Leszek Janasik

Przemiany polityczne w Iranie w drugiej

połowie XX wieku

Fot.1 - Mur ambasady amerykańskiej w Teheranie, L. Janasik

„Ludzie, którzy nie wyparli się swojej natury, ludzie wierni sobie samym i nie ulegający konwencjomepoki, zachowują wiedzę wrodzoną, której nie zniekształciły popularne slogany ani modne idejki.”

Sayyid Mujtaba Musavi Lari1

1 Sayyid Mujtaba Musavi Lari, Poznać Boga, Warszawa 2001, s. 4

-1-

Spis Treści

1. Wstęp……………………………………………………………………………………………str. 3

2. Sytuacja społeczno-polityczna w Monarchii Konstytucyjnej Iranu w drugiej

połowie XX wieku2.1. Zasady ustrojowe……………………………………………………………………….. str. 5

2.2. Sytuacja polityczna……………………………………………………………………... str. 6

2.3. Stosunki z USA i innymi państwami „zachodnimi”……………………………………. str. 9

2.4. Nastroje społeczne przed rewolucją 1979 roku………………………………………… str. 12

3. Przebieg rewolucji 1979 roku3.1. Rola R.M. Chomejniego…………………………………………………………………str. 14

3.2. Podłoże ideologiczno-religijne…………………………………………………………..str. 16

4. Sytuacja społeczno-polityczna Republiki Muzułmańskiej Iranu4.1. Ustrój polityczny Republiki Muzułmańskiej Iranu…………………………………….. str. 19

4.2. Czas wojny……………………………………………………………………………….str. 23

4.3. Powolne reformy wewnętrzne i polityka zagraniczna lat 90.……………………………str. 26

4.4. Zmiany polityczne i społeczne u progu XX……………………………………………..str. 29

5. Zakończenie……………………………………………………………………………...…….str. 32

Wykaz źródeł……………………………………………………………………………………..str. 34

Spis ilustracji…………………………………………………………………………………......str. 35

-2-

1. Wstęp

Praca obejmuje okres drugiej połowy XX wieku. W celu wyjaśnienia pewnych zagadnień

związanych z ustrojem, zmianami konstytucji i podłożem historycznym, nawiązuje do uchwalenia

konstytucji w 1907 roku. Wybranie tego okresu jako odrębnego w historii Iranu było podyktowane

kilkoma przyczynami, które powodują, iż można go rozpatrywać jako spójny.

Po pierwsze, zakończenie II wojny światowej powoduje, że w regionie zaczynają się kształtować

nowe strefy wpływów. Na terenie Iranu, przez pewien czas, stacjonują wojska radzieckie i amerykańskie.

Po ich wycofaniu trwa wewnętrzna walka o władzę pomiędzy panującą monarchią Pahlawich, a siłami

reformatorskimi i lewicowymi.

Po drugie, w sytuację wewnętrzną angażują się Stany Zjednoczone, zapoczątkowując swoją

obecność w regionie i długotrwałe poparcie dla reżimu monarchii. Zaangażowanie polityczne USA było

i jest przyczyną wielu niepokojów w regionie. Rola tego mocarstwa ma olbrzymie znaczenie dla sytuacji

politycznej i gospodarczej państw położonych nad Zatoką Perską.

Po trzecie, w tym okresie możemy prześledzić kształtowanie i ewolucję opozycji w Iranie.

Wzrost jej popularności doprowadził do narastania niepokojów społecznych i w konsekwencji do

rewolucji w1979 roku. Bardzo interesujące jest również kształtowanie się nowego ładu porewolucyjnego

w państwie, którego ustrój można określić jako teokracja. Sposób wprowadzania w życie surowych zasad

islamu jako powszechnie obowiązującego prawa jest przykładem, jak mogą ulec wypaczeniu słuszne

założenia ideologiczne i religijne.

Literatura dostępna na temat zmian politycznych w Iranie w drugiej połowie XX wieku jest

stosunkowo dobra, aczkolwiek brakuje jednej pracy, która ukazałaby ten okres z punktu widzenia zmian

ustrojowych i społecznych. Na szczególną uwagę zasługuje troje autorów. Przede wszystkim pozycja

M. Solarczyk „Iran – państwo i religia” jest pełną analizą społeczno-polityczną ustrojów Monarchii

Konstytucyjnej Iranu i Muzułmańskiej Republiki Iranu. Zasady organizacji życia politycznego państwa

ukazane są dzięki dokładnej analizie konstytucji i jej funkcjonowania. Na szczególną uwagę zasługuje

doskonała znajomość zagadnień związanych z kulturą islamską i historią Iranu.

Drugą autorką zasługującą na uwagę jest M. Składankowa, która na początku lat 90.

opublikowała trzy prace na temat kultury Iranu. Można znaleźć w tych pracach informacje dotyczące,

zarówno uwarunkowań historycznych, jak i odniesienia się do współczesnej sytuacji społecznej. Autorka

stara się przybliżyć zawiłości kultury perskiej. Próbuje również wykazać, iż duże różnice w mentalności,

w porównaniu do Europy, są tylko pozorne i powierzchowne.

Kolejna pozycja to praca W. Szymborskiego „Zatoka Perska – problemy stabilizacji”. Autor

przedstawia trudne zagadnienie stosunków międzynarodowych związanych z regionem Zatoki Perskiej.

-3-

Praca zawiera wiele pożytecznych informacji na temat roli Związku Radzieckiego, a później Rosji oraz

USA w kształtowaniu się wzajemnych relacji pomiędzy poszczególnymi państwami regionu. W szczegól-

ności szeroko zostały potraktowane konsekwencje kryzysu naftowego lat 1973-74 dla państw leżących

nad Zatoką Perską.

Problematyka związana z kulturą i obecną sytuacją społeczno-polityczną Iranu jest znana

autorowi z autopsji, co między innymi skłoniło do napisania niniejszej pracy.

-4-

2. Sytuacja społeczno-polityczna w Monarchii Konstytucyjnej Iranu w drugiej

połowie XX wieku

2.1 Zasady ustrojowe

Połowa lat 50. to czas panowania dynastii Pahlawich (1925-79). Teoretycznie w czasie rządów

monarchii obowiązywała konstytucja z 1907 roku. Faktycznie jednak, kolejni szachowie ograniczali

prawa konstytucyjne do minimum. Żeby jasno zdefiniować ramy ustrojowe Iranu w drugiej połowie XX

wieku, musimy sięgnąć do konstytucji z 1907 roku i zmian, jakie zostały w niej wprowadzane od

momentu jej uchwalenia, aż do obalenia szacha w 1979 roku.

Konstytucja 1907 roku była przejawem dążenia społeczeństwa irańskiego do demokracji. Była

ona efektem pracy myślicieli zarówno islamskich, jak i polityków nie zaangażowanych w ruchy

religijne2. Składała się ona z dwóch części: z ustawy zasadniczej oraz kilku uzupełnień. Już w pierwszym

artykule zapisane było, że szyizm3 jest religią państwową, ale z wyraźnym rozdzieleniem państwa od

religii. Znalazło to wyraz w późniejszych przepisach prawnych dotyczących np. sądownictwa,

szkolnictwa. Mimo tego rozdziału, prawo powstające po uchwaleniu konstytucji musiało pozostać zgodne

z szariatem4. Konstytucja zawierała również tradycyjny podział władz, tzw. monteskiuszowski: na władzę

ustawodawczą, wykonawczą i sądowniczą. Ustalała monarchię konstytucyjną. Najwyższą władzą miał

być szach, ale władza szacha nie wiadomo skąd pochodziła. Nie było jasne czy pochodzi ona od narodu

czy od Boga. W konstytucji zapisane zostały również kompetencje madżlesu5. Mógł on ustanawiać

prawo, ale nie mogło ono kolidować z szariatem. W Monarchii Konstytucyjnej Iranu mieliśmy również

izbę wyższą parlamentu czyli senat6. Organem wykonawczym senatu miała być Rada Państwa. Posiadała

ona tylko częściową możliwość sprawowania władzy. Jej pełnię posiadał szachinszach7. Był on najwyż-

szą władzą sądowniczą, najwyższą władzą wykonawczą i oczywiście najwyższą władzą monarchii

konstytucyjnej Iranu. Ważnym prawem było rozwiązywanie madżlesu i senatu. Równie ważne i brze-

mienne w skutkach było zwolnienie szacha z odpowiedzialności za swoje czyny. W efekcie szach mógł

w dowolny sposób kierować sytuacją polityczną w kraju.

Warto również pamiętać o ograniczeniach prawa wyborczego w konstytucji. W wyborach do

madżlesu prawo czynne posiadali tylko mężczyźni, do tego wywodzący się z burżuazji, obszarnicy oraz2 M. Solarczyk, Iran państwo i religia, Dialog 2001, s. 593 szyici stanowią około 10% wyznawców islamu, z których 90% zamieszkuje Iran. Rozłam w islamie na arystokratycznysunnizm i teokratyczny szyizm nastąpił na tle politycznym, w skutek sporów o następstwo władzy. Szyici, są zwoleninikamizamordowanego w 661 roku Alego (męża Fatimy, córki proroka Mahometa) wierzą, że przekazał on swoim następcom –immamom, specjalną energię boskiej łaski. Więcej M. Ruthwen, Islam, Warszawa 19984 szariat, szari’at, szari’a - prawo muzułmańskie, zbiór zasad i przepisów porządkujących wierzenia, postawy moralne idziałania wyznawców islamu; według muzułmańskich teologów i prawników szariat jest dziełem Boga...Nowa encyklopediapowszechna PWN, Warszawa 1995, tom 6, s. 1665madżles – izba niższa parlamentu irańskiego6 senat składał się z sześćdziesięciu osób. Jednym z najważniejszych przywilejów senatu była możliwość rozwiązania madżlesu.7 Szachinszach – król królów; w literaturze pojawia się również określenie przywódcy Iranu jako cesarza

-5-

wyżsi dostojnicy państwowi. Odsunięci od życia politycznego zostali robotnicy, drobni rolnicy, drobne

mieszczaństwo i oczywiście kobiety. Bierne prawo wyborcze do obu izb parlamentu otrzymali obywatele

Iranu w wieku powyżej 30 lat.

Okazało się, że konstytucja tylko pozornie dawała społeczeństwu możliwość wpływania na życie

polityczne. Efektem tego było postępujące niezadowolenie i odsunięcie się znaczniej części społe-

czeństwa od polityki. Irańczycy stali się bardziej obserwatorami niż aktywnymi obywatelami. Również

władza senatu i madżlesu okazała się tylko iluzoryczna. W rzeczywistości krajem rządził szach bez

jakiegokolwiek porozumienia z władzą ustawodawczą8.

Duże zmiany w konstytucji wprowadził M. R. Pahlawi w dwu etapach. Pierwszy miał miejsce

w 1949 roku. Wprowadzone zmiany dążyły do umocnienia władzy szacha, a nie do demokratyzacji życia

politycznego. Zmiany były dość widoczne, ponieważ objętość konstytucji urosła prawie dwukrotnie.

Część zmian nie została wprowadzona w życie, np. te dotyczące wyborów samorządowych czy

andżamanów9. Ważną zmianą z punktu widzenia społeczeństwa było przyznanie biernego prawa

wyborczego plemionom irańskim i mniejszościom narodowym10. W tym czasie powołano, po raz

pierwszy (!), senat pomimo, iż mowa była o nim od początku uchwalenia konstytucji.

