skrypt edukacyjny do zajęć wyrównawczych - kana...

Projekt „Wiedza, kompetencje i praktyka to pewna przyszłość zawodowa technika.

Kompleksowy Program Rozwojowy dla Technikum nr 1 w Zespole Szkół

Technicznych im. Stanisława Staszica w Rybniku”, współfinansowany przez Unię

Europejską z Europejskiego Funduszu Społecznego w ramach Programu

Operacyjnego Kapitał Ludzki, Priorytet IX, Działanie 9.2

Skrypt edukacyjny

do zajęć wyrównawczych

z języka polskiego

dla klas IV

Agnieszka Karlak

Projekt „Wiedza, kompetencje i praktyka to pewna przyszłość zawodowa technika.

Kompleksowy Program Rozwojowy dla Technikum nr 1 w Zespole Szkół Technicznych im.

Stanisława Staszica w Rybniku”, współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego

Funduszu Społecznego w ramach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki, Priorytet IX,

Działanie 9.2, realizuje:

Katolickie Centrum Edukacji Młodzieży KANA

ul. Górna 13

44-100 Gliwice

www.kana.gliwice.pl

[email protected]

Technikum nr 1 im. Stanisława Staszica w Zespole Szkół Technicznych w Rybniku

ul. Tadeusza Kościuszki 5

44-200 Rybnik

www.zstrybnik.pl

[email protected]

Autorka: Agnieszka Karlak

Redakcja: Robert Młynarz

Zdjęcia na okładce ze zbiorów Zespołu Szkół Technicznych w Rybniku.

Gliwice, wrzesień 2013

Spis treści

WSTĘP ................................................................................................................................ 5

ROZDZIAŁ I ......................................................................................................................... 5

PODSTAWA PROGRAMOWA ............................................................................................... 5 1. Cele edukacyjne: ........................................................................................................ 6 2. Pojęcia kultury: ........................................................................................................... 6 3. Tradycje literackie: ..................................................................................................... 6 4. Proces historyczno - literacki: .................................................................................... 6 5. Tematy, motywy, wątki: ............................................................................................. 6 6. Wartości, kategorie estetyczne i filozoficzne: ............................................................ 6 7. Osiągnięcia: ................................................................................................................ 7 8. Samokształcenie: ........................................................................................................ 8 9. Lektura ........................................................................................................................ 9

ROZDZIAŁ II ...................................................................................................................... 14

GATUNKI LITERACKIE ......................................................................................................... 14 2.1 DRAMAT ............................................................................................................... 16 2.2 LIRYKA ................................................................................................................. 25 2.3 EPIKA .................................................................................................................... 26 2.4 GATUNKI SYNKRETYCZNE ............................................................................. 30

ROZDZIAŁ III ..................................................................................................................... 32

GŁÓWNE PRĄDY FILOZOFICZNE I/LUB ARTYSTYCZNE OD ANTYKU DO MŁODEJ POLSKI .... 32 1. Antyk: ....................................................................................................................... 32 2. Średniowiecze: ......................................................................................................... 33 3. Renesans: .................................................................................................................. 35 4. Barok: ....................................................................................................................... 35 5. Oświecenie: .............................................................................................................. 36 6. Romantyzm: ............................................................................................................. 38 7. Pozytywizm: ............................................................................................................. 43 8. Młoda Polska: ........................................................................................................... 46

ROZDZIAŁ IV ..................................................................................................................... 55

CHARAKTERYSTYKA BOHATERÓW ..................................................................................... 55 4.1 RODZAJE CHARAKTERYSTYK ........................................................................ 55 4.2 KOMPOZYCJA CHARAKTERYSTYKI ............................................................. 55

- 5 -

WSTĘP Niniejszy skrypt będzie opierał się głównie na powtórkach materiału

obejmującego okres od antyku do Młodej Polski, gdyż to wiedza

wymagająca odświeżenia przed egzaminem maturalnym. Literatura

dwudziestolecia międzywojennego i współczesności będzie analizowana

podczas lekcji języka polskiego w klasie czwartej, a więc na bieżąco.

Rozpoczniemy od przeanalizowania podstawy programowej pod kątem

zdobytej wiedzy oraz umiejętności, by realnie ocenić to, co już potrafimy,

a co wymaga uzupełnienia, stąd wskazanie własnych mocnych i słabych

stron. Kolejno nastąpi przypomnienie gatunków literackich i ich cech na

konkretnych przykładach z listy lektur. Później przyjrzymy się

najważniejszym nurtom artystycznym i filozoficznym danych epok, by

odnaleźć ich obecność w wybranych utworach. Ostatni rozdział krótko

przypomni rodzaje charakterystyk, a także przywoła najważniejszych

bohaterów literackich.

ROZDZIAŁ I

PODSTAWA PROGRAMOWA

Rozdział pierwszy będzie przypomnieniem fragmentów podstawy

programowej obowiązującej maturzystów w roku 2013 i 2014

(w technikach), gdyż wyznacza ona zakres materiału stanowiący bazę do

tworzenia arkuszy maturalnych z zakresu podstawowego. Znajdziecie tu

przede wszystkim spis lektur, z których fragmenty pojawić się mogą na

wypracowaniu maturalnym, a także wskazówki do wykorzystania

odpowiednich utworów na prezentacji ustnej. Ponadto określenie celów

edukacyjnych, obowiązujących pojęć i niezbędnych do opanowania

umiejętności pomoże w przygotowaniu się do egzaminów wewnętrznych

i zewnętrznych.

Uwaga: Propozycje lektur w przypadku wyboru zgodne z rozkładem

materiału z języka polskiego realizowanym w ZST w Rybniku – poniżej

zaznaczone jako „np.”.

Ta część skryptu ma stanowić punkt wyjścia do świadomego planowania

pracy własnej. Wykonanie proponowanych ćwiczeń ułatwi autoanalizę

i pomoże usystematyzować działania na najbliższe miesiące.

Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu

z dnia 26 lutego 2002 r. w sprawie podstawy programowej wychowania

przedszkolnego oraz kształcenia ogólnego w poszczególnych typach szkół

(fragmenty)

- 6 -

1. Cele edukacyjne:

1) poznanie dzieł literackich wchodzących w skład dziedzictwa polskiej,

europejskiej i światowej kultury,

2) osiąganie dojrzałości intelektualnej, emocjonalnej i moralnej,

3) kształtowanie tożsamości osobowej, narodowej i kulturowej,

4) wzmacnianie wiary w swoje możliwości oraz poczucia odpowiedzialności

za własny rozwój i samodzielne decyzje, dotyczące dalszej nauki i wyboru

zawodu,

5) kształtowanie hierarchii wartości w oparciu o wybitne dzieła kultury.

2. Pojęcia kultury:

1) dzieło literackie i jego wyróżniki,

2) kultura masowa i elitarna; pop-kultura i kultura wysoka,

3) społeczne środki przekazu (prasa, radio, telewizja, Internet),

4) uczestnictwo w kulturze: twórcy i odbiorcy,

5) arcydzieło, kicz.

3. Tradycje literackie:

1) staropolska i oświeceniowa,

2) romantyczna i pozytywistyczna,

3) młodopolska i awangardowa,

4) konteksty biblijne i antyczne,

5) kontynuacje i nawiązania.

4. Proces historyczno - literacki:

1) gatunki i rodzaje literackie,

2) konwencja literacka i typowe dla niej środki artystyczne,

3) konteksty utworu: historyczne i biograficzne,

4) prąd artystyczny,

5) epoka, następstwo epok.

5. Tematy, motywy, wątki:

1) miłość, dom, rodzina, śmierć, droga, wędrówka, pielgrzymka itp.,

2) natura a cywilizacja; motywy franciszkańskie w kulturze.

6. Wartości, kategorie estetyczne i filozoficzne:

1) prawda, dobro, piękno,

2) komizm, humor, ironia, tragizm, patos,

3) sacrum i profanum,

4) wolność, odpowiedzialność, sprawiedliwość, tolerancja,

- 7 -

5) ojczyzna, mała ojczyzna,

6) naród, społeczeństwo.

7. Osiągnięcia:

Słuchanie i mówienie:

1) rozpoznawanie aktów mowy i ich intencji (np. odróżnianie prośby od

rozkazu, pytania od żądania, spostrzeganie ironii, sarkazmu, rubaszności,

prowokacji, aprobaty, negacji); sprawne wypowiadanie się ze

świadomością intencji,

2) stosowanie zabiegów perswazyjnych wraz z rozpoznawaniem ich wartości

(zwłaszcza odróżnianie szczerości od nieszczerości, prawdy od nieprawdy,

podchwytliwości, eufemizmów, agresji, brutalności i wulgaryzmów

w zachowaniach językowych),

3) sprawne i świadome posługiwanie się różnymi odmianami polszczyzny

mówionej (zwłaszcza ogólną i potoczną) w zależności od sytuacji

komunikacyjnej,

4) rozpoznawanie pytań sugestywnych, źle postawionych, podchwytliwych,

retorycznych,

5) operowanie bogatym repertuarem semantycznym i frazeologicznym

w rozmaitych wypowiedziach,

6) skuteczne uczestniczenie w dialogu, dyskusji i negocjacjach.

Czytanie:

1) rozumienie różnych kodów w przekazach kultury masowej,

2) odróżnianie cech swoistych i rozumienie funkcji gatunków

publicystycznych i popularnonaukowych, tekstów prasowych (informacja,

komentarze, artykuły, reportaże, wystąpienia publiczne),

3) umiejętność czytania ze zrozumieniem dzieł literackich.

Odbiór dzieł sztuki:

1) w wymiarze interpretacyjnym:

a) wyraziste czytanie utworów literackich ze zrozumieniem sensu, z troską

o estetykę czytania, właściwą dykcję, akcent, intonację itd.,

b) recytacja z pamięci wybranych tekstów poetyckich,

c) stosowanie podstawowych pojęć z poetyki w analizie utworów literackich;

pojmowanie działań analitycznych jako podstawy interpretacji;

umiejętność przywołania właściwego kontekstu,

d) rozumienie tekstów o różnym stopniu komplikacji; odbiór znaczeń

metaforycznych, rozpoznawanie aluzji literackich, toposów, symboli

kulturowych,

e) odbiór i porównywanie różnych dzieł sztuki, rozumienie korespondencji

sztuk,

2) w wymiarze historycznym:

a) rozpoznawanie stylów w sztuce (np. romański, gotycki, renesansowy,

- 8 -

barokowy, secesyjny i inne),

b) wyjaśnianie powiązań czytanych utworów z historią cywilizacji

(zwłaszcza Polski i Europy),

c) porównywanie utworów literackich (z różnych epok) o podobnych

motywach,

d) dostrzeganie wartości charakterystycznych dla różnych epok,

e) rozpoznawanie przybliżonego czasu powstania utworów na podstawie

obrazu kultury materialnej, obyczaju, konwencji, stylu i języka,

3) w wymiarze aksjologiczno - egzystencjalnym:

a) rozpoznawanie wartości i ich hierarchii w dziełach literackich:

wskazywanie w literaturze i sztuce wartości aprobowanych przez siebie,

b) odróżnianie spontanicznych i osobistych przeżyć literackich od

ponadindywidualnych, utrwalonych w tradycji i krytyce kodów odbioru;

zrozumienie formacyjnych i terapeutycznych wartości czytanych dzieł dla

pojedynczego czytelnika i wspólnoty pokoleniowej czy kulturowej.

Pisanie i redagowanie tekstów:

1) sprawne posługiwanie się różnymi odmianami polszczyzny w odmianie

pisanej (zwłaszcza ogólnej i fachowej) w zależności od sytuacji

komunikacyjnej,

2) komponowanie dłuższych, spójnych wypowiedzi; analiza tematu,

układanie planów i konspektów; nadawanie tytułów i śródtytułów,

3) praca redakcyjna nad tekstem własnym i cudzym, w tym z użyciem

edytora tekstu : poprawianie, adiustacja, podział na części składowe

(rozdziały, paragrafy, akapity), wyróżnienia w tekście,

4) przekształcanie tekstu własnego i cudzego; streszczanie, skracanie,

rozwijanie, cytowanie,

5) eliminowanie niewłaściwego użycia środków powodujących

niejednoznaczność wypowiedzi (homonimie, anakoluty, elipsy,

paradoksy),

6) prowadzenie korespondencji, stosowanie zwrotów adresatywnych,

etykiety językowej; pisanie życiorysu, listu intencyjnego i motywacyjnego,

7) wypowiadanie się w podstawowych (szkolnych) formach gatunkowych:

rozprawka, recenzja, referat, interpretacja utworu literackiego lub

fragmentu.

8. Samokształcenie:

1) syntetyzowanie poznanego materiału: scalanie zebranych informacji

w problemowe całości,

2) korzystanie z literatury fachowej: notowanie, relacjonowanie; opis

bibliograficzny,

3) korzystanie z różnych źródeł informacji (dokumentów, leksykonów,

encyklopedii, słowników, baz danych, nagrań

- 9 -

magnetofonowych i magnetowidowych, Internetu).

