POPÜLER KÜLTÜR VE GÖSTERİ*

Kitle Kültürü mü, Popüler Kültür mü?Günümüzde gerçekliği ifade etmede kitle kültürü

mü, popüler kültür mü kavramını kullanmanın doğruve isabetli olacağı tartışmaları hâlâ sürmektedir. Bu ikikavrama yaklaşım biçimi düşünürden düşünüre ve pers-pektiflere göre değişebildiği için bazı farklılıklar ve be-lirsizlikler söz konusudur. Özellikle 19. yüzyılda ve 20.yüzyılın ilk yarısında çok yaygın olan kitle kültürükavramı, yerini giderek popüler kültür kavramına bırak-mış gibidir. Oysa içerik olarak kitle kültürünün yaygıntanımlanma biçimlerine daha çok benzemektedir. Yani

321

*) Bu yazının sunulduğu yer: Mukadder Çakır Aydın,“Popüler Kültür ve Gösteri” İstanbul Üniversitesi EdebiyatFakültesi Batı Dilleri ve Edebiyatları Bölümü, “PopülerKültür=Tüketim Döngüsü mü?” Konulu Panel, İstanbul, Ara-lık 2010.

kitle kültürü içerik olarak popüler kültür kavramıadında toplanmış gibi görünmektedir. Bu nedenle yenikavramlar da ortaya çıkmıştır.

Frankfurt Okulu düşünürleri 1940’larda Aydınlan-manın Diyalektiği adlı kitaplarında kitle kültürükavramını, bu kavram kültürün kitlelerden kaynak-landığı izlenimini bıraktığı için kullanmaktan vazgeçtik-lerini, onun yerine Kültür Endüstrisi kavramını geliş-tirdiklerini açıklamışlardır.

Günümüzde bazı iletişim bilimciler -örneğin JohnFiske ve Türkiye’den bir örnek Prof. Dr. Erol Mutlu- kitlekültürü kavramını içeriğinden dolayı kabul etmez, onunyerine popüler kültür kavramının kullanılmasını öne-rirler. Mutlu’ya göre “popüler kültür bir toplumda genişbir şekilde paylaşılan inançları, pratikleri ve bunlarınörgütlendiği nesneleri dile getirir.” Popüler kültür, kök-leri yerel geleneklerde bulunan halk inançlarını, pratik-lerini ve nesnelerini, siyasal ve ticari merkezlerde üre-tilenleri içerir ve müze geleneği düzeyine yükseltilmişpopüler biçimler bile buna dâhil olabilir (Mutlu, 2005,313).

Bu tartışmalar devam etmektedir. Bugün DouglasKellner ve Stuart Hall gibi düşünürler özellikle 80’lerdensonra gelişen küreselleşme sürecini de nitelendirebilmekiçin “küresel kitle kültürü” kavramı ile birlikte “popülerkültür” ve “kültür endüstrisi” kavramlarını da kullan-maktadırlar. Akademisyenlerin kullandığı kavramlarla,

322

akademi dışında özellikle medyada kullanılanlar zamanzaman birbirinden farklı olabilmektedir. Akademisyen-ler kavramları tarihçe ve içeriğe göre tercih ederken,akademi dışında kitle kültürü kavramının kullanımıgiderek azalmış Popüler kültür kavramı yaygınlaşmıştır.

Karışıklığın oluşmasının asıl nedeni ise, bu iki kültürbiçiminin günümüzde iç içe geçmiş olmaları, birlikte varolmalarıdır.

Öncelikle kitle sözcüğüne tarihsel olarak kısa bir şekil-de bakmaya çalışalım.

Kitle sözcüğünün halk sözcüğü ile bir ve aynı anlamıtaşımadığı ile başlayalım. “Kitle toplumu” kavramı, BatıAvrupa’da 19. yüzyılın ikinci yarısından itibaren, sosyal,siyasal ve ekonomik koşulların hızla değişmesi ile bir-likte oluşmuş toplumlar için kullanılır. İşbölümününgelişmesi, büyük fabrika ya da üretim tesisleri, meta üre-timi, nüfusun kentlerde toplanması, karar alma süreç-lerinin merkezileşmesi, gelişkin ve karmaşık iletişimsistemleri, oy hakkının genişlemesi, siyasal hareketlerinkitleselleşmesi koşulları söz konusudur. “Kitle” terimi,“aristokrasi yanlısı ve kapitalizm karşıtı ideologlartarafından ticaret ve endüstrinin değer ve pratiklerinesaldırılırken, alçaltıcı bir anlam yüklenerek kullanıl-mıştır.” Kitle kültürü ile ilgili kuram da, 19. yüzyılın ikin-ci yarısı boyunca geliştirilmiş ve giderek sanayi prole-taryasını kastederek kullanılmıştır (Swingewood, 1996,18). Alexis de Tocqueville’in, Amerika’da Demokrasi