Drugi etap to 1963 rok. Zostały wtedy wprowadzone poprawki, w niewielkim stopniu

demokratyzujące życie polityczne. Najważniejszym z nich było przyznanie prawa wyborczego kobietom.

Wielkim osiągnięciem było uzyskanie przez kobiety aż 16 miejsc w parlamencie.

Obie te poprawki do konstytucji nie zmieniły prawie nic w systemie sądownictwa. Wpływ na ten

element ustroju miał tylko i wyłącznie szach.

Konstytucja pod rządami dynastii Pahlawich (1925-1979) praktycznie nie była przestrzegana.

Obie izby parlamentu były w pełni podległe szachowi, a alimowie11 byli represjonowani.

2.2 Sytuacja polityczna w latach 1943-1979

Wewnętrzna sytuacja polityczna podczas rządów M. R. Pahlawiego ulegała wielokrotnej zmianie.

Objął on władzę po abdykacji swego ojca, Rezy Chana Pahlawiego w 1943, który to poniósł porażkę

prowadząc politykę proniemiecką. W tym samym roku nowy szach wypowiedział wojnę Niemcom, stając

się sprzymierzeńcem Rosji i aliantów. W czasie wojny na terenie Iranu stacjonowały wojska rosyjskie,

brytyjskie i amerykańskie. Również przez pewien czas, na terenie Iranu przebywała Armia Andersa.

8 M. Solarczyk, cyt. dz., strona 63-649 andżaman – forma samorządu plemiennego10 W czasie wprowadzania poprawek do konstytucji, plemiona zamieszkujące Iran i mniejszości narodowe stanowiły około 25-30% ludności.11 Alimowie – teolodzy i prawnicy zajmujący się przekładaniem Koranu i sunny na prawo państwowe,http://encyklopedia.pwn.pl/ maj 2002

-6-

Fot. 2 - Cmentarz żołnierzy Armii Andersa, M.Zych

Po II wojnie światowej na mocy konferencji, która odbyła się 1943 roku w Teheranie, Iran

potwierdził swoją niepodległość. Po zakończeniu wojny największym problemem politycznym była

rosnąca popularność ruchów lewicowych. Miało to miejsce w szczególności na terenach, na których

stacjonowały wojska radzieckie. Organizacje lewicowe działały z inspiracji ZSRR. Nie odegrały one

większego znaczenia, ponieważ autorytarne rządy szacha w łatwy sposób, czyli za pomocą represji

i prześladowań, uporały się w zarodku z problemem.

Na przełomie lat 40 i 50 do głosu doszedł Front Narodowy. Premier rządu M. Mosaddegha

w marcu 1951 roku przeprowadził nacjonalizację przemysłu naftowego. Wszystko to odbywało się za

przyzwoleniem szacha, który niebawem zmienił zdanie. Bojąc się rosnącej siły premiera prawdopodobnie

wyraził przyzwolenie na zamach stanu, który miał na celu tylko obalenie premiera M. Mosaddegha.

Nie ulega wątpliwości, że zamach stanu był inspirowany i wspierany przez USA i Wielką Brytanię,

których to polityka i interesy najbardziej ucierpiały na nacjonalizacji przemysłu naftowego. Lata 50 i 60 to

czas przygotowywania zmian przez szacha M. R. Pachlawiego. Prowadzona przez niego polityka

wewnętrzna i zewnętrzna miała na celu stworzenie z Iranu państwa na wzór państw „zachodnich”.

Pierwszym krokiem w tym kierunku miała być umiarkowana reforma rolna, drugim przyznanie prawa

wyborczego kobietom. Podjęto również próby zmiany konstytucji (zob. rozdział 2.1). W tym czasie

powstaje Partia Nowego Iranu wspierająca reformy nazywane „białą rewolucją”12. Efektem reformy miała12 biała rewolucja – wymysł planistów irańskich wykształconych przeważnie poza granicami kraju, polegający na szerokichinwestycjach w różne sektory gospodarki, ochronę zdrowia i oświatę. http://wiem.onet.pl/wiem/00d560.html, maj 2002

-7-

być mieszanka systemów spotykanych na świecie. Zaczerpnięto pomysły z kapitalizmu i socja-lizmu.

Zmiany miały być finansowane z rosnących wpływów z wydobycia ropy naftowej. W czasie planowania

rewolucji wydobycie ropy stale wzrastało. Iran znalazł się w czołówce krajów wydoby-wających ten

surowiec13. Rewolucja miała być wielkim skokiem cywilizacyjnym Iranu. W tym celu szach sprowadził

do kraju wiele technologii i nowych licencji. Chciał stworzyć państwo nowoczesne i zamożne.

Założenia były słuszne, tylko przy ich opracowywaniu zapomniano o dwóch podstawowych rzeczach.

Pierwszą z nich była kultura i tradycja społeczeństwa, które niezbyt chętnie nastawione było na przyjęcie

komercyjnej kultury zachodu. Drugą równie ważną rzeczą była walka z wewnętrzną opozycją za pomocą

rosnących represji. Na porządku dziennym znalazły się aresztowania, tortury czy porwania. Początek lat

60. to wzrost represji, ograniczanie roli parlamentu, który stał się tylko marionetką w rękach szacha (zob.

rozdział 2.1.).

Do pierwszych niepokojów społecznych dochodzi w pierwszej połowie lat 60. W 1963 roku

zabito kilkudziesięciu uczniów z akademii Faizije14. W konsekwencji ludność inspirowana przez młodego

wówczas Chomejniego powołuje do życia Ruch Wyzwolenia Iranu15. W 1964 roku po wezwaniu szacha

do odejścia przez Chomejniego, dochodzi do krwawych zajść w kilku miastach: Teheranie, Meshedzie,

Qomie, Esfahanie i Siraz16. W brutalnych starciach ginie około 15 tysięcy osób. Konsekwencją tych

wydarzeń są liczne procesy polityczne w drugiej połowie lat 60. Chomejni zostaje aresztowany, tylko

cudem unika śmierci i zostaje wydalony z kraju17. Z sąsiedniego Iraku stara się kierować działalnością

opozycji. Następne kilkanaście lat przyniesie mu uznanie i szacunek w kraju za prowadzoną działalność.

Pomimo polityki represji, opór społeczeństwa irańskiego był coraz większy. Wzorce zachodnie,

takie jak kult sukcesu materialnego, pieniądze i kariera nie znalazły zbyt wielu naśladowców gotowych do

ich przyjęcia. Iran, dawna Persja, zawsze był krajem, gdzie ważne były wartości związane z po-rządkiem

moralnym, życiem dla Boga i przez Boga. Chociaż M. R. Pachlawi uważał się za wybrańca Boga, nie

uznawał żadnych władz duchowych, ajatollachów18. Społeczeństwo odrzuciło wartości zachodnie

oferowane im przez szacha i skierowało się ku fundamentalizmowi islamskiemu.

Lata siedemdziesiąte to wzrost dochodów z ropy naftowej z racji rosnących cen. Szach

wykorzystuje to do przeprowadzenia drugiego etapu nacjonalizacji przemysłu naftowego. Tym razem

w rękach państwa znalazł się cały ten przemysł.

13 J. Kukułka, Historia współczesnych stosunków międzynarodowych 1945-2000, Warszawa 2001, s. 23214 M. Solarczyk, cyt. dz., s.7415 Ruch Wyzwolenia Iranu nie był kierowany przez Chomejniego. Na czele tego ruchu stali dwaj ajatollachowie Taleghani iBazargan. Była to organizacja, która w czasie swego istnienia skupiała duchownych szyickich, inteligencję i inne warstwyspołeczne.16 Patrz mapa s. 2217 Przed aresztowaniem Chomejni otrzymał tytuł maradz’a taghlid czyli absolutnego autorytetu w sprawach wiary.Gwarantowało to mu prawo nietykalności.18 W. Giełżyński, Byłem gościem Chomejniego, Warszawa 1981, s. 78

-8-

Kolejne problemy wewnętrzne spotęgowane zostały przez przeprowadzenie drugiej reformy

rolnej w 1975 roku. Polegała ona na odebraniu ziemi i przymusowej kolektywizacji. Sami rolnicy byli

wcielani do spółdzielni rolnych. Wszystko to odbywało się przy silnych represjach i wsparciu tajnej

policji – SAVAK.

Z uwagi na rosnące niezadowolenie, szach postanowił w 1975 roku rozwiązać wszystkie partie

polityczne19. W ich miejsce powołano jedną partię: Partię Odrodzenia Narodowego Iranu - Rastachiz. To

posunięcie przyniosło odwrotny do zamierzonego skutek. Opozycyjne partie polityczne i inne ruchy

uległy konsolidacji, w której pomogli jej duchowni islamscy oraz kierujący działaniem opozycji, z zagra-

nicy, Chomejni. W drugiej połowie lat 70. dochodzi do nasilenia nacisków opozycji na szacha. W efek-

cie przywrócono część partii politycznych, ale również wprowadzono rządy wojskowe. Na początku 1979

roku wybuchają powstania przeciwko szachowi. Początkowo do walk dochodzi w głównych miastach

Qom, Tabrizie i Meshedzie. Później niepokoje obejmują cały kraj. Szah M. R. Pahlawi zostaje wygnany.

Ruhollach Musawi Chomejni tworzy poza granicami kraju Radę Rewolucyjną. W kwietniu 1979 roku

powraca jako przywódca do Iranu.

Równolegle do problemów międzynarodowych, Iran osiągnął pewne sukcesy polityczne w sto-

sunkach ze swym sąsiadem Irakiem. W marcu 1975 roku zawarto porozumienie irańsko-irackie kończące

długotrwały spór graniczny. Był to efekt spotkania szacha Iranu z ówczesnym wiceprezydentem Iraku

Saddamem Husajnem at-Takritim. Spór dotyczył przebiegu granicy na rzece Szatt al.-Arab. Dzięki temu

Irak zyskał pełnię praw do żeglugi na tej rzece. W zamian Irak zapewnił wstrzymanie pomocy dla

Kurdów i zwrot niewielkich fragmentów zamieszkałych przez ludność kurdyjską. Porozumienie to

zostało przyjęte z aprobatą na arenie międzynarodowej i powszechnie jest znane jako Pax Iranika20.

Wzajemne stosunki pomiędzy Iranem i Irakiem układały się na tyle dobrze, że w 1978 roku na prośbę

szacha władze Iraku wydaliły ze swego terytorium Chomejniego, który wyjechał do czasu wybuchu

rewolucji do Francji.

2.3 Stosunki z USA i innymi państwami „zachodnimi”

Stosunki Iranu z państwami zachodnimi w drugiej połowie XX wieku należy podzielić na dwa

okresy. Pierwszy zaczyna się od opuszczenia wojsk sprzymierzonych terytorium Iranu po II wojnie

światowej i kończy na wybuchu rewolucji. Drugi zaś obejmuje czas od rewolucji aż do końca wieku. Oba

te okresy mają wspólną cechę jeśli chodzi o stosunki międzynarodowe Iranu. Są one naznaczone

interesem państw zachodnich w dostawach ropy naftowej i aspiracjami Iranu do odgrywania roli

regionalnego mocarstwa. Wynikało to z tego ze wzrostu znaczenia wspomnianego surowca. Ropa

przynosiła i nic nie wskazuje na to, żeby to się zmieniło, znaczne pieniądze. Posiadanie jej zwiększa

19 J. Kukułka, cyt. dz., s. 23220 W. Szymborski, Zatoka Perska – problemy stabilizacji, Bydgoszcz 1999, s.69

-9-

subiektywne bezpieczeństwo, daje nadzieję, że wzbudzi ona respekt u sąsiada i pomoże realizować różne,

nawet najbardziej absurdalne plany.