9. Lektura

LICEUM OGÓLNOKSZTAŁCĄCE, LICEUM PROFILOWANE

I TECHNIKUM

KSZTAŁCENIE W ZAKRESIE PODSTAWOWYM

JĘZYK POLSKI

Literatura polska:

(konteksty biblijne, antyczne i inne; kontynuacje i nawiązania)

1. Bogurodzica w kontekście poezji średniowiecznej,

2. J. Kochanowski - pieśni i treny (wybór – np.: Pieśń V, Pieśń IX, Tren IX,

Tren X, Tren XI, Tren XIX,

3. poezja baroku (wybór – np.: J. A. Morsztyn: Niestatek, W. Potocki:

Zbytki polskie, D. Naborowski: Krótkość żywota, Marność,

4. I. Krasicki - satyry i liryki (wybór – np.: Do króla Świat zepsuty, Hymn do

miłości ojczyzny,

5. A. Mickiewicz: Pan Tadeusz, Dziady cz. III,

6. wybrane sceny z dramatów romantycznych (J. Słowackiego: Kordian,

Z. Krasińskiego: Nie – Boska komedia),

7. wybór poezji romantycznej (w tym: A. Mickiewicza, np.: Oda do

młodości, Romantyczność, Świteź, Sonety krymskie: Bakczysaraj w nocy,

Ajudah, Pielgrzym, Liryki lozańskie:[Gdy tu mój trup…], [ Polały się łzy

me czyste, rzęsiste…], J. Słowackiego, np.: Grób Agamemnona,

C.K. Norwida, np.: Bema pamięci żałobny, Fortepian Szopena ),

8. B. Prus: Lalka,

9. E. Orzeszkowa: Nad Niemnem (fragmenty),

10. wybór nowel pozytywistycznych, np.:

B. Prus: Kamizelka, Omyłka,

M. Konopnicka: Mendel Gdański, Miłosierdzie gminy,

E. Orzeszkowa: Gloria victis,

11. H. Sienkiewicz - wybrana powieść, np.: Potop ,

12. wybór poezji młodopolskiej,

np.: K. Przerwa – Tetmajer: Nie wierzę w nic, Koniec wieku XIX,

Melodia mgieł nocnych, Evviva l’arte, Ja, kiedy usta…,

J. Kasprowicz: Z chałupy XV, XVI, Krzak dzikiej róży w ciemnych

smreczynach, Dies irae, Przeprosiny Boga,

L. Staff: Deszcz jesienny, Kowal, Przedśpiew.

13. S. Wyspiański: Wesele;

14. W. Reymont: Chłopi, t. 1: Jesień,

15. S. Żeromski: Ludzie bezdomni, Przedwiośnie,

16. W. Gombrowicz - fragmenty prozy, np.: Ferdydurke,

- 10 -

17. wybrany utwór z prozy polskiej XX w., np.: Z. Nałkowska: Granica,

18. wybrany dramat XX wieku, np.: S. Mrożek: Tango,

19. T. Borowski - wybrane opowiadania, np.: Pożegnanie z Marią, U nas,

w Auschwitzu, Proszę państwa do gazu, Bitwa pod Grunwaldem,

20. G. Herling – Grudziński: Inny świat,

21. wybór poezji polskiej XX w., np.:

B. Leśmian: [W malinowym chruśniaku], Pan Błyszczyński,

L. Staff: Wysokie drzewa, Ars poetica,

J. Tuwim: Wiosna, Bal w operze (fragmenty)

M. Pawlikowska – Jasnorzewska: Zanurzcie mnie w niego, Miłość,

Fotografia,

Cz. Miłosz: Campo di Fiori, Piosenka o porcelanie, Poeta,

K.K. Baczyński: Pokolenie, Historia, Ten czas, [Niebo złote ci

otworzę…],

T. Różewicz: Ocalony, Drzewo, Zostawcie nas,

Z. Herbert: Dlaczego klasycy, Przesłanie Pana Cogito,

M. Białoszewski: Szare eminencje zachwytu, Podłogo, błogosław!,

W. Szymborska: Dwie małpy Brueghla ,Nic darowane, Negatyw,

S. Barańczak: Daję ci słowo, że nie ma mowy, Garden party, Widokówka

z tego świata,

J. Twardowski: Mrówko ważko biedronko, Oda do rozpaczy, Litania do

uśmiechu,

22. wybrane fragmenty prozy dokumentalnej, np.: H. Krall: Zdążyć przed

Panem Bogiem, S. Wyszyński: Zapiski więzienne (fragmenty),

Jan Paweł II: Pamięć i tożsamość (fragmenty), R. Kapuściński: Cesarz

(fragmenty).

Literatura powszechna:

1. wybrany klasyczny dramat starożytnej Grecji, np.: Sofokles: Król Edyp,

2. Horacy - wybór pieśni, np.: Exegi monumentum, Do Apollina,

3. W. Szekspir - wybrany dramat, np.: Makbet,

4. Molier -wybrana komedia, np.: Świętoszek,

5. W. Goethe : Cierpienia młodego Wertera,

6. wybrana europejska powieść XIX wieku, np.: F. Dostojewski: Zbrodnia

i kara,

7. J. Conrad - wybrany utwór, np.: Jądro ciemności,

8. wybrana powieść XX wieku, np.: G. Orwell: Folwark zwierzęcy.

Przykład 1.1

Poniższy przykład obrazuje, jak konstruktywnie wykorzystać elementy

podstawy programowej przy analizie własnych umiejętności.

- 11 -

Czytając podstawę programową można zastanowić się nad swoim stanem

wiedzy, wypisując mocne i słabe strony.

MOCNE STRONY:

- sprawnie i świadomie posługuję się różnymi odmianami polszczyzny

w mowie i piśmie,

- dostrzegam wartości charakterystyczne dla różnych epok,

- poprawne formułuję pytania i odpowiedzi.

SŁABE STRONY:

- mam kłopoty z porównywaniem utworów literackich (z różnych epok)

o podobnych motywach,

- trudność sprawia mi komponowanie dłuższych, spójnych wypowiedzi

- słabo wypadam w odbiorze i porównywaniu różnych dzieł sztuki,

w rozumieniu korespondencji sztuk.

Ćwiczenie 1.1

Praca indywidualna (45 min.)

Przeczytaj uważnie powyższe fragmenty podstawy programowej. Zwróć

szczególną uwagę na pkt. 7 – osiągnięcia. Zastanów się, co już osiągnąłeś,

a co jeszcze wymaga doskonalenia i ćwiczeń. W ten sposób świadomie

przegotujesz się do matury, wiedząc, ile umiesz, a ile jeszcze przed Tobą.

Zapisz wyniki przemyśleń poniżej w formie analizy „Moje mocne i słabe

strony”.

MOCNE STRONY:

…………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………

............................................................................................................................

............................................................................................................................

............................................................................................................................

SŁABE STRONY:

…………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………

- 12 -

…………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………

Ćwiczenie 1.2

Praca w parach ( 20 min.)

Celem tego ćwiczenia jest przypomnienie sobie lektur obowiązkowych oraz

ich umiejscowienie ich w odpowiednim okresie historyczno – literackim.

Przeczytajcie listę lektur obowiązkowych, spróbujcie przyporządkować je do

epok literackich,

np.: Bogurodzica – średniowiecze,

J. Kochanowski: Pieśń V - renesans,

I. Krasicki: Do króla - ………………………………………………………...

A. Mickiewicz: Pan Tadeusz- ………………………………………………...

J. Słowacki: Kordian - ………………………………………………………...

Z. Krasińskiego: Nie – Boska komedia - ……………………………………..

C.K. Norwid: Fortepian Szopena - …………………………………………...

B. Prus: Lalka - ……………………………………………………………….

E. Orzeszkowa: Nad Niemnem - ………………………………………….......

B. Prus: Kamizelka -…………………………………………………………...

M. Konopnicka: Mendel Gdański - …………………………………………..

E. Orzeszkowa: Gloria victis - ………………………………………………..

H. Sienkiewicz: Potop - ……………………………………………………….

K. Przerwa – Tetmajer: Koniec wieku XIX - …………………………………

J. Kasprowicz: Dies irae - …………………………………………………….

L. Staff: Kowal - ………………………………………………………………

S. Wyspiański: Wesele - ………………………………………………………

W. Reymont: Chłopi - ………………………………………………………...

S. Żeromski: Ludzie bezdomni - ……………………………………………...

S. Żeromski: Przedwiośnie - ………………………………………………….

W. Gombrowicz Ferdydurke - ………………………………………………..

Z. Nałkowska: Granica - ……………………………………………………...

S. Mrożek: Tango - …………………………………………………………...

T. Borowski: Pożegnanie z Marią - …………………………………………..

G. Herling – Grudziński: Inny świat - ………………………………………...

- 13 -

B. Leśmian: [W malinowym chruśniaku]- …………………………………...

L. Staff: Wysokie drzewa - ……………………………………………………

J. Tuwim: Wiosna - …………………………………………………………...

M. Pawlikowska – Jasnorzewska: Zanurzcie mnie w niego - ………………..

Cz. Miłosz: Campo di Fiori - …………………………………………………

K.K. Baczyński: Pokolenie - ………………………………………………….

T. Różewicz: Ocalony - ……………………………………………………….

Z. Herbert: Przesłanie Pana Cogito - ………………………………………...

M. Białoszewski: Szare eminencje zachwytu - ……………………………….

W. Szymborska: Nic darowane - ……………………………………………..

S. Barańczak: Daję ci słowo, że nie ma mowy - ………………………………

J. Twardowski: Mrówko ważko biedronko - ………………………………….

H. Krall: Zdążyć przed Panem Bogiem - ……………………………………..


Sofokles: Król Edyp - …………………………………………………………

Horacy: Exegi monumentum - ……………………………………………….

W. Szekspir: Makbet - ………………………………………………………...

Molier: Świętoszek - …………………………………………………………..

W. Goethe : Cierpienia młodego Wertera - …………………………………..

F. Dostojewski: Zbrodnia i kara - …………………………………………….

J. Conrad : Jądro ciemności - ………………………………………………...

G. Orwell: Folwark zwierzęcy - ………………………………………………

Ćwiczenie 1.3

Praca indywidualna ( 45 min.)

Spójrz na powyższą listę lektur i szczerze odpowiedz na pytanie, które

pamiętasz bardzo dobrze, a które ledwie kojarzysz. Rzetelne wykonanie tego

zadania pozwoli na przygotowanie planu prac powtórkowych na najbliższe

miesiące.

Na osobnej kartce rozpisz miesiące od września do marca, typ pracy do

wykonania, zakres materiału, czas na realizację. Powieś plan pracy

w widocznym miejscu i staraj się systematycznie go realizować.

Przykład 1.2

Przykładowa tabela planowania pracy:

- 14 -

miesiąc lektura zakres prac czas zatwierdzenie

IX Szekspir:

Makbet

- przypomnienie

treści,

- charakterystyka

głównych

bohaterów,

- cechy dramatu

elżbietańskiego

- 1 dzień

(data)

- 1 dzień

- 1 dzień

+ / -

X Molier:

Świętoszek

- przypomnienie

treści,

- przypomnienie

typów komizmu,

- 1 dzień

- 1 dzień

ROZDZIAŁ II

GATUNKI LITERACKIE

Ten rozdział poświęcony będzie powtórzeniu gatunków literackich

reprezentowanych przez lektury z podstawy programowej. Pomoże to

w usystematyzowaniu wiedzy i poćwiczeniu umiejętności związanych

z podstawowymi pojęciami z zakresu teorii literatury.

Ćwiczenie 2.1


Określ rodzaj i gatunek literacki poniższych lektur obowiązkowych (lista

znana z wcześniejszego ćwiczenia):

np.: Bogurodzica – rodzaj – LIRYKA, gatunek - PIEŚŃ

J. Kochanowski: Pieśń V - …………………………………………………...

I. Krasicki: Hymn do miłości ojczyzny - ……………………………………...

I. Krasicki: Do króla - ………………………………………………………...

A. Mickiewicz: Oda do młodości - …………………………………………...

A. Mickiewicz: Pan Tadeusz- ………………………………………………...

J. Słowacki: Kordian - ………………………………………………………...

Z. Krasińskiego: Nie – Boska komedia - ……………………………………..

C.K. Norwid: Fortepian Szopena - …………………………………………...

B. Prus: Lalka - ……………………………………………………………….

E. Orzeszkowa: Nad Niemnem - ………………………………………….......

B. Prus: Kamizelka -…………………………………………………………...

- 15 -

M. Konopnicka: Mendel Gdański - …………………………………………..

E. Orzeszkowa: Gloria victis - ………………………………………………..

H. Sienkiewicz: Potop - ……………………………………………………….

K. Przerwa – Tetmajer: Koniec wieku XIX - …………………………………

J. Kasprowicz: Dies irae - …………………………………………………….

L. Staff: Kowal - ………………………………………………………………

S. Wyspiański: Wesele - ………………………………………………………

W. Reymont: Chłopi - ………………………………………………………...

S. Żeromski: Ludzie bezdomni - ……………………………………………...

S. Żeromski: Przedwiośnie - ………………………………………………….

W. Gombrowicz Ferdydurke - ………………………………………………..

Z. Nałkowska: Granica - ……………………………………………………...

S. Mrożek: Tango - …………………………………………………………...

T. Borowski: Pożegnanie z Marią - …………………………………………..

G. Herling – Grudziński: Inny świat - ………………………………………...

B. Leśmian: [W malinowym chruśniaku]- …………………………………...

L. Staff: Wysokie drzewa - ……………………………………………………

J. Tuwim: Wiosna - …………………………………………………………...

M. Pawlikowska – Jasnorzewska: Zanurzcie mnie w niego - ………………..

Cz. Miłosz: Campo di Fiori - …………………………………………………

K.K. Baczyński: Pokolenie - ………………………………………………….

T. Różewicz: Ocalony - ……………………………………………………….

Z. Herbert: Przesłanie Pana Cogito - ………………………………………...

M. Białoszewski: Szare eminencje zachwytu - ……………………………….

W. Szymborska: Nic darowane - ……………………………………………..

S. Barańczak: Daję ci słowo, że nie ma mowy - ………………………………

J. Twardowski: Mrówko ważko biedronko - ………………………………….

H. Krall: Zdążyć przed Panem Bogiem - ……………………………………..


Sofokles: Król Edyp - …………………………………………………………

Horacy: Exegi monumentum - ……………………………………………….