323

(1835-1840) adlı kitabı, genelde kitle toplumunun ilksosyolojik eleştirisi olarak kabul edilir. Tocqueville, bur-juva ideolojisindeki ilerici yönü ve sosyalist muhalefetigörmüştü. Kendisi aristokratlardan yana bir perspektifesahipti. Demokratik ve eşitlikçi ideolojiyi eleştiriyor,yüksek kültüre tehdit olarak görüyordu. Nietzsche de,eşitlikçi topluma karşı idi. T. S. Eliot (1948) ve Ortega yGasset (1930) de 20. yüzyılın tutucu eleştirmenleridir. Enbüyük tehlikeyi, kitle insanında görürler. Onlara görekitleler modern toplumu ve geleneksel kültürü tehdit et-mekte, doymak bilmeyen taleplerde bulunmaktadırlar.J. S. Mill de benzer fikirlere sahiptir. “Bilge kişiler”inyönetimini özler. Cahil kitleleri eğitme zorunluluğundansöz eder. Mill her şeye rağmen diğerlerine göre dahademokratiktir (Swingewood, 1996, 18-21). Burchardt veJulien Benda için de kitle ve kitle kültürü olumsuz an-lamlar taşır. Oysa halk kültürü daha farklı bir içeriğesahiptir. Halk kültürü ve sanatı bir uzam, mevsim ve bircemaate konumlanma imkânı sağlar.

Ünsal Oskay1 kitle kültürü ve popüler kültür kavram-larını çok net olarak tanımlamakta, popüler kültürü ta-rihsel olarak ikiye ayırmaktadır. Oskay’ın bu kavramlarayaklaşımı ağırlıklı olarak içeriksel anlamları ile ilgilidirve anlaşılmasını kolaylaştırmaktadır. Buna göre kitle

324

*) Ünsal Oskay’ın, kitle kültürü ve popüler kültür tanımlarıile ilgili olarak yazdığı 2 makale, Türkiye’de bu konuda varolan literatürler içinde en net ve en açıklayıcı olma özelliğinesahiptir. Çoğu tanımda bu iki terimin ayrımı net olmayıp, bir-birlerinin yerine kullanılmaktadır. Bkz. Kaynakça.

kültürü ve popüler kültür kavramları, farklı toplumsalve kültürel olgulara gönderme yaparlar ama günü-müzdeki kullanım biçimlerinde iç içe işlerler çünkü içiçe geçmişlerdir. “Kitle kültürü, yöneten ile yönetileni,varlıklı ile yoksulu, özgür olan ile özgür olmayanı, mut-suz insan ile onu mutsuz kılan toplumsal realiteyi özdeşkılacak bir yanılsama oluşturma işleviyle üretilir.” Kitlekültürünü tükettiğimiz anlar, realiteyi değiştiremeye-ceğimizi düşündüğümüz anlardır. Gerçeğin asıl yüzünügörmekten kaçmak istediğimiz anlardır. Unutma ve am-neziye sığındığımız anlardır. Kitle kültürü ürünleri,tüketicisinin tümüyle dışında, uzağında üretilir, yayın-lanır. Tüketicileri edilgindir. Tüketicisi, sadece müşteri’dir. Üretici ve planlayıcılar, tüketicilerin zevklerini, beğe-nilerini, kıskançlık ya da hayranlık duyacaklarını tasar-lar, tasvir ederler. Geliştirici, ilerletici bir eğlenimi amaç-lamazlar. Tüketiciyi, kendi sosyal sınırlarında kalmayaikna edici, değişimi gereksiz gösteren, umutları anlamsızbulan bir anlayışı tanıtırlar. Toplumun çeşitli sınıf ve kat-manlarına yayılır ve bizlerin topluma duyduğumuzkırgınlığı, karşıtlığı ve inançsızlığı çok nadiren işlerler.Realitenin “olumlu” yanlarına daha çok vurgu yaparlar.Bu iki boyutluluk, onların başarısını daha çok etkiler.Toplumdaki örgütsüzlük, yalnızlık ve atomize olmuş-luk, onların başarısını artırır. Gündelik hayatı amprik(görgül) olarak algılamaya yönlendirir, kaçışçı bir nite-likten beslenir (Oskay, 1998a, 152-153).