Przełom lat 40. i 50. w stosunkach zagranicznych Iranu można uznać za spokojny. Wojska

państw zachodnich, które stacjonowały na terenie kraju, zgodnie z wcześniejszymi umowami wycofały

się z jego terytorium. Jedynie opornie to szło Armii Czerwonej, która dopiero po interwencji USA

i Wielkiej Brytanii wycofała swoje wojska.

Początek lat pięćdziesiątych to nacjonalizacja przemysłu naftowego przez premiera M.

Mosaddegha. W szczególny sposób dotknięte nim zostały firmy brytyjskie. Przedsiębiorstwem, które

poniosło największe straty było AIOL21. Przedsiębiorstwo to zatrudniało w dniu nacjonalizacji około 100

tysięcy pracowników. W odpowiedzi, rząd brytyjski zastosował całą gamę środków nacisku.

Zadeklarował chęć rozmów, ale jednocześnie wysłał okręty wojenne w rejon Zatoki Perskiej, wycofał

swoje tankowce, ogłosił embargo, a nawet wysadził niewielkie oddziały wojska na terytorium Iranu22.

Stany Zjednoczone nie zajęły stanowiska w tej sprawie, mimo, że obawiały się o podobny los

swoich przedsiębiorstw w innych państwach regionu. Amerykanie nie reagowali również, gdy Iran

zamknął dziewięć konsulatów i zerwał stosunki dyplomatyczne z Wielką Brytanią. Dopiero po nowych

wyborach prezydenckich, gdy władzę w USA przejął Eisenhower postanowiono działać. Ambasador

amerykański w Teheranie zażądał od M. Mosaddegha podania się do dymisji. Oczywiście premier Iranu

odrzucił te żądania. Wywiad amerykański w porozumieniu z szachem Iranu i kołami wojskowymi

przygotował pucz. 19 sierpnia 1953 roku rząd Mosaddegha został obalony siłą.

Od tego wydarzenia zaangażowanie USA w Iranie zaczyna rosnąć. W krótkim czasie USA staje

się jednym z ważniejszych partnerów politycznych i gospodarczych. Już w 1953 roku rząd brytyjski musi

prosić Stany Zjednoczone o pośrednictwo w rozmowach z Teheranem w sprawie przywrócenia

stosunków dyplomatycznych.

W zamian za wzmocnienie swej władzy, szach zgodził się z propozycją Amerykanów na

utworzenie jednego bloku obronnego. Miał być on zabezpieczeniem przed polityką ZSRR w tym regionie.

Porozumienie zostało podpisane w 1955 roku. Przystąpiły do niego następujące państwa: Iran, Turcja,

Irak, Wielka Brytania i Pakistan. Został on nazwany paktem bagdadzkim. Stany Zjednoczone nie

przystąpiły do niego, ale traktowały go jako integralne ogniwo polityki zagranicznej23. Związek Radziecki

i Indie powstanie paktu potępiły, z uwagi na jego wyraźny antykomunistyczny charakter.

W tym okresie politykę USA wobec Iranu i innych państw rejonu Zatoki Perskiej można

sprowadzić do kilku celów. Pierwszym z nich było powstrzymanie ekspansji Związku Radzieckiego

i jego wpływów politycznych. Ten zamiar na przełomie lat 50. i 60. został całkiem dobrze zrealizowany.

21 AIOL - Anglo-Iranian Oil Company22 J. Kukułka, cyt. dz., s 9923 A. Hourani, Historia Arabów, Gdańsk 2002, s. 361

-10-

Drugim istotnym celem było umocnienie suwerenności i bezpieczeństwa Izraela jako głównego sojusz-

nika. Kolejnym priorytetem było zapewnienie swobodnego dostępu do zasobów ropy naftowej w regio-

nie, oczywiście po rozsądnej cenie. Ostatnim ważnym celem było zapewnienie zaprzyjaźnionym krajom

stabilności politycznej i wojskowej.

Stanom Zjednoczonym nie udało się jednak zrealizować tych wszystkich celów. Wynikało to z

głębokich antagonizmów i problemów polityczno-historycznych regionu. Przede wszystkim takim

czynnikiem był konflikt arabsko-izraelski, który uniemożliwiał państwom zatoki współpracę z Izraelem.

Również wzajemna niechęć pomiędzy poszczególnymi państwami, jak i silne poczucie niezależności nie

dawały gwarancji stabilności24.

Lata sześćdziesiąte to czas zacieśniających się kontaktów z USA. Iran stał się jednym z ważniej-

szych dostawców ropy naftowej do Ameryki. W zamian dostaje oczywiście dolary, ale również

nowoczesne technologie i zaopatrzenie wojskowe. Szach, jak już wspominano wcześniej, chce stworzyć

nowoczesne państwo, wzorowane na nowoczesnym państwie zachodnim.

Zupełnie nowym etapem w stosunkach z USA był przełom lat 60. i 70. Wówczas wojskowi

i politycy zaczęli lansować tzw. teorię próżni siły25. Administracja prezydenta R. Nixona z uwagi na

konflikt wietnamski, nie mogła pozwolić sobie na militarną obecność w regionie. Sposobem na

przeciwdziałanie zagrożeniom był wydatny wzrost pomocy wojskowej i gospodarczej USA dla

najważniejszych partnerów w rejonie Zatoki Perskiej. Tę politykę nazywano również „doktryną Nixona”.

Współpraca miała sprzyjać stabilności i pokojowi26. W ramach tej doktryny największą pomoc miały

uzyskać dwa kraje. Pierwszym z nich był Iran, drugim Arabia Saudyjska. Oprócz wspomnianych założeń,

miała ona na celu również stymulowanie współpracy pomiędzy tymi państwami, jako warunek

bezpieczeństwa w regionie. Pozostałe kraje postrzegały amerykańską politykę jako faworyzowanie Iranu.

Nawet sojusznicza Arabia Saudyjska miała pretensje do USA o ilość broni, jaka została sprzedana przez

Amerykanów.

Kolejnym bardzo ważnym okresem we wzajemnych stosunkach Iranu i państw zachodnich były

efekty spotkania ministrów przemysłu naftowego Iranu, Arabii Saudyjskiej, Iraku, Kuwejtu, Kataru i

Zjednoczonych Emiratów Arabskich w latach 70. Postanowiono na nim podnieść blisko czterokrotnie

cenę ropy naftowej. Działo się to równolegle do kolejnej konfrontacji arabsko-izraelskiej. W efekcie,

oprócz podwyżek, państwa regionu postanowiły ograniczyć do minimum sprzedaż surowca do państw

popierających Izrael, w tym również do USA27. W wyniku nacisków politycznych oraz spadku dochodów

ze sprzedaży ropy naftowej, kraje Zatoki Perskiej zwiększyły wydobycie i ułatwiły sprzedaż ropy na24 W. Szymborski, cyt. dz., s. 4325 Teory of Power Vacuum – teoria zakładająca, iż po wycofaniu się z rejonu Wielkiej Brytanii nastąpi nieuchronny wzrostnapięć i destabilizacji, co ułatwi pozyskiwanie wpływów przez Związek Radziecki26 W. Szymborski, cyt. dz., s. 45

27 Wydarzenia opisywane są również znane jako kryzys energetyczny.

-11-

zachód. Amerykanie jednoznacznie zajęli stanowisko i niedwuznacznie sugerowali możliwość podjęcia

przez USA bezpośredniej akcji wojskowej. Konsekwencją kryzysu paliwowego było utworzenie w 1977

roku sił szybkiego reagowania. Miały one być swoistego rodzaju straszakiem dla państw Zatoki Perskiej.

Koniec lat 70. to, w stosunkach amerykańsko irańskich, czas pogłębiania współpracy. Amerykanie

nieświadomi konfliktu kulturowego, którego stali się przyczyną, nie dostrzegali rosnącej niechęci do

swojej polityki względem Iranu. Z perspektywy kontaktów z szachem wszystko wydawało się być pod

kontrolą. Polityka amerykańska nie uwzględniająca kultury tego kraju pchnęła społeczeństwo w znacznej

części ku radykalnym ruchom islamskim. Wybuch i skala rewolucji w Iranie w 1979 roku przeszła

oczekiwania administracji USA. Największe napięcie na linii Waszyngton - Teheran wywołało zajęcie

przez studentów ambasady amerykańskiej w Teheranie. Amerykanie próbowali odbić zakładników, ale

desant z 24.IV.1980 roku zakończył się kompletnym fiaskiem.

W konsekwencji rewolucji Iran zerwał zamówienia wojskowe na blisko 12 mld dolarów28. USA

natomiast nałożyły embargo gospodarcze na Iran. Dodatkowo prezydent Carter ogłosił jednoznaczną

doktrynę głoszącą, iż każda próba, podjęta przez kogokolwiek29, przejęcia kontroli nad Zatoką Perską,

będzie uważana za atak na żywotne interesy USA. Amerykanie zapewnili również, że użyją wszelkich

dostępnych środków, włącznie z użyciem sił zbrojnych.

2.4 Nastroje społeczne przed rewolucją 1979 roku

Zrozumienie nastrojów społecznych w Iranie przed rewolucją wymaga dostrzeżenia konfliktu

pomiędzy islamem szyickim a tym, co oferował szach. Szach, mimo, iż uważał się za wybrańca Boga, nie

potrafił przedstawić żadnych wartości moralnych społeczeństwu. Jedyną jego propozycją było

upowszechnienie się kultury zachodniej, którą ciężko pogodzić jest z tradycją religijną Irańczyków. M. R.

Pahlawi był świadomy narastającego konfliktu pomiędzy monarchią a duchowieństwem. W momencie

gdy okazało się, iż budowanie i modernizowanie gospodarki oraz dostępność do cywilizacji zachodniej

nie łagodzi nastrojów społecznych, a wręcz przynosi odwrotny skutek, próbował innych sposobów.

Między innymi, swój autorytet chciał podnieść, nadając sobie tytuł Aria Mehr30. Posunięcie to miało na

celu osłabienie wpływów duchowieństwa szyickiego. Przyniosło to wręcz odwrotny skutek.

Duchowieństwo ośmieszyło aspiracje M. R. Pahlawiego. Społeczeństwo irańskie w tym konflikcie stanęło

jednoznacznie po stronie duchowieństwa. W efekcie państwo przestało być postrzegane jako osobista

własność władcy. Również autorytet świeckiej władzy tracił na znaczeniu.

28 J. Kukułka, cyt. dz., s. 23329 prezydent Carter miał na myśli oczywiście Iran

30 Aria Mehr – Światło Ariów

-12-

Zwykli muzułmanie nie interesujący się zbytnio polityką, pod rządami szacha zmienili się w

muzułmanów zaangażowanych politycznie. Ta postawa była niewątpliwie stymulowana przez

duchowieństwo, ale również wynikała z niezadowolenia ze sposobu sprawowania władzy.

Społeczeństwu, któremu przewodził Chomejni, tuż przed i w trakcie rewolucji, możemy nadać

miano społeczeństwa masowego31. Cechą tego społeczeństwa była przesada w osądach, ekstremalność

sytuacji i powszechna nietolerancja. Również cechą charakterystyczną obywateli państw objętych

rewolucją była utrata racjonalnego postępowania jednostek na rzecz braku rozsądku tłumu. „Homo

islamicus” jako jednostka, przestał myśleć będąc w tłumie, a utraciwszy indywidualną odpowiedzialność i

tożsamość, działał jak w hipnozie, pod wpływem idei, podobnie jak inni członkowie społeczeństwa”32.

Opisywane zjawiska społeczne znalazły szerokie odzwierciedlenie w narodzie irańskim, zmęczonym

ponad pięćdziesięcioletnimi rządami monarchii. Tym bardziej, że wartości zachodnie, które próbowano

przenieść do Iranu, okazały się kompletnie niezrozumiałe dla ludzi. Budziły one wręcz niechęć i wrogość.

Nie wolno również zapomnieć o roli Amerykanów, którzy traktowali Iran i jego mieszkańców z perspek-

tywy mocarstwa. Przekonanie Amerykanów co do wartości i siły swojej kultury zwiększało tylko wrogość

społeczeństwa wobec systemu. Znalazło to swoje odbicie w przebiegu rewolucji, a przede wszystkim w

zajęciu przez studentów ambasady amerykańskiej w Teheranie.

3. Przebieg rewolucja 1979 roku.

3.1 Rola R.M. Chomejniego

Ruhollach Musawi Chomejni urodził się w 1900 roku. Jego prawdziwe nazwisko i imię brzmi

Musavi Hendi. Młodość spędził w świętym szyickim mieście Qum33. Tu podjął studia w szkole

koranicznej. Od momentu objęcia władzy w Iranie przez monarchię Pahlavich w 1925 roku, stał się

zagorzałym wrogiem władzy szacha. W 1930 roku porzucił swoje nazwisko rodowe i przyjął imię31 M. Solarczyk, cyt. dz., s. 9732 Tamże s. 98

33 Qum – miasto w centralnej części Iranu znane z wielu szkół koranicznych

-13-

Ruhollach Musawi Chomejni. Już w 1933 roku został wyższym duchownym szyickim, a w 1955 roku

został ajatollahem34. W antymonarchicznej działalności Chomejniego decydujące znaczenie miał 1963

rok, kiedy to jednoznacznie opowiedział się przeciwko polityce wewnętrznej szacha. Co ciekawe

wówczas nie negował jeszcze samej władzy szacha, ale tylko łamanie lub nie przestrzeganie konstytucji.

W odwecie szkoła koraniczna Faizieh została zamknięta. Sam został uwięziony, a następnie zmuszony do

opuszczenia kraju (zob. rozdział 2.2).

Fot.3 - Chomejni wraz ze swoim następcą Chamenei na ścianie domu, L. Janasik

Ciekawym zjawiskiem kulturowym jest kult Chomejniego. Nie jest to zwykły kult jednostki

znany nam z Europy. Chomejni został wykreowany w społeczeństwie jako człowiek niezwykle

charyzmatyczny. Wydaje się, iż był to człowiek bardzo dostojny, dysponujący ogromną wiedzą i

doświadczeniem. Z portretów, które były i są wszechobecne w Iranie, wynika, iż nie mógł on nigdy być

zwykłym śmiertelnikiem, naiwnym czy źle wykształconym. Jego twarz wzbudza szacunek, zaufanie, jest

przepełniona tajemniczą siłą, wręcz boskością. Trudno powiedzieć na ile społeczeństwo irańskie

potrzebowało takiego charyzmatycznego przywódcy, a na ile został on wykreowany przez siły polityczne

w Iranie. Wydaje się raczej, iż to naród potrzebował osoby, która będzie mogła poprowadzić rewolucję

i rządzić później krajem. Wynika to po trochu z tęsknoty za wielkim przywódcą, a po trochu też z nie-

chęci do pozbawionego jakiegokolwiek mistycyzmu szacha35. Chomejni spełniał oczekiwania narodu.34 ajatollah (arabski - znak Boga) - przywódca religijny w irańskim szyizmie, wysoki tytuł naukowy nadawany wybitnymautorytetom w zakresie muzułmańskiego prawa i teologii, m.in. niektórym ulemom oraz imamom. W okresie rewolucjiislamskiej w 1979 nabrał znaczenia politycznego, głównie dzięki działalności R. Chomejniego.http://wiem.onet.pl/wiem/00694f.html, maj 200235 M. Solarczyk, cyt. dz., s. 109

-14-

Po powrocie do kraju w 1979 roku stał się nie kwestionowanym przywódcą duchowym i politycznym.

Dlatego też Chomejni został welajat-e motlaghe-je faghih36.

Jak już wspomniano, Chomejni kierował ruchami opozycyjnymi z wygnania. Powrócił do niego

1.II.1979 roku zaraz po opuszczeniu Iranu przez szacha. M. R. Pahlawi, opuszczając kraj przekazał

władzę Radzie Regencyjnej, której władzę odebrał Chomejni. Przekazał ją Radzie Rewolucyjnej, a po

krótkim czasie przekształcił ją w Tymczasowy Rząd Rewolucyjny. Nowe władze za przyzwoleniem

Chomejniego przejęły mienie szacha i jego rodziny. Posunięciem tym zyskał sobie jeszcze większe

poparcie narodu. Kolejnym posunięciem było zerwanie stosunków dyplomatycznych z Izraelem.

Jeszcze w 1979 roku Chomejni wraz ze swoimi współpracownikami przystąpił do tworzenia

nowej konstytucji Iranu. Początkowo grupa radykalnych mułłów37, na czele której stał Chomejni, nie

dysponowała pełnią władzy. Przejmowała ją stopniowo, islamizując ustrój nowego państwa i wprowa-

dzając nowe represje godzące w prawa człowieka. Ci, którzy wyobrażali sobie Iran jako państwo

tolerancyjne i w pełni demokratyczne, musieli pogodzić się z retoryką rewolucyjną. Fundamentalistyczne

hasła i symbole, akty okrucieństwa uważano za koszty rewolucji. Wiosną 1979 roku odbyło się

referendum, w którym obywatele mieli opowiedzieć się, jakiego chcą ustroju. Bezapelacyjnie wygrała

popierana przez Chomejniego idea republiki islamskiej.

Chomejni był niekwestionowanym przywódcą rewolucji. Był on niezbędny dla zyskania poparcia

narodu irańskiego. Dzięki swojej charyzmie, legendzie i działalności poza granicami kraju, zjednał sobie

poparcie znacznej części społeczeństwa. W konsekwencji, podczas tworzenia konstytucji, nikt nie

próbował oponować przeciwko władzy najwyższego przywódcy duchowego, jaka została przyznana

właśnie jemu. Miał on praktycznie nieograniczoną władzę. Mógł decydować o wszystkim, co działo się

w kraju, żadne prawo nie mogło bez jego zgody wejść w życie (zob. rozdział 4). Chomejni umiera w

1989 roku. Po dzień dzisiejszy cieszy się szacunkiem znacznej części narodu. Świadectwem tego jest

liczba pielgrzymów przybywających do mauzoleum przywódcy znajdującego się w na obrzeżach

Teheranu. Porażający jest jego ogrom i przepych, z jakim jest budowane. Mimo, iż od śmierci ajatollacha

minęło 13 lat, końca gigantycznej budowy nie widać.

3.2 Podłoże ideologiczno-religijne rewolucji

Aby zrozumieć podłoże ideologiczne rewolucji trzeba pamiętać, iż społeczeństwo, które

w czasach rządu szacha nie miało nic do powiedzenia, swoją działalność mogło jedynie prowadzić za

pośrednictwem duchownych. Nie jest niewłaściwe w tym miejscu porównanie roli kościoła katolickiego

w Polce, w czasach stanu wojennego, do roli islamu w czasach przed rewolucyjnych w Iranie. Meczety36 welajat-e motlaghe-je faghih – absolutny władca, stanowisko to zostało wprowadzone przez konstytucję z 1979 roku, patrzrozdział 437 Mułła – w Iranie tak nazywa się duchownych

-15-

stały się jedynym miejscem, gdzie otwarcie krytykowano szacha, tylko tam elity intelektualne mogły

znaleźć pole do swobodnej działalności. Poza nimi niemożliwa była jakakolwiek wolna działalność

opozycyjna. Reżim szacha wszelkimi dostępnymi środkami zwalczał organizacje krytykujące władzę.

Można powiedzieć, iż pod rządami szacha zlaicyzowane elity ponownie odkryły islam.

Syndromy zwracania się działaczy politycznych i myślicieli irańskich w kierunku islamu można

zaobserwować wyraźnie już w latach 60. W 1962 roku ukazuje się książka Dżalal Ale Ahmada

„Qarbzadegi”38. Wywarła ona ogromne wrażenie na elitach intelektualnych. Autor jako pierwszy otwarcie

stwierdza, że Iran został „zarażony” zachodem. Nie widział on perspektyw do dalszego rozwoju

społeczeństwa w tym kierunku. Możliwość uzdrowienia Iranu pokładał tylko w powrocie do auten-

tycznych źródeł kultury narodowej, które identyfikował z islamem39.

W początkach lat 70. świeckim prekursorem rewolucji był Ali Szariati40. Prowadził on bardzo

aktywną działalność przejawiającą się wieloma odczytami, nielegalnymi wydawnictwami i spotkaniami.

Zajmował się on między innymi mitami muzułmańskimi, szyickimi i starochrześcijańskimi, interpretując

je do nowej rzeczywistości. Utożsamiał on we współczesnym świecie klasę uciskanych z biednymi

krajami trzeciego świata, uciskających natomiast ze zbrodniczym zachodem. Uważał również islam

szyicki, w jego pierwotnej formie, jako nośnik wartości rewolucyjnych. Co ciekawe, jako osoba mocno

opierająca się na ideologiach lewicowych, zakwalifikował duchowieństwo również jako warstwę

społeczną, która sprzyjała uciskaniu społeczeństwa.

Te dwa przykłady myślicieli świeckich ukazują, że genezy myśli rewolucyjnej w Iranie trzeba

szukać wśród intelektualistów lewicowych nie związanych z duchowieństwem. Oni jako jedni z pierw-

szych dostrzegli w islamie szyickim cechy, dzięki którym daje się wykorzystać jako nośnik rewolucji. W

szczególności, że dzięki religii, wartości rewolucyjne będą bardziej wiarygodne i łatwiejsze do przyjęcia

przez większe rzesze społeczeństwa.

Podobnie kształtowała się myśl polityczna Ajatollah Ruhollah Chomejniego. Był on

zwolennikiem bardzo podobnego porządku politycznego jak Szariati. Z jedną zasadniczą różnicą,

całkowicie odrzucił antyklerykalizm (sam był duchownym szyickim). W swoich pracach Chomejni

propagował wyższość prawa boskiego nad świeckim. Odrzucał całkowicie rządy, które nie są zgodne z

szariatem. Aby było to możliwe, państwo powinno podlegać jednemu zwierzchnikowi duchownemu.

Miała to być osoba mądra, wolna od prywaty, nie naruszająca prawa boskiego i oczywiście nie działająca

na szkodę społeczeństwa. Ta koncepcja pochodzi z lat 50. Warto zauważyć, że kontrastuje ona z rzeczy-

wistością porewolucyjną. Chomejni był zwolennikiem utworzenia jednego państwa muzułmańskiego.

Oczywiście był świadomy, iż nie jest to możliwe natychmiast. Jako przeszkodę widział nacjonalizm38 neologizm stworzony przez autora, tłumaczony jest jako porażenie lub zarażenie39 J. Strzebel, Fundamentalizm religijny w Iranie po 19 latach, www.opoka.org.pl, maj 200240 Ali Szariati – wielki autorytet wśród uczonych szyickich, studiował filozofię, socjologię i teologię z punktu widzenia islamu.

-16-

państwowy, który podzielił muzułmanów. Jako inne przyczyny dostrzegał różnice językowe i etniczne.

W latach 60. poglądy Chomejniego uległy pewnej ewolucji. Zanegował on formę państw, w którym

władza należy do narodu. Władza ta powinna być przekazana przedstawicielom immamów. Wynikało to

z tego, że szariat jako prawo idealne, gwarantuje narodowi odpowiedni system administracyjny oraz jest

w stanie spełnić wszystkie jego potrzeby.

Wbrew obiegowym opiniom ruch rewolucyjny, który przyczynił się do obalenia szacha, nie był

jednolity ideologicznie. Składał się zarówno z intelektualistów lewicowych, liberalnych, jak i oczywiście

fundamentalistów islamskich. Wszystkich łączył jeden cel, obalenie reżimu szacha i stworzenie nowego

państwa. Jak już wspomniano, oprócz inteligencji wzięła w nim udział większość społeczeństwa, przede

wszystkim klasa średnia i biedota. W szczególności były to „ofiary” nieudanej reformy rolnej lat

siedemdziesiątych, rolnicy, którym odebrano ziemię lub koczownicy, którzy przybyli do miast z chęci

zysku i zmiany trybu życia. Ci ludzie byli najbardziej podatni na rewolucyjne slogany. Obok studentów i

młodej inteligencji byli najważniejszym ogniwem buntu. Również z tej warstwy społecznej rekrutowali

się późniejsi żołnierze na wojnę z Irakiem.

Oczekiwania wobec rewolucji również były różne. Część społeczeństwa spodziewało się

sprawiedliwego podziału dóbr i poprawy warunków materialnych, co miało wynikać z bogactw

naturalnych. Inni myśleli o demokratyzacji życia, rozwiązania policji politycznej SAVAK i zniesienia

cenzury. Wszyscy oczekiwali uwolnienia Iranu spod wpływu politycznego i gospodarczego USA.

Powszechnie również uważano, iż niezbędna jest odnowa moralna społeczeństwa, co miałoby się

przejawiać przede wszystkim zaprzestaniem bezmyślnego powielania wzorców konsumpcyjnych

związanych z zachodem.

Ważnym aspektem ideologicznym rewolucji były również hasła eksportu rewolucji do innych

krajów islamskich, przede wszystkim tych zamieszkałych przez szyitów. Chomejni wzywał muzułmanów

zamieszkujących inne państwa do nieposłuszeństwa wobec swoich rządów. Te hasła stały się naczelną

ideą polityki zagranicznej Iranu. W szczególności propagowano poglądy, w których głoszono, że społecz-

ność szyitów jest „narodem odkupionym”, który zaprowadzi porządek w świecie islamskim. Miałby on

polegać na zwalczaniu państw, w których panował ateizm lub gdzie monarchia nie pozwalała na

wprowadzenie pełnej teokracji.

4. Sytuacja społeczno-polityczna Republiki Muzułmańskiej Iranu

Rewolucja miała na celu uwolnić Iran od obcej dominacji, w szczególności od „wielkiego

szatana”, za którego uważana była Ameryka. Równie ważnym celem było oczyszczenie kultury ze

-17-

wszystkich obcych naleciałości. Rewolucja miała przywrócić jej autentyzm i zapewnić powrót do korzeni

związanych z islamem. Dlatego wszelkie przejawy inności były eliminowane. Propaganda rewolucyjna

nastawiona była na stworzenie nowego człowieka muzułmanina, bojownika i męczennika. Szczególnie

silny okazał się kult męczennika. Wielu z nich wystawiono olbrzymie mauzolea.

Fot. 4 - Jedno z mauzoleów w okolicach Kasan, L. Janasik

Nowe społeczeństwo miało funkcjonować wedle norm prawnych zaczerpniętych z szariatu.

Podporządkowanie społeczeństwa odbywało się siłą, przez restrykcyjne prawo. Nowy kodeks karny

przewidywał kary za czyny, uznawane przez islam za grzech. Zaliczono do tego między innymi: picie

alkoholu, hazard, lichwę, seks przedmałżeński, cudzołóstwo, homoseksualizm. W znacznym stopniu

zostały ograniczone prawa kobiet. Powrócono do kar cielesnych. Za niektóre przewinienia sądy

wymierzały kary chłosty publicznej, kamienowanie lub obcinanie kończyn. Nowa władza wkraczała w

najbardziej intymne sfery codziennego życia obywateli. Zakazane zostały zachodnie filmy, pisma,

muzyka. Co ciekawe nie tylko rozrywkowa muzyka zachodnia znalazła się na indeksie, również irańska

muzyka rozrywkowa została zakazana. Kobiety nie mogły się malować, pokazywać włosów, szyi czy

nawet kawałka stopy41. Te rewolucyjne praktyki nie okazały się tylko skutkiem ubocznym rewolucji.

Wpisały się one na długie lata w życie Republiki Muzułmańskiej Iranu.

41 M. Miller, Irańczyk z Iranką na próbę, Polityka nr 44/1998

-18-

4.1 Ustrój polityczny Republiki Muzułmańskiej Iranu

Ustrój Republiki Muzułmańskiej Iranu oparty został na prawie boskim i odrzuceniu wszelkich

porządków społecznych, które nie nawiązywały i nie były zgodne z szariatem. Muzułmańskie reguły stały

się podstawą do określenia ram ustrojowych nowego państwa. Osią wiążącą państwo z rzeczywistością

miała być funkcja prawnika muzułmańskiego czyli walajat-e faghih. W czasie rewolucji i tuż po jej

zakończeniu spór pomiędzy ideologami polegał na ustaleniu współzależności pomiędzy trzema trady-

cyjnymi filarami państwa czyli sądami, władzą ustawodawczą i wykonawczą, a Najwyższym

Prawnikiem42. Początkowe wersje konstytucji nie zawierały funkcji duchownych stojących ponad

tradycyjnym podziałem władzy. Dopiero zespół ekspertów konstytucyjnych, po burzliwych obradach

12.IX.1979 roku, włączył do konstytucji artykuł, w którym jest mowa o przywódcy duchowym.

Zwolennicy tego wyboru przekonywali, że nie ogranicza on suwerenności narodu irańskiego, gdyż

stanowisko to nie jest podatne na despotyzm. Gwarantem tego miały być prawa islamu i sunna. Osoba

wybrana na to stanowisko nie potrzebowała akceptacji społeczeństwa, a tylko przez starszych alimów.

Faktycznie zaś założenia nowej konstytucji pozwalały w nieograniczony sposób wpływać na rządy

Duchownemu Przywódcy.

Nowa konstytucja wprowadzała również specjalny organ Rady Nadzorczej43. Jej celem miało być

pilnowanie zgodności prawa z koranem. Konstytucja mówi wprost o nadrzędności decyzji Rady nad

ustawami i niższymi aktami prawnymi. Teoretycznie organ ten miał tylko harmonizować prawodawstwo

z Koranem. W radzie zasiadało dwunastu uczonych. Połowę z nich mianuje najwyższy duchowny, resztę

obsadza parlament. Bardzo ważną funkcją faghih jest zatwierdzanie i odwoływanie prezydenta.

Najwyższy autorytet religijny może, ale nie musi brać pod uwagę opinię Najwyższej Rady Sądowniczej.

Porównując ustrój monarchii konstytucyjnej i republiki muzułmańskiej można dostrzec wiele

podobieństw. Jedyną istotną różnicą jest zmiana nazwy z szacha na welajat-e faghih. Posiada on dużo

większą władzę, ponieważ może kontrolować wszystkie organy władzy pod względem zgodności z isla-

mem i duchem państwa. Również pochodzenie władzy jest inne.

Rysunek na stronie 19 przedstawia strukturę władzy w Republice Muzułmańskiej Iranu.

Suwerenność państwa pochodzi w nim od Boga, później od faghiha i na końcu od narodu. Funkcja został

42 W literaturze pojawia się wiele określeń na przywódcę duchowego Iranu: Najwyższy Przywódca, Najwyższy Prawnik,Najwyższy Duchowny43 Rada Nadzorcza nazywana jest również Rada Najwyższą lub Radą Strażników Rewolucji. Składa się ona z dwunastuczłonków wybieranych w równej liczbie przez parlament i Najwyższego Przywódcę

-19-

-20-

prezydenta w ustroju irańskim jest obecna od 1989 roku. Jest on wybierany w wyborach powszechnych.

Warto przypomnieć, iż wybory prezydenckie, jak i wybory do parlamentu, muszą być zatwierdzone przez

Radę Nadzorującą oraz Najwyższego Przywódcę. Dodatkowo w konstytucji, Najwyższy Przywódca

zwolniony z jakiejkolwiek odpowiedzialności. Powołanie takiej funkcji zburzyło równowagę w podziale

władzy oraz sprzyjało nadużywaniu władzy, która była odpowiedzialna tylko przed Bogiem.

Można powiedzieć, iż konstytucja z 1979 roku położyła podwaliny pod reżim polityczny.

Stworzyła ustrój teokratyczny z pozornymi wolnościami i prawami jednostki. Islam stał się jedynie

słuszną ideologią. Podporządkowane zostały tej idei wszystkie dziedziny życia. Dawna policja polityczna

SAVAK została zastąpiona przez Korpus Strażników Rewolucyjnych44, tajną policję religijną i

obyczajową. Jednostka, która chciała działać w trochę odmiennym kierunku ideowym, nie miała

praktycznie na to szans. Państwo miało wyłączny monopol na media, które jeśli były niezależne, musiały

podlegać cenzurze45 oraz kontrolowało (lub chciało) większość organizacji łącznie z tymi gospodarczymi.

Co ciekawe, było to sprzeczne z konstytucją, a w szczególności z preambułą, w której pojawia się

następujące założenie: „(...) Konstytucja sprzeciwia się formom społecznej i intelektualnej tyranii oraz

monopolu ekonomicznego, a odchodząc od systemu despotycznego daje narodowi prawo decydowania o

swoim losie (...)”46. Takie sformułowania obok roli Najwyższego Przywódcy tworzą niespójny ideowo

obraz nowego ustroju.

Konstytucja Muzułmańskiej Republiki Iranu zastąpiła tę z 1907 roku. Zanim ją wprowadzono

w życie, w referendum, z dnia 30-31.III.1979 roku, zapytano społeczeństwo jakiego chce ustroju. W jego

wyniku 98,2% społeczeństwa opowiedziało się za wprowadzeniem muzułmańskiego porządku.

Nowa konstytucja została nie do końca prawnie uchwalona. Otóż zamiast 300 osobowego

Zgromadzenia Konstytucyjnego wybrano zaledwie 7. osobowe Zgromadzenie Ekspertów. Ta zmiana

została przeprowadzona na wniosek Chomejniego. Termin wyborów został również przyspieszony, co

spotkało się z protestem i w konsekwencji wycofaniem się ze startu kilku partii. Zgromadzenie Ekspertów

przyjęło nową konstytucję 15.XI.1979 roku, zaś referendum odbyło się 2 i 3 grudnia 1979 roku.

W 1989 roku uchwalono poprawkę do konstytucji. Przydzieliła ona prezydentowi dwie funkcje.