W. Szekspir: Makbet - ………………………………………………………...

Molier: Świętoszek - …………………………………………………………..

W. Goethe : Cierpienia młodego Wertera - …………………………………..

F. Dostojewski: Zbrodnia i kara - …………………………………………….

J. Conrad : Jądro ciemności - ………………………………………………...

G. Orwell: Folwark zwierzęcy - ………………………………………………

Kolejnym etapem w tym rozdziale będzie krótkie przypomnienie specyfiki

poszczególnych gatunków literackich i próba analizy dzieł pod kątem cech

gatunkowych.

- 16 -

2.1 DRAMAT

W podstawie programowej występuje kilka rodzajów dramatu: dramat

antyczny, elżbietański, romantyczny, symboliczny, współczesny oraz

komedia charakteru.

Poniżej znajdziecie przypomnienie najważniejszych cech owych gatunków,

po czym wykonacie ćwiczenia w oparciu o fragmenty lektur i znajomość

całości utworów wymaganych w podstawie programowej, toteż przed

każdym spotkaniem prowadzący zaznaczy, treść której lektury należy sobie

odświeżyć.

DRAMAT ANTYCZNY

– „KRÓL EDYP” SOFOKLESA

CECHY GATUNKOWE

1.Zasada trzech jedności: miejsca, czasu, akcji (jedno, konkretne miejsce

akcji, czas trwania od wschodu do zachodu słońca – najwyżej jedna doba,

jednowątkowość akcji).

2.Zasada mimesis – prawdopodobieństwa zdarzeń (brak postaci i wydarzeń

fantastycznych).

3.Obecność bohatera tragicznego, którego każdy z wyborów prowadzi do

klęski – konflikt tragiczny.

4.Fatum – los ciążący nad bohaterem.

5.Hamartia – nieświadoma wina bohatera prowadząca do zguby.

6.Hybris - duma bohatera tragicznego, który przekonany jest, że może

zmienić swój los.

7. Ironia tragiczna – im dalej bohater usiłuje uciec przed przeznaczeniem,

tym bardziej je wypełnia.

8.Katharsis – oczyszczenie wewnętrzne widza na skutek oglądanej tragedii.

9.Decorum – odpowiedniość stylu – tragedia musiała być napisana stylem

patetycznym (podniosłym).

10.Brak scen zbiorowych – jednocześnie na scenie mogły znajdować się trzy

osoby.

11.Obecność chóru komentującego wydarzenia.

Ćwiczenie 2.2

Praca w parach (30 min.)

Na podstawie znajomości całego dramatu Sofoklesa wskaz w kreacji Edypa

następujące cechy:

- przeżywanie konfliktu tragicznego:

- 17 -

…………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………

- fatum:

…………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………

- hamartia:

…………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………

- hybris:

…………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………

- ironia tragiczna:

…………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………

Ćwiczenie 2.3


Udowodnij, że w „Królu Edypie” występuje zasada trzech jedności:

- jedność miejsca:

…………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………

- jedność czasu:

…………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………

- jedność akcji:

…………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………

Ćwiczenie 2.4


Na podstawie poniższego fragmentu wypisz cechy Edypa jako władcy, określ

emocje bohaterów podczas rozmowy, wskaż, jaką prawdę wyjawia wróżbita.

Edyp

Nie trzeba było popuścić bezkarnie

Śmierci przedniego człowieka i króla,

Lecz rzecz wyśledzić. Że ja teraz dzierżę

Rządy te, które on niegdyś sprawował,

- 18 -

Łoże i wspólną z nim dzielę niewiastę;

Że moje dzieci byłyby rodzeństwem

Jego potomstwa, gdyby on ojcostwem

Mógł się był cieszyć; że grom weń ugodził,

Przeto ja jakby za własnym rodzicem

Wystąpię za nim, wszystkiego dokonam,

Aby przychwytać tego, co uśmiercił [Lajosa] […]

Wchodzi Tyrezjasz.

Edyp

O Tyrezjaszu, co sprawy przenikasz

Jasne i tajne, na ziemi i niebie!

Chociaż ty ślepym, nie uszło twej wiedzy,

Jako choruje gród ten, przeto w tobie

Upatrzyliśmy zbawcę i lekarza.

Bo Febus, jak ci już może donieśli,

Po wieściach naszych tę wróżbę obwieścił,

Że wyzwolenie li wtedy nastąpi,

Skoro odkrywszy morderców Lajosa

Na śmierć ich albo wygnanie skażemy.[…]

Tyrezjasz

Biada, o biada tej wiedzy, co szkodę

Niesie wiedzącym; znam ja to zbyt dobrze

I pomny na to nie byłbym tu stanął.[…]

Edyp

Miastu, któregoś dzieckiem, służyć radą

Jest obowiązkiem miłości i prawa.[…]

Tyrezjasz

Ani ja ciebie, ni siebie nie zmartwię.

Próżno mnie kusisz, nie rzeknę już słowa.[…[

Upór mój ganisz, a w sobie nie widząc

Obłędów gniewu, nade mną się znęcasz.

Edyp

Któż by na takie nie uniósł się słowa,

Którymi nasze znieważasz ty miasto?

- 19 -

Tyrezjasz

Zejdzie to samo, choć milcząc się zaprę.[…]

Edyp

A więc wypowiem, co mi w błyskach gniewu

Już świta; wiedz ty, iż w moim mniemaniu

Tyś ową zbrodnię podżegł i zgotował

Aż po sam zamach; a nie byłbyś ślepym,

To i za czyny bym ciebie winował[..].

Tyrezjasz

Którego szukasz, ty jesteś mordercą.

Edyp

Nie ujdziesz kary za wtórą obelgę.

Tyrezjasz

Mam mówić więcej, by gniew twój zaostrzyć?

Edyp

Mów, co chcesz, słowa twe na wiatr ulecą.

Tyrezjasz

Rzeknę, iż z tymi, co tobie najbliżsi,

W sromie obcując, nie widzisz twej hańby.

- cechy Edypa :

…………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………

- emocje Edypa:

…………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………

- emocje Tyrezjasza:

…………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………

- prawda wyjawiona przez Tyrezjasza:

…………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………

- 20 -

DRAMAT ELŻBIETAŃSKI

– „MAKBET” W. SZEKSPIRA

CECHY GATUNKOWE

1.Złamanie zasady trzech jedności: czasu, miejsca akcji.

2.Brak bohatera tragicznego w rozumieniu antycznym – nie ciąży nad nim

fatum.

3.Zmienność charakteru bohatera.

4.Wprowadzenie scen zbiorowych.

5.Złamanie zasady mimesis – wprowadzenie postaci i scen fantastycznych.

6.Złamanie zasady decorum – wprowadzenie języka potocznego, mieszanie

tragizmu z komizmem.

Ćwiczenie 2.5


Na podstawie znajomości treści „Makbeta” udowodnijcie, że złamana została

zasada trzech jedności:

- jedność miejsca:

…………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………

- jedność czasu:

…………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………

- jedność akcji:

…………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………

Ćwiczenie 2.6 Praca indywidualna (10 min.)

Jakie cechy dramatu elżbietańskiego występuje w poniższym fragmencie?

Odpowiedź uzasadnij przykładami z tekstu:

PIERWSZA CZAROWNICA

Gdzieś była, siostro?

DRUGA CZAROWNICA

Wieprzem rżnęła.

TRZECIA CZAROWNICA

A ty gdzie? Opisz swoje dzieła.

PIERWSZA CZAROWNICA

Żona jednego kupca wełny

- 21 -

Kasztanów miała rańtuch pełny

I złote łuszczyła z nich jądro.

"Daj mi je ", rzekłam, a ta kukła

Ze wzgardą na mnie fukła:

"Precz, stary czopie, precz, ty flądro! "

Poczekaj no, pomyślałam, ptaszku,

Pokażę ja ci, czym ja czop!

Mąż jej popłynął do Damaszku,

Na sicie śmignę za nim w trop

I w spodzie okrętu skurczona

Przycupnę jak szczur bez ogona;

Za babę odpowie mi chłop.

- cecha -………………………………………………………………………..

- potwierdzenie :

…………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………

- cecha - ………………………………………………………………………

- potwierdzenie:

…………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………

Ćwiczenie 2.6


Na podstawie poniższego fragmentu wypisz argumenty przemawiające

przeciw zabiciu króla Dunkana, świadczące o wahaniu Makbeta:

MAKBET - AKT I

[…]

DUNKAN

Podaj mi rękę, nadobna milady;

Zaprowadź mię do gospodarza domu:

Wielce kochamy go i nie przestaniem

Nadal go o tym przekonywać. Pozwól.

Scena siódma

Pokój w pałacu. Odgłos obojów. Pochodnie pozapalane. Krajczy nadworny,

a za nim kilku sług z półmiskami i różnym przyrządem przechodzą przez

scenę. Po niejakiej chwili wchodzi Makbet.

MAKBET

Jeśli to, co się ma stać, stać się musi,

Niechby przynajmniej stało się niezwłocznie.

- 22 -

Gdyby ten straszny cios mógł przeciąć wszelkie

Dalsze następstwa, gdyby ten czyn mógł być

Sam w sobie wszystkim i końcem wszystkiego

Tylko tu, na tej doczesnej mieliźnie,

O przyszłe życie bym nie stał. Lecz zwykle

W podobnych razach tu już kaźń nas czeka.

Krwawa nauka, którą dajem, spada

Na własną naszą głowę, sprawiedliwość

Zwraca podaną przez nas czarę jadu

Do własnych naszych ust. Z podwójnych względów

Należy mu się u mnie bezpieczeństwo:

Jestem i krewnym jego, i wasalem.

To samo zbyt już przeważnie potępia

Taki postępek - lecz jestem, co więcej,

I gospodarzem jego, który winien

Drzwi zamknąć jego zabójcy, nie, owszem,

Sam mu do piersi zbójczy nóż przykładać.

A potem - Dunkan tak skromnie piastował

Swą godność, tak był nieskalanie czystym

W pełnieniu swego wielkiego urzędu,

Że cnoty jego, jak anioły nieba,

Piorunującym głosem świadczyć będą

Przeciw wyrodnym sprawcom jego śmierci,[…]

Jeden, wyłącznie jeden tylko bodziec

Podżega we mnie tę pokusę, to jest

Ambicja, która przeskakując siebie

Spada po drugiej stronie.

- argumenty przeciw zabiciu króla:

…………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………

DRAMAT ROMANTYCZNY

- „DZIADY” A. MICKIEWICZA

- „KORDIAN” J. SŁOWACKIEGO

- „NIE – BOSKA KOMEDIA” Z. KRASIŃSKIEGO

- 23 -

CECHY GATUNKOWE

1.Złamanie zasady trzech jedności: czasu, miejsca, akcji.

2.Wprowadzenie bohatera romantycznego – indywidualista, wyalienowany,

nieszczęśliwie zakochany, podejmujący próbę samobójczą, przechodzący

metamorfozę, poświęcający się dla ogółu w imię uczuć patriotycznych.

3.Wprowadzenie scen i postaci fantastycznych.

4.Epizodyczność – luźna kompozycja, fragmentaryczność.

5.Synkretyzm rodzajowy, np. występowanie elementów lirycznych -

„Wielka Improwizacja” w „Dziadach cz. III”.

6.Kompozycja otwarta – brak jednoznacznego zakończenia.

Przykład 2.1

Cechy Gustawa – Konrada jako bohatera romantycznego:

- samotny, wyalienowany – Pustelnik w cz. IV, samotnik – „Wielka

Improwizacja”,

- nieszczęśliwie zakochany – Gustaw zakochany w Maryli – cz. IV,

- samobójstwo z miłości – Gustaw – duch w cz. IV ( samobójstwo duchowe),

- metamorfoza – scena w celi więziennej (cz. III) – Gustaw – Konrad,

- poświęcenie się dla ogółu – prometeizm Konrada – „Wielka Improwizacja”.

Ćwiczenie 2.7 Praca w parach (20 min.)

Na podstawie znajomości treści utworu wypiszcie cechy Kordiana jako

bohatera romantycznego, wzorując się na przykładzie 2.1:

…………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………

Ćwiczenie 2.8

Praca w grupach (30 min.)

Każda z grup w oparciu o treść wylosowanego dramatu romantycznego

(„Dziady”, „Kordian”, „Nie – Boska komedia”) uzasadni przykładami

złamanie zasady trzech jedności. Efekty pracy prezentowane są na forum.

DRAMAT SYMBOLICZNY

– „WESELE” S. WYSPIAŃSKIEGO

CECHY GATUNKOWE

1.Wykorzystanie symboli – symbolizm.

2.Zbudowanie nastroju tajemniczości.

- 24 -

3.Kreacja bohaterów realistycznych i symbolicznych.

4.Luźny związek pomiędzy scenami.

5.Rezygnacja z jednoznaczności, na rzecz sugerowania znaczeń

i wieloznaczności.

6.Synkretyzm (współwystępowanie) rodzajowy i gatunkowy: muzyka,

malarstwo, ludowość, fantastyka, historia, legenda.

7.Antyrealizm: poetyckość, wizyjność, oniryzm (technika snu w literaturze).

8.Świat przedstawiony to subiektywna wizja postaci, projekcja ich psychiki.

Ćwiczenie 2.9


Podzielcie się na dwie grupy pracujące na podstawie tekstu „Wesela”

S. Wyspiańskiego. Jedna grupa przygotowuje krótka charakterystykę postaci

fantastycznych, druga analizuje symbole. Efekty pracy prezentujecie na

forum.

GRUPA I:

Chochoł -………………………………………………………………………

Widmo kochanka - ……………………………………………………………

Stańczyk - ……………………………………………………………………..

Rycerz - ……………………………………………………………………….

Hetman - ………………………………………………………………………

Upiór - …………………………………………………………………………

Wernyhora - …………………………………………………………………...

GRUPA II:

Złoty róg - ……………………………………………………………………..

Czapka z pawimi piórami - ……………………………………………………

Sznur - …………………………………………………………………………

Złota podkowa - ……………………………………………………………….

Chata w Bronowicach - ……………………………………………………….

Chocholi taniec - ………………………………………………………………

Ćwiczenie 2.10


Odwołując się do aktu I dramatu, scharakteryzujcie bohaterów

realistycznych.

Ćwiczenie 2.11


W akcie I dramatu odnajdźcie dialogi potwierdzające chłopomanię

(powierzchowne zainteresowanie inteligencji wsią, zachwyt przyrodą

i folklorem, bez pogłębionej analizy rzeczywistych problemów chłopów).

Odczytajcie odpowiednie fragmenty z podziałem na role.

- 25 -

DRAMAT WSPÓŁCZESNY

-„TANGO” S. MROŻKA

CECHY GATUNKOWE

1.Rozbudowane didaskalia (tekst poboczny, odautorski) wprowadzające

czytelnika w świat utworu, ukazujące przestrzeń, w której toczy się akcja

dramatu.

2.Kompozycja złożona z kluczowych scen pozwalająca w skrócie

przedstawić losy bohatera.

3.Kreacja bohatera:

- antybohater -(everyman), postać bierna bez określonego wieku, imienia,

pozycji społecznej, przeciętny lub jednostka nietypowa, działająca

sprzecznie z powszechnie uznanymi normami, symbol buntu.

4.Groteskowość i deformacja świata przedstawionego.

5.Antyrealizm, brak ciągu przyczynowo – skutkowego.

Podane tu zostały jedynie cechy, gdyż analiza i ćwiczenia nie obejmowałyby

powtórek, lecz materiał bieżący realizowany na lekcjach języka polskiego

w klasie IV, czyli czytanie „Tanga” dopiero przed Wami.

2.2 LIRYKA

Najważniejsze gatunki liryczne to:

1.pieśń - najstarszy i niezwykle popularny gatunek liryczny, o jego związku

z muzyką świadczy rytmiczność utworów, regularność strof, częste

powtórzenia,

2.oda - utwór uroczysty, o patetycznym nastroju, sławiącym jakąś postać lub

ideę,

3.hymn – podobnie jak oda utwór utrzymany w podniosłym nastroju,

uroczysty, pochwalny, najczęściej o tematyce religijnej lub patriotycznej,

poświęcone bohaterom, ideom, szanowanym wartościom,

4.tren - utwór wyrażający ból po czyjejś śmierci i wychwalający zalety

zmarłego,

5.elegia - smutny, żałobny utwór, wyrażający cierpienie i ból podmiotu

lirycznego,

6.fraszka- krótki utwór wierszowany poruszający różnorodną tematykę,

zakończony puentą (dowcipnym podsumowaniem).

7.sonet – utwór złożony z dwóch opisowych zwrotek czterowersowych

i dwóch zwrotek trzywersowych zawierających refleksje,

8.wiersz biały - bezrymowy, pozbawiony wyrazistego związania wersów,

rymów,

- 26 -

9.wiersz wolny – dominujący we współczesnej poezji, najbardziej

nowoczesna forma organizacji wewnętrznej wiersza, o swobodnym (choć

celowym) układzie wersów, często o kontrastowo różnej nieregularnej

liczbie sylab w poszczególnych wersach,

10.epigramat - krótki wierszowany utwór, dawniej przeznaczony do wyrycia

na kamieniu, jego zwięzła treść jest na ogół oparta na zaskakującym

pomyśle (koncepcie).

Szczegółowej analizie wierszy poświęcony był rozdział „Skryptu

edukacyjnego dla klas II”, stąd tutaj tylko krótkie ćwiczenie powtórzeniowe.

Ćwiczenie 2.12

Praca w parach (15min.)

Do powyższych gatunków dopiszcie po dwa przykłady utworów wraz

z autorami (niekoniecznie z podstawy programowej). Efekty pracy

zaprezentujcie na forum.

2.3 EPIKA

Ta część poświęcona będzie gatunkom epickim, typom narracji

i narratora. Na początku przypomnicie sobie elementy niezbędnej teorii, po

czym wykonacie kilka ćwiczeń powtórzeniowych.

Najważniejsze GATUNKI EPICKIE:

1.nowela - utwór krótki, jednowątkowy, z małą ilością bohaterów

i punktem kulminacyjnym znajdującym się w zakończeniu,

2.opowiadanie - utwór niewielki, tematycznie ograniczony do jednego

wątku, różniący się od noweli brakiem wyraźnej konstrukcji, luźnym

układem akcji często wzbogacanej epizodami,

3.powieść - utwór pisany prozą, obszerny, wielowątkowy, o dużej ilości

bohaterów; występuje kilka rodzajów powieści, np. historyczna, polityczna,

przygodowa, sensacyjna, społeczno-obyczajowa, psychologiczna,

biograficzna, fantastyczno-naukowa, fantasy, kryminalna itp.,

4.bajka - epicka opowiastka prozą w formie przypowieści, zawierająca

naukę moralną bądź dydaktyczną, posługująca się typowymi cechami

(charakterami), niekiedy upostaciowanymi w zwierzętach, roślinach,

przedmiotach,

5.baśń - utwór opowiadający dzieje bohaterów z reguły fantastycznych,

nieposiadający określonego miejsca oraz czasu (dawno, dawno temu za

górami za lasami),

6.mit - opowieść o stałej warstwie fabularnej, wyrażającej wierzenia danej

społeczności o otaczającym świecie, opisująca historię bogów, demonów,

- 27 -

legendarnych bohaterów oraz historię stworzenia świata i człowieka,

7.legenda(podanie) - opowieść, posługująca się elementami niezwykłości

oraz cudowności, związanej z życiem świętych i męczenników,

informująca o powstaniu jakiegoś miasta lub państwa, zawierająca

zdarzenia historyczne, często osnuta na wątkach ludowych

i apokryficznych,

8.epopeja (epos) - rozbudowany utwór wierszowany przedstawiający dzieje

mitycznych, legendarnych lub historycznych bohaterów na tle wydarzeń

przełomowych dla danej społeczności,

9.przypowieść (parabola) - gatunek literatury moralistyczno-dydaktycznej,

którego cechy formalne (schematyzm fabuły, uproszczona konstrukcja

postaci, obiektywny narrator, selekcja realiów) służą właściwemu

odczytaniu alegorycznego lub symbolicznego znaczenia świata

przedstawionego, przekazaniu prawdy moralnej.

10.proza dokumentalna – cel : wiarygodna relacja na temat autentycznych

wydarzeń, np. reportaż- publicystyczno-literacki, przedstawiający

rzeczywiste zdarzenie i towarzyszące mu okoliczności, autor reportażu

opowiada o zdarzeniach, których był świadkiem lub których przebieg zna

z relacji świadków, dokumentów lub innych źródeł.

RODZAJE NARRACJI:

1.trzecioosobowa (inaczej: autorska) - narrator nie należy do świata

przedstawionego:

- auktorialna - narrator często ujawnia swoje istnienie, ocenia i komentuje

wydarzenia, pozwala sobie na dygresje bezpośrednio niezwiązane

z treścią utworu, może wyprzedzać bieg wydarzeń,

- personalna - narrator nie ujawnia swojego istnienia, nie ocenia i nie

komentuje wydarzeń, narracja jest prowadzona z punktu widzenia postaci

należących do świata przedstawionego, za którymi ukrywa się narrator;

charakterystyczna cecha: stosowanie mowy pozornie zależnej (mamy

wrażenie, że narrator cytuje myśli ),

2.pierwszoosobowa (inaczej: narracja pamiętnikarska) - narrator należy do

świata przedstawionego, opowiada o wydarzeniach, których był

świadkiem, lub w których sam uczestniczył.

RODZAJE NARRATORA:

1.narrator autorski - nie posiada konkretnych cech, dzięki którym nie

można by go utożsamić z autorem dzieła,

2.narrator fikcyjny - nie można utożsamić go z autorem dzieła,

3.narrator jawny - zaznacza swoją obecność, np. poprzez prowadzenie

narracji w 1. osobie czy zwroty do czytelnika,

- 28 -

4.narrator ukryty - narrator nie ujawnia swojego istnienia,

5.narrator wszechwiedzący - zna wszystkie wydarzenia, zarówno

z przeszłości jak i z przyszłości, oraz psychikę bohaterów, sam nie

uczestniczy w akcji utworu,

6.narrator świadek - jego wiedza jest ograniczona, opowiada

o wydarzeniach w takiej formie, w jakiej mógłby zrobić to naoczny

świadek,

7.narrator bezpośredni - należy do świata przedstawionego, często jest

najważniejszą postacią utworu, prowadzi narrację pierwszoosobową.

Poniżej przypomnimy lektury z podstawy programowej należące do epiki:

1. A. Mickiewicz: Pan Tadeusz,

2. B. Prus: Lalka,

3. E. Orzeszkowa: Nad Niemnem (fragmenty),

4. wybór nowel pozytywistycznych, np.:

B. Prus: Kamizelka, Omyłka,

M. Konopnicka: Mendel Gdański, Miłosierdzie gminy,

E. Orzeszkowa: Gloria victis,

5. H. Sienkiewicz - wybrana powieść, np.: Potop ,

6. S. Wyspiański: Wesele,

7. W. Reymont: Chłopi, t. 1: Jesień,

8. S. Żeromski: Ludzie bezdomni, Przedwiośnie,

9. W. Gombrowicz - fragmenty prozy, np.: Ferdydurke,

10. wybrany utwór z prozy polskiej XX w., np.: Z. Nałkowska: Granica,

11. T. Borowski - wybrane opowiadania, np.: Pożegnanie z Marią, U nas,

w Auschwitzu, Proszę państwa do gazu, Bitwa pod Grunwaldem,

12. G. Herling – Grudziński: Inny świat,

13. wybrane fragmenty prozy dokumentalnej, np.: H. Krall: Zdążyć przed

Panem Bogiem, S. Wyszyński: Zapiski więzienne (fragmenty),

Jan Paweł II: Pamięć i tożsamość (fragmenty), R. Kapuściński: Cesarz

(fragmenty).


1. W. Goethe : Cierpienia młodego Wertera,

2. wybrana europejska powieść XIX wieku, np.: F. Dostojewski: Zbrodnia

i kara,

3. J. Conrad - wybrany utwór, np.: Jądro ciemności,

4. wybrana powieść XX wieku, np.: G. Orwell: Folwark zwierzęcy.

Ćwiczenie 2.13


Przeczytaj uważnie poniższe fragmenty. Określ rodzaj narracji i narratora.

Podkreśl słowa potwierdzające Twój wybór.

- 29 -

a)A. Mickiewicz: Pan Tadeusz

KSIĘGA I - GOSPODARSTWO

Podróżny długo w oknie stał patrząc, dumając,

Wonnymi powiewami kwiatów oddychając,

Oblicze aż na krzaki fijołkowe skłonił,

Oczyma ciekawymi po drożynach gonił

I znowu je na drobnych śladach zatrzymywał,

Myślał o nich i, czyje były, odgadywał.

typ narracji - …………………………………………………………………

rodzaj narratora - ……………………………………………………………...

b)B. Prus: Lalka

ROZDZIAŁ ÓSMY - MEDYTACJE

Znalazłszy się na ulicy Wokulski stanął na chodniku, jakby namyślając się,

dokąd iść. Nie ciągnęło go nic w żadną stronę. Dopiero gdy przypadkiem

spojrzał w prawo, na swój nowo wykończony sklep, przed którym już

zatrzymywali się ludzie, odwrócił się ze wstrętem i poszedł w lewo.

"Dziwna rzecz, jak mnie to wszystko mało obchodzi" - rzekł do siebie. Potem

myślał o tych kilkunastu ludziach, którym już daje zajęcie, i o tych

kilkudziesięciu, którzy od pierwszego maja mieli dostać u niego zajęcie,

o tych setkach, dla których w ciągu roku miał stworzyć nowe źródła pracy,

i o tych tysiącach, którzy dzięki jego tanim towarom mogliby sobie poprawić

nędzny byt - i - czuł, że ci wszyscy ludzie i ich rodziny nic go w tej chwili

nie interesują.

"Sklep odstąpię, nie zawiążę spółki i wyjadę za granicę" - myślał.

typ narracji - …………………………………………………………………..


c)E. Orzeszkowa: Gloria victis

- Jak się masz? - zadmuchał wesoło. Las w odpowiedź zaszumiał:

- Witaj, miły latawcze!

I wleciał wiatr do lasu uradowany, zwinny, przelatywał wśród świerków,

brzóz, olch, dębów, ramionami owijając pnie starych przyjaciół i skrzydłami

na ich konarach składając pocałunki przywitalne.

- 30 -

- Jak się macie? - szemrał i szeptał. - Coście przez czas ten widziały,

słyszały? Co się tu u was, dokoła was, działo, stawało?[…]

typ narracji - …………………………………………………………………..


d)Tadeusz Borowski : U nas w Auschwitzu...

...a więc jestem już na kursach sanitarnych. Wybrano nas kilkunastu z całego

Birkenau i będą uczyć prawie na doktorów. Mamy wiedzieć, ile kości ma

człowiek, jak krąży krew, co to jest otrzewna, jak się zwalcza gronkowce,

a jak paciorkowce, jak się sterylnie przeprowadza operację ślepej kiszki i po

co jest odma. Mamy posłannictwo bardzo wzniosłe: będziemy leczyć

kolegów, których „zły los” gnębi chorobą, apatią lub zniechęceniem do

życia. Mamy — właśnie my, kilkunastu ludzi na dwadzieścia tysięcy

mężczyzn w Birkenau, zmniejszyć śmiertelność w obozie i podnieść ducha

więźniów.

typ narracji - …………………………………………………………………..


2.4 GATUNKI SYNKRETYCZNE

Gatunki synkretyczne to przykłady utworów łączących w sobie kilka

rodzajów i gatunków literackich. Te, które nas interesują powstały

w romantyzmie jako wyraz buntu przeciwko klasycznym kanonom tworzenia

literatury:

a) dramat romantyczny – scharakteryzowany w podrozdziale 2.1,

b) ballada romantyczna – gatunek wywodzący się z kultury ludowej,

utrzymany w nastroju tajemnicy i grozy, łączący realizm z fantastyką,

czyniący z natury nie tylko tło wydarzeń, lecz także równoprawnego

bohatera, zawierający przesłanie moralne;

- elementy epickie: akcja, narrator, bohaterowie (najczęściej pochodzący

z ludu),

- elementy liryczne: pisana wierszem, nastrojowość,

- elementy dramatu: występowanie dialogu.

c) powieść poetycka - dłuższy utwór wierszowany, o charakterze

narracyjnym, którego, luźna, fragmentaryczna i zagadkowa fabuła obfituje

w momenty dramatyczne, a częstymi są w nim także opisy liryczne,

odznaczające się silnym zsubiektywizowaniem i poetyckością

obrazowania; pierwszoplanowe znaczenie ma w powieści poetyckiej

główny bohater – buntownik, skłócony ze światem, którego losy umieszcza

- 31 -

twórca w nastrojowej scenerii historycznej lub egzotycznej

– przykład A. Mickiewicz Konrad Wallenrod (poza podstawą

programową).

Przykład 2.3 Na przykładzie ballady „Świteź” Adama Mickiewicza wskażemy cechy

gatunkowe utworu:

- utwór nastrojowy, pisany wierszem,

- elementy ludowości – legendy na temat jeziora,

- tajemniczość i groza – dziwne dźwięki i zjawiska słyszane oraz

obserwowane w pobliżu jeziora,

- postać fantastyczna – mieszkanka jeziora – Świtezianka,

- narrator pierwszoosobowy opowiadający o spotkaniu z postacią

fantastyczną, Świtezianka opowiadająca historię jeziora,

- cytowane dialogi, np. Świtezianki z jej ojcem,

- natura wymierzająca sprawiedliwość zgodnie z przekonaniem, że nie ma

zbrodni bez kary – zabójcza moc kwiatów carów.

Ćwiczenie 2.14


Korzystając z tekstu wybranej ballady Adama Mickiewicza, dokonajcie

analizy pod kątem cech gatunkowych utworu (patrz przykład 2.3)

Ćwiczenie 2.15


Na podstawie fragmentu ballady „Świteź” wskaż środki poetyckie budujące

nastrój tajemnicy i grozy:

Adam Mickiewicz: Świteź (fragment)

Ktokolwiek będziesz w nowogródzkiej stronie,

Do Płużyn ciemnego boru

Wjechawszy, pomnij zatrzymać twe konie,

Byś się przypatrzył jezioru.[…]

Tak w noc, pogodną jeśli służy pora,

Wzrok się przyjemnie ułudzi;

Lecz żeby w nocy jechać do jeziora,

Trzeba być najśmielszym z ludzi.

- 32 -

Bo jakie szatan wyprawia tam harce!

Jakie się larwy szamocą!

Drżę cały, kiedy bają o tym starce,

I strach wspominać przed nocą.

Nieraz śród wody gwar jakoby w mieście,

Ogień i dym bucha gęsty,

I zgiełk walczących, i wrzaski niewieście,

I dzwonów gwałt, i zbrój chrzęsty.[…]

- środek artystyczny – nazwa – przykład

…………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………

ROZDZIAŁ III

GŁÓWNE PRĄDY FILOZOFICZNE I/LUB ARTYSTYCZNE OD ANTYKU DO MŁODEJ POLSKI

Ostatni rozdział skryptu będzie krótkim powtórzeniem głównych

prądów literackich występujących od antyku do Młodej Polski, gdyż wiedza

na temat tych właśnie epok obejmuje powtórki do matury. Rozpoczniemy od

krótkich charakterystyk nurtów, po czym przejdziemy do działań

praktycznych.

1. Antyk:

- XIX wiek p.n.e. do V wieku n.e.,

- kultura grecko – rzymska – mityczna,

- kultura chrześcijańska – biblijna

- stoicyzm - ogół poglądów filozoficznych , wypracowanych przez Zenona

z Kition; głosił on , że szczęście uwarunkowane jest wewnętrznym spokojem,

harmonią ducha i odrzuceniem skrajnym emocji – „stoicki spokój”, „złoty

środek” - epikureizm - szkoła filozoficzna stworzona przez Epikura, który za cel

życia uznawał rozważne dążenie do przyjemności i szczęścia; radość życia,

korzystanie z uciech i piękna świata, uwolnienie ciała od bólu i ducha od

- 33 -

niepokoju - to zasadnicze zalecenia tej filozofii. – „Carpe diem” - chwytaj

dzień, ciesz się chwilą.

Ćwiczenie 3.1


Potwierdź fragmentami z tekstu obecność stoicyzmu w utworze Horacego.

Horacy: Do Apollina

O co poeta prosi Apollina

gdy młode wino rozlewa z patery?

O co się modli w ten dzień dedykacji?

O nie o zbiory na żyznej Sardynii

ani o stada mnożące się w żarach

Kalabrii ani nie prosi o złoto

czy kość indyjską czy grunty zwilżane

po cichu nurtem spokojnym Lirysu

Łozy kaleńskie niech nożem okrzesa

kto panem winnic i kubku ze złota

bogaty kupiec niechaj pije wino

dobrze płacone syryjskim towarem

on z łaski nieba Atlantyckie wody

bezkarnie wita trzy razy do roku

albo i cztery mnie do życia starczą

oliwki lekkie ślazy i cykoria

Synu Latony pozwól mi się cieszyć

tym co jest moje zdrowiem i nietkniętą

władzą umysłu pozwól niech się za mną

nie wlecze starość brzydka i bez lutni.

2. Średniowiecze:

- Polska: X – XV wiek,

- teocentryzm (z gr. Θεός, theos – bóg i z łac. centrum – środek) –

uznawanie Boga za stwórcę świata stojącego ponad i poza nim, ma On też

wpływ na kształt życia na ziemi,

- scholastyka - podstawa teologii średniowiecznej i sposób myślenia

przyjmujący za sprawy nadrzędne dogmaty religijne, które starano się

uzasadniać i wyjaśniać racjonalnie,

- 34 -

- augustynizm - doktryna filozoficzna świętego Augustyna (354-430). Za

Platonem zakładał on wewnętrzny podział człowieka na ciało i duszę

( dualizm wewnętrzny); ciało dąży do zaspokajania pierwotnych potrzeb, co

powoduje upadek moralny, dusza zaś jest bytem wyższym noszącym obraz

Boga,

- franciszkanizm - system filozoficzny świętego Franciszka z Asyżu (1181-

1226) opierający się na wskazaniach Nowego Testamentu i zasadzie miłości

bliźniego, wyzbycia się potrzeb materialnych; wszystkie stworzenia

traktował jako braci;. postawa franciszkańska to pochwała ubóstwa, pokory

wobec Boga, radości i miłości do świata

- tomizm - System filozoficzny wymyślony przez św. Tomasza z Akwinu

(1225-1274), teologa uznanego za Wielkiego Doktora Kościoła; twierdził on

między innymi, iż świat został stworzony hierarchicznie i każde stworzenie

zajmuje w nim odpowiednie miejsce, np.: najwyżej stoi Bóg, potem

aniołowie, człowiek i zwierzęta; życie ludzkie zostało zaplanowane przez

Boga.

Ćwiczenie 3.2

Praca na forum (15 min.)

Jedna osoba głośno odczytuje tekst „Bogurodzicy”, po czym kolejno

podajecie powody kultu maryjnego w średniowieczu i jego związek

z teocentryzmem.

Bogurodzica

Bogurodzica, dziewica, Bogiem sławiena Maryja!

U twego syna, Gospodzina, matko zwolena Maryja!

Zyszczy nam, spuści nam.

Kirielejson.

Twego dziela Krzciciela, bożyce,

Usłysz głosy, napełni myśli człowiecze.

Słysz modlitwę, jąż nosimy,

A dać raczy, jegoż prosimy,

A na świecie zbożny pobyt,

Po żywocie rajski przebyt.

Kirielejson.

Ćwiczenie 3.3


Wypiszcie z tekstu „Bogurodzicy” cechy Maryi. To kreacja boska czy

ludzka?

- 35 -

cechy:…………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………

3. Renesans:

- Polska: XV – XVII w.,

- humanizm / antropocentryzm – prąd umysłowy renesansu, którego

hasłem było powiedzenie Terencjusza „Człowiekiem jestem i nic co ludzkie,

nie jest mi obce”; stawianie człowieka i spraw doczesnych w centrum

zainteresowania,

- reformacja - prąd i ruch społeczny renesansu, dla którego znamienne było

wystąpienie wielkich reformatorów z Lutrem, Kalwinem i Husem na czele;

Luter (1517, Wittenberga) głównie przeciwstawił się w swoich tezach

o odpustach demoralizacji Kościoła, który uzurpował sobie prawo do

nieomylności, a nawet poprzez hojne datki gwarantował ludziom wstęp do

biblijnego raju.

- powrót do antycznego stoicyzmu i epikureizmu.

Ćwiczenie 3.4

Praca w grupach ( 30 min.)

Na podstawie wybranej pieśni Jana Kochanowskiego ( np. „Pieśń IX”, Księgi

pierwsze)

Scharakteryzujcie postawę podmiotu lirycznego jako renesansowego

humanisty. Efekty pracy zaprezentujcie na forum na zasadzie - każda grupa

kolejno podaję cechę popartą cytatem:

np.- wyznający filozofię stoicką :

„A nigdy nie zabłądzi,

Kto tak umysł narządzi,

Jakoby umiał szczęście i nieszczęście znosić,

Temu mężnie wytrzymać, w owem się nie wznosić”

4. Barok:

- Polska: cały XVII w. – połowa XVIII w.

- kontrreformacja - prąd umysłowy i ruch społeczny baroku; rozpoczął się

po soborze trydenckim (1545-1563), na którym Kościół opracował strategię

walki z reformacją,

- sarmatyzm - był ideologią wytworzoną przez polską szlachtę w baroku;

przypisała ona sobie pochodzenie od starożytnego plemienia Sarmatów, ludu

niezwykle walecznego i dzielnego,

- 36 -

- marinizm - zbieżny z barokowym konceptyzmem kierunek lub sposób

pisania dzieła w oparciu o koncept, czyli jakiś oryginalny pomysł; chodziło

o olśniewanie czytelnika bogactwem formy, a nie treścią.

Ćwiczenie 3.5


Na podstawie poniższego wiersza Jana Andrzeja Morsztyna „Niestatek”

określ, na czym polegał koncept ( niebanalny pomysł) w tekście. W tym celu

wskaż zastosowane środki artystyczne:

Prędzej kto wiatr w wór zamknie, prędzej i promieni

Jan Andrzej Morsztyn: Niestatek

Słonecznych drobne kąski wżenie do kieszeni,

Prędzej morze burzliwe groźbą uspokoi,

Prędzej zamknie w garść świat ten, tak wielki, jak stoi,

Prędzej pięścią bez swojej obrazy ogniowi

Dobije, prędzej w sieci obłoki połowi,

Prędzej płacząc nad Etną łzami ją zaleje,

Prędzej niemy zaśpiewa, i ten, co szaleje,

Co mądrego przemówi; prędzej stała będzie

Fortuna, i śmierć z śmiechem w jednym domu siędzie,

Prędzej prawdę poeta powie i sen płonny,

Prędzej i aniołowi płacz nie będzie plonny,

Prędzej słońce na nocleg skryje się w jaskini,

W więzieniu będzie pokój, ludzie na pustyni,

Prędzej nam zginie rozum i ustaną słowa,

Niźli będzie stateczna która białogłowa.

- zastosowane środki artystyczne :

…………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………

5. Oświecenie:

- Polska: lata 1764 – 1822

- racjonalizm - główny nurt ideowy oświecenia a polegający na odrzucaniu

w procesie dochodzenia prawdy wszystkiego, czego nie da się wyjaśnić

rozumem (z łac. ratio- rozum), to znaczy: tylko to jest prawdziwe, co

możemy racjonalnie uzasadnić za pomocą nauki i rozumu; racjonaliści

przeciwstawili się dogmatom kościelnym i fanatyzmowi religijnemu; od nich

wywodzą się światopoglądy zwane deizmem i ateizmem; pierwszy zakłada,

- 37 -

iż Bóg jest stwórcą świata, lecz nie wpływa na losy ludzkie, drugi odrzuca

istnienie Boga w ogóle,

- empiryzm – kierunek filozoficzny w oświeceniu opierający teorię poznania

na doświadczeniach naukowych,

- sensualizm - pogląd filozoficzny zamykający się w twierdzeniu, iż wiedza

ludzka pochodzi z wrażeń zmysłowych, sensu – gr. zmysł; słowem to, co

wiemy o świecie, który nas otacza, wiemy z analizy bodźców, jakie

przekazują do rozumu zmysły,

- klasycyzm - (łac. classicus – doskonałość, pierwowzór)– kierunek literacki

w oświeceniu, który był rozumiany w kategoriach użytecznej społecznie roli

całego piśmiennictwa, a zatem literatura powinna spełniać funkcję

nauczyciela, winna być dydaktyczna i moralizatorska; nawiązanie do

dorobku antyku nazywanego klasycyzmem- pierwowzorem, doskonałością,

- sentymentalizm - kierunek literacki oświecenia, który nawiązywał do

tradycji folkloru, ukazywał człowieka z jego wewnętrznymi przeżyciami,

uczuciami, na nich skupiał swoją uwagę,

- rokoko - kierunek w literaturze i sztuce w oświeceniu, kontynuacja stylu

barokowego.