Kitle kültürü, acımasız, yarışmacı, av-avcı ilişkisini

325

esas alan, eşitsizlikçi, özel mülkiyetçi, parayı kutsayan,bunları aşılayan, benimseten kültürdür. Bu kültürlerindeğerleri, farklı sınıfların karşılaştıkları ortamlarda başatkültürün değerleridir. Bu kültür yaşadığımız toplumdaegemen ilişki biçimlerine daha kolay ve çabuk uyumlan-mamızı, kabullenmemizi sağlayarak, konum ve gelirimi-zi korumamıza, hatta ödüllendirilmemize vesile olur.Kitle kültürünü tüketmek, onu kullanmak demek, yaşa-dığımız hayatın özünü oluşturan yabancılaşmayı algıla-maktan uzak durmak, gündelik hayatımızı rahat vekazasız belasız, risklerden kurtularak sürdürebilmek de-mektir (Oskay, 1998a, 153-155). Ancak yanılsamalariçinde yaşamak demektir.

19. yüzyıl, kitle toplumu görünümüne sahiptir. Artanüretime uygun olarak, toplumun alt kesimlerini tüke-time yöneltmek gerekmekte, çok çalışıp az tüketen değil,çok çalışıp çok tüketen bir etiğe ihtiyaç duyulmaktaydı.Kitleleri orta sınıfın alt kesimlerinin yaşamına özen-dirmek gerekiyordu. Moda yolu ile de, kısa süren birtüketim etiği gelişiyordu. Tüketim, işçi ve emekçilerce,yaşadıkları acı ve eziklikleri unutmanın küçük bir haz-zını yaşatıyordu. “Popüler kültür, yeterince homojen-leştirilememiş, tek kalıba dökülememiş toplumlardaolur. Bu iki durumda mümkündür. Ya, sanayi kapitaliz-minden önceki dönemlerin toplumlarında ya da …gelişkin, rafineleşmiş, üretkenlik düzeyi yüksek,demokratik örgütlenmelere”, kültürel farklılıklara açıktoplumlarda. Birinci tip ülkelerdeki popüler kültür,

326

siyasi, kültürel, açık baskıcı yönetme ve hükmetme do-nanımlarının yeterince gelişmiş olmayışındandır. Okul,yol, sosyal kurumlar, ulusal Pazar, iletişim araçları, baskıuygulayan donanım sistemleri yeterince gelişmemiştir.Yerel kültürler dinsel ritüellerde, sanatta, gündelik hayateleştirilerinde, muhalefetlerinde daha renkli ve özgürolabilmekte, kendileri olabilmekte, homojen olmaya-bilmektedirler. Tek bir Pazar, belirleyici bir ekonomik ik-tidar örgütlenmesi yoktur. Yani popüler kültür bu top-lumlarda kendine özgü bir yapıya sahiptir. Günü-müzdeki popüler kültür, başka bir zemin üzerinde yük-selmektedir. Günümüz ülkelerinde iki ayrı kültür, iç içegeçmiş durumda ve iç içe yaşamaktadır: Kitle ve popülerkültür (Oskay, 1998a, 153-154).

Kitle kültürü ile örtbas edilemeyen acılar, öfkeler,karşıtlıklar ve arayış biçimlerimiz vardır. Toplumsal rea-litenin yol açtığı bu acıları, öfkeleri, arayışları dile getire-bileceğimiz kültür biçimi popüler kültürdür. Bek-lentiler, umutlar, eleştiriler bu kültürde anlatılabilir. Bu,alt kültürler olabilir, tümüyle denetlenemeyen alanlaraait kültürler olabilir. Hafta sonu kültür sanat etkinlikleri(pop müzik konserleri, bazı diziler, eleştirel de olabilençizgi romanlar, popüler romanlar …) olabilir; bunlar,daha renkli bir yanılsama yaratır, başat kültürdeki gibirenksiz değil. Tek boyutlu da değildir. Kitle kültürün-deki yanılsama, yabancılaşmayı hissettirici ama hisset-tirirken gözlerden saklayıcı, ebleh-leştirici, yanıltmayıamaçlayan bir yapıdadır. “Popüler kültürün neden