Po pierwsze, głowy państwa w stosunkach wewnętrznych jak i zewnętrznych oraz szefa Rady

Ministrów47. Jest to bodaj jedyny przypadek na świecie gdzie funkcja premiera została połączona

z funkcją prezydenta.

4.2 Czas wojny44 Korpus Strażników Rewolucji również był później nazywany potocznie SAVAK45 Ścisłe przestrzeganie kontroli publikacji charakteryzuje wczesne lata rewolucji, później niskonakładowe publikacje mogłypraktycznie ukazywać się bez przeszkód.46 Za M. Solarczyk, cyt. dz.,s. 12947 Tamże s.153

-21-

Wzrost napięcia pomiędzy Iranem i Irakiem widoczny był już w roku 1979, gdy jasna stała się

nowa konfrontacyjna polityka zagraniczna władz rewolucyjnych (rozdział 2.1). Już od jesieni 1979 roku

dochodziło do drobnych starć i prowokacji na granicy. Władze irańskie wznowiły pomoc dla Kurdów

i organizacji szyickich zamieszkujących Irak. W tym samym czasie, w Iraku, Husajn przejął całkowicie

władzę nad państwem. W jednej osobie był: prezydentem, przewodniczącym Rady Dowództwa

Rewolucyjnego, szefem rządu, naczelnym dowódcą i oczywiście szefem partii. Mimo silnej władzy

dyktatorskiej zdawał sobie sprawę z niebezpieczeństw, jakie niosła dla Iraku rewolucja. Powodem tych

obaw było 52% szyickiego społeczeństwa irackiego. Iran, który po rewolucji był w fazie organizacji życia

politycznego i społecznego, którego armia wydawała się być w rozsypce, wyglądał na łatwego

przeciwnika.

W listopadzie 1979 roku ambasador Iraku w Teheranie sformułował szereg żądań pod

adresem Iranu. Oczywiście były one nie do przyjęcia przez stronę irańską. Dotyczyły one między innymi

terenów wokół spornej rzeki Szatt al-Arab oraz wycofania się z wysp w rejonie cieśniny Ormuz48.

Polityczne przepychanki trwały do września 1980 roku.

22 września 1980 roku wojska irackie zaatakowały Iran. W pierwszym tygodniu wojny armii

irackiej udało się osiągnąć większość zaplanowanych celów. Nie sprawdziły się tylko nadzieje, że

przeciwnicy rewolucji wzniecą powstanie. Większość mieszkańców pozostała jednak lojalna wobec

Teheranu. Husajn zadowolony z sukcesów, przede wszystkim z całkowitego opanowania Chuzestanu49

zaproponował rozejm. Oczywiście władze Iraku jednoznacznie odrzuciły tę propozycję. Irańczycy przeszli

do kontrofensywy. Wyraźny przełom nastąpił dopiero na początku 1982 roku. Po zaciętych i

długotrwałych walkach dopiero 12 lipca 1982 roku Irańczycy doprowadzili do wycofania się wojsk

irackich z Iranu. Wydawało się, iż będzie to koniec wojny. Iran postawił następujące warunki zakończenia

działań wojennych: powołanie komisji międzynarodowej dla osądzenia winnych wywołania konfliktu,

zapłacenie przez Irak odszkodowań wojennych, obalenie Saddama Husajna i swobodny powrót jeńców

wojennych do Iranu. Oczywiście te warunki były nie do zaakceptowania dla Iraku. Od tego momentu

rozpoczęła się długotrwała wojna pozycyjna. Linia frontu przez kolejne lata nie ulegała większym

zmianom.

Iran liczył na wyczerpanie Iraku pod względem finansowym i gospodarczym. Iran pomimo

prowadzonej wojny był w stanie zwiększyć wydobycie i eksport ropy naftowej. Dzięki temu miał większe

48 Trzy wyspy w rejonie cieśniny Ormuz zostały zajęte przez Iran w 1971 roku. Pierwotnie należały one do ZjednoczonychEmiratów Arabskich. Dzięki temu posunięciu Husajn chciał uchodzić w regionie za obrońcę interesów wszystkich krajówarabskich. W regionie, a nie tylko Iraku.49 Opanowanie tej prowincji gwarantowało Irakowi dostęp do około 200 km wybrzeża oraz dostęp do bogatych złóż ropynaftowej i gazu. Konflikt o tę prowincję sięga aż XVII wieku.

-22-

MAPA

-23-

zasoby finansowe, które zwiększyły się z 1 mld do 12 mld dolarów. Dla porównania, zasoby finansowe

Iraku ulegały szybkiemu skurczeniu z 35mld do 9mld dolarów50. Iran zyskiwał coraz większą przewagę

liczebną. Irak natomiast rekompensował to uzbrojeniem armii, które zawdzięczał swoim sojusznikom,

m.in. Francji. Z uwagi na brak wyraźnych postępów na froncie, oba państwa przystąpiły do niszczenia

szybów naftowych, portów i tankowców. Iran przeprowadzał ataki nie tylko na statki irackie, ale również

na „wrogie” bandery kuwejckie i saudyjskie. Państwa zatoki oraz USA najbardziej obawiały się

zablokowania cieśniny Ormuz przez Iran. Spowodowałoby to odcięcie od dostaw ropy naftowej. Z uwagi

na międzynarodowe naciski i perspektywę blokady gospodarczej Iranu, nie doszło do przeniesienia

konfliktu w inne rejony zatoki.

W 1984 roku wynegocjowano częściowe zawieszenie broni. Nie trwało ono zbyt długo, gdyż

rozgorzała tak zwana wojna miast. Polegała on na wzajemnych bombardowaniach obiektów cywilnych.

Na froncie dochodziło natomiast kilkakrotnie do użycia broni chemicznej. Jej zastosowanie zostało ostro

potępione przez społeczność międzynarodową, co znalazło swój wyraz w rezolucji ONZ z 1988 roku.

W tym samym roku doszło również do tragicznego wypadku. 3.III.1988 r. okręt marynarki wojennej USA

omyłkowo zestrzelił irański samolot pasażerski. To zdarzenie zostało wykorzystane propagandowo przez

Chomejniego do potępienia USA.

Dzięki naciskom ONZ i wyczerpaniem ośmioletnią wojną, która pochłonęła około miliona

ofiar51, 25 sierpnia Iran i Irak przystąpiły do rozejmu i rozpoczęły rozmowy na temat zakończenia walk.

Negocjacje postępowały bardzo powoli. Kwestie sporne obejmowały bardzo wiele aspektów. Przede

wszystkim chodziło o odpowiedzialność za wywołanie wojny. Obie strony oskarżały się o prowokacje

i walki zaczepne. Drugim spornym elementem była kontrola nad szlakiem wodnym Szatt al.-Arab52.

Podczas trwania rozmów obie strony oskarżały się o wzajemne ich sabotowanie.

W marcu 1989 r. ich kontynuacja stała pod znakiem zapytania ze względu na ukazanie się książki

„Szatańskie wersety” Salmana Rushdiego53. Rokowania trwały aż do 10.II.1990 roku, kiedy to otwarto

ponownie placówki dyplomatyczne w Bagdadzie i Teheranie. Oczywiście jeszcze przez kilka lat

wzajemne stosunki zakłócane były przez zatargi dotyczące jeńców wojennych, uchodźców i mniejszości

religijnych54.

50 J. Kukułka, cyt. dz.s, 40951 Liczba ofiar podawana jest różnie w różnych źródłach, waha się ona od 600 tysięcy do 1 200 000 osób52 Irak uważał, iż układ algierski z 1975 roku jest nieważny.53 ajatollah Chomejni wydał fatwę, czyli skazał Salmana Rushdiego na śmierć za opublikowanie bluźnierczej dla muzułmanówpowieści „Szatańskie wersety”. Ten wyrok z roku 1989, który wstrząsnął cywilizowanym światem kultury europejskiej, był zpunktu widzenia prawodawstwa muzułmańskiego jedynym możliwym. Było jasne i jednoznaczne, że skoro stwierdzono irtidad(czyli odstępstwo od wiary), karą musiała być śmierć. Gdyby wyrok był inny, byłaby to kompromitacja prawnej kompetencjiajatollaha. Wyrok ten oparty jest nie na Koranie, ale na hadisach, czyli na muzułmańskiej tradycji, mającej dla wyznawcówislamu równie ważne znaczenie jak tradycja chrześcijańska dla katolików. Marek Wasilewski, Kto szydzi z Boga, TygodnikGłos, nr 4(872)/2001

54 Ustępstwa Iraku wobec Iranu, spowodowane były przygotowaniami do kolejnej wojny. 2.VIII.1990 roku Irak zaatakowałKuwejt. Oczywiście społeczność międzynarodowa ostro potępiła interwencję. Irak, by wyeliminować z tej grupy państw Iran,

-24-

Fot. 5 - Cmentarz bohaterów wojny Irańsko-Irackiej, M. Zych

Po zaprzestaniu walk, rozpoczęła się rywalizacja obu krajów i ściągnięcie kapitału

zagranicznego. Miał on pomóc w odbudowie przemysłu naftowego i zniszczonej infrastruktury.

4.2 Powolne reformy wewnętrzne i polityka zagraniczna lat 90.

W 1989 roku umiera Ruhollach Musawi Chomejni. Na jego zastępcę zostaje wybrany Ali

Chamenei55. Jest to bardzo ważny moment, charyzmatyczny przywódca duchowy rewolucji umiera,

powodując zamieszanie polityczne w kraju. Na szczęście szybko udaje się wybrać nowego Najwyższego

Przywódcę.

Na początku lat 90., w stosunkach międzynarodowych pomiędzy Iranem a innymi państwami,

można zauważyć ponowną tendencję do odgrywania głównej roli w regionie. Najważniejszym

wystąpieniem była krytyka polityki USA i ONZ wobec Iraku. Teheran określił niszczenie broni irackiej

oraz nałożenie embarga na zakup ropy z tego kraju, jako łamanie prawa międzynarodowego.

Jednocześnie Iran próbował ożywić stosunki polityczne i gospodarcze z Arabią Saudyjską,

Bahrajnem, Kuwejtem, Omanem, Katarem i Zjednoczonymi Emiratami Arabskimi. Celem tych działań

zgodził się na ustalenie granic z 1975 roku, na natychmiastową wymianę jeńców oraz wycofanie wojsk irackich z terytoriumIranu.55 Chamenei Ali ( ur.1940-) teolog i polityk irański. Studia teologiczne rozpoczęte w An-Nadżafie w Iraku kontynuowałw Iranie w Kom u ajatollaha Chomejniego. W latach 1965-1977 był nauczycielem prawa muzułmańskiego w Meszhedziei członkiem opozycji antymonarchistycznej. W latach 1964-1978 kilkakrotnie więziony. Po obaleniu szacha w 1979i zwycięstwie rewolucji muzułmańskiej w skład Islamskiej Rady Rewolucyjnej. W 1980 wchodzi do parlamentu, a w 1981zostaje prezydentem Iranu i sekretarzem generalnym Partii Republikańskiej (rozwiązanej w 1987). W 1989, po śmierciChomejniego, wybrany na duchowego przywódcę Iranu, z tytułem wali fakih. [w:] www.wiem.onet.pl, maj 2002

-25-

miało być ograniczenie wpływów USA oraz ich sojuszników, a zwłaszcza egipskiego prezydenta Hosni

Mubaraka. Mimo tych działań ciągle dochodziło do nieporozumień na linii Teheran-Bagdad. Ich kulmi-

nacją było zbombardowanie na terenie Iraku baz opozycyjnej organizacji irańskiej Świętych Bojowników

Ludu56.

Wiosną 1995 roku dochodzi do zaostrzenia stosunków Iranu z USA. Przyczyną sporu jest

oskarżenie ze strony Waszyngtonu o rozmieszczenie i produkcję broni chemicznej. Bezpośrednim

efektem napięcia było ogłoszenie embarga. Z tego powodu z Iranu musiała się wycofać amerykańska

firma zajmująca się eksploatacją i poszukiwaniem ropy naftowej. Jej miejsce zajął francuski koncern

Total57. Była to największa umowa gospodarcza pomiędzy Iranem, a państwem zachodnim. Również

Rosja podpisała z Iranem 10-letni plan współpracy wojskowej i gospodarczej.

Iran rozszerzał również swoje kontakty z sąsiadami. Ożywiła się działalność Organizacji

Współpracy Gospodarczej skupiająca Iran, Turcję, Pakistan oraz od 1992 roku Azerbejdżan, Uzbekistan

i Turkmenistan. Przywódcy Iranu chcieli, aby organizacja miała charakter nie tylko ekonomiczny, ale

również ideologiczny. Nie spotkało to się z poparciem innych państw, które zainteresowane były przede

wszystkim aspektem ekonomicznym.

Przejawem zaangażowania Teheranu w politykę regionu było zorganizowanie 29.X.1996 roku

konferencji międzynarodowej na temat konfliktu w Afganistanie. Wzięli w niej udział przedstawiciele

ONZ, Indii, Turcji, Tadżykistanu, Turkmenistanu, Kazachstanu i Kirgistanu oraz Organizacja Konferencji

Islamskiej. Iran wzywał do położenia kresu wspierania wojny domowej w Afganistanie przez państwa

zachodnie. W szczególności tyczyło się to Pakistanu, Arabii Saudyjskiej i USA, którzy wspierali

finansowo i militarnie ruch talibów sunnickich58.

W sierpniu 1998 roku doszło do dużego napięcia pomiędzy Iranem a Afganistanem.

Talibowie zatrzymali 10 dyplomatów irańskich. Iran popierał mudżachedinów, przeciwników talibów. W

ramach zemsty za wspieranie przeciwników talibowie zamordowali wszystkich dyplomatów. Gdy

zbrodnia wyszła na światło dzienne, a przedstawiciele talibów bagatelizowali śmierć dyplomatów59, Iran

skoncentrował blisko dwustutysięczną armię na granicy z Afganistanem. Do eskalacji konfliktu nie

doszło dzięki Pakistanowi, który w miarę możliwości, starał się osłabić napięcie. Również Rada

Bezpieczeństwa ONZ ostro potępiła ten fakt.

56 Święci Bojownicy Ludu - Modżahedine Chalq – była to organizacja muzułmańsko-lewicowa, bojówki złożone głównie zestudentów. Szczyt jej działalności przypadał na okres rewolucji 1979 roku. Władze krwawo rozprawiły się z tą opozycjązmuszając ją do ucieczki. Organizacja zakłada swe bazy na terenie Iraku. J. Strzebel, Fundamentalizm religijny w Iranie po 19latach [w:] www.opoka.org.pl/biblioteka/I/IR/fundamentalizm_iran.html, maj 200257 J. Kukułka, cyt. dz., s. 60558 Obecnie często zapomina się, że organizacje talibów afgańskich były wspierane przez USA. W szczególności powydarzeniach z 11 września Amerykanie niechętnie przyznają, iż wspierali te organizacje.59 W szczególności wystąpienie mułły Mohameda Omara, w którym zupełnie zbagatelizował śmierć Irańczyków, wywołała falęprotestów. Mułła M. Omar był przywódcą sunnickich talibów co dodatkowo zwiększało napięcie.

-26-

Od września 1997 roku nową kwestią sporną wokół Iranu stał się eksport ropy naftowej. Rząd

USA jako jeden z ostatnich chciał utrzymania częściowego embarga. Politycy amerykańscy grozili nawet

zagranicznym firmom sankcjami60. Amerykanie uważali, że współpraca gospodarcza przekłada się w linii

prostej na wspieranie terroryzmu.

W kwietniu 1997 roku doszło do krótkotrwałego pogorszenia stosunków z krajami Unii

Europejskiej, a w szczególności z Niemcami. Przyczyną tego napięcia był wyrok wydany przez niemiecki

sąd w sprawie zamordowania trzech przedstawicieli Demokratycznej Partii Kurdystanu Irańskiego. Sąd

w swym wyroku uznał, iż moralnymi sprawcami zamachu były najwyższe władze w Teheranie. Gdy ta

informacja dotarła do Teheranu, odbyły się tam liczne demonstracje przeciwko „antyirańskiej” polityce

UE. Państwa UE odwołały swoich ambasadorów na konsultacje do Europy. W odpowiedzi parlament

Iranu żądał zmiany stosunków politycznych i gospodarczych z Niemcami. Sytuację pogorszyło ogłoszenie

przez administrację amerykańską gratulacji za wyrok berliński, a UE za wyciągnięcie właściwych

wniosków z terroru irańskiego61. USA wezwało również kraje europejskie do przyłączenia się do sankcji

gospodarczych wobec Iranu.

23 maja 1997 roku nastąpił ważny moment w dziejach Iranu po rewolucji 1979 roku.

W wyborach prezydenckich zwyciężył umiarkowany reformator Mohammad Chatami. Podczas

zaprzysiężenia zapowiedział zmianę polityki wewnętrznej i zewnętrznej. Chciał odnowić stosunki

z państwami zatoki, otworzyć Iran na świat oraz stworzyć państwo prawa i wolności. Już w sierpniu Iran

zaproponował normalizację stosunków pogorszonych po kryzysie berlińskim.

Pod koniec 1997 roku w Teheranie zorganizowano VII spotkanie Organizacji Konferencji

Islamskiej. Szczyt krajów islamskich był niewątpliwie dużym sukcesem. Uczestniczyło w nim 55 krajów

islamskich. W czasie spotkania Izrael przedstawiany był jako kraj terrorystyczny oraz prowadzący

politykę agresji wobec krajów arabskich. Konferencja przyniosła wiele wymiernych korzyści Iranowi.

Przede wszystkim pomogła przezwyciężyć niechęć krajów leżących nad Zatoką Perską, co zaowocowało

zacieśnieniem stosunków politycznych i gospodarczych.

Po zakończeniu szczytu prezydent M. Chatami zaproponował USA zapoczątkowanie dialogu.

Amerykanie przyjęli z zainteresowaniem irańską propozycję, głównie dlatego, że od pewnego czasu

potrzebowali współpracy w sprawie komplikującej się sytuacji w Afganistanie. Od połowy czerwca 1998

roku administracja amerykańska podejmuje kroki w celu nawiązania stosunków politycznych z

Iranem. Nawet prezydent Clinton wypowiadał się wielokrotnie na temat autentycznego pojednania62.

60 Głównie chodziło tu o francuską firmę Total. Warto zwrócić uwagę, że premier L. Jospin natychmiast odpowiedziaładministracji amerykańskiej, że ustawy amerykańskie stosuje się w USA, a nie na skalę światową.61 J. Kukułka, cyt. dz., s. 81362 W 1998 roku odbywały się mistrzostwa świata w piłce nożnej. Reprezentacja Iranu znalazła się w jednej grupie z USA. Meczobu drużyn był niezwykle zacięty. Na świecie oglądany był ze szczególnym zainteresowaniem z uwagi na podteksty polityczne.Spotkanie zakończyło się wynikiem 2 do 1 dla Iranu. Radość ze zwycięstwa trwała wiele dni i oczywiście została równieżwykorzystana do celów politycznych.

-27-

Skuteczny dialog z Iranem podjęła Francja. W sierpniu 1998 roku doszło nawet do wizyty ministra spraw

zagranicznych w Teheranie. Podczas jej trwania prezydent M. Chatami został zaproszony do złożenia

wizyty we Francji.

Pomimo wzajemnych deklaracji na linii Teheran – Waszyngton nie nawiązano stosunków

dyplomatycznych. Iran wielokrotnie krytykował USA za politykę wobec Iraku, oraz za uniemożliwianie

połączenia Iranu rurociągami i gazociągami z krajami azjatyckimi. Prezydent M. Chatami w drugiej

połowie 1999 roku złożył wizytę w Rzymie, Watykanie, Paryżu oraz w Waszyngtonie. Pomimo ciepłego

przyjęcia, po zakończeniu wizyty oświadczył, iż wzajemne stosunki nie ulegną poprawie, dopóki USA nie

zmieni niesprawiedliwego podejścia do Iranu. Jako przykład podał nieuznawanie rządu islamskiego przez

administrację oraz blokowanie kont irańskich w USA od 1979 roku. W swoich wystąpieniach również

szef dyplomacji irańskiej Kamal Charrazi dawał do zrozumienia, iż Iran oczekuje zaprzestania przez USA

blokowania inwestycji naftowych, zniesienia zakazu na import ropy i odblokowanie kredytów

międzynarodowych.

Ważnym wydarzeniem w 1999 roku były pierwsze od 1979 roku protesty i demonstracje

przeciwko polityce wewnętrznej, a szczególnie przeciwko zamykaniu niewygodnych gazet. 8 lipca 1999

roku w miasteczku studenckim doszło do poważnych starć z policją i basidżi63. Podczas starć oficjalnie

zginął jeden student, według organizacji studenckich było to pięć osób64. W konsekwencji doszło do

kilkudniowych starć z policją. Studenci pozbawieni wsparcia politycznego musieli ponieść porażkę.

Prezydent Chatami nie stanął po stronie studentów, z uwagi na zbliżające się wybory parlamentarne

w 2000 roku oraz obawę, przed daniem pretekstu Radzie Najwyższej do odwołania go z funkcji.

4.3 Zmiany polityczne i społeczne u progu XXI wieku

Pod względem sytuacji wewnętrznej rok 2000 można uznać za przełomowy. W lutym odbyły się

wybory parlamentarne, w których przygniatające zwycięstwo odnieśli zwolennicy umiarkowanych reform

i polityki prezydenta Chatamiego, pomimo, iż prezydent przez trzy lata swojej prezydentury niewiele

osiągnął. Było to spowodowane tym, iż realna władza spoczywała wciąż w rękach Najwyższego

Przywódcy i Rady Strażników Rewolucji.

To zwycięstwo było możliwe dzięki poparciu reform przez młodzież. Struktura wieku

społeczeństwa irańskiego jest bardzo młoda. Aż 60% społeczeństwa irańskiego jest w wieku poniżej 25

lat65. Poprzedni parlament kontrolowany był przez konserwatystów. Nowa sytuacja polityczna stwarzała63 Basidżi – rodzaj ochotniczych rezerw policji używanych przeciwko opozycji, w szczególności do egzekwowaniaprzestrzegania norm religijnych.64 M. Miller, Zduszony krzyk, Polityka nr 30/199965 www.sci.or.ir

Infants (under one year) : 1.70% Young children (1 - 5 years) : 11.21%

-28-

zupełnie inne perspektywy. Parlament miał szansę przynajmniej w części zmienić skład Rady Strażników

Rewolucji, wybierał sześciu z dwunastu członków Rady66.

Przełomowy w stosunkach z USA był rok 2000, kiedy to Madelein Albright, z okazji Nowego

Roku Perskiego, skierowała propozycję wznowienia dialogu. USA postanowiło zmniejszyć embargo

i zezwoliło na handel dywanami, kawiorem i pistacjami. M. Albright przeprosiła Iran za liczne błędy

polityki amerykańskiej wobec Iranu, miedzy innymi za popieranie reżimu szacha i wsparcie Iraku podczas

wojny z Iranem. Pewne ocieplenie w stosunkach z USA było sygnałem do podjęcia współpracy z innymi

państwami zachodnimi. Polityka zagraniczna Iranu u progu XXI wieku nabrała większej otwartości i

wielopłaszczyznowości. Poza polepszającymi się stosunkami z USA, również zacieśniły się kontakty z

UE oraz z Rosją. W szczególności to ostatnie państwo rozwija ostatnio szeroką współpracę na

płaszczyźnie wojskowo-technicznej. Rosja wykazała się dużą odwagą, ponieważ mogła narazić się na

sankcje gospodarcze USA. Zwieńczeniem tej współpracy była wizyta ministra obrony Rosji w Teheranie

w ostatnich dniach 2000 roku67.

2001 rok obfitował w nieoczekiwane zwroty w sytuacji politycznej. Do 11 września normalizacja

i powolne reformy wydawały się wytyczać jednoznacznie kierunek rozwoju Iranu. Zamachy

terrorystyczne spowodowały konieczność jasnego odniesienia się do terroryzmu na świecie. Burmistrz

Teheranu Morteza Alviri oraz przewodniczący rady miejskiej stolicy Iranu, Mohammad Atrianfar

przesłali burmistrzowi Nowego Jorku, Rudolph'owi Giulianiemu wyrazy współczucia. Również

najwyższe władze Iranu, prezydent Chatami i Najwyższy Przywódca Chamenei, opowiedziały się

jednoznacznie przeciwko terroryzmowi na świecie. Wiadome jednak było, iż szkoły koraniczne,

konserwatywni duchowni sprzyjają wielu organizacjom terrorystycznym. W konsekwencji administracja

amerykańska, pomimo początkowego zaliczenia Iranu do krajów sprzyjających walce z terroryzmem,

nieoczekiwanie w lutym 2002 roku włączyła Iran do krajów „osi zła”. Oczywiście Teheran nie mógł

zostać obojętny na takie deklaracje. Prezydent Iranu M. Chatami skrytykował Waszyngton za jego

decyzję. Spowodowało to kolejne schłodzenie wzajemnych stosunków.

School - age children (6 - 10 years) : 14.60% Young adults (11 - 14 years) : 11.99% Adults (15 - 24 years) : 20.54% Middle - aged (25 - 64 years) : 35.58% Aged (65 years and over) : 4.32%

66 M. Miller, Reformatorzy wygrywają wybory w Iranie, Polityka nr 09/200067 J. Kukułka, cyt. dz., s. 815

-29-

6. Zakończenie

Druga połowa XX wieku to czas dużych zmian w Iranie, wywołanych nierozważną polityką

wewnętrzną i zewnętrzną państwa. Lata 50. i 60. to umacnianie za wszelką cenę władzy szacha, co

doprowadziło, iż monarchia konstytucyjna stała się fikcją. Państwo było rządzone w sposób autorytarny.

Szach utrzymywał się tylko dzięki temu, iż zwiększały się represje wobec opozycji i obywateli. Na nic

zdało się wprowadzanie zachodniego stylu życia, gdyż pozostawało to w sprzeczności z kulturą i tradycją

państwa. Poza tym wzorce zachodnie nie były kojarzone z demokracją i równością, ale z niesprawied-

liwymi rządami szacha. Lata siedemdziesiąte to dojrzewanie opozycji wobec monarchii, zwrócenie się

intelektualistów w kierunku islamu i fundamentalizmu. Wzrost dezaprobaty dla stylu sprawowania

władzy przerodził się w otwarty konflikt, którego efektem była rewolucja 1979 roku. Z rewolucją cały

naród wiązał olbrzymie nadzieje na odzyskanie wolności politycznej i społecznej oraz na polepszenie

warunków życia. Początkowo nie mogły one być spełnione z uwagi na długotrwały i wyniszczający

konflikt zbrojny z Irakiem. Później władza duchowieństwa sama straciła poczucie, iż stała się władzą

uciskającą i zniewalającą naród.

Dwadzieścia trzy lata po zakończeniu rewolucji widać, iż rewolucja nie do końca rozwiązała

problemy. Na miejscu starych pojawiły się nowe. Nie dokonała się demokratyzacja życia, nie poprawiła

sytuacja społeczeństwa. Powrót do korzeni, szukanie nowych wartości moralnych i duchowych w społe-

czeństwie zakończyły się częściową fikcją. Stary reżim szacha został zastąpiony przez nowy. Tym razem

religijny. Spowodowało to wytworzenie się podwójnego oblicza obywatela irańskiego. Pierwsze, to poka-

zowe na zewnątrz, oblicze poprawnego muzułmanina przestrzegającego posłusznie wszelkich praw

i nakazów. Drugie to mniej oficjalnie, związane jest z życiem rodzinnym w domu. Mieszkanie Irańczyka

jest miejscem, gdzie nie obowiązują zakazy znane z ulicy. Irańczycy w rozmowach otwarcie krytykują

absurdalne nakazy i wszelkie zakazy. W szczególności widać to w nieprzestrzeganiu oglądania w tele-

wizji stacji „zachodnich”. Prawie każda rodzina irańska posiada antenę satelitarną, dzięki której zyskuje

dostęp do nieocenzurowanej informacji ze świata. Również coraz popularniejszy staje się internet. W

konsekwencji tej dwulicowości, dla części społeczeństwa islam stał się formą konformizmu. Również

znaleziono sposób na obejście zakazu prostytucji. Wykorzystano zezwolenie na branie żony na próbę.

Można ją sobie wziąć na dzień lub dłużej, Jeśli uzna się, iż nie nadaje się na żonę, małżeństwo może

zostać unieważnione. Innym przykładem dwulicowości może być postawa irańskich turystów

wracających autobusem z Turcji do kraju. Będąc na terenie innego państwa nie trzeba przestrzegać

zakazów. Irańczycy chodzą więc w krótkich spodenkach, kobiety nie zakrywają włosów i nie noszą

czadorów. Gdy autobus zbliży się na kilka kilometrów do granicy irańskiej, następuje niezwykła zmiana.

-30-

Kobiety zakładają czadory, szczelnie skrywają włosy i usuwają zbyt wyzywający makijaż. Mężczyźni

zakładają długie spodnie i niezbyt obcisłe koszule.

Iran z uwagi na swoje położenie geopolityczne, jest i będzie ważnym państwem w regionie. Bez

jego poparcia, w szczególności w odniesieniu do wydarzeń z 11 września, wydaje się, iż nie jest możliwe

stworzenie stabilnego ładu politycznego. Dlatego zaliczenie Iranu do „osi zła” jest błędem administracji

waszyngtońskiej. Postępowy prezydent, reformatorsko nastawiony parlament daje nadzieje na zmiany

wewnętrzne, które będą szły w kierunku demokratyzacji życia. Stwarza to szansę połączenia zachodniej

idei demokracji i prawa z irańską tradycją. Niestety przez nastawienie USA, konserwatywne środowisko

duchownych zyskało argument dla pokazania złych zamiarów zachodu wobec Republiki Muzułmańskiej.

W efekcie póki nie zmieni się nastawienie państw zachodnich do Iranu, nie należy spodziewać się zbyt

szybkiej zmiany sytuacji wewnętrznej w Iranie. Jedynym wyjściem dla tego kraju jest ewolucyjna zmiana

od środka, dokonana dzięki młodym ludziom, dla których niezrozumiały jest argument „wielkiego

szatana”. Nie należy tylko dawać konserwatywnym politykom argumentu do ręki w postaci zaliczania

Iranu do „osi zła”.

Bóg nie zabrania Wam, abyście byli dobrzy i sprawiedliwi względem tych, którzy was nie

zwalczali z powodu religii ani nie wypędzili was z waszych domostw, zaprawdę Bóg miłuje ludzi

sprawiedliwych! (60:80), rząd Republiki Muzułmańskiej Iranu i wszyscy muzułmanie są zobligowani do

traktowania niemuzułmanów z należytym szacunkiem, w sposób równy, sprawiedliwie, i powinni także

przestrzegać praw człowieka.Artykuł 14 Konstytucji Republiki Muzułmańskiej Iranu z 1357/1979 roku poprawionej

i uzupełnionej w 1367/1989 roku.68

68 za M. Solarczyk, cyt. dz., s 273

-31-

Wykaz źródeł

W. Bukowski, Irak, islam, wojna i polityka, Warszawa 1981

A. Dumanowska-Mrozek, Islam a Zachód, Warszawa 1991

B. Gafurow, Dzieje i kultura ludów Azji Centralnej Warszawa 1978

W. Giełżyński, Byłem gościem Chomejniego, Warszawa 1981

W. Giełżyński, Rewolucja w imię Allacha, Warszawa 1979

A. Hourani, Historia arabów, Gdańsk 2002

M. Ruthwen, Islam, Warszawa 1998

J. Kukułka, Historia współczesnych stosunków międzynarodowych 1945-2000, Wydawnictwo

naukowe SCHOLAR Warszawa 2001

M. Miller, Imperium kontratakuje, Polityka 19/2000

M. Miller, Uśmiech Chatamiego. Polityka 09/2000

M. Miller, Zduszony krzyk, Polityka 30/1999

M. Miller, Rewolucjoniści grzebią rewolucję, Polityka 12/1999

M. Miller, Jak odwołać rewolucję, Polityka 07/1999

M. Składankowa, Iran – paradygmat wyobraźni, Warszawa1993

M. Składankowa, Zrozumieć Iran, Warszawa 1995

M. Składankowa, Kultura perska, Warszawa 1997

M. Solarczyk, Iran państwo i religia, Dialog 2001

J. Strzebel, Fundamentalizm religijny w Iranie po 19 latach

www.opoka.org.pl/biblioteka/I/IR/fundamentalizm_iran.html

W. Szymborski, Zatoka Perska – problemy stabilizacji, Bydgoszcz 1999

B. Tibi, Fundamentalizm religijny, Warszawa 1997

M. Wasilewski „Kto szydzi z Boga” Tygodnik Głos 4(872)IV.2001

M. Zych, Iran – sytuacja polityczna w latach 1964-1988, Warszawa 2002 (na podstawie J.

Kukułka, W.Szymborski)

Szariat, Nowa encyklopedia powszechna PWN, Warszawa 1995

Biała rewolucja, ajatollah, Chamenei Ali, http://wiem.onet.pl/Alimowie, http://encyklopedia.pwn.pl/

-32-

Spis ilustracjiStr. 1 – fot. L. Janasik, Mur ambasady amerykańskiej w Teheranie, Iran 2001

Str. 7 – fot. M. Zych, Cmentarz żołnierzy Armii Andersa, Iran 2001

Str. 14 – fot. L. Janasik, Chomejni wraz ze swoim następcą Chamenei na ścianie domu, Iran 2001

Str. 21 – Ustrój Republiki Muzułmańskiej Iranu

Str. 22 – fot. L. Janasik, Jedno z mauzoleów w okolicach Kasan, Iran 2001

Str. 24 – Mapa, M. Zych, Iran – sytuacja polityczna w latach 1964-1988

Str. 26 – fot. M. Zych, Cmentarz bohaterów wojny Irańsko-Irackiej, Iran 2001

-33-