Powiat Żagański na dawnej karcie pocztowej

Kreis Sagan auf alten Postkarten

„Niech połączy nas historia...” „Die Geschichte soll uns verbinden...”

Marian Ryszard Świątek

3

Spis treści: Wstęp 6 Żagań 12 Miasto i Gmina Szprotawa 28 Miasto i Gmina Iłowa 44

Gmina Wymiarki 54 Gmina miejska Gozdnica 62 Gmina Żagań 70 Gmina Brzeźnica 84 Gmina Niegosławice 92

Miasto i Gmina Małomice 104 Enklawy 113 Powiat Gorlitz 120

Wydawca:Agencja Fotograficzna Studio-F Łukasz Olszewskiul. Najświętszej Marii Panny 2a/3, 33-100 Tarnówtel: +48 507-373-133, e-mail: biuro@@olszewskiphoto.plwww.olszewskiphoto.pl

Karty pochodzą ze zbiorów - Iriny i Mariana Ryszarda Świątek.Karta na okładce - Żagań Pałac Książęcy / Herzogliches Schloss, (1905), Kartka na stronie 5 - Bloischdorf, (ok. 1930)Wybór materiałów i tekst - Marian Ryszard ŚwiątekTłumaczenia: Krystyna Gajek, Helmut BenderWspółpraca: Joachim Mühle, Manfred Nitschke, Jan JedynakSkanowanie: Alicja Skrzyńska - Zielonka, Skład: Agnieszka Damian, Łukasz OlszewskiProjekt: Łukasz Olszewski

Dziękujemy następującym osobom i instytucjom za pomoc w przygotowaniu niniejszej publikacji:(Ich danke folgenden Personen und Institutionen für Ihre Hilfe bei der Gestaltung dieses Buches): Joachim Mühle - Kulturamt Landratsamt Görlitz, Eckbert Kwast - Heidemuseum Spremberg, Glasmuseum Weißwasser, Handwerk- und Gewerbemuseum Sagar, Museum Niesky, Museum Löbau, Niederlausitzer Sorbisches Dorfmuseum Bloischdorf, Heiko Broda - Bad Muskau, Holger Klein - Bad Muskau, Hubert Kreisch - Görlitz, Helmut Bender - Kirchheim / Teck, Jerzy Dubiel - Gorzów Wielkopolski, Klaus Göbel - Marcinów, Cäsar Supplitt - Aachen / Akwizgran

Wydano na zlecenie: Starostwa Powiatowego w Żaganiu68-100 Żagań, Dworcowa 39tel. +48 68 477-79-01, fax +48 68 477-79-20e-mail: starostwo@@powiatzaganski.plwww.powiatzaganski.pl

Egzemplarz Bezpłatny

ISBN 978-83-926277-3-94

Powiat Żagański to uroczy zakątek Polski zajmujący południowo-zachodnią część Województwa Lubuskiego, położony jest na części Niziny Środkowopolskieji asko-Łużyckiej. Na przestrzeni wieków granice powiatu żagańskiego zmieniały się. W dokumencie wystawionym 23 maja 1202 r. w Lubiążu prze z księcia Henryka Brodatego po raz pierwszy występuje w charakterze świadka żagański kasztelan Stefan. Był on urzędnikiem polskiego księcia, który wówczas sprawował na granicznym terenie ów-czesnego państwa polskiego militarno-administracyjną funkcję. Obszar wokół kasztelani żagańskiej był słabo zaludniony. Niewielkie słowiańskie wsie, o których wiadomo, że już wówczas istniały to Rybaki (obecnie Żagań - rejon ulic M. Buczka, A. Asnyka, Zamkowa), Stary Żagań, Dobre, Brzeźnica, Jelenin, Machów (Moczyń) i Miodnica. Nieco później po 1217 r. po sprowadzeniu do Nowogrodu Bobrzańskiego klasztoru augustianów rozpoczęła się akcja sprowadzania na nasz teren kolonistów (osadników) z Saksonii, Turyngii Frankonii czy Flandrii. Kasztelanie utraciły na początku XIV w. swoją funkcje i ich role przejął urząd lanwójta. Sprawował on władzę w imieniu księcia na terenie dystryktu zwanego także weichbildem. Żagań był siedzibą dyskryktu już w 1312 r., kiedy to utworzone zostało księstwo żagańsko-głogowskie (Henryk IV Wierny). Po wydzieleniu się z księstwa głogowskiego w 1413 r. samodzielnego księstwa żagańskiego, pierwszym samodzielnym jego władcą został książę Jan I. Na północnej granicy księstwa znajdował się tzw. dystrykt „nowogrodzki” z położonym jej centrum Nowogrodem Bobrzańskim (obecnie powiat Zielona Góra), dystrykt „żagański” od północy opierał się na Gorzupi Dolnej, Marcinowie i Chotowie, a od wschodu znajdowały się wsie: Siecieborzyce, Witków, Chichy i Bobrzany. Na południu tej części dystryktu znajdowały się wsie: Rudawica, Świętoszów, Dohms (wieś zniszczona po II wojnie światowej) i Łozy. W 1413 r. książę Jan I przy poparciu książąt saskich wziął w swoje posiadanie dystrykt „przewozki” z miasteczkiem Przewozem i wsią Pechern na zachodnim brzegu Nysy Łuzyckiej (obecnie Niemcy - Saksonia). W tej części księstwa znajdowały się wsie wokół Wymiarek, Iłowej, Gozdnicy oraz wsie położone na południe od Niwicy, Lipinek i Mirostowic. Również kilka łużyckich wsi należało do księstwa żagańskiego. Były to wsie obecnie znajdujące się w Brandenburgii (Bloischdorf, Tschernitz, Jämlitz, Lieskau i Horlitza) oraz jedna wieś leżąca dziś w Saksonii (Kromlau). Łużyckie enklawy księstwa zostały odłączone dopiero po 1815 r. od Żagania. Po wkroczeniu w grudniu 1740 r. armii pruskiej do znajdującego się w granicach monarchii austriackiej Śląska, już w 1741 r. przeprowadzono reformę ad-ministracji. Jednym z jej elementów było utworzenie powiatów. Na czele powiatu stał landrat (starosta) mianowany przez króla, wybierany spośród trzech kandydatów przedstawionych mu przez miejscową szlachtę. Ówczesny powiat żagański utworzony z trzech dotychczasowych dystryktów: Naumburg (Nowogród Bobrzański, Priebus (Przewóz) i Sagan (Żagań) zajmo-wał obszar 732,36 km 2.. Żagańska część powiatu obejmowała 70 miejscowości, północna (Nowogród Bobrzański) - 20 miejscowości, a zachodnia z Przewozem - 30. Liczba mieszkańców powiatu wynosiła wówczas 47 485 osób.

W październiku 1932 r. utworzono z dwóch dotychczasowych samodzielnych powiatów szprotawskiego i żagańskiego jeden powiat: Powiat Szprotawski z siedzibą w Żaganiu. Z powiatu żagańskiego odłączono wówczas jego zachodnią część z Przewozem do powiatu Rothenburg, a północną część powiatu z Nowogrodem Bobrzańskim przyłączono do powiatu kożuchowskiego. Stan ten utrzymał się do zdobycia miasta Żagania w dniu 16. lutego 1945 r. przez wojska Armii Czerwonej. Rosjanie utworzyli własną administrację (komendanturę wojenną), która zastąpiła niemiecką administracje powiatową. Rosjanie utworzyli komendantury w Żaganiu i w Szprotawie. W sposób samorzutny doszło do powstania dwóch powiatów w granicach sprzed 1932 r. Gdy na początku maja 1945 r. do Żagania przybył pełnomoc-nik rządu RP - wojenny komendant obwodowy kapitan Kalinin przekazał władzę cywilną grupie polskiej. Powiat żagański znalazł się w granicach administracyjnych województwa wrocławskiego, a gdy w 1950 r. utworzono województwo zielonogórskie został włączony w jego struktury. W 1975 r. zlikwidowano administracyjny podział Polski na powiaty, dzieląc administracyjny obszar naszego kraju na 49 województw. Reforma administracyjna wprowadzona w 1999 r. wprowadziła ponownie w Pol-sce podział administracyjny na powiaty. Utworzono wówczas ponownie starostwo Powiatowe w Żaganiu (ze Szprotawą), a jego obecne granice w znacznym stopniu pokrywają się z granicami dawnego powiatu szprotawskiego z siedzibą w Żaganiu z lat 1932 - 1945. Jedynie Świętoszów i Przemków z okolicznymi miejscowościami zostały włączone do województwa dolnośląskiego. Obecnie Powiat Żagański zajmuje powierzchnię 1120 km2 i zamieszkuje w nim ponad 83 tysiące mieszkańców. Składa się z 9 gmin, w tym: dwóch miejskich: Żagań i Gozdnica, trzech miejsko-wiejskich: Szprotawa, Iłowa i Małomice, oraz czterech wiejskich: Żagań, Brzeźnica, Wymianki i Niegosławice.

Marian Ryszard Świątek

8 9

Panorama miasta od strony północno-zachodniej / Stadtpanorama von Nord-West-Seite (ok. 1920) >

ŻagańDie Stadt Żagań

Powierzchnia miasta Żagania wynosi 40,38 km2. W mieście mieszka 26253 osób.Die Stadt Żagań hat eine Fläche von 40,38 km2 und eine Einwohnerzahl von 26253.

1312

Książęcy park, altana przy stawie karpiowym, (1908)

16 17

Fragment książęcego parku - staw karpiowy, Pałac Książęcy, panorama miasta widziana z wieży kościoła „na Górce”, plac Ludwika - obecnie plac Słowiański, (ok. 1905)

26 27

Budynek cesarskiego urzędu pocztowego, po prawej stronie w głębi budynek starostwa powiatowego, (1909)

Piękna Dolina koło Żagania - fabryka papieru i miejscowość Piękna Dolina zostały po 1945 zniszczone. / Schönthal bei Sagan - papierfabrik und die Ortschaft Schönthal sind

nach 1945 zerstört. (1927)

Willa i biura starosty powiatu żagańskiegona jego miejscu zbudowano w latach 60.

A. 4 Mickiewicza 4,

- budynek zniszczony po II wojnie światowej,XX w. budynek mieszkalny przy ulicy(1916)

Miasto i Gmina SzprotawaDie Stadt und die Gemeinde Szprotawa

Obszar miasta i gminy Szprotawa wynosi 231,31 km2, ilość mieszkańców miasta i gminy wynosi 22 579 osób.Die Stadt und die Gemeinde Szprotawa hat eine Fläche von 231,31 km2 und eine Einwohnerzahl von 22 579.

28

Długie, trzy gospody, szkoła, sklep i kościół z XIX w., (1913)

Widok na ratusz i kościół katolicki, (1917) Widok ogólny, (1920) Ulica Nowa - obecnie ulica K. Świerczewskiego, widok ogólny, ratusz (XVI/XVII w.), ewangelicka diakonia, kościół ewangelicki (XVIII w.), rynek, (1901)

4140

Siecieborzyce, kościół katolicki (XIII w.), zamek (XVI w.), dwór folwarku kościelnego, sklep i agencja pocztowa / Rückersdorf , Kirche (XIII Jh.), Schloss (XVI Jh.), Kirchvorwerk, Warenhaus und Postagentur (Reinhold Weigel), (1935)

Witków (Wittgendorf), kościół ewangelicki (1909), plebania, kościół katolicki (XIV w.), gospoda, wiatrak, szkoła, dwór, piekarnia i sklep, wieża rycerska (XIV w.), (1930)

4544

Borowe, ulica wiejska z dzwonnicą,, gospoda, dwór (XVI/XVII w.) - obecnie w ruinie, (1910)

Szczepanów, ospoda, cegielnia, pałac, szkoła, (1912)

Czerna - Tschirndorf (Hammerfeld seit 1.11.1937 bis 1945) - 1912, gospoda, pałac, (1905) - obecnie w ruinie, pomnik wojenny

52

Gmina WymiarkiDie Gemeinde Wymiarki

Powierzchnia gminy Wymiarki wynosi 6.309 ha. Gmina liczy ok. 2 600 mieszkańców.Die Gemeinde Wymiarki hat eine Fläche von 63,09 km2 und eine Einwohnerzahl von um. 2 600.

52

Wymiarki, gospoda, sklep rowerowy, budynek książęcego nadleśnictwa, dworzec kolejowy, poczta, (1908)

53

54

< Wymiarki, dom bractwa kurkowego i gospoda Mordkretscham (Gospoda Morderców). Ulubione miejsce wypoczynku dawnych mieszkańców Wymiarek. Po wojnie obiekty uległy zniszczeniu, (1905)

74 75

Łozy, szkoła, gospoda, dzwonnica, (1903)

< Bukowina Bobrzańska, gospoda, młyn papierniczy, sklep, dwór, kościół katolicki z 1836 r., (1901)

8786

Stanów, gospoda, kościół katolicki z XVIII w., (1901) Przylaski, gospoda, (1912) Wrzesiny, gospoda, kościół, dwór i szkoła, (1905)

9392

Nowa Jabłona, widok ogólny i kościół (XIV w.), sklep, pałac, (1930) Stara Jabłona, piekarnia i sklep, gospoda, dwór Górnej Starej Jabłonie (XVIII w.), dwór w Dolnej Starej Jabłonie, (1938)

Małomice, Pałac hrabiów von Dohna z XVII w., (1930) Chichy, szkoła, piekarnia, pomnik wojenny, pałac hrabiego von Diebitscha, kościół katolicki, (1937) Janowiec (Johnsdorf), zamek (XVI w.) - obecnie w ruinie, (1910)

115114

Widokówki z powiatu GörlitzAnischtskarten von Landkreis Görlitz

Powiat Görlitz zajmuje powierzchnię 2106.1 km2, które stanowi 11,4 procent obszaru Saksonii. Jest on trzecim co do wielkości powiatem w Saksonii. Najbardziej na północ położona wieś Köbeln koło Bad Muskau, oddalona jest 99 km od najbardziej wysuniętego na południe miejscem w powiatu Görlitz - Hochwald (Wysoki Las) koło Oybina. Najbardziej na wschód wysuniętym miejscem powiatu Görlitz jest wieś Zentendorf, a na zachodzie wieś Mulkwitz. Najniżej położone miejsce w powiecie Görlitz znajduje się w dolinie rzeki Nysy (98 m n. p. m.), a miejscem najwyżej położonym w powiecie jest szczyt góry Luż (Lausche) 793 m n. p. m., w Górach Żytawskich. Przez miasto Görlitz przebiega 15 południk, linia geograficzna, według której oblicza się czas, obowiązujący w prawie całej Europie (44 krajach).

Piękne krajobrazy, historyczne miasta i wsie z unikalnymi zabytkami, ludzie pielęgnujący wielowiekowe tradycje i obyczaje - to cechy powiatu Görlitz, które możemy podziwiać także na dawnych kartach pocztowych.

Der Landkreis Görlitz nimmt eine Fläche von 2.106,1 km2 ein, das entspricht 11,4 Prozent der Fläche des Freistaates Sachsen. Er ist damit der drittgrößte der sächsischen Landkreise. Das nördlichste Dorf ist Köbeln bei Bad Muskau, südlichster Punkt ist der 99 Straßenkilometer entfernte Hochwald bei Oybin. Der östlichste Punkt ist in, westlichstes Dorf ist Mulkwitz. Der niedrigste Punkt liegt im Neisstal (98 m), der höchster Punkt ist die Lausche (793 m) im Zittauer Gebirge. Durch die Kreisstadt Görlitz verläuft der 15. Meridian, Görlitzer Ortszeit ist in 44 Ländern Amtszeit.

Eine wunderschöne Landschaft, geschichtsträchtige Städte und Dörfer mit einzigartigen Sehenswürdigkeiten, Menschen mit jahrhundertealten Traditionen und Bräuchen - das sind Markenzeichen des Landkreises Görlitz, welche auch auf den alten Postkaten bewundert werden können.

116

< Zittau, Rynek z fontanną Rolanda, (1912)

118

124

Pozdrowienia z eleganckiego lokalu gastronomicznego Vespera. Girbigsdorf koło Görlitz, (1904)

Gmina Markersdorf leży w środkowej części powiatu Görlitz. Na wschodzie graniczy z miastem powiatowym Görlitz i położona jest poniżej góry Landeskrone, które dominują w jej krajobrazie. Szczególnymi zabytkami w Markersdorf są ruiny późnogotyckiej kaplicy - św. Barbary oraz głazy pamiątkowe ustawione na osobisty rozkaz Napoleona dla upamiętnienia poległych w 1813 r. marszałka Duroca i generała Kirchnera, (ok. 1930)

125

131130

Góry Żytawskie. Schroniska czeskie i saksońskie. Legenda o Wysokim Lesie.Wysoki Las (Hochwald) jest drugą co do wielkości górą w Górach Żytawskich. Jego wysokość to 749 m. - jest najwyższą górą w regionie, na której znajduje się restauracja, (ok. 1920)Zittauer Gebirge. Hochwaldbauden böhmische / sächsische, Die Sage von dem Hochwald. Der Hochwald ist der zweithöchste Berg im Zittauer Gebirge. Er ist mit 749 m der höchste Berg der Region mit einer Gaststätte, (um 1920)

Luż, 793 m n.p.m. Schronisko. Najwyższy szczyt Łużyc Górnychi Łużyc Górnych.Bezpośrednio przez szczyt przebiega granica państwowa pomiędzy Niemcami i Czechami, (1906)

Lausche 793 M. ü. M., Bergrestaurant, Höchster Berg in der Oberlausitz. Die Lausche ist mit 793 m der höchste Berg des Lausitzer Gebirges und der Oberlausitz. Direkt über den Gipfel verläuft die Staatsgrenze zwischen Deutschland und Tschechien, (1906)

142

< GörlitzTrzy mosty na Nysie Łużyckiej: wiadukt, kładka dla pieszych, pomost na wyspę.Wiadukt o długości 475m jest mostem kolejowym nad doliną Nysy Łużyckiej pomiędzy Niemcami i Polską, (1847 r.)Görlitz, Drei Neißebrücken: Viadukt, Fußgängerbrücke, InselstegDer Neißeviadukt ist eine 475m lange Eisenbahnbrücke über das Neißetal zwischen Deutschland und Polen, (1847)

144