327

olduğu yanılsama ise, kitle kültürünün yanılsamasındançok daha rafinedir.” Çünkü, sınırlı da olsa özgürlük,farklılık, spontanelık ve değerlilik yaşatır. Atropi veanomiyi hafifletir. Bir yönü ile sisteme bağlıyken, diğeryönü ile sisteme başkaldırmak ister gibidir. Gelişkintoplumlarda, popüler kültür daha gelişir. Çok farklı ke-simlere hitap edebilir. Örn. Beatles topluluğunun kon-serini sıradan insanlarla birlikte kraliyet ailesi üyeleribirlikte izlemişler, topluluğun açık hakaretlerini birliktedinlemişlerdir (Oskay, 1998a, 156).

Popüler müzik böylece sıradan insana o konsersüresince fark attırır ama burada asıl olarak söz konusuolan şey konser bitip hayata dönüldüğünde, kimin kimefark attıracağının unutulmasıdır. Popüler kültür kısasüreli de olsa bu yanılsamayı yaratır. Ve onun yarattığıyanılsama çok daha gelişkindir. Çünkü asıl olarak biz-lerin topluma uyumlanmamızı daha çok kolaylaştırır.Ancak diğer taraftan da, evcilleştirirken, içinde yaşa-dığımız gerçekliği değiştirme, yeni bir hayat kurma,farklı yaşama düş, istek ve arzularımızı canlı tutmak,bunlara izin vermek durumundadır, zorundadır. İzinverir de. Bu zorunluluğu, iktidar güçsüzlüğündün yada sosyal geri kalmışlıktan değil, toplumsal ihtiyaçlarınsürekliliğini sağlamak, işgücünün, üretimin, çeşitlilik veverimin devamını sağlamak içindir. Psikolojik rahatsız-lıkların azalmasının zorunlu olmasındandır. Az geliş-miş ülkelerde popüler kültürün yaşama şansı bula-bilmesinin nedenleri, içsel ve dışarı ile etkileşimden kay-

328

naklanan nedenlerdir. İçyapıdan gelen nedenlerin enönemlisi, ulusal pazarın toplumun tümünü, tam biretkinlikle kapsamaması, ikinci önemli neden, devletindenetim, etkileme, gözetleme ve baskılama yöntem-lerinin ve teknolojilerinin yeterince etkin olmamasıdır.Dış ülkelerle etkileşimden gelen nedenler, Batılı ülke-lerin kendi sistemlerinin tam olarak işlemesi için,gelişmekte olan ülkelerin sistemlerinin de aynı şekildeişlemesi gerekliliği, çalışanların aynı kriterlerle çalışmasızorunluluğu. Ancak bu modeli benimsetecek ve denet-leyecek olan kesimler elit kesimlerdir. Birçok yeni değer,bu elitin yasallaştırıcı işlevi ile, sunması ile, azgelişmişülkelere tanıtılır. En azından küçük bir modelin geliştiril-mesi beklenir (Oskay, 1998a, 157-158). Orta sınıf yaşa-mına özenme, yeni ve zengin bir fantazyanın yapıcıöğesine dönüştürülürken bir ideoloji aracı, egemenetiğin bir tür harcı olmuştur popüler kültür. Haklı-laştırılan, doğru, güzel, iyi, yararlı, onurlu gösterilen bir‘tüketim ideolojisi’ haline getirilmiş ve bir yaşam felse-fesi olmuştur. Burada, reel olan ile fantazya, birleştirilir.Çoğunlukların, dış-gerçekliğe katlanmaları kolaylaştı-rılmış olur. Sanatın formları kitleselleştirilirken içeriklerizayıflar. “Meta ise gitgide taçlandırılarak, insanların akıl-larını başlarından alan bir fantazmagorya*ya dönüşmek-tedir” (Oskay, 1998b, 251-256). İnsan metalara yak-laştırılmaktadır. Yeni doğası ise, daha sinik, daha hazcıbir doğadır.

329

*) fantazmagorya: 1. görüntü oyunu 2. doğaüstü olay

Popüler kültür, bizim zevklerimizin, değerlerimizin,kimliklerimizin ve ilgi alanlarımızın oluşumunu kuşatırve içerir. Aynı zamanda bizim zevklerimizin organizeedilişini kapsar ki bunlar, paylaşılan kültürün dönü-şümündeki süreçlere ve alınan bir dizi politik kararabağımlıdırlar. Yani iktidar yapılanmaları ile de doğrudanilgilidirler yalnızca ekonomik ve sosyal süreçlerle ve med-yanın işleyiş biçimi ile değil.

Popüler kültür reel yaşamı fantazyada da üretir veböylece hem fantazyaları evcilleştirir hem de reel yaşa-mın sürmesini kolaylaştırır; radikal değişim arzularınınönünü tıkar. Kırgınlık, utanç ve acıları hafifletir. Görelirefah düzeyi, çoğunlukların popüler kültür ürünlerinesahip olabilmelerini sağlar. Ancak popüler kültür, bek-lentileri de canlı tutar. İkonlar yaratır. Basit, kolay an-laşılabilen, ucuz, yaygın ikonlar. Mitolojiler yaratır. Ritü-eller yaratır. Bunlar ikonları canlı tutar. İkonlar özgüngibi görünürler, fakat yalnızca biçimsel olarak farklı, özolarak diğerleri ile aynıdır. Seri imalatla üretirler ve var-lık nedenleri tüketim malzemesi olmalarıdır. Ömürlerigiderek kısalmaktadır (Oskay, 1998b, 264).

“Geleneksel toplum yapısının çatlaması sonucu 1950’lerden ve 1960’lardan sonra, toplumsal yaşamımız da in-sanlar arasında daha başka türlü düzenlenmiş ilişkilerigerektirmeye başlamıştır” (Oskay, 1998b, 243). 50’lerdensonra ülkemizde kırsal ve kentsel kesim nüfus oranlarıdeğişmiş, dışa bağımlı sanayi toplumuna geçil-miş, kitleiletişim araçlarının basım teknikleri, dağıtım kanalları,

330

satış oranları, reklama bağlılıkları, haber alma kaynak-ları, haberleri kullanma yöntemleri değişmiştir. Alt ortasınıf, toplumun en kalabalık sınıfı olmaya başlamıştır.Bu sınıf, piyasaların baş müşterisi konumundadır. Tüke-tim ideolojisine en çok kapılan kesimdir. Ezikliklerin,kırgınlıkların, öfkelerin karşılık bulamadığı toplumsalsüreçte, tüketim biçimleri, bunları ikame edebilecek birserap gibi görünmektedir.

Günümüzde işleyen popüler kültür, eskisinden ne-denleri ve işleyiş biçimi anlamında hayli farklıdır. Bukültür içinde organik zamanın yaşanamaması ve olguve sorunlara tümlüklü bakış ve algılamanın kalmayıpkopuk ve tarihsiz algılamanın yaygınlaşması gibi du-rumlar söz konusudur. “İçindeki ileriye yönelik umutlarıve beklentileri bir açıdan her zamankinden daha canlı;bir açıdan ise, bu umut ve beklentileri, ekonomik düze-yinin etkin işleyişi devam ettiği sürece, varolan toplum-sal sistem tarafından kuşatılmış olarak” (Cooper, Bell,Kelner, özetleyerek aktaran Oskay, 1998b, 248).

Küresel Kitle Kültürü mü?Stuart Hall’a göre 1950’lerden günümüze uzanan

süreçte gelişen yeni iletişim teknolojileri ve çok uluslumedya holdingleri, önceki dönemlere göre daha çeşitli,yoğun, geniş ve hızla yayılan bir küresel kültür akışınayol açmaktadırlar. Dünyadaki dolaşımı her geçen günartan bu popüler kültür ürünleri, diğer bir deyişle mo-dern kitle iletişim araçlarıyla metalaştırılan, ulusal sınır

331

tanımayan kültür biçimlerini Hall ‘Küresel Kitle Kül-türü’ olarak adlandırmaktadır (Hall,1998, aktaran KırcaSchroeder, 2010). Bir kavram ne kadar popülerleşirse,hayatımıza yönelik tanımlamalarımızı da o kadar etkile-mektedir. Küreselleşme, bugün bu kavramların en önsıralarında gelenlerindendir. Bu nedenle tanımlamalaragirmiştir.

Douglas Kellner da aynı kavramı kullananlardandır.Ve ona göre özellikle medyadaki popüler metinler,büyük dinleyici kitlelerinin dikkatini çekerken hayalgücüne seslenir ve bu yüzden de modern zevkleri,umutları, korkuları ve hayalleri ölçen bir barometre nite-liği taşırlar (Kellner, 2010, 48). Ünlüler, şöhret sahipleri,şarkıcılar, türkücüler, şovmenler yalnızca eğlendirmez-ler. İzleyicilere nasıl yaşayacaklarını anlatırlar, seslerinibağırarak çıkarırlar, yargılayıcıdırlar, basit çözümlerönerirler, iddiacı ve söz dinlemezdirler. Mahremiyetsınırlarını sürekli zorlarlar ve vurkaççıdırlar. Dijital tek-nolojinin etkisi ile hız öne geçtiği için, haber ve programhazırlamada yer alanların sayısı azalmış, yeni teknolo-jiler yeni gene sahip yeni bir medyacı türünü yaratmıştır.Bunların çoğunluğu, ucuz ve popüler reality showlarüretip, diğer bütün türleri buna adapte etmeye çalışırlar.Röntgenciliği özendiren belgeseller (BBG gibi) mahremitiraflarla dolu talk-showlar, cinsellik ve duygularınticaretini yaparlar. (Mutlu, 2005, 249) Popüler kültüreğlenme ve oyalanma deneyimini sağlarken bunu bir deidealleştirir. Gündelik hayatta rutinleşmiş hazlar,coşkusal doyum sağlamaktadır. Keskin ayrılıklar yoktur,

332

farklı sınıf tutumları yoktur, hepsi de bütün küreselpratikleri içerir, her an işbaşında olarak birbirlerinibesleyip üretirler (Mutlu, 2005, 314-315).

Medya popüler kültürün cereyan ettiği en önemlialanlardan biridir ama tek alan değildir. Ne tamamen tu-tucu ne de ilerici olan popüler kültür aynı zamanda netümüyle uyuşturucu, ne de özgürleşimcidir. Hâkim vemuhalif söylemlerin birbirleriyle karşı karşıya geldiği,çatıştığı, birbirlerini dönüştürdüğü bir alandır. Popülerkültürü, söylemi otoriter olan medya üzerinden eleş-tirmek, onu, yalnızca egemen söylemle ilişkilendirmeyeyol açabilir. Onun dinamik yapısını kavramak için med-ya dışında gündelik hayatta yaşayan muhalefet biçimle-rine, popüler kültür pratiklerine de bakılmalıdır (Mutlu,2005, 331).

1980’lerden sonra yoğunlaşan küreselleşme sürecipopüler kültürün kullanım pratiklerinde bazı değişik-liklere neden olmuştur. Küreselleşme insanların hayat-larını kültüre, kültürün yaratıcılığına, fikir ve bilgilerininanılmaz bir hızla dolaşımına açık hale getirmiştir.Ancak diğer taraftan da piyasaların bu yayılmasındansonra gelişen yeni kültür biçimleri, tedirgin edici bir içeri-ğe bürünmüştür. Küresel Dönüşümler (2008) adlı der-lemede yer alan 1999 BM Raporu’nda açıklandığı gibi(506-507) bugünün kültür akışı dengesiz ve ağırlıklıolarak tek bir yönde yoğunlaşmış durumdadır ki, buyön, Amerika merkezde olarak, zengin ülkelerden yok-sul olanlara ve genelde Batı’dan Doğu’ya şeklindedir.

333

Robert McChesney’in belirttiği gibi (2008, 312) ara-larında Norveç, Danimarka ve İspanya gibi gelişmişlerinde bulunduğu birçok ülke, Meksika, Güney Afrika veGüney Kore de dâhil olmak üzere, küreselleşme ile gelenyeni gelişmelerden korunmak için kendi küçük film üre-tim sanayilerini hükümet yardımlarıyla canlı tutmayaçalışmaktadırlar. 1998 yazında Brezilya, Meksika, İsveç,İtalya, Fildişi Sahili gibi 20 ülkenin kültür bakanı, Ot-towa’da kendi kültürel miraslarını, ‘Hollywood putper-estliği’nden koruyacak bazı temel kuralları nasıl inşaedeceklerini tartışmak için bir araya gelmişlerdir. Başlıcaönerileri, kültürü Dünya Ticaret Örgütünün denetiminindışında tutmaktır. 1987de Stockholm’de düzenlenen veBirleşmiş Devletler tarafından desteklenen benzeri birtoplantı, kültüre küresel ticaret anlaşmalarında özel birayrıcalık tanınmasını önermiştir.

1980’den sonra medya dünyası büyük oranda de-ğişmiş, endüstriyel ve finansal alandaki küresel holding-leşme süreci, medyada da uluslar arası holdinglerinegemenliği ile sonuçlanmıştır. Kültür politikaları da buatmosferde yeniden şekillenmektedir. Küreselleşme ilebirlikte, tüketici/müşteri olma niteliği giderek daha çokön plâna çıkmakta, bu artık görüntünün egemen olduğu,yeni bir kültürel yapılanma olmakta, bu yapıda, dav-ranışlar, yaşam tarzları, beğeniler, kimlikler, tüketimalışkanlıkları, siyasal tercihler yeniden egemen kültüregöre oluşturulmaktadır. Bazılarınca ‘enformasyon im-paratorluğu’ olarak adlandırılan bu dönemde en başı

334

televizyon, radyo ve internet çekmekte ve sürece imgehâkim olmaktadır. İmge ise özellikle medyada işleyenpopüler kültürün elinde büyük bir gösteri dünyasınınmalzemesi olarak kullanılmaktadır.

Yeni küresel kültür diyalektiği ile farklı özne konum-ları üretilmekte, uluslar arası bağımlılıklar artmakta,görsel temsil ve gösteri başlı başına bir alan olarak ortayaçıkmaktadır. Bu kültür Batı merkezli (sermaye, teknoloji,gelişmiş emek, haber, öykü ve görselin Batılılığı) olmayısürdürmekte ve daima yeni bir İngilizce konuşmaktadır.Bu basit, kısa ve kolay öğrenilebilen, sofistike nitelik-lerinden arındırılmış yaygın bir İngilizce’dir. İkinci enönemli özelliği, tuhaf homojenleştirme biçimidir. Müthişderecede kapsayıcı ve içine alıcıdır. Bu homojenleştirmehiç bitmez ve bitmeyi amaçlamaz da. Aslında dünyanınAmerikalı kavranış biçimlerini üretir ama bütün fark-lılıkları kendine dâhil ederek. Bunu hep daha rafinebiçimlerde yapmaya çalışır. Yok etmeye çalışmaz; varolanların üzerinden işler. Özgüllükleri dışlayıp yoketmeden, yeniden işleyerek geri vermenin yol ve ince-liklerini keşfetmeye çalışır. Etnik, ırksal, cinsiyete dayalıya da kültürel farklılıkları bir arada değerlendirme vekazanma sürecidir bu. Böylece inanılmaz derecede ku-şatıcı ve rasyonelleştirici olabilir. Asıl kaynak ise, ser-mayenin bu mantıkla yayılıyor olmasıdır (Hall, 2010).

Bugünkü küresel ekonomik ve kültürel güç, görü-nüşte paradoksaldır: Çok uluslu ve merkezsiz. Modernreklamcılık yeni küresel kültürün canlı olarak tezahür

335

ettiği alanlardan biridir. Burada her şey çok daha sofis-tike, esnek ve çeşitliliklere açıktır. 15 ülkenin mutfağı, birhafta içinde denenebilir. Ulusal ve yerel kültürler, hepöyle sürmek durumunda değildir. Ancak temelindeyoğun bir şirketleşme ve yoğun bir ekonomik güç vardır.Özünde ise tüketim hazzını yaşama arzusu yatar. Ötekikalmamıştır. Sürece herkes dâhildir. Piyasada her kesim-den insan, kendi bütçesine uyan düzeylerde ürünler bu-labilir. Bunun adı “Küresel Postmodern dünya”dır. Budünyada hazcı egzotik mutfak arayışları ile muhafaza-kâr köktencilerin fikirleri bir aradadır. Sermaye, küreselyayