa. wiato soneczne docierajce na Ziemi jest zawsze przesiane przez filtr atmosfery. Dziki jego rozproszeniu moe-my cieszy si w cigu dnia piknem niebieskiej, wietlistej kopuy nad nami. Ponad warstw atmosfery niebo nie jest niebieskie! Filtr ten jest w trosce o to, aby zatrzyma szkodliwe dla nas promieniowanie nadfiole-towe i mikrofalowe (w nim bymy si usmayli). Na Ziemi spotykamy rwnie rnorodne filtry wietlne np. struktura lici drzew, mga, chmury itp. wiato wydobywa z ukrycia formy subtelne, wrcz niewi-doczne np. pajczyn, kurz, pyki, wilgo.

wiato nadaje przestrzeni charakter i buduje jej nastroje.

wiato przyciga i pociga w swoim kierunku szczeglnie dowiadczy tego mona idc duszy czas podziemn jaskini lub gstym lasem.

wiato soneczne niesie skojarzenie z dobrem, ciepem, pocieszeniem, nadziej.

Symbolika wiata to odwoanie do bytu tajemniczego, nieskoczonego.

wiato buduje zdarzenia przestrzenne moe np. wyznacza miejsce, wytycza drog, prowadzi i zatrzymywa wzrok, wprowadza podziay przestrzenne wydzielajc strefy np. jasn i ciemn, otwart i zamknit, ciep i chodn itd.

wiato Soneczne mona obserwowa na Ziemi w postaci rnych zja-wisk przyrodniczych np. spektakle soneczne, zamienie Soca, brzask, powiata, zmierzch, zorza, bioluminescencja (wietliki), tcza, zjawiska zwizane z rozpraszaniem wiata na krysztaach lodu (halo, sup so-neczny, parhelion, uk okoozenitalny).

wiadome korzystanie ze wiata sonecznego umoliwia stwarza-nie kompozycji plastycznych w przestrzeni, w ktrej zaistniej zmieniajce si w cigu dnia ukady cieni i wiate. Profesor Mieczysaw Twarowski pisze: Dy naley do wytworzenia kompozycji o kilku wyrazach plastycznych w okresie jednego dnia, z ktrych najbardziej efektowny powinien obejmowa godziny najwikszego nasilenia ogldania11. Profesor marzy o miastach, w ktrych architektur i urbanistyk dostosowuje si do wdrwki soca w cigu dnia. I tak np. budynki, do ktrych wikszo ludzi udaje si rano miejsca pracy, przedszkola, szkoy miayby by owietlane porannym wiatem

11 M. Twarowski, op. cit., s. 137.

17

przybierajc najpikniejszy wyraz plastyczny i bd wspdziaa w wytwo-rzeniu penych smug sonecznych i cienia, barw drzew i kwiatw, radosnych wntrz wprowadzajcych w nastrj pracy12. Po poudniu wietlne obrazy miayby pojawia si na budynkach domw witajcych wracajcych miesz-kacw a take w przestrzeniach odpoczynku po pracy. Tam, gdzie soce nie bdzie mogo we waciwej porze dnia dotrze, wprowadzimy koloryt i ostrzej profilowany detal a elewacje o specjalnym znaczeniu uksztatujemy w ten spo-sb, aby nawet w okresie zacienienia powstaa na nich gra wiate i cieni13. Profesor ubolewa, e projekty czsto nie uwzgldniaj pracy wiata sonecz-nego w cigu dnia i dlatego nie potrafi one cieszy swoim piknem o waci-wych porach.

Ruch caodziennej wdrwki soca po nieboskonie mona uczytelni kompozycj budowan za pomoc rzutnika i ekranu. Jeli jest to np. wskaza-nie na wdrujcy po wntrzu ksztat wietlny wpadajcy przez okno, rzutni-kiem jest ksztat okna, ale moe towarzyszy mu rwnie kolor przeszklenia (np. witra), lub rolinno rosnca za oknem. Ekranem moe by wtedy po prostu pusta ciana lub ukad wntrza w jaki sposb wsppracujcy z rzuto-wanym obrazem. Przykadem takiej kompozycji jest projekt przestrzeni ogro-dowej Luisa Barraghana, gdzie pojawia si ogromna, biaa paszczyzna cia-na, na ktrej w cigu dnia wywietla si teatr wdrujcych cieni drzew.

3.3. Okna oczy przestrzeni Mwimy czsto, e patrzc w oczy mona dojrze dusz czowieka. Okna to oczy wntrza. Patrzenie w oczy czyli okna dawnych domw nie budzi niepoko-ju i pyta o sens. Okna te byy proste. Ich sens i cel by jasny: rozwietli wn-trza w wystarczajcym stopniu tak, by mieszkacy mogli sprawnie z nich ko-rzysta i czu si w nich dobrze, ale i tylko tak, na ile to konieczne, nie tracc przy tym cennego ciepa. W spiarni wystarczaa maa szparka, w sypialnianej alkowie nie potrzeba byo okna w ogle.

Okno w domu jest cznikiem pomidzy wntrzem a zewntrzem. Nato-miast okna w przestrzeniach sakralnych przeciwnie miay za zadanie po-mc w odwrceniu wzroku od wiata materialnego w kierunku niematerialne-go. Dlatego zazwyczaj zawieszone s powyej linii wzroku. Okna wntrz sa-kralnych to okresowe przemiany wynikajce rwnie z nowych umiejtnoci budowlanych, ale przede wszystkim nie tracce swoich gbszych znacze. Okno jest tu gwnie symbolem przenikania aski Boga w ycie czowieka. Mae romaskie okna wpuszczaj do wntrza niewiele wiata, ktre jednak dziki spotkaniu z mrokiem przestrzeni ma ogromn si. Pojawiaj si one w ciszy masywnej ciany punktowo, powcigliwie jedynie w tych miejscach, w kt-rych s rzeczywicie niezbdne, widziane z wntrza jako jakby dziurki od klucza do wietlistego wiata. Gotyckie okna wysokie, strzeliste, to ju nie 12 Ibidem. 13 Ibidem.

18

dziurki a drabiny do Nieba. Bogate w struktur geometrycznych podziaw ukazujc porzdek wszechwiata filtruj wiato kolorowymi klejnotami wi-tray, na ktrych postacie witych ujawniaj wiato, ktre w sobie nosz. W baroku okna ukrywaj si, skrywajc za sob Tajemnic granicy midzy wiatem widzialnym i niewidzialnym, rzebic przestrze promieniami wpro-wadzanym do wntrza z rnorodnych, pomysowych, tajnych rde (specjal-ne tunele wietlne, latarnie, niewidoczne okna). Okna renesansu, baroku i kla-sycyzmu rozwietlaj czsto kopu obraz otwartego Nieba.

We wspczesnej architekturze okna pojawiaj si w postaci otworw o rnorodnych ksztatach od punktw poprzez linie szczelin do ogromnych paszczyzn i bry wietlnych. S wyrazem nieograniczonej niemal niczym wy-obrani architekta. Dobrze jest, jeli ksztat okien i ich wiato wnosz do wn-trza istotn tre tak jest np. w wietlnym kociele Tadao Ando, gdzie cae wntrze budowane jest krzyem wiata, tak jest rwnie w Muzeum Columba w Kolonii, projektowanym przez Petera Zumthora, ktre objo sob ruiny gotyckiego kocioa. Resztki jego murw byy przez dugi czas siedliskiem se-tek gobi z caego miasta, do czego projektant, uwanie badajc ducha miej-sca, rwnie postanowi nawiza setkami wietlnych punktw aurowego muru. wiato w caej architekturze Petera Zumthora jest pikne ma przej-rzysty cel, jest komunikatywne nie tracc nic przy tym z aury tajemniczoci. Jednak s te okna o ktrych pisze architekt Juhani Pallasmaa: W naszych czasach wiato zamienio si w policzaln materi, okno utracio za rol po-rednika pomidzy wiatami, pomidzy zamknitym i otwartym, wntrzem i zewntrzem, prywatnym i publicznym, cieniem i wiatem. Utraciwszy swoje ontologiczne znaczenie, okno zaczo by zaledwie nieobecnoci ciany 14.

3.4. Potrzeba ciemnoci brak wiata Czowiek potrzebuje spotyka si ze wiatem w caym jego spektrum rno-rodnoci dziaa w cigu dnia ale i jego braku w nocy z pen ciemnoci. Spotkanie z ciemnoci jest wane ze wzgldu na wspomnian wczeniej mela-tonin, ale rwnie z powodu znacze jakie niesie w sobie ciemno. Przeby-wajc jaki czas w ciemnoci moemy dowiadczy jak ogromn wartoci jest dla nas wiato. Ciemno pogbia rozumienie i pragnienie wiata. witowa-nie nadchodzenia czasu wiata zwane Powitaniem Soca charakterystyczne jest dla krajw koa podbiegunowego, gdzie noc polarna trwa przez dugi okres czasu.

Zanim wynaleziona zostaa elektryczno, jedynym rdem wiata po zmroku by np. ogie w kominku, wiece, lampy naftowe. Szczeglnym zwycza-jem praktykowanym czsto w Polsce byo znaczenie, ktre niosa ze sob sza-ra godzina czas zmierzchu po zachodzie soca. Mwiono wtedy: uszanuj-my szar godzin, celowo nie zapalano jeszcze wtedy lamp, aby podkreli 14 J. Pallasmaa, Oczy skry Architektura i zmysy, Instytut Architektury, Krakw 2012, s. 58.