Ćwiczenie 3.6


Na podstawie fragmentów utworu Franciszka Karpińskiego „Laura

i Filon ”określcie, który z nurtów oświeceniowych jest realizowany i jakie

fragmenty to potwierdzają.

Franciszek Karpiński : Laura i Filon (fragmenty)

Laura

Już miesiąc zeszedł, psy się uśpiły,

I coś tam klaszcze za borem.

Pewnie mnie czeka mój Filon miły

Pod umówionym jaworem.[…]

Prowadź mię teraz, miłości śmiała!

Gdybyś mi skrzydła przypięła!

Żebym najprędzej bór przeleciała,

Potem Filona ścisnęła!

Oto już jawor... Nie masz miłego!

Widzę, że jestem zdradzona!

On z przywiązania żartuje mego,

Kocham zmiennika Filona.[…]

- 38 -

Och, nie! on zdrajca, on u Dorydy,

On może teraz bez miary

Na sprośne z nią się wydał niewstydy..

A ja mu daję ofiary...[…]

Filon

O, popędliwa!... O, ja niebaczny!...

Lauro!... poczekaj... dwa słowa!...

Może występek mój nie tak znaczny,

Może zbyt kara surowa.[…]

- nurt artystyczny - …………………………………………………………….

6. Romantyzm:

- Polska: 1822r. – 1863r.

- mistycyzm - światopogląd wyjaśniający, iż w dochodzeniu do prawdy

o życiu najważniejsze są intuicja, wiara i religia, a kontemplacja i modlitwa

to sposób kontaktu z Bogiem,

- mesjanizm – w XIX wieku niektórzy polscy romantycy wierzyli, iż naród

polski jest zbawcą narodów i cierpiąc pod zaborami, da wolność innym

narodom uciśnionym niczym Chrystus,

- irracjonalizm - rodzaj postawy i działania pozbawionego elementu

rozumowania, racjonalizmu; irracjonalny to nierealny, zaskakujący,

nieracjonalny, intuicyjny, instynktowny, spontaniczny, wymyślony,

pozbawiony podstaw logicznych i naukowych,

- prometeizm - od imienia greckiego tytana Prometeusza, który ukradł ogień

z Olimpu i dał go ludziom, postawa godna naśladowania, sławiąca ludzi

poświęcających się dla dobra ogółu,

- orientalizm - występująca w kulturze wielu epok literackich Europy

(średniowiecza, oświecenia, romantyzmu, modernizmu) fascynacja kulturą

Wschodu (Azji).

- historyzm - postawa filozoficzna i metodologiczna, światopogląd

analizujący świat poprzez pryzmat historii, czyli zjawisk zachodzących

w przeszłości i mających wpływ na relacje społeczne i wydarzenia, które się

odbyły i dzieją.

- prowidencjalizm - (łac. providentia - opatrzność) - pogląd historiozoficzny

uznający Opatrzność za siłę kierującą losami ludzi i świata; przekonanie

o istnieniu Opatrzności, która czuwa nad światem i dziejami.

Ćwiczenie 3.7


- 39 -

Na podstawie „Króla elfów” J. W. Goethego odpowiedzcie na pytanie, czym

różni się postawa racjonalna od irracjonalnej. Spostrzeżenia zapiszcie

w tabeli.

Johann Wolfgang Goethe: Król elfów

Kto jedzie tak późno wśród nocnej zamieci?

To ojciec z dziecięciem, jak gdyby wiatr, leci;

Chłopczynę na ręku piastując najczulej,

Ogrzewa oddechem, do piersi go tuli.

— Mój synu, dlaczego twarz kryjesz we dłoni?

— Czy widzisz, mój ojcze? król olszyn w tej stronie.

Król olszyn w koronie, z ogonem jak żmija!

— To tylko, mój synu, mgła nocna się zwija.

— Chodź do mnie, chłopczyno, zapraszam najmilej,

Pięknemi zabawki będziem się bawili,

Chodź na brzeg, tu kwiatki kraśnieją i płoną,

A moja ci mama da suknię złoconą.

— Mój ojcze! mój ojcze! czy widzisz te dziwa?

Król olszyn do siebie zaprasza i wzywa!

— Nie bój się, mój synu! skąd tobie te dreszcze?

To tylko wiatr cichy po liściach szeleszcze.

— Chodź do mnie, chłopczyno, poigrasz z rozkoszą,

Mam córki, co ciebie czekają i proszą,

Czekają na ciebie z biesiady nocnemi,

Zaśpiewasz, potańczysz, zabawisz się z niemi.

— Mój ojcze! mój ojcze! ach, patrzaj... gdzie ciemno...

Król olszyn ma córki, chcą bawić się ze mną. —

— Nie bój się, mój synu, ja widzę to zdala,

To wierzba swe stare gałęzie rozwala. —

— Chodź do mnie, mój chłopcze, dopóki masz porę:

Gdy chętnie nie przyjdziesz, to-ć gwałtem zabiorę.

— Mój ojcze! mój ojcze! ratujcie dziecinę!

Król olszyn mię dusi... mnie słabo... ja ginę...

- 40 -

Ojcowi bolesno... on pędzi, jak strzała,

Na rękach mu jęczy dziecina omdlała.

Dolata na dworzec... lecz próżna otucha!

Na ręku ojcowskich już dziecię bez ducha.

Racjonalista - ojciec Irracjonalista - syn

- mgły nocne - król elfów

Ćwiczenie 3.8 Praca w grupach (40 min.)

Każda z grup pracuje na tym samym tekście – „Widzenie ks. Piotra”

(fragmenty) z „Dziadów cz. III”. W formie mapy mentalnej rozrysujcie

znaczenie słowa mesjanizm.

WIDZENIE

Tyran wstał - Herod! - Panie, cała Polska młoda

Wydana w ręce Heroda.

Co widzę? - długie, białe, dróg krzyżowych biegi,

Drogi długie - nie dojrzeć - przez puszcze, przez śniegi

Wszystkie na północ! - tam, tam w kraj daleki,

Płyną jak rzeki.[…]

Nie! lud wycierpi. - Widzę ten motłoch - tyrany,

Zbójce - biegą - porwali - mój Naród związany

Cała Europa wlecze, nad nim się urąga -

"Na trybunał!" - Tam zgraja niewinnego wciąga.

- 41 -

Na trybunale gęby, bez serc, bez rąk; sędzie -

To jego sędzie!

Krzyczą: "Gal, Gal sądzić będzie!"

Gal w nim winy nie znalazł i - umywa ręce,

A króle krzyczą: "Potęp i wydaj go męce;[…]

Gal wydał - już porwali - już niewinne skronie

Zakrwawione, w szyderskiej, cierniowej koronie,

Podnieśli przed świat cały - i ludy się zbiegły;

Gal krzyczy: „Oto naród wolny, niepodległy!"[…]

Ach, Panie, już widzę krzyż - ach, jak długo, długo

Musi go nosić - Panie, zlituj się nad sługą.

Daj mu siły, bo w drodze upadnie i skona -

Krzyż ma długie, na całą Europę ramiona,

Z trzech wyschłych ludów, jak z trzech twardych drzew ukuty. -

Już wleką; już mój Naród na tronie pokuty -

Rzekł: "Pragnę" - Rakus octem, Borus żółcią poi,

A matka Wolność u nóg zapłakana stoi.[…]

Mój kochanek! już głowę konającą spuścił,

Wołając: "Panie, Panie, za coś mię opuścił!"

On skonał!

- 42 -

(Słychać chóry aniołów - daleki śpiew wielkanocne pieśni - na końcu

słychać; "Alleluja! Alleluja")

Ku niebu, on ku niebu, ku niebu ulata!

I od stóp jego wionęła

Biała jak śnieg szata -

Spadła, - szeroko - cały świat się w nią obwinął.

Ćwiczenie 3.9


Przeczytajcie wspólnie „Wielką Improwizację” i przypomnijcie, na czym

polegała postawa prometejska Konrada. Wypiszcie najważniejsze cytaty

wraz z komentarzem:

…………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………

Ćwiczenie 3.10


Każda para wybierze jeden z „Sonetów krymskich” i wskaże elementy

orientalizmu w tekście.

Ćwiczenie 3.11


Przypomnijcie treść „Nie – Boskiej komedii”. W kontekście zakończenia

zdefiniujcie pojęcie prowidencjalizmu.

LEONARD

Oprzyj się na mnie. -

PANKRACY

Daj mi choć odrobinę ciemności! -

- 43 -

LEONARD

O mistrzu mój! -

PANKRACY

Ciemności - ciemności! -

LEONARD

Hej! obywatele - hej! bracia - demokraty, na pomoc!- Hej! ratunku - pomocy

- ratunku! -

PANKRACY

Galilae vicisti! (Galilejczyku zwyciężyłeś)

Stacza się w objęcia Leonarda i kona.

- prowidencjalizm –

…………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………

7. Pozytywizm:

- Polska: 1863r. – 1892r.

- scjentyzm - kult nauki i wiedzy, odrzucanie metafizyki i takich pojęć z nią

związanych, jak duch, bóg, przeznaczenie, a na ich miejsce wprowadzenie

umysłu, natury, przyczyny,

- ewolucjonizm - postawa głosząca koncepcję społecznego organizmu,

stopniowego dążenia do rozwoju i osiągania coraz wyższego poziomu

ekonomicznego,

- utylitaryzm - zasada użyteczności społecznej każdego człowieka, który ma

dążyć do uszczęśliwiania własnego społeczeństwa, a potem i całej ludzkości,

- praca u podstaw - to hasło i postulat młodego pokolenia pozytywistów

pragnących szerzenia oświaty wśród najuboższej warstwy społecznej, aby

wykształcić świadomy postępu ekonomicznego naród,

- praca organiczna - hasło pozytywistów dążących do tego, aby postrzegać

społeczeństwo jako jeden organizm; by był zdrowy, wszystkie jego części –

klasy powinny być „zdrowe”- chodziło o pomoc w rozwoju najuboższym

i zaniedbanym grupom społecznym,

- realizm - realizm to kierunek w sztuce i literaturze pozytywizmu, który

polegał na wiernym oddawaniu obrazu rzeczywistego w dziele (także

literackim), na przedstawianiu świata realnie istniejącego pod kątem

typowych zjawisk społecznych (np. praca, różnice klasowe) przez literaturę,

- naturalizm postulował gromadzenie w dziele literackim wielu

drobiazgowych nawet informacji (tzw. dokumentalizm), które odpowiednio

- 44 -

zestawione, ukazałyby świat i jego prawa; ciążyła na nim fizjologiczno-

deterministyczna koncepcja człowieka, przygniecionego, a nawet

zniewolonego bezwzględnymi prawami przyrody i środowiska społecznego,

brutalnie i bezwzględnie walczącego o przetrwanie, jak w świecie zwierząt;

naturaliści stworzyli także nowatorski sposób ekspresji; często stosowali

bardzo brutalne obrazowanie, a nawet drastyczne słownictwo.

Ćwiczenie 3.12

Praca na forum ( 40 min.)

Przypomnijcie treść wybranych nowel pozytywistycznych (zgodnie z listą

lektur) i wskażcie w nich obecność nurtów pozytywistycznych.

Ćwiczenie 3.13


Przeczytaj poniższy fragment „Lalki” Bolesława Prusa i wskaż cechy

romantyczne (mistycyzm, irracjonalizm) i pozytywistyczne (scjentyzm).

Bolesław Prus: Lalka (fragment)

Wokulski przypatrywał się jej cały czas. Zrobiła na nim szczególne wrażenie.

Zdawało mu się, że już kiedyś ją widział i że ją dobrze zna. […]

" Tyżeś to czy nie ty?..." - pytał się w duchu, nie mogąc od niej oczu

oderwać.

Odtąd mało pamiętał o sklepie i o swoich książkach, lecz ciągle szukał okazji

do widywania panny Izabeli w teatrze, na koncertach lub na odczytach.

Uczuć swoich nie nazwałby miłością i w ogóle nie był pewny, czy dla

oznaczenia ich istnieje w ludzkim języku odpowiedni wyraz. Czuł tylko, że

stała się ona jakimś mistycznym punktem, w którym zbiegają się wszystkie

jego wspomnienia, pragnienia i nadzieje, ogniskiem, bez którego życie nie

miałoby stylu, a nawet sensu. Służba w sklepie kolonialnym, uniwersytet,

Syberia, ożenienie się z wdową po Minclu, a w końcu mimowolne pójście do

teatru, gdy wcale nie miał chęci - wszystko to były ścieżki i etapy, którymi

los prowadził go do zobaczenia panny Izabeli.

Od tej pory czas miał dla niego dwie fazy. Kiedy patrzył na pannę Izabelę,

czuł się absolutnie spokojnym i jakby większym; nie widząc - myślał o niej

i tęsknił. Niekiedy zdawało mu się, że w jego uczuciach tkwi jakaś omyłka

i że panna Izabela nie jest żadnym środkiem jego duszy, ale zwykłą, a może

nawet bardzo pospolitą panną na wydaniu. A wówczas przychodził mu do

głowy dziwaczny projekt:

" Zapoznam się z nią i wprost zapytam: czy ty jesteś tym, na co przez całe

życie czekałem?... Jeżeli nie jesteś, odejdę bez pretensji i żalu..."

- 45 -

- cechy romantyczne:

…………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………

- cechy pozytywistyczne:

…………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………

Ćwiczenie 3.14


Na podstawie poniższych fragmentów „Lalki” wskażcie elementy nurtu

realistycznego i naturalistycznego:

Bolesław Prus: „Lalka”

1.Równie jak pokój, nie zmieniły się od ćwierć wieku zwyczaje pana

Ignacego.

Rano budził się zawsze o szóstej; przez chwilę słuchał, czy idzie leżący na

krześle zegarek, i spoglądał na skazówki, które tworzyły jedną linię prostą.

Chciał wstać spokojnie, bez awantur; ale że chłodne nogi i nieco

zesztywniałe ręce nie okazywały się dość uległymi jego woli, więc zrywał się

nagle, wyskakiwał na środek pokoju i rzuciwszy na łóżko szlafmycę, biegł

pod piec do wielkiej miednicy, w której mył się od stóp do głów, rżąc

i parskając jak wiekowy rumak szlachetnej krwi, któremu przypomniał się

wyścig.

- nurt: ………………………………………………………………………….

- cechy:………………………………………………………………………...

…………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………

2.Szedł, przez brudne szyby zaglądał do mieszkań i nasycał się widokiem

szaf bez drzwi, krzeseł na trzech nogach, kanap z wydartym siedzeniem,

zegarów o jednej skazówce, z porozbijanymi cyferblatami. Szedł i cicho

śmiał się na widok wyrobników wiecznie czekających na robotę,

rzemieślników, którzy trudnią się tylko łataniem starej odzieży, przekupek,

których całym majątkiem jest kosz zeschłych ciastek - na widok obdartych

mężczyzn, mizernych dzieci i kobiet niezwykle brudnych.

" Oto miniatura kraju - myślał - w którym wszystko dąży do spodlenia

i wytępienia rasy. Jedni giną z niedostatku, drudzy z rozpusty. Praca

- 46 -

odejmuje sobie od ust, ażeby karmić niedołęgów; miłosierdzie hoduje

bezczelnych próżniaków, a ubóstwo nie mogące zdobyć się na sprzęty otacza

się wiecznie głodnymi dziećmi, których największą zaletą jest wczesna

śmierć.

- nurt:…………………………………………………………………………..

- cechy:………………………………………………………………………...

…………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………

8. Młoda Polska:

- Polska: 1892r. – 1918r.

- dekadentyzm - pojęcie określające światopogląd w końcowej fazie wieku

XIX i początkach XX w., polegał on na pesymizmie w odniesieniu do losu

człowieka skazanego na choroby i cierpienia; z powodu niemożliwości

osiągnięcia szczęścia człowiek oddawał się nirwanie oraz używkom,

ponieważ żadne działanie nie przynosiło pożądanych efektów; negowanie

wszelkich wartości,

- nietzscheanizm - termin pochodzący od niemieckiego filozofa Fryderyka

Nietzschego (1844-1900), który negował pesymizm życiowy

i głosił kult życia w przeciwieństwie do modernistycznego dekadentyzmu;

dzielił ludzi na słabych (zwykłych zjadaczy chleba) i rasę panów (nadludzi)

zdolnych do kreowania świata i działania poza obrębem wytyczonych praw,

ponadto wychwalał rolę zdrowia i tężyzny fizycznej,

- bergsonizm - prąd literacki modernizmu powstały pod wpływem filozofii

Henri Bergsona (1859-1941) twórcy intuicjonizmu; cechował się

irracjonalizmem i ważną rolą intuicji w procesie poznania i tworzenia,

wpłynął na powstałą później w literaturze technikę strumienia świadomości,

- impresjonizm - kierunek ukształtowany we Francji w II połowie

XIX w. głównie w sztukach plastycznych; w literaturze przejawiał się

koncentracją na świadomości bohatera dzieła, ukazywał świat widziany

poprzez jego psychikę i zajmował się uchwyceniem ważnego moment w jego

życiu;

istotnym elementem stała się nastrojowość i muzyczność dzieła

przybliżającego go do muzyki oraz malarstwa,

- ekspresjonizm - kierunek w sztuce modernistycznej i międzywojennej

charakteryzujący się dążeniem do przeciwstawiania subiektywnych przeżyć,

nadawanie dziełu silnego napięcia emocjonalnego, ekspresji,

- symbolizm - prąd literacki ukształtowany we Francji i w Belgii w ostatnim

piętnastoleciu XIX w., symbol miał być w sztuce jednostką nadrzędną, dzięki

której twórca i odbiorca mogą dotrzeć do sfer nieosiągalnych dla

racjonalnego poznania; symbolizm zakładał, iż pojęcia mają kilka poziomów

znaczeniowych i tymi poziomami miał operować.

- 47 -

Ćwiczenie 3.15


We fragmencie wiersza „Deszcz jesienny” Leopolda Staffa:

a) wskaż cechy dekadenckie:

…………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………

b) wypisz epitety utrzymane w nurcie impresjonistycznym:

…………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………

Leopold Staff : Deszcz jesienny (fragment)

To w szyby deszcz dzwoni, deszcz dzwoni jesienny

I pluszcze jednaki, miarowy, niezmienny,

Dżdżu krople padają i tłuką w me okno...

Jęk szklany... płacz szklany... a szyby w mgle mokną

I światła szarego blask sączy się senny...

O szyby deszcz dzwoni, deszcz dzwoni jesienny...

Ktoś dziś mnie opuścił w ten chmurny dzień słotny...

Kto? Nie wiem... Ktoś odszedł i jestem samotny...

Ktoś umarł... Kto? Próżno w pamięci swej grzebię...

Ktoś drogi... wszak byłem na jakimś pogrzebie...

Tak... Szczęście przyjść chciało, lecz mroków się zlękło.

Ktoś chciał mnie ukochać, lecz serce mu pękło,

Gdy poznał, że we mnie skrę roztlić chce próżno...

Zmarł nędzarz, nim ludzie go wsparli jałmużną...

Gdzieś pożar spopielił zagrodę wieśniaczą...

Spaliły się dzieci... Jak ludzie w krąg płaczą...

Ćwiczenie 3.16


Z wiersza Jana Kasprowicza „Krzak dzikiej róży w ciemnych smreczynach”

wypiszcie:

a) fragmenty impresjonistyczne:

…………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………

- 48 -

b) fragmenty ekspresjonistyczne:

…………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………

c) symbole i omówcie ich znaczenie:

…………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………

Ćwiczenie 3.17


Opowiedz, jaki nurt filozoficzny reprezentuje poniższy utwór. Co o tym

świadczy?

Leopold Staff: Kowal

Całą bezkształtną masę kruszców drogocennych,

Które zaległy piersi mej głąb nieodgadłą,

Jak wulkan z swych otchłani wyrzucam bezdennych

I ciskam ją na twarde, stalowe kowadło.

Grzmotem młota w nią walę w radosnej otusze,

Bo wykonać mi trzeba dzieło wielkie, pilne,

Bo z tych kruszców dla siebie serce wykuć muszę,

Serce hartowne, mężne, serce dumne, silne.

Lecz gdy ulegniesz, serce, pod młota żelazem,

Gdy pękniesz, przeciw ciosom stali nieodporne:

W pył cię rozbiją pięści mej gromy potworne!

Bo lepiej giń, zmiażdżone cyklopowym razem,

Niżbyś żyć miało własną słabością przeklęte,

Rysą chorej niemocy skażone, pęknięte.

- nurt: …………………………………………………………………………

- potwierdzenie:

…………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………

- 49 -

Ćwiczenie 3.18


Pracujecie na tekście Kazimierza Przerwy – Tetmajera „Melodia mgieł

nocnych”. Każda z 5 grup poświęca uwagę jednemu zmysłowi i wypisuje

epitety oddziałujące na niego – oto impresjonistyczny sposób uchwycenia

chwili w poezji.

Po 10 minutach wypiszcie efekty pracy na tablicy. Wskażcie synestezję,

czyli przenikanie się doznań zmysłowych (np. „pijmy woń” - smak i węch).

- zmysł wzroku:

…………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………

- zmysł słuchu:

…………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………

- zmysł smaku:

…………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………

…………............................................................................................................

- zmysł węchu:

…………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………

- zmysł dotyku:

…………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………

- synestezja:

…………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………

Kazimierz Przerwa – Tetmajer: Melodia mgieł nocnych

Cicho, cicho, nie budźmy śpiącej wody w kotlinie,

lekko z wiatrem pląsajmy po przestworów głębinie...

Okręcajmy się wstęgą naokoło księżyca,

co nam ciała przezrocze tęczą blasków nasyca,

i wchłaniajmy potoków szmer, co toną w jeziorze,

i limb szumy powiewne, i w smrekowym szept borze,

pijmy kwiatów woń rzeźwą, co na zboczach gór kwitną,

dźwięczne, barwne i wonne, w głąb wzlatujmy błękitną.

Cicho, cicho, nie budźmy śpiącej wody w kotlinie,

- 50 -

lekko z wiatrem pląsajmy po przestworów głębinie...

Oto gwiazdę, co spada, lećmy chwycić w ramiona,

lećmy, lećmy ją żegnać, zanim spadnie i skona,

puchem mlecza się bawmy i ćmy błoną przezrocza,

i sów pierzem puszystym, co w powietrzu krąg toczą,

nietoperza ścigajmy, co po cichu tak leci,

jak my same, i w nikłe oplatajmy go sieci,

z szczytu na szczyt przerzućmy się jak mosty wiszące,

gwiazd promienie przybiją do skał mostów tych końce,

a wiatr na nich na chwilę uciszony odpocznie,

nim je zerwie i w pląsy pogoni nas skocznie...

Ćwiczenie 3.19


W tekście Jana Kasprowicza „Dies irae” wskaż elementy obrazowania

ekspresjonistycznego:

- obrazowanie ekspresjonistyczne:

…………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………

Jan Kasprowicz: Dies irae (fragmenty)

Trąba dziwny dźwięk rozsieje,

ogień skrzepnie, blask ściemnieje,

w proch powrócą światów dzieje.

Z drzew wieczności spadną liście

na Sędziego straszne przyjście,

by świadectwo dać Psalmiście...

A ty, psalmisto Pański, nastrój harfę swoją

już na ostatni ton!

Grzech krwią czarną duszę plami...

Bez obrońcy staniem sami —

któż zlituje się nad nami?

Kyrie elejson!...

O Boże! Ty bądź naszą łaską i obroną!

Kyrie elejson![…]

- 51 -

Pańskiego gniewu dzień,

w którym w pożarach spokojnego słońca

szatańskim chichotem płoną

świeże, niezwiędłe róże

grzechu i winy!

Na ich purpurze

osiadł posępny i siny

tej Konieczności cień,

z której przepastnej głębiny,

z łona, pełnego niweczących tchnień,

nad boskiej woli złomem

wyrosły zabójcze kwiaty

w Pańskiego gniewu nieskończony dzień...

A Ewa jasnowłosa, matka gwiazd i ziemi,

upaja się ich wonią, schylona nad niemi.

Kyrie elejson!

Ćwiczenie 3.20

Praca w parach lub grupach na tym samym tekście (40 min.)

Na podstawie fragmentu „Chłopów” wykonajcie zadania:

a) przedstawcie występujących bohaterów:

…………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………

b) określcie okoliczności zdarzenia (przyczyny, skutki)

…………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………

……………………………………………………………………………........

c) wskażcie rodzaj obrazowania (realizm, ekspresjonizm, naturalizm)

…………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………

Władysław Stanisław Reymont: Chłopi (fragmenty)

– Wszystkie! Jak na sąd jaki!

- 52 -

– Nie na sąd, ino do was przyślim z proszeniem – rzekła nieśmiało

kowalowa.[…]

– Czego chcecie, mówcie! – zawołał ostro, zniecierpliwiony milczeniem.

– A to... mów, Antek... a to przyślim wedle tego zapisu... – jąkała kowalowa.

– Zapis zrobiłem, a ślub w niedzielę... to wam rzeknę[…]

Zapisaliście całe sześć morgów!

– Bom tak chciał, a zechcę, to w ten mig zapiszę wszystko...

– Jak wszystko będzie wasze, to zapiszecie! – powiedział Antek.[…]

– Głupiś jak ten baran! Grunt jest mój i zrobię z nim , co mi się spodoba![…]

– A ukrzywdzić się nie damy! – wrzasnęła Hanka podnosząc się na nogi.

– A ty czego? Trzy morgi piachu wniesła i starą płachtę, a będzie tu pysk

wywierała?

– Wyście i tyla Antkowi nie dali, nawet tych jego morgów matczynych,

a robimy wam za parobków, jak te woły.

– Sprzątacie za to z trzech morgów.

– A odrabiamy wam za dwadzieścia abo i więcej!

– Jak wam krzywda, idźcie se poszukać lepiej!

– Nie pójdziem szukać, bo tu jest nasze! Nasze po dziadach pradziadach! –

zawołał mocno Antek.[…]I jęli się już kłócić, przyskakiwać do się, grozić,

bić pięściami w stół, wykrzykiwać a wypominać wszystkie swoje żale

i krzywdy. Antek tak się zapamiętał i tak rozsrożył, że wściekłość buchała

z niego i raz w raz już starego chwytał to za ramię, to za orzydle i gotów był

bić... […] stary, rozwścieklony już teraz do ostatka, trzasnął go tak w pysk,

aż rymnął łbem na oszkloną szafkę i z nią razem zwalił się na ziemię...

Porwał się rychło okrwawiony i runął na ojca.

Ćwiczenie 3.21


Przeanalizuj poniższe fragmenty „Ludzi bezdomnych” Stefana Żeromskiego

i korzystając z wiedzy powtórzonej na podstawie wszystkich rozdziałów

skryptu, wykonaj zadania:

a) określ rodzaj i gatunek literacki:……………………………………………

…………………………………………………………………………………

b) określ rodzaj narracji:……………………………………………………….

…………………………………………………………………………………

c) omów kreację narratora:………………………………………………….....

…………………………………………………………………………………

d) wskaż wraz z potwierdzeniem obecność nurtów artystycznych:

impresjonizmu, ekspresjonizmu, symbolizmu, naturalizmu, realizmu.

- 53 -

Stefan Żeromski: Ludzie bezdomni (fragmenty)

1. – Zna pan „Rybaka” Puvis de Chavannes'a? – rzekła panna Podborska.

– „Rybaka”? nie przypominam sobie...[…]

Tak, pamiętał... Chudy człowiek, a właściwie nie człowiek, lecz antropoid

z przedmieścia wielkiej stolicy, obrosły kłakami, w koszuli, która się na nim

ze starości rozlazła, w portkach wiszących na spiczastych kościach bioder,

stał znowu przed nim ze swą podrywką zanurzoną w wodę. Oczy jego

spoczywają niby to na pałąkach trzymających siatkę, a jednak widzą każdego

człowieka, który przechodzi. Nie szukają współczucia, którego nie ma. Ani

się żalą, ani płaczą. „Oto jest pożytek wasz ze wszystkich sił moich, z ducha

mojego...” - mówią doły jego oczu zapadłych.

- nurt-…………………………………………………………………………

- potwierdzenie:

…………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………

2. Na pierwszym piętrze ukazała się duża sala, formalnie wypełniona przez

tłum kobiet złożony z jakich stu osób, pochylonych nad długimi a wąskimi

stołami. Kobiety te, rozebrane w sposób jak najbardziej niepretensjonalny,

zwijały cygara prędkimi ruchami, które na pierwszy rzut oka czyniły

wrażenie jakichś kurczów bolesnych. Jedne z nich schylały głowy i trzęsły

ramionami jak kucharki wałkujące ciasto. Te zajęte były zwijaniem grubo

siekanego tytoniu w liście, które poprzednio zostały szybko a misternie

przykrojone. Inne kładły zwinięte cygara w prasy drewniane. Duszące

powietrze, pełne smrodu ciał pracujących w upale, w miejscu niskim

i ciasnym, przeładowane pyłem starego tytoniu, zdawało się rozdzierać

tkanki, żarło gardziel i oczy.

- nurt-………………………………………………………………………......

- potwierdzenie:

…………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………

3. Niezgrabnie, potykając się na dywanach, zawadzając o meble, przyszedł

wreszcie, prowadzony przez Czernisza, do kozetki, z której podnosiła się

śliczna kobieta. Miała może lat trzydzieści. Była ubrana bez elegancji, ale

z takim wdziękiem obłóczyły ją te proste suknie, że Judym uczuł zaraz swoją

wrodzoną szewską strachliwość i wprowadził w czyn niemniej szewskie

ukłony oraz maniery.

- nurt-…………………………………………………………………………..

- potwierdzenie:

- 54 -

…………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………

4. Słońce rozlewało ciepło łagodne i blask jeszcze jasny, ale już odchodzący

za dziewiątą górę, za dziesiątą rzekę.[…] W dali, spomiędzy koron kulistych

jeszcze, wysuwały się gałęzie bez liści jak smutny jakiś drogowskaz. […]

Błękit niebieski rozciągniony nad tą wąską smugą przestrzeni był już nikły,

zasnuty przędziwem chmurek zwianych i płynących wiotkimi pasmami w dal

niedościgłą dla oka.

- nurt-…………………………………………………………………………..

- potwierdzenie:

…………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………

5. – No, i cóż pan na to, panie reformatorze?

– Ja nic na to, stary ośle! – rzekł Judym spokojnie.

Krzywosąd przez chwilę patrzał w niego wlepionymi oczyma. Wtem zbladł

i, wznosząc pięść, o krok się posunął. Judym dostrzegł ten ruch i stracił świat

z oczu. Jednym susem przypadł do Krzywosąda, chwycił go za gardziel,

targnął nim z dziesięć razy, a potem pchnął go od siebie. Administrator stał

tyłem do stawu. Rzucony przez Judyma, zleciał z grobli, runął w szlam

i zanurzył się w rzadkie bagno, tak że ledwo go było widać. Chłopi cisnęli

rydle i pospieszyli mu z pomocą.

Judym nie widział, co było dalej. Oczy mu zaszły wściekłością, jak bielmem.

Szedł drogą klnąc głośno, ordynarnie...

- nurt-…………………………………………………………………………..

- potwierdzenie:

…………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………

- 55 -

ROZDZIAŁ IV

CHARAKTERYSTYKA BOHATERÓW

Ostatni rozdział poświęcimy przypomnieniu bohaterów z lektur

objętych podstawą programową. Nie będzie to jednak kolejny „bryk”, lecz

praca indywidualna mająca na celu odświeżenie wiadomości i umiejętności.

4.1 RODZAJE CHARAKTERYSTYK

Wyróżnia się kilka rodzajów charakterystyk stosowanych w utworach:

a)charakterystyka indywidualna - przedstawienie jednej postaci;

szczególną formą charakterystyki indywidualnej jest autocharakterystyka,

w której opisuje się samego siebie (powieści autobiograficzne),

b)charakterystyka porównawcza - przedstawienie więcej niż jednej postaci,

mające na celu pokazanie różnic i podobieństw między nimi,

c)charakterystyka zbiorowa - przedstawienie grupy ludzi,

d)charakterystyka bezpośrednia - cechy postaci nazywane są wprost,

e)charakterystyka pośrednia - nie nazywa się cech postaci, czytelnik

z opisu zachowania bohatera musi wywnioskować, jaki on jest,

f)charakterystyka zewnętrzna - zajmuje się ukazaniem tego, co widać

(wygląd postaci, jej funkcjonowanie w świecie przedstawionym),

g)charakterystyka wewnętrzna - zajmuje się ukazaniem tego, czego

bezpośrednio nie widać (przeżycia psychiczne postaci),

h)charakterystyka statyczna - charakteryzujemy postać w określonym

momencie życia,

i)charakterystyka dynamiczna - charakteryzowana postać zmienia się

(przez jakieś wydarzenie, upływ czasu...).

4.2 KOMPOZYCJA CHARAKTERYSTYKI

na podstawie wybranej lektury.

1. WSTĘP - krótkie przedstawienie postaci:

tutaj podajemy najważniejsze informacje dotyczące charakteryzowanego

bohatera, takie jak np.:

- imię i nazwisko,

- skąd znamy postać?

- ile ma lat?

- czym się zajmuje?

- gdzie mieszka?

- 56 -

- jaka jest jego sytuacja rodzinna?

Wyrażenia, przydatne w tej części:

Bohaterem mojej charakterystyki jest....,

Pragnę przedstawić postać...,

X jest głównym bohaterem książki...,

Chcę przedstawić sylwetkę...,

Wśród wielu bohaterów literackich, jakich poznałem, jednym z moich

ulubionych jest...,

Przykład: Charakterystyka Raskolnikowa (fragment):

Rodion Romanowicz Raskolnikow to główny bohater powieści

Fiodora Dostojewskiego „Zbrodnia i kara". 23-letni młodzieniec studiował

prawo, jednak z powodu kłopotów finansowych nie może kontynuować

nauki. Mieszka w Petersburgu, w wynajmowanym skromnym pokoiku. Nie

pracuje, pozostaje na utrzymaniu matki, Pulcherii Aleksandrowny.

2. ROZWINIĘCIE

Wygląd zewnętrzny: np.:

- wzrost (niski / średni / wysoki),

- sylwetka (gruby / chudy / muskularny / wysportowany / wyprostowany /

zgarbiony),

- twarz (kwadratowa / owalna / podłużna / promienna / opalona / pokryta

zmarszczkami / piegowata),

- włosy (jasne / ciemne / krótkie / długie / kręcone / proste / zawsze

starannie uczesane / w nieładzie),

- oczy (duże / małe / niebieskie / brązowe / zielone / wiecznie zamyślone /

ukryte za okularami),

- nos (duży / mały / krzywy / orli / haczykowaty),

- usta (małe, duże, wykrzywione w grymas),

- ubranie (eleganckie / sportowe / zadbane / bogate),

- dodatki (kapelusz / parasol / torebka).

Wyrażenia przydatne w tej części:

- Wyróżniał się... wzrostem, Był najwyższym chłopcem w klasie,

- Uprawiany w młodości sport sprawił, że mimo podeszłego już wieku wciąż

zachował wysportowaną i wyprostowaną sylwetkę, X zawsze był

przeraźliwie chudy,

- 57 -

- Zmęczona, pokryta zmarszczkami twarz świadczyła o tym, że X nie miał

lekkiego życia, Na twarzy X zawsze gościł uśmiech,

- Ubranie X zawsze było czyste i eleganckie, X uwielbiał kosztowne stroje,

sprowadzane specjalnie dla niego z odległych krajów,

- Nigdy nie rozstawał się z ulubionym czarnym kapeluszem, Niezależnie od

pogody zawsze miał przy sobie parasol.

Usposobienie:

tutaj piszemy o tym, jak postać zachowuje się względem innych ludzi.

Mogą tu pojawić się takie określenia jak: sympatyczny / miły / koleżeński /

pogodny / uprzejmy / życzliwy / pomocny / optymistyczny / wesoły / radosny

/energiczny / łagodny / spokojny / wyniosły / dziecinny / nerwowy /

gwałtowny / wybuchowy / kłótliwy / oschły / drażliwy / nietowarzyski.

Umysłowość:

tutaj piszemy o zdolnościach, umiejętnościach i zainteresowaniach postaci.

Mogą tu pojawić się takie określenia jak: mądry / zdolny / pojętny /

mający kłopoty w nauce / obdarzony znakomitą pamięcią / utalentowany /

geniusz / spostrzegawczy / błyskotliwy / uwielbiający czytać książki /

wirtuoz gry na pianinie.

Charakter:

tutaj piszemy o wewnętrznych cechach bohatera.

Mogą tu pojawić się takie określenia jak: pracowity / rzetelny / dokładny /

precyzyjny / leniwy / odpowiedzialny / punktualny / troskliwy / życzliwy /

tolerancyjny / wyrozumiały / poważny / roztrzepany / tchórzliwy / idealista /

naiwny / sentymentalny.

3. ZAKOŃCZENIE - ocena postaci:

tutaj piszemy, co myślimy o danym bohaterze. Czy wywołał w nas sympatię?

A może przeciwnie - nie budzi sympatii? Czy uważamy go za osobę godną

naśladowania? Czy chcielibyśmy, żeby bohater został naszym przyjacielem?

Wyrażenia przydatne w tej części:

X imponuje mi, ponieważ...,

Chciałbym umieć w podobnej sytuacji zachować się tak jak X,

Moim zdaniem, X jest za bardzo...,

- 58 -

W X nie podoba mi się najbardziej,

Szkoda, że teraz nie ma już takich ludzi...,

Ciężko ocenić X. Z jednej strony...., ale z drugiej...,

Postępowanie X zasługuje, moim zdaniem, na potępienie,

Nie jestem w stanie znaleźć usprawiedliwienia dla...,

Nic nie może usprawiedliwić X,

Jest to postać bardzo mi bliska, ponieważ..

Przykład: charakterystyka Edypa (fragment):

Ciężko ocenić Edypa. Jako bohater tragiczny musiał dokonać wyboru

pomiędzy dwiema równorzędnymi wartościami, a każdy wybór prowadził do

klęski. Uważam, że nie powinniśmy go potępiać. Wręcz przeciwnie -

powinniśmy docenić jego konsekwencję i chęć uchronienia Teb przed

epidemią…

Ćwiczenie 4.1


Przyporządkujcie bohaterów do lektur, podając tytuł , autora oraz epokę.

Z poniższej listy w drodze losowania wybierzcie, których bohaterów

będziecie przedstawiać.

Na osobnych kartkach przygotujcie przedstawienie postaci.

1. Edyp -……………………………………………………………………….

2. Makbet - …………………………………………………………………….

3. Tartuffe - ……………………………………………………………………

4. Werter - ……………………………………………………………………..

5. Gustaw – Konrad -…………………………………………………………..

6. Jacek Soplica - ……………………………………………………………...

7. Kordian - ……………………………………………………………………

8. Hrabia Henryk - …………………………………………………………….

9. Stanisław Wokulski - ……………………………………………………….

10. Andrzej Kmicic - ………………………………………………………….

11. Jagmin - …………………………………………………………………...

12. Jan Bohatyrowicz - ………………………………………………………..

13. Pan Młody - ……………………………………………………………….

14. Maciej Boryna - …………………………………………………………...

15. Tomasz Judym - …………………………………………………………...

Ćwiczenie 4.2


Do powyższych bohaterów dopiszcie związane z nimi postaci kobiece.

Wybierzcie po jednej bohaterce i prezentując usposobienie, charakter,

umysłowość, wskażcie ich wpływ na postawy bohaterów.

- 59 -

Ćwiczenie 4.3


Z powyższej listy wybierz jednego bohatera, którego oceniasz pozytywnie

oraz jednego budzącego kontrowersje lub zasługującego na ocenę

negatywną. Uzasadnij wybór, pisząc w pięciu zdaniach ocenę postaci (każda

pięć zdań).

skrypt edukacyjny do zajęć wyrównawczych - kana...

Documents