19

refleksyjno tego czasu. Byy to chwile ciszy, zadumy, gbszych rozmw, czasem wspomnie najstarszych czonkw rodziny, nieraz wsplnej modli-twy15.

O potrzebie cienia Juhani Pallasmaa pisze: O ile bardziej tajemnicza i za-chcajca jest uliczka starego miasta z naprzemiennymi plamami ciemnoci i wiata od wspczesnych jasno i rwno owietlonych miejskich ulic! Wyob-rania i marzenia stymulowane s przez rozproszone wiato i cie. eby myl staa si jasna, ostro widzenia musi by przytpiona: myli egluj dziki nieobecnemu i nieskupionemu na niczym spojrzeniu. Rwnomierne, jasne wiato paraliuje wyobrani w taki sam sposb, w jaki homogenizacja prze-strzeni osabia dowiadczenie bycia i wymazuje poczucie konkretnego miej-sca16.

wiato jest samo w sobie niezwykle mocnym znakiem plastycznym, jed-nak zyskuje szczegln si w kontrastowym spotkaniu z ciemnoci. Symboli-ka przejcia od ciemnoci do wiata widoczna jest w wikszoci przestrzeni sakralnych. Poniewa kocioy sytuowane byy zazwyczaj na osi wschd za-chd a wejcie znajdowao si od strony zachodniej oznaczajcej krain mier-ci i ciemnoci, po wejciu do wityni znaczenie mroku potgowane i obrazo-wane byo czsto przestrzeni ciemnego przedsionka kruchty lub narteksu, z ktrego dalsza droga w gb prowadzia w stron coraz wikszej iloci wia-ta a do ciany wschodniej z otarzem. Taka droga ukadu przestrzennego bya czytelnym obrazem przejcia z ciemnoci mierci do wiata ycia.

3.5. witynia i dom wiato dusz przestrzeni. Symbolika zwizana ze wiatem wystpowaa w wielu kulturach jako priory-tetowy znak majcy wskaza na bosko, doskonao, szczcie, ycie. Z kolei symbol ciemnoci czsto kojarzony by ze zem, chaosem, mierci. Obrazem wiata byo zazwyczaj Soce, ktre niejednokrotnie przybierao posta b-stwa (Egipt, Babilon, Grecja, Rzym). W religii chrzecijaskiej natomiast, osoba Jezusa Chrystusa jest wiatoci wiata a chrzecijanie nazwani s synami wiatoci i synami dnia. Miejscem szczeglnego spotkania widzialnego z nie-widzialnym jest w kadej epoce i religii witynia. Jej zadaniem jest zwrcenie umysu ku wartociom niematerialnym, w czym zazwyczaj w znakomity spo-sb pomaga wiato wpisane w kompozycj wntrza. Podczas budowania obiektw sakralnych pomocna bya czsto nastpujca problematyka:

obserwacja ruchu Soca po nieboskonie

W Ameryce Poudniowej jedn z wielu solarnych wity jest witynia Soca w Machu Picchu, gdzie dwa okna usytuowane byy tak, aby padaj-ce przez nie promienie soneczne paday na wewntrzny, gadki kamie dokadnie podczas przesilenia zimowego i letniego (21 grudnia i 21

15 E. Kowecka, W salonie i w kuchni, wyd. ZYSK I S-KA, Pozna 2008, s. 104. 16 J. Pallasma, op. cit., s. 57.

20

czerwca). Ta przewidywalna stao powtarzajcego si cyklicznie zda-rzenia bya dowodem boskiej dobroci i wiernoci.

charakter i znaczenie czterech stron wiata

W gotyckich kocioach promienie soca przechodzce przez filtr kolo-rowych witray o bogatych znaczeniach ikonograficznych, tworz spek-takl kolejno rozwietlanych obrazw. W umiejscowieniu treci witray brano zazwyczaj pod uwag wdrwk wiata sonecznego w cigu cae-go dnia i wynikajcy z niej odmienny charakter czterech stron wiata i zwizan z nimi symbolik. W kaplicy gotyckiej Sainte Chapelle ciana pnocna, to strefa, do ktrej nie dociera wiato soneczne, dlatego jej wi-trae nios opowieci ze Starego Testamentu. Natomiast Nowy Testament, czas spenienia si starotestamentalnych proroctw opowiedziany jest wi-traami umieszczonymi na cianie najbardziej wietlistej poudniowej. Gwna ciana otarzowa skierowana jest na wschd ukazujc Chrystusa, ktry przyszed na wiat jako wschodzce soce. Strefa wschodu to rozwietlanie, budzenie si ycia, a zachd to przygasanie, mrok i mier, dlatego ku pocieszeniu witra ciany zachodniej przedstawia zwycistwo Chrystusa nad mierci i Jego panowanie. Odniesienie do stron wiata miao czasem powd bardziej praktyczny np. w katedrze we Fromborku okna witraowe od strony pnocnej s duo wsze ni poudniowe z te-go powodu, eby od pnocnej, zimnej strony nie wpada do wntrza chd.

symbolika przejcia z ciemnoci do wiata

Z treci tej korzystaa wikszo kociow chrzecijaskich. Rwnie wymowny pmrok przestrzeni i komin wietlny z pikn gr wiate i cieni we wntrzu Rzymskiego Panteonu to pragnienie podania do g-ry.

promie wietlny wskazujcy wag miejsca sacrum

Egipskie witynie budowane byy czsto amfiladowym ukadem kolej-nych przestrzeni, z ktrych poczynajc od pierwszej, zalanej socem, kada nastpna bya coraz wsza i nisza stopniowo zanurzajc si w co-raz gbszym mroku a do ostatniej, dostpnej jedynie dla kapanw, w ktrej ciemno przeszyta bya promieniem wiata padajcym przez otwr w stropie.

chwilowe zdarzenia spektakle wietlne

Przykadem zjawiskowego zdarzenia wietlnego bdcego ladem ruchu wiata nioscego w sobie symboliczn tre zaobserwowa mona w go-tyckiej katedrze w Palma na Majorce. Kadego roku w lutym, w wito Ob-jawienia Paskiego (2.02) i w listopadzie w wito w. Marcina (11.11) promienie wschodzcego soca przechodzce wwczas prostopadle przez witra rozety ciany otarzowej wywietlaj jej obraz precyzyjnie

21

pod przeciwleg rozet ciany frontowej. Nastpuje spotkanie dwch form dotykalnej, rzeczywistej, materialnej z subteln, niematerialn, jakby duchow, malowan wiatem. Obydwie tworz w ten sposb wietlist cyfr 8, ktra w symbolice chrzecijaskiej oznacza czas wiecz-noci. Niezwyke jest rwnie, e ch zobaczenia tego obrazu gromadzi dwa razy w roku ogromn ilo ludzi.

Sacrum i profanum to podzia, ktry oddziela przestrze wit, wybran, szczegln od strefy codziennych aktywnoci czowieka. A jednak dom to rw-nie przestrze duchowa, tworzona w celu realizacji wzajemnej mioci a mi-o to przecie istota duchowoci. Dom jest wic miejscem rnorakich spo-tka z drugim czowiekiem, to rwnie miejsce twrczoci, czyli pracy a take miejsce odpoczynku zarwno w postaci relaksu jak i kontemplacyjnego wyci-szenia i czsto rwnie modlitwy (w dawnych chatach staym miejscem by wity kt). wiato wprowadzane do wntrza powinno wic pomc czo-wiekowi we waciwym przeywaniu i tworzeniu wizi midzy ludmi i wizi ze wiatem zarwno tym materialnym jak i duchowym, bo i wiato w swej naturze jest jakby cznikiem pomidzy wiatem widzialnym, (moemy ob-serwowa rne sposoby dziaania wiata w spotkaniu z materi) a wiatem niematerialnym z jego Tajemnic (jest samo w sobie zjawiskiem tajemniczym i zachwycajcym).

Wnioski

Wspczesny czowiek szczeglnie yjcy w miecie spdza wiksz cz swojego ycia w pomieszczeniach, w towarzystwie sztucznego owietlenia i paskich ekranw wywietlajcych iluzoryczn przestrze. Kontakt z rzeczy-wist przestrzeni wiata Natury i naturalnym wiatem, ktrym jest Soce, Ksiyc i gwiazdy, jest wic coraz bardziej minimalizowany. Dlatego droga mimesis twrczego wsuchiwania si w Natur i wprowadzania do wntrz wiata Soca (i rwnie koniecznej ciemnoci) z caym jego bogactwem jest zadaniem niezwykle istotnym. Stajemy si populacj coraz bardziej zmczon. Potrzeba uwanego, kontemplacyjnego patrzenia, eby mc zachwyci si rozmaitoci dziaa wietlnych i mc z nich twrczo korzysta.

Bibliografia

1. Basista A., Architektura i wartoci, Universitas, Krakw 2009.

2. Basista A., Architektura, dlaczego jest jaka jest, Znak, Krakw 2000.

3. Hymers P., Ekologiczny dom, Publicat, Pozna 2006.

4. Jan Pawe II, List do Artystw, Wydawnictwo TUM 2005.

5. Kowecka E., W salonie i w kuchni, wyd. Zysk i s-ka, Pozna 2008.

6. Kuczia P., Architektura pomidzy sun block a summer look, Architektura i technika a zdrowie, Gliwice, 2007.

22

7. Maritain J., Sztuka i mdro, Stowarzyszenie Kulturalne Fronda, Warsza-wa 2001.

8. MerleauPonty M., Wtpienie Cezannea w M. Ochab Oko i umys. Szkice o malarstwie, Sowo/obraz terytoria, Gdask 1996.

9. Pallasmaa J., Oczy skry Architektura i zmysy, Instytut Architektury, Krakw 2012.

10. Pallasmaa J., Mylca do Egzystencjalna i ucieleniona mdro w archi-tekturze, Instytut Architektury, Krakw 2015.

11. Powszechna Encyklopedia Filozofii, Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu, Lublin 2001.

12. Ratzinger J., Duch liturgii, Christianitas, Pozna 2002.

13. Rudniaski J., Czowiek i sztuka, Instytut Wydawniczy Zwizkw Zawo-dowych, Warszawa 1984.

14. Tanizaki J. Pochwaa cienia, Wydawnictwo Karakter, Krakw 2016.

15. Twarowski M.. Soce w Architekturze, Arkady, Warszawa 1960.

16. Wehle Strzelecka S., Rozwj koncepcji pozyskiwania energii sonecznej w rowizaniach architektonicznourbanistycznych, Czasopismo technicz-ne, Wydawnictwo Politechniki Krakowskiej.

17. http://www.whale.to/a/light_for_health.html

18. Zimny H. za I. Collins Zdrowy i szczliwy dom zdrowe mieszkanie, Pro-blemy ekologii, vol. 12 nr 4, 2008.

19. Zumthor P., Mylenie architektur, Wydawnictwo Karakter, Krakw 2010.

Streszczenie

wiato soneczne towarzyszy Ziemi i czowiekowi od zawsze. Zostawia swoje subtelne lub spektakularne lady w kadej chwili i w kadej przestrzeni. Naj-bardziej widocznym dziaaniem Soca na Ziemi jest ciepo i wiato, ktre cechuje nieustanna zmienno i ruch. Wspczesny czowiek szczeglnie yjcy w miecie - spdza w pomieszczeniach wikszo swojego ycia, kon-takt ze wiatem naturalnym, ktrym jest soce, ksiyc i gwiazdy jest wic zminimalizowany. Dlatego wprowadzenie tego wiata do wntrz jest pro-blemem niezwykle istotnym. Co prawda pojcie architektury solarnej wie si wci przede wszystkim z pozyskiwaniem i akumulacj ciepa sonecznego we wntrzach, jednak nie mniej wany jest wpyw soca na fizyczne i psychiczne zdrowie czowieka a take jego rola w budowaniu charakteru obiektu i ducha miejsca. Pikno i Tajemnica wpisane s we wszystkie twory Natury. Istotnym zadaniem projektanta wydaje si by wiadome korzystanie z materii wiata naturalnego, ktra wiadomie uyta moe nie sob treci gbokie i istotne.

23

Projektowa z myl o czowieku, czyli z mioci do niego, to przybliy mu rozumienie wiata poprzez wskazanie na istniejce, cho ukryte w wiecie lady prawdy, dobra i pikna. S to lady rzeczywistoci niematerialnej. wia-to jest dusz przestrzeni.

Summary

Sunlight accompanies us since always. It leaves sometimes subtle and some-times spectacular signs anytime and in any space. Light and heat are the most visible of its effects. They are characterized by permanent variability and movement. A modern man especially one who lives in a city spends most of his life in closed interiors. The contact with the world of Nature including natu-ral light of Sun, Moon, and Stars is minimized. That is why it is so important to bring the natural light into interiors. Although the solar architecture is now still understood more as collecting and keeping sun heat in interiors, but ex-tremely important is likewise the influence that sunlight has on physical and psychological human health and also its role in building the character of the object and spirit of the space. Sunlight, same as all the creatures of Nature, has beauty and mystery imprinted in itself. It seems that the important task of a designer is a conscious use of light matter while building spatial composi-tions. When light is used wisely, it can carry deep and essential contents. De-signing with the thought of a man, that is with love, means helping him to un-derstand the world. It can be done by pointing out truth, good and beauty deeply hidden but existing and real in the world of Things created. These are the traces of spiritual reality. Light is a spirit of a place.

Informacje o autorze

dr sztuki Katarzyna Bucholc Wysza Szkoa Ekologii i Zarzdzania w Warszawie

Wydzia Architektury Akademia Sztuk Piknych Warszawa

Wydzia Architektury Wntrz katarzyna.bucholc@cybis.asp.waw.pl

25

Marta lusarczyk

ARCHIWALNA KARTOGRAFIA JAKO RDO WIEDZY O PRZESZOCI POLSKICH MIAST

NA PRZYKADZIE SZCZAKOWEJ

Sowa kluczowe: miasto, archiwalna kartografia, historia rozwoju przestrzennego.

ARCHIVAL CARTOGRAPHY AS A SOURCE OF THE KNOWLEDGE ABOUT THE PAST OF POLISH CITIES

ON THE EXAMPLE OF SZCZAKOWA

Keywords: town, archival cartography, history of spatial development.

Wstp

Archiwalne materiay kartograficzne s bardzo wanym rdem wiedzy na temat rozwoju przestrzennego oraz historii miast. Ich dokadnie poznanie i analiza, a nastpnie porwnanie ze stanem istniejcym pozwala na identyfika-cj oraz opisanie ukadu urbanistycznego. Wiedza ta moe zosta wykorzystana m.in. w biecej polityce konserwatorskiej oraz przy tworzeniu miejscowych planw zagospodarowania przestrzennego. Daje moliwo podjcia odpo-wiednich dziaa ochrony w polityce przestrzennej miasta. Mog to by zmiany i przeksztacenia, ktre uszanuj istniejce wartoci przestrzenne i elementy kompozycyjne lub ktre naprawi elementy wymagajce poprawy.

Niniejszy artyku prezentuje analiz historycznej kartografii Szczakowej, orodka pooonego na terenie zaboru austriackiego Galicji. W 2 poowie XVIII wieku oraz w wieku XIX na zlecenie wadz austriackich opracowano kilka map, ktre maj fundamentalne znaczenie dla opisywanych studiw. S to Ma-pa topograficzna Krlestwa Galicji i Londomerii z lat 17791783 (w literaturze zwana potocznie map Miega, I zdjcie wojskowe), Mapa Galicji Zachodniej (tzw. mapa Heldensfelda), Mapa Galicji i Bukowiny z lat 18611864 (II zdjcie wojskowe), oraz Mapa Monarchii Austro-Wgierskiej z lat 18691887 (III zdj-cie wojskowe). Dla miast lecych na terenie Galicji bardzo wane byo utwo-rzenie tzw. katastrw galicyjskich, czyli Katastrw Gruntowych Galicji (Metryka Jzefiska i Metryka Franciszkaska). Obejmoway one zarwno orodki miej-skie jak i wiejskie. Na przestrzeni nastpnych lat dwie ostatnie mapy czsto byy wykorzystywane jako baza do tworzenia kolejnych odwzorowa kartogra-ficznych. Do dzisiaj s cennym rdem informacji na temat historii i rozwoju przestrzennego dawnych miast galicyjskich.

Celem pracy jest zwrcenie uwagi na przydatno archiwalnych rde kartograficznych w trakcie prowadzenia bada nad histori i rozwojem prze-

26

strzennym miast. W trakcie tworzenia opracowania przeprowadzono liczne badania gabinetowe, polegajce na korzystaniu z zasobw archiwalnych zgro-madzonych m.in. w Archiwum Narodowym w Krakowie. Wykorzystano take dostp do cyfrowych zasobw Archiwum Map Wojskowych Instytutu Geogra-ficznego 19191939, zasobw Biblioteki Cyfrowej Uniwersytetu dzkiego oraz strony internetowej mapire.eu, bdcej wsplnym projektem sterrei-chisches Staatsarchiv i firmy Arcanum, polegajcym na udostpnieniu w formie cyfrowej historycznych map Cesarstwa Austriackiego. Na miejscu przeprowadzono liczne badania terenowe, w formie wizji lokalnych, wykona-nych pod ktem jej przeksztace urbanistycznych i architektonicznych. Na-stpnie uzyskane materiay porwnano ze stanem istniejcym Szczakowej.

1. Mapa topograficzna Krlestwa Galicji i Londomerii z lat 17791783 Mapa Miega

Pierwsz z opisywanych map, wykonan w 2 poowie XVIII wieku na zlecenie wadz austriackich jest Mapa topograficzna Krlestwa Galicji i Londomerii (Ori-gnalaufnahme des Knigreiches Galizen und Londomerien). Wykonana zostaa w latach 17791783 w ramach tzw. zdjcia jzefiskiego (Josephinische Lande-saufnahme). Powstaa w wyniku wielkiej akcji kartowania wszystkich krajw, znajdujcych si w tym czasie pod panowaniem Habsburgw, zleconej Kwa-termistrzostwu Sztabu Generalnego przez cesarzow Mari Teres. Map t sporzdzono wedug jednolitych zasad w skali 1:28 800 (1 cal na mapie odpo-wiada 1000 krokw, czyli 400 sniom wiedeskim w terenie). Swoim zasi-giem obejmuje ziemie zajte przez Austri w trakcie pierwszego rozbioru w 1772 roku. Od nazwiska oficera Sztabu Generalnego kierujcego wikszoci prac Friedricha von Miega nazywana jest take map Miega. Inn spotykan w literaturze nazw jest pierwsze zdjcie wojskowe (Erste Landesaufnahme). Due znaczenie militarne opracowania spowodowao, e nigdy nie zostaa opu-blikowana i do dzi pozostaje w rkopisie. Kopia w skali 1:115 200, sporzdzo-na na 24 arkuszach (mapa operacyjna), take nie zostaa udostpniona do uyt-ku cywilnego i pozostawaa w jednym egzemplarzu do dyspozycji cesarza.

Oryginalna, rcznie kolorowana mapa w skali 1:28 800 skada si z 413 znormalizowanych arkuszy oraz dodatkowych o rnym formacie (dostosowa-nym do terytoriw przygranicznych, ktre wykraczay poza regularn siatk podziau na sekcje) o cznej powierzchni okoo 115 m2. Uoone s w 29 pou-dnikowych kolumnach. Kada sekcja ma wymiary 24x16 cali (63,2x42,1 cm), od ktrych zdarzaj si jednak odstpstwa. Na cae opracowanie oprcz rysunkw skada si take sze obszernych foliaw zawierajcych opisy kartowanego terenu, dwa tomy alfabetycznego spisu miejscowoci Galicji i sprostowa ich pisowni oraz tom kalkulacji trygonometrycznych.

Odpowiedni moment wykonania mapy (na progu epoki rozbiorowej pod rzdami cesarstwa, ale jeszcze przed gbokimi przemianami gospodarczymi i spoecznymi) zarejestrowa staropolski wygld miast, ktry pniej uleg zna-

27

czcym zmianom. Biorc pod uwag, e oprcz pojedynczych map majtko-wych oraz planw miast i twierdz, staropolski okres dziejw nie zostawi po sobie rde kartograficznych, opracowanie to jest szczeglnie przydatne do bada historycznych oraz do studiw nad rozwojem przestrzennym miast le-cych na obszarze objtym jego zasigiem.1

Dzisiaj mapa jzefiska Galicji jest przechowywana w Archiwum Wojsko-wym w Wiedniu (Kriegsarchiv) pod sygnatur B IXa 390, Karte des Knigreiches Galizien und Londomerien. Wersja cyfrowa jest dostpna na stronie www.mapire.eu. Od 2008 roku trwaj prace nad 15-tomowym wydawnictwem Galicja na jzefiskiej mapie topograficznej 17791783 (Die Josephinische Lan-desaufnahme von Galizien 177917832) zawierajcym mapy wraz z opisami. Do tej pory ukazaa si cz z nich.

Granica pierwszego rozbioru Polski z 1772 roku swoim zasigiem nie obj-a Szczakowej. Dlatego nie odnajdziemy jej na mapie Miega.

2. Mapa Zachodniej Galicji Mapa Heldensfelda Szczakow moemy za to odnale na nastpnej wanej mapie austriackiej po-chodzcej z okresu rozbiorw, z samego pocztku XIX wieku Mapie Zachod-niej Galicji (Carte von West-Gallizien). Pena nazwa wersji wydanej w 1808 roku brzmi: Carte von West-Gallizien: welche auf allerhchten Befehl Seiner Kaiser-lich oesterreichischen und Kniglich apostolischen Majestt in den Jahren von 1801 bis 1804 unter derDirection des dermahligen General Majors, und General Quartiermeisters Anton Mayer von Heldensfeld des militrichen Marien There-fien Ordens Ritter durch den Kaierl. Knigl. Generalquartiermeistertaab mili-trlich aufgenommen worden. Mit allerkchster Bewilligung herausgegeben und Seiner desGeneralisimus Erzherzog Carl Kaiserlichen Hoheit unterthnigst gew-iemet vom Generalquartiermeisterstaab gezeichnet, und gstochen von Hieroni-mus Benedicti. 1808.3 Opracowanie to powstao w latach 18011804, w wyniku intensywnych prac topograficznych prowadzonych przez austriacki sztab gene-ralny na obszarze przyczonym w trakcie trzeciego rozbioru. Pierwotnie by to rcznie kolorowany orygina w skali 1:28 800, na ktry skadao si 275 arku-szy. Zosta on wykonany pod kierunkiem Antona Meyera von Heldensfelda pukownika armii austriackiej. Od jego nazwiska pochodzi funkcjonujca w literaturze nazwa mapa Heldensfelda. Swoim wygldem i dokadnoci ujcia tematu przypomina map Miega. Znajdziemy na niej nie tylko oznaczenia kra-jobrazowe (gry, rzeki, jeziora, piaski), drg i zabudowy, ale take myny wod- 1 W. Bukowski, A. Janeczek, Mapa jzefiska Galicji (17791783) w przededniu edy-cji. Przedmiot i zaoenia programu wydawniczego, w: Studia Geohistorica. Rocznik historyczno-geograficzny, Warszawa 2013, s. 9198. 2 Galicja na jzefiskiej mapie topograficznej 17791783, red. W. Bukowski, B. Dy-ba, Z. Noga. 3 Pena nazwa mapy umieszczona na lewym grnym arkuszu wersji wydanej w 1808 roku.

28

ne i wiatrowe, papiernie, tartaki, urzdy celne/domy opat, tawerny, urzdy pocztowe, piece do wypalania wapna, kamienioomy, kopalnie, winnice, kocio-y murowane i drewniane, kocioy katedralne, klasztory, opactwa, uniwersyte-ty, zamki, twierdze czy mury miejskie.4 Podobnie jak mapa Miega pokazuje ziemie u progu wielkich przemian spoecznych i gospodarczych, ktre dopiero bd miay nadej.

Na podstawie pierwszego opracowania w 1808 roku opublikowano czar-no-bia, znacznie mniej szczegow kopi w skali 1:172 000. Skada si na ni 12 arkuszy o wymiarach 47x69 cm, wykonanych metod miedziorytu.5

Ilustracja 1. Szczakowa na Mapie Zachodniej Galicji (tzw. Mapa Heldensfelda), fragment kolorowanego oryginau z lat 18011804.

rdo: www.mapire.eu [dostp: 20.05.2017].

4 L. Sawicki, Pukownika Antoniego barona von Heldensfelda zdjcia topograficzne w Polsce w latach 18011804 Obristens Anton Freiherr Mayer von Heldensfeld To-pographische Aufnahme Westgalliziens in den Jahren 18011804, w: Prace Instytutu Geograficznego uniwersytetu Jagielloskiego wydawane przez Ludomira Sawickiego, Zeszyt X, Nakadem Ksigarni Geograficznej Orbis, Krakw 1928, s. 2225, 63 i inne. 5 Informacje zamieszczone na stronie internetowej Biblioteki Cyfrowej Uniwersyte-tu dzkiego: http://bcul.lib.uni.lodz.pl/dlibra/publication/1623?tab=1 [dostp: 10.06.2017].

29

Ilustracja 2. Szczakowa na Mapie Zachodniej Galicji (tzw. Mapa Heldensfelda), fragment opublikowanej mapy z 1808 roku.

rdo: http://bcul.lib.uni.lodz.pl/dlibra/docmetadata?id=1273&from=publi-cation [dostp: 20.05.2017].

Obecnie orygina oraz pomniejszona czarnobiaa kopia s przechowywane w Archiwum Wojskowym w Wiedniu (Kriegsarchiv). Cyfrowa wersja koloro-wanego oryginau jest dostpna na stronie www.mapire.eu. Cyfrowe wersje pomniejszonej czarno-biaej kopii udostpnia Archiwum Map Wojskowych Instytutu Geograficznego oraz Biblioteka Cyfrowa Uniwersytetu dzkiego.

Na kolorowanym oryginale widzimy ju wyranie pooenie, wielko oraz ukad wsi Seczakowa (Szczakowa) z zabudow zlokalizowan szczytowo, wzdu gwnej drogi (dzisiejsza ulica Stefana Batorego). Budynki rozcigaj si od szczytu wzgrza, a do poudniowego brzegu rzeki Usznik (Usznik Bach6). Oprcz gwnej ulicy, ktrej przeduenie w kierunku poudniowym prowadzi w kierunku Jaworzna (trakt Chrzanw-Sawkw), widoczny jest tak-e trakt Krakw-Bdzin (biegncy ze wschodu na zachd) oraz poczenia ko-munikacyjne o mniejszym znaczeniu. Po jednej stronie gwnej drogi zaznaczo-ny zosta obiekt religijny najprawdopodobniej jest to przydrona kapliczka, poniewa w tym czasie mieszkacy Szczakowej naleeli do parafii w Jaworznie.

6 Obecnie rzeka Kozi Brd.

30

Patrzc wzdu rzeki w kierunku zachodnim napotkamy oznaczenie myna wodnego. Na poudniowy wschd od wsi Seczakowa mona zauway niewiel-k osad Baran7, ktra zwizana bya z drugim mynem wodnym w okolicy, powstaym na maej rzece wypywajcej niedaleko ze rda. Nazwa osady pochodzi od miejscowego rodu mynarzy.8

Czarno-biaa mapa o mniejszej skali pokazuje pooenie wsi Seczakowa usytuowanej po poudniowej stronie rzeki Usznik. Nie oddaje jednak dokadnie pocze komunikacyjnych, ani ukadu zabudowy. Z tego powodu jest duo mniej przydatna do bada, ni jej orygina w wikszej skali.

3. Mapa topograficzna Galicji i Bukowiny z lat 18611864 Kolejn wan map pochodzc z 2 poowy XIX wieku jest Mapa topograficzna Galicji i Bukowiny (Galizien und Bukowina) powstaa w latach 18611864. Na-zywana jest take drugim zdjciem wojskowym (Zweite Landesaufnahme) lub tzw. zdjciem franciszkaskim (Franziszeische Landesaufnahme) nazwa ta pochodzi od imienia cesarza Franciszka I. By to drugi o takiej skali projekt mapowania monarchii habsburskiej. Opracowanie to bdce nastpc mapy Miega, tak samo jak ona zostao wykonane w skali 1:28 800, jednak rni si od niej pod wzgldem graficznym oraz charakteryzuje si wikszym bogactwem kolorystyki. W przeciwiestwie do zdjcia jzefiskiego, wykonanie zdjcia franciszkaskiego nie byo utrzymywane w tajemnicy.9 2628 arkuszy oryginal-nej mapy przechowywanych jest w Archiwum Wojskowym w Wiedniu (Kriegsarchiv). Cyfrowa wersja mapy dostpna jest na stronie www.mapire.eu.

Opracowanie to pokazuje ziemie polskie pod zaborem austriackim ju w trakcie pierwszych przemian spoeczno-gospodarczych. Na fragmencie doty-czcym Szczakowej, oprcz istniejcej wczeniej osady ktra tylko nieznacz-nie zmienia swj wygld, widzimy powsta w poowie XIX wieku stacj oraz

7 Pniejsza nazwa to Dobra, wraz z rozwojem Szczakowej osada ta zostaa przez ni wchonita. 8 A. Tatarczuch, Monografia Szczakowej, w: Zeszyty Historyczne Miasta Jaworzna, s. 9, czerwiec 2005, Wyd. Muzeum Miasta Jaworzna, Jaworzno 2005, s. 24 i inne oraz M. Le-Runicka, Historia Jaworzna do 1795 roku, wyd. Inicjatywa Wydawnicza Muzeum Miasta Jaworzna, Jaworzno 2011, s. 277279 oraz M. Le-Runicka, Z dziejw wsi i miasta Szczakowej, w: Zeszyty Historyczne Muzeum Miasta Jaworzna, z. nr 11, sierpie 2008, wyd. Muzeum Miasta Jaworzna, Jaworzno 2008, s. 3237 oraz Jaworzno zarys dziejw do 1939 roku, red. J. Hampl, J. Zawistowski, Krajowa Agencja Wydawnicza, Krakw (b.d.w.). 9 E. Hofsttter, Beitrge zur Geschichte der sterreichischen Landesaufnahmen. Ein berblick der topographischen Aufnahmeverfahren, deren Ursprge ihrer Entwick-lungen Und Organisationsformen der vier sterreichischen Landesaufnahmen, tom 2, Bundesamt fr Eich- und Vermessungswesen, Wiede 1989, s. oraz E. Hillbrand, Die Kartensammlung des Kriegsarchivs Wien, w: Mitteilungen des sterreichischen Staatsarchiv, tom 28, Wiede 1975, s. 183196.

31

Drog elazn Krakowsko-Grnolsk wraz z odcinkiem Szczakowa-Granica czcym j z Drog elazn Warszawsk-Wiedesk. Poczenie kolejowe da-jce due moliwoci komunikacyjne i transportowe, odpowiednia lokalizacja oraz bogactwo z, w cigu nastpnych lat bd gwn przyczyn powstania oraz gwatownego rozwoju drugiej osady. Z rysunku opracowania mona od-czyta, e bdzie to miao miejsce na rozlegych terenach piaszczystych. Ze wzgldu na czas powstania mapy lata 18611864 nie wida jeszcze roz-wijajcej si dopiero nowej osady, a jedynie jej zalek w postaci pierwszych zabudowa zwizanych ze stacj kolejow. Rzeka Usznik przybraa kolejn nazw Jaworznik (Jaworznik B.). Na poudniowy-wschd nadal znajduje si, lecz ju troch wiksza osada Baran. Znikaj istniejce wczeniej oznaczenia mynw wodnych oraz kaplicy, cho inne przekazy rdowe podaj, e myny w tym czasie dalej funkcjonoway.10 Interesujce jest pojawienie si na plnoc-ny-wschd od osady Baran, oznaczenia nie moliwego do identyfikacji obiektu w rodzaju grodu w miejscu nazwanym Grudek.

4. Mapa topograficzna Monarchii Austro-Wgierskiej z lat 18691887 Ostatni wan map wojskow omawian w artykule jest Mapa topograficzna Monarchii Austro-Wgierskiej wykonana w latach 18691887. Podobnie jak poprzednie, jest nazywana trzecim zdjciem wojskowym (Dritte Landesaufna-hme) lub tzw. zdjciem franciszkasko-jzefiskim (Franzisco-Josephinische Lan-desaufnahme) nazwa ta pochodzi od imienia cesarza Franciszka Jzefa I. By to trzeci projekt mapowania monarchii habsburskiej. Skada si na niego 2780 kolorowych arkuszy w skali 1:25 000 oraz 752 karty specjalne przy ktrych realizacji po raz pierwszy uyto systemu metrycznego. Karty specjalne o cznej powierzchni 140m2 zostay wykonane w skali 1:75 000 oraz opublikowane w 1872 roku11. Trzecie zdjcie wojskowe nie przypomina adnej z poprzednich map zarwno pod wzgldem kolorystyki (jest czarno-biae) jak i rysunku.12 Tak samo jak poprzednie, oryginalna mapa jest przechowywana w Archiwum Wojskowym w Wiedniu (Kriegsarchiv), a jej cyfrowa wersja jest dostpna na stronie www.mapire.eu.

Zdjcie franciszkasko-jzefiskie pokazuje Szczakow w przededniu po-wstania wielkich zakadw przemysowych. Wyranie wida ju, rozwijajc si now osad wzdu dzisiejszej ulicy Jagielloskiej. Powrciy oznaczenia mynw wodnych oraz obiektw religijnych jak np. kapliczka w centralnej czci wsi. Rnym rodzajem czarno-biaego szrafu oznaczono odmienne uksztatowanie terenu, np. wzniesienia, obszary piaszczyste, lene czy bagna.

10 M. Le-Runicka, Historia Jaworzna do 1795 roku op. cit., s. 277279. 11 W 1912 kilka arkuszy opublikowano w postaci druku wielobarwnego. 12 E. Hofsttter, Beitrge zur Geschichte op. cit., s. 170175, 199200 i inne oraz G. Fasching, F. Wawrik, Landesaufnahme und Militrkarten, w: Austria picta, Graz 1989.

32

Czarnymi czworobokami naniesiono zabudow, a przerywana gruba linia wy-tycza przebieg tras kolejowych.

Ilustracja 3. Szczakowa na mapie topograficznej Galicji i Bukowiny z lat 18611864 (II zdjcie wojskowe).

rdo: www.mapire.eu [dostp: 20.05.2017].

33

Ilustracja 4. Szczakowa na mapie topograficznej Monarchii Austro-Wgierskiej z lat 18691887 (III zdjcie wojskowe).

rdo: www.mapire.eu [dostp: 20.05.2017].

5. Katastry Gruntowe Galicji Bardzo wan i wartociow pozycj jest ostatnia z opisywanych map, miano-wicie Katastry Gruntowe Galicji, znane powszechnie pod nazw katastry galicyj-skie. Likwidacja paszczyzny oraz uwaszczenie chopw na przeomie XVIII i XIX wieku byy gwnym powodem przeprowadzenia reform podatku grun-towego oraz nowych pomiarw geodezyjnych. Na terenie zaboru austriackiego pierwsze reformy podatkowe zwizane byy z dokumentem cesarza Jzefa II z 1785 roku. Przez cztery lata tworzono tzw. metryk jzefisk, ktra opatrzo-na wieloma bdami wymagaa poprawy. Franciszek I dokona modyfikacji oraz zaoy stay kataster podatku gruntowego, ktrego podstawy metodyczne ustanowi cesarski patent w sprawie podatku gruntowego i pomiaru gruntw z 1817 roku tzw. metryka franciszkaska.13

W przeciwiestwie do wyej wymienionych map katastry galicyjskie po-wstaway w duo dokadniejszej skali 1:2 88014 (jeden cal na mapie odpowia-da 2880 calom w terenie). Wprowadzono prostoktny podzia arkuszowy na 13 J. Wolski, Austriacki kataster podatku gruntowego na ziemiach polskich oraz jego wykorzystanie w pracach urzdzeniowych i badaniach naukowych, w: Polski Prze-gld Kartograficzny, tom 32, 2000 nr 3, s. 199200, 202`. 14 W przypadku miast byo to nawet 1:1 440 np. Krakw oraz 1:720 np. Wiede.

34

kwadraty o boku rwnym 1 mili austriackiej tzw. arkusze triangulacyjne.15 Dokadniejsza skala pozwolia na naniesienie wikszej iloci informacji i szczegw. Elementy jakie mona odczyta to m.in. rodzaj zainwestowania terenu, ukad zabudowy, granice dziaek wraz z numeracj, stosunki wodne, rolinno (np. jej ukady i formy), ukady przestrzenne (rozplanowanie powi-zania, zwizki przestrzenne, sekwencje), kompozycja (np. powizania widoko-we, dominanty, akcenty, zamknicia i otwarcia widokowe, cigi widokowe). Informacje takie pozwalaj na analizowanie rodzaju rozplanowania zabudowy oraz jej podstawowych moduw, parcelacji i wielkoci dziaek wraz z typo-wym ksztatem i rozmiarami, szerokoci i sposobu usytuowania zabudowy wzgldem ulic, ukadu i intensywnoci zabudowy na dziace oraz ukadu pl. Mog by take wykorzystane jako materia historyczny, poniewa rejestruj istniejce wtedy granice i podziay. Na arkuszach nie umieszczano legendy. Publikowana bya w osobnej instrukcji (Instruction, 1824, 1865, 1904). Pozwa-laa na dokadne okrelenie sposobu uytkowania, rodzaju drg, materiau z ktrego wykonano obiekty, rodzaj upraw, typ lasw i inne informacje, ktre mogy by wane dla wysokoci podatkw.16

Mapy cechuje jednolity podkad, jednostki ewidencyjne, gmina katastralna (pokrywajca si z gmin w granicach administracyjnych, ukad sekcyjny (plan zamieszczony na planszy tytuowej), jednolita numeracja parcel dla caej gminy katastralnej, czy rozrnienie parcel gruntowych od parcel budowlanych. Na cao opracowania oprcz map skadaj si take ksigi oraz akta. Ksigi za-wieraj informacje takie jak: rejestr parcel, arkusze posiadoci gruntowej, arytmetyczny spis posiadaczy oraz wpisy hipoteczne. Akta: wykazy przybytkw i ubytkw (sporzdzone wg gmin katastralnych), manualia (szkice polowe, robocze) czy szkice indykacyjne (odbitki litograficzne map, na ktrych nanie-siono pomiary polowe, poprawki czsto nanoszono czerwonym tuszem).17

Kataster galicyjski obejmujcy Szczakow powsta w 1848 roku18 Szcza-kowa in Galizien Krakauer Kreis. Skada si z dwunastu fragmentw umieszczo-

15 J. Wolski, Austriacki kataster podatku gruntowego op. cit. 16 A. Zachariasz, Odczytywanie historii zapisanej w krajobrazie, w: Roczniki Geoma-tyki, tom. V, zeszyt 8, 2007, s. 4547, 4951 i inne oraz A. Zachariasz, Przydatno archiwalnych rde kartograficznych dla wspczesnych bada krajobrazowych, w: rda kartograficzne w badaniach krajobrazu kulturowego, Prace Komisji Krajo-brazu Kulturowego Nr 16, Komisja Krajobrazu Kulturowego PTG, Sosnowiec 2012, s. 6370. 17 A. Czyewska, Kataster jako rdo informacji o przestrzennych wartociach kultu-rowych, w: Zeszyty Problemu Badawczego Ministerstwa Kultury i Sztuki, Zeszyt nr 4, Gdask 1991, s. 734. 18 Mapy wykonane po 1835 roku stoj na znacznie wyszym poziomie technicznym, a obejmujce tereny poudniowej Polski wykonane w latach 18441854 uznano za jedne z wartociowszych i nadajce si do wikszoci prac geodezyjnych J. Wol-ski, Austriacki kataster podatku gruntowego op. cit.,.

35

nych na dziewiciu arkuszach. Obecnie s one przechowywane w Archiwum Narodowym w Krakowie Oddzia V materiaw kartograficznych i dokumen-tacji technicznej przy ul. Lubicz 25b, pod sygnatur 29/280/0/7.1/875.

Ze wzgldu na swoj dziesiciokrotnie wiksz skal 1:2 880 jest duo bardziej dokadny oraz zawiera wicej szczegw. Pozwala to na dokadn analiz zabudowy oraz ukadu urbanistycznego. Oprcz nazw zostay take naniesione informacje dotyczce wasnoci dziaek i ich uytkowania. Widzimy na nim wczeniejsz osad wiejsk oraz stacj wraz z przebiegajc lini kole-jow (zakolorowane na rowo) i pierwszymi wytyczonymi dziakami wzdu obecnej ulicy Jagielloskiej. Szczakowa to gwnie zabudowa wzdu jednej gwnej ulicy (dzisiejsza ul. Batorego), w wikszoci zwrcona do niej szczyta-mi oraz wski, pasowy ukad pl. Rzeka Kozi Brd (Jaworznik Bach) pynie jeszcze swoim nieuregulowanym korytem, a Biaa Przemsza (Biaa Przemsza Flu) wytycza pnocn granice opracowania.

Ilustracja 5. Fragmenty planu katastralnego przedstawiajcego Szczakow z 1848 roku.

rdo: Archiwum Narodowe w Krakowie, sygnatura: 29/280/0/7.1/875.

Wnioski

Jak wspomniano we wstpie Mapa Monarchii Austro-Wgierskiej (trzecie zdjcie wojskowe) oraz Katastry Gruntowe Galicji, na przestrzeni nastpnych lat czsto byy wykorzystywane do tworzenia kolejnych odwzorowa kartograficznych.

36

Przykadem tego mog by uaktualnienia katastru z lat 186919, 192420, 192621, 192822, 193723, 194124 oraz mapy w skali 1:75 000 z lat 1893, 19021903, 1921, 1925, 1933, 1939, 1943, 1944, 1945.25 Mona na nich zaobserwowa nastpujce po sobie fazy rozwoju osady przy stacji kolejowej oraz zmiany za-gospodarowania terenu, np. etapy regulacji koryta rzeki Kozi Brd.

Omwione wyej mapy dotycz Galicji ziem lecych w obrbie zaboru austriackiego. Jednak na ziemiach polskich, na terenach objtych pozostaymi zaborami powstay take inne, podobne opracowania, by to m.in. kataster pru-ski lub dokumentacja geodezyjno-kartograficzna na obszarze byej Ordynacji Zamoyskiej w Krlestwie Polskim.26

Mona zatem zauway, e kwerenda i analiza archiwalnej kartografii ma pierwszorzdne znaczenie w procesie poznania historii rozwoju przestrzenne-go miast. Pozwala na przeledzenie przemian majcych miejsce na przestrzeni nastpnych dziesicioleci. Porwnanie wynikw analiz ze staniem istniejcym pozwala okreli procesy jakie zachodziy w zagospodarowaniu przestrzennym miasta oraz w strukturze urbanistycznej. Pozwala take na sporzdzenie wy-tycznych w zakresie polityki planistycznej i konserwatorskiej.

Bibliografia

1. Andrzejewski J., Krygier A., Sztukiewicz W., Kataster gruntowy w Wielko-polsce historia i teraniejszo, w: Przegld Geodezyjny, R. 67, nr 11, 1995, s. 1720.

2. Bukowski W., Janeczek A., Mapa jzefiska Galicji (17791783) w przeded-niu edycji. Przedmiot i zaoenia programu wydawniczego, w: Studia Geohi-storica. Rocznik historyczno-geograficzny, Warszawa 2013, s. 91112.

3. Czyewska A., Kataster jako rdo informacji o przestrzennych wartociach kulturowych, w: Zeszyty Problemu Badawczego Ministerstwa Kultury i Sztu-ki, Zeszyt nr 4, Gdask 1991, s. 734.

4. Ewidencja gruntw, red. S. Surowiec, wyd. PWN, Warszawa 1982.

19 Archiwum Narodowe w Krakowie, sygnatura 29/280/0/4.1/655. 20 Ibidem, sygnatura: 29/280/0/4.1/658. 21 Ibidem, sygnatura: 29/280/0/4.1/659. 22 Ibidem, sygnatura: 29/280/0/4.1/765. 23 Ibidem, sygnatura: 29/280/0/7.1/880. 24 Ibidem, sygnatura: 29/280/0/7.1/881. 25 Dostpne w zbiorach Archiwum Map Wojskowych Instytutu Geograficznego 19191939. 26 J. Andrzejewski, A. Krygier, W. Sztukiewicz, Kataster Gruntowy w Wielkopolsce historia i teraniejszo, w: Przegld Geodezyjny, R. 67, nr 11, 1995, s. 1720 oraz W. Fedorowski, Ewidencja gruntw, wyd. PPWK, Warszawa 1974, s. oraz Ewidencja gruntw, red. S. Surowiec, wyd. PWN, Warszawa 1982, s. 7.

37

5. Fasching G, Wawrik F., Landesaufnahme und Militrkarten, w: Austria picta, Graz 1989.

6. Fedorowski W., Ewidencja gruntw, wyd. PPWK, Warszawa 1974.

7. Galicja na jzefiskiej mapie topograficznej 17791783, red. W. Bukowski, B. Dyba, Z. Noga.

8. Hillbrand E., Die Kartensammlung des Kriegsarchivs Wien, w: Mitteilungen des sterreichischen Staatsarchivs, tom 28, Wiede 1975, s. 183196.

9. Hofsttter E., Beitrge zur Geschichte der sterreichischen Landesaufnah-men. Ein berblick der topographischen Aufnahmeverfahren, deren Ur-sprge, ihrer Entwicklungen und Organisationsformen der vier ster-reichischen Landesaufnahmen, tom 2, Bundesamt fr Eich- und Ver-messungswesen, Wiede 1989.

10. Jaworzno zarys dziejw do 1939 roku, red. J. Hampl, J. Zawistowski, Kra-kowa Agencja Wydwnicza, Krakw (b.d.w.).

11. Le-Runicka M., Historia Jaworzna do 1795 roku, wyd. Inicjatywa Wydaw-nicza Muzeum Miasta Jaworzna, Jaworzno 2011.

12. Le-Runicka M., Z dziejw wsi i miasta Szczakowej, w: Zeszyty Historyczne Muzeum Miasta Jaworzna, z. nr 11, sierpie 2008, wyd. Muzeum Miasta Jaworzna, Jaworzno 2008.

13. Plany miast w polskich archiwach pastwowych. Katalog, red. A. Tomczak, wyd. Naczelna Dyrekcja Archiww Pastwowych, Warszawa 1996, s. 130131.

14. Sawicki L., Pukownika Antoniego barona von Heldensfelda zdjcia topogra-ficzne w Polsce w latach 18011804 Obristens Anton Freiherr Mayer von Heldensfeld Topographische Aufnahme Westgalliziens in den Jahren 1801-1804, w: Prace Instytutu Geograficznego Uniwersytetu Jagielloskiego wy-dawane przez Ludomira Sawickiego, Zeszyt X, Nakadem Ksigarni Geogra-ficznej Orbis, Krakw 1928.

15. Stoksikwna J., Galicyjski kataster gruntowy, jego geneza, dzieje i spucizna aktowa w: Archeion, Tom LXIII, Warszawa 1975, s. 165187.

16. Tatarczuch A., Monografia Szczakowej, w: Zeszyty Historyczne Muzeum Miasta Jaworzna, z. 9, czerwiec 2005, Wyd. Muzeum Miasta Jaworzna, Ja-worzno 2005.

17. Wolski J., Austriacki kataster podatku gruntowego na ziemiach polskich oraz jego wykorzystanie w pracach urzdzeniowych i badaniach nauko-wych, w: Polski Przegld Kartograficzny, Tom 32, 2000 nr 3, s. 199212.

18. Wzorek Z., Galicyjskie plany katastralne, w: Prace Instytutu Urbanistyki i Architektury, Tom 1, Zeszyt 2, 1951, s. 8790.

38

19. Zachariasz A., Odczytywanie historii zapisanej w krajobrazie, w: Roczniki Geomatyki, TomV, Zeszyt 8, 2007.

20. Zachariasz A., Przydatno archiwalnych rde kartograficznych dla wsp-czesnych bada krajobrazowych, w: rda kartograficzne w badaniach kra-jobrazu kulturowego, Prace Komisji Krajobrazu Kulturowego Nr 16, Komisja Krajobrazu Kulturowego PTG, Sosnowiec 2012, s. 6383.

Streszczenie

Jednym z waniejszych etapw bada nad histori i rozwojem przestrzennym miast jest analiza ich archiwalnej kartografii. Historyczne plany s przechowy-wane w rnych zbiornicach. Przede wszystkim naley tutaj wymieni oddziay Archiwum Narodowego, ale take regionalne muzea i biblioteki. Zdarza si tak-e, e poszukiwane plany s zarchiwizowane poza granicami naszego kraju. Taka sytuacja ma miejsce w przypadku dokumentacji z okresu kiedy Polska bya pod zaborami.

Niniejszy artyku prezentuje analiz historycznej kartografii Szczakowej, orodka pooonego na terenie zaboru austriackiego Galicji. W 2 poowie XVIII wieku oraz w wieku XIX na zlecenie wadz austriackich opracowano kilka map, ktre maj fundamentalne znaczenie dla opisywanych studiw. S to Ma-pa topograficzna Krlestwa Galicji i Londomerii z lat 17791783 (w literaturze zwana potocznie map Miega, pierwsze zdjcie wojskowe), Mapa Galicji Za-chodniej (tzw. mapa Heldensfelda), Mapa Galicji i Bukowiny z lat 18611864 (drugie zdjcie wojskowe) oraz Mapa Monarchii Austro-Wgierskiej z lat 18691887 (trzecie zdjcie wojskowe). Szczeglnie wane byo powstanie tzw. kata-strw galicyjskich, czyli Katastrw Gruntowych Galicji (metryka jzefiska i me-tryka franciszkaska). Obejmoway one zarwno orodki miejskie jak i wiejskie. Na przestrzeni nastpnych lat czsto byy one czsto wykorzystywane jako baza do tworzenia kolejnych odwzorowa kartograficznych. Do dzisiaj s cen-nym rdem informacji na temat historii i rozwoju przestrzennego dawnych miast galicyjskich.

Kwerenda i analiza archiwalnej kartografii w procesie poznania historii rozwoju przestrzennego miast ma pierwszorzdne znaczenie. Wiedza ta moe take zosta wykorzystana m.in. w biecej polityce konserwatorskiej oraz przy tworzeniu miejscowych planw zagospodarowania przestrzennego.

Summary

One of the most import ant stages of the research on the history and spatial development of cities is the analysis of their archival cartography. Historical plans are stored in various revervoirs. Mainly in the National Archive but also in regional museums and libraries. However, the plans are archived outside of the country as well. Such documents come from the period when Poland was under occupation.

39

This article presents an analysis of the historical cartography of Szcza-kowa, a place which was located in the area of Austrian Partition Galicia. In the second half of the eighteenth century and in the nineteenth century, at the request of the Austrian authorities several maps were developed. They are of fundamental importance to the studies described. These are the Topographic Map of the Kingdom of Galicia and Londomeria from 17791783 (in the litera-ture referred as the Map of Mieg, first military photo), the Map of Western Galicia (so-called the Map of Heldensfeld), the Map of Galicia and Bukovina from 18611864 (second military photo) and the map of the Austro-Hungarian Monarchy from 18691887 (third military photo). Especially important was the emer-gence of the Galician cadastral plans Kataster Gruntowy Galicji (metryka jzefiska and metryka franciszkaska). These included both urban, and rural areas. Over the years, they have been frequently used as a basis for further mapping. Today they are still a valuable source of the information concerning the history and spatial development of the former Galician towns.

The query and the analysis of the archival cartography, during the pro-cess of learning about the history of the spatial development of cities, are of prime importance. For example, this knowledge may be used in the contempo-rary conversation policy or in the creation of local spatial development plans.

Informacje o autorze

mgr in. arch. Marta lusarczyk Politechnika Krakowska

Wydzia Architektury marta.b.slusarczyk@gmail.com

41

Julia Kurek

INTEGRATED SPATIAL AND ENERGY PLANNING IMPORTANCE OF A PROBLEM FOR CONTEMPORARY ARCHITECTS AND URBAN

PLANNERS WITH FOCUS ON ENVIRONMENTAL FACTORS

Keywords: energy, spatial planning, energy-efficient structures.

ZINTEGROWANE PLANOWANIE PRZESTRZENNE I ENERGETYCZNE ZNACZENIE PROBLEMU DLA WSPCZESNYCH ARCHITEKTW

I URBANISTW Z UWAGI NA CZYNNIKI RODOWISKOWE

Sowa kluczowe: energia, planowanie przestrzenne, zabudowa energooszczdna.

Introduction

Growing population in the cities along with legislation requirements imply turning to energy efficient modes of building and more restrictive energy per-formances.

Poland as a member of European Union is obliged to follow certain inter-national regulations and standards concerning building energy performance. First of them is the Energy Performance of Buildings Directive from 20101. In this document it is required, that by 2018 all new public buildings must be nearly zero-energy and by the end of 2020 all new buildings must be nearly zero-energy.

The term nearly zero-energy building characterizes a building that has a very high energy performance. The required nearly zero or low amount of energy should by mostly covered by renewable energy sources, including ener-gy from renewable sources produced on-site or nearby.

Certainly, several factors determining the need of contemporary designers to turn to energy-saving buildings can be distinguished. The mentioned factors are closely related to the issues of sustainable development. As one of the main principles, environmental actions are specially highlighted, including the need to prevent climate change so called climate action.

Many controversies and contradictory opinions have arisen around cli-mate change, sometimes misinterpreting them as the main and only reason for the necessity of turning to low-energy building standards. This article is sum-marizing and presenting the main approaches towards the controversial topic 1 Directive 2010/31/EU on the energy performance of buildings, European Parlia-ment and the European Council, 19 May 2010.

42

of climate change, as well as further environmental and non-environmental arguments in favor of turning to energy-efficient construction.

As a research method in this paper, literature review was used, which al-lowed to refer to varying arguments and current research results, compilations and analyzes. Due to the volume of data, information on ecological footprint and biological capacity are considered mostly in the context of Poland.

1. Climate change and climate protection Global climate change and its consequences are becoming todays most press-ing issue, especially in terms of extreme weather events. Despite numerous international investigations, the exact mechanism of their occurrence is ambig-uous and accordingly, universal climate change adaptation strategies have not yet been developed.

Numerous investigations conducted by NASA2 and other organizations of International Climate Change Panel confirm the flux of our climate3. The sci-entists claim that since the 1950s the changes in the climate are extraordinary. The mean temperatures have risen what is visible in the atmosphere, ocean levels and melting glaciers. The changes of atmospheric levels of CO2 are visible on figure 1.

2 Schmidt G. A., Arndt D., Annual Global Analysis of temperatures for 2016, NOAA/NASA January 2017. 3 Field, C.B., Barros V.R., Dokken D.J., Mach K.J., Mastrandrea M.D., Bilir T.E., Chatter-jee M., Ebi K.L., Estrada Y.O., Genova R.C., Girma B., Kissel E.S., Levy A.N., S. Mac-Cracken, Mastrandrea P.R., White L.L., Climate Change 2014: Impacts, Adaptation, and Vulnerability. Summaries, Frequently Asked Questions, and Cross-Chapter Boxes. A Contribution of Working Group II to the Fifth Assessment Report of the Intergov-ernmental Panel on Climate Change, IPCC, 2014, World Meteorological Organization, Geneva, Switzerland, pages: 132.

43

Figure 1. Graph from NASA, providing evidence that atmospheric levels of CO2 have increased since the Industrial Revolution. The graph is based on the com-parison of atmospheric samples contained in ice cores and more recent direct measurements.

Source: NASA4

Given the complexity of climate no confident prediction about future glob-al mean temperature or its impact can be made5. Also, in terms of climate change and anthropogenic influence there are many often contradictory theo-ries arising. We can distinguish three main groups of people dealing with the climate change problems: the scientists form IPCC (International Panel of Climate Change, organized by United Nations), the second group consisting of scientists called skeptics and the third group-politicians, environmentalists and media. According to scientists from IPCC, climate change is due to burning fossil fuels like oil, coal and natural gas6. Because of that the emission of CO2 is arising and may dangerously heat the planet. They also support the view on anthropogenic influence of climate change7.

As stated by sceptic group of scientists -there are many reasons why the climate changes sun, clouds, oceans and myriad of other inputs. None of them is fully understood and there is no evidence that CO2 emissions caused by hu-man are the dominant factor in climate change. One of them is American at-mospheric physicist known for his work in the dynamics of the middle atmos-phere, retired professor from Massachusetts University of Technology, who regularly confirms his thesis on research articles and scientific books8 , 9.

4 https://climate.nasa.gov/evidence/ Access [08.02.2018] 5 Ibid. 6 Ibid. 7 Ibid. 8 Lindzen R., Choi Y.-S., On the Observational Determination of Climate Sensitivity and Its Implications, The Korean Meteorological Society and Springer 2011.

44

For the third group, global warming alarmism provides the things they most desire for politicians it is money and power, for environmentalists it is money for their organizations and confirmation of their near religious devotion to the idea that man is destructive force acting upon nature.

Independent from the fact if human factor plays the role in climate change or not, some facts are undoubtful play significant role in terms of extreme weather events and climate hazards.

The fact is that climate has been always changing. CO2 is a greenhouse gas without which life on earth is not possible, but increased concentration of it to atmosphere should lead to warming. Atmospheric levels of CO2 have been in-creasing since the middle ice-age. By 1800-2000 global mean temperature has increased slightly and erratically by 1C*. However only since 1960s has mans greenhouse emissions been sufficient to play a role10. Possible fluxes of climate are to be observed on Figure 2.

9 Lindzen R., Global warming and the irrelevance of science, The Global Warming Policy Foundation, 2016. 10 Lindzen R., Choi Y.-S., Op. cit.

45

Figure 2. Schematic presenting possible changes in climate and the effect on extreme temperatures. Possible climate changes and their influence are to be observed in the diagrams. When for a normal distribution of temperature: a) the mean temperature increases (i.e. longer summer growing season); b) the variance increases (i.e. extreme precipitation and droughts); c) both the mean and variance increase.

Source: Intergovernmental Panel on Climate Change.11 11 Intergovernmental Panel on Climate Change 2001. Climate Change 2001: The Scientific Basis. IPCC Third Assessment Report. Cambridge Univ. Press, https://www.ipcc.ch/ipccreports/tar/wg1/fig2-32.htm, Access [08.02.2018]

46

If considered potential climate changes, three different results can be ex-pected. When for a normal distribution of temperature, the mean temperature increases it can lead to longer seasons (without transitional seasons), for ex-ample longer summer growing season and longer winter season almost without existence of autumn and spring. In the situation when the variance increases extreme weather events can grow i.e. extreme precipitation and droughts. There is also a possibility of growth both the mean and variance increase what can result in both in prolonging the seasons without transitional seasons and increase in extreme weather events12.

2. Environmental pollution and greenhouse gasses emissions Regardless of the constant fluxes of climate another fact is that greenhouse gas emissions are projected to rise constantly if our policies will not turn to renew-able energy.

Global energy-related carbon dioxide emissions (CO2) have been rising constantly since 1975, from 16 Gt, till over 30 Gt in 2015. Throughout those years they only had three periods when they stopped off, what was stopped by second oil shock around 1979, dissolution of Soviet Union in 1991 and global economic downturn in 2010. Luckily, since 2015 It tends to stay flat for the second year in a row, from at the level lower than 35Gt according to analysis of preliminary data for 2015 released by the International Energy Agency (IEA)13. Global energy-related CO2 emissions are presented on figure 3.

The preliminary data of IEA informs that the reason for such decoupling can be found in electricity generated by renewables (with wind alone produc-ing over 50 percent of new electricity generation). At the same time the global economy grew continuously by over three percent, which creates an evidence that economic growth and emissions can be independent and is a great hope for future development.

12 Aktiv fr mehr Behaglichkeit: Das Passivhaus, Passivhaus Institut Austria, 2016 13 Footprint Network, [Access 19.01.2018] https://www.footprintnetwork.org/content/documents/ecological_footprint_nations/index.html

47

Figure 3. Global energy-related CO2 emissions, presented by International En-ergy Agency.

Source: International Energy Agency14

3. Biocapacity and ecological footprint Regardless of the constant fluxes of climate another fact is that greenhouse gas emissions are projected to rise constantly if our policies will not turn to renew-able energy.

The increase on economic globalization and growing population poses greater resources consumption and fossil fuel emissions. The ecosystem which is provided by society in terms of these resources and absorption can in nu-merous cases no longer be sustained. To solve this problem a holistic approach is required to avoid situation where pressure is just being shifted from one part of the biosphere to another15.

Ecological Footprint enables measuring the ecological assets which are re-quired by a given population for production and consumption of natural re-sources and simultaneously for absorption of waste, especially carbon emis-sions under current technology16. On the world map below (figure 4) we can observe the occurrence of ecological deficit or reserve. An ecological deficit arises when the Ecological Footprint of a population is higher than the bio-capacity of the area available to that population. In terms of Poland (figures 5 and 6) there is a visible tendency to use up more resources than the Earth can reproduce. 14 https://www.iea.org/newsroom/news/2016/march/decoupling-of-global-emis-sions-and-economic-growth-confirmed.html , Access [08.02.2018] 15Goldfinger S., Poblete P., The Ecological Wealth of Nations, Footprint Network 2005. 16 Ibidem.

48

Figure 4. World map presenting ecological deficit or reserve.

Source: Footprint Network17.

Figure 5. Ecological footprint of Poland till 2013.

Source: Footprint Network18. 17 https://www.footprintnetwork.org/content/documents/ecological_footprint_na-tions/index.html , Access [08.02.2018]

49

Figure 6. Poland ecological footprint by land type.

Source: Footprint Network19.

Biocapacity has a function of supply side, as it represents the productivity of its ecological assets given current management practices. Together with Eco-logical Footprint they are measure in standard units called global hectares (gha) representing either a hectare of forest, cropland, grazing land or fishing grounds with world average productivity20.

The fact is that during constant grows of economies, populations, the de-mand of resources as well as the size of the planet and its capacities remains the same. For this reason, there is a threat that with not paying attention to this fact and using much than the Earth is able to regenerate we may come to a blind spot.

18 http://data.footprintnetwork.org/#/countryTrends?type=earth&cn=173, Access [08.02.2018]. 19 http://data.footprintnetwork.org/#/analyzeTrends?type=EFCtot&cn=173, Ac-cess [08.02.2018]. 20 Goldfinger S., Poblete P., op. cit.

50

Figure 7. Poland, Biocapacity by land type.

Source: Footprint Network21.

The situation is also alarming in Poland (figure 7,8), because, according to investigations from Footprint Network, the level of ecological footprint is high-er than the level of biocapacity. It means that currently we are using approxi-mately 150 percent of environment what is more than the regions ecosystems can renew and leads to running an ecological deficit.22

21 http://data.footprintnetwork.org/#/analyzeTrends?type=BCtot&cn=173, Access [08.02.2018]. 22 Op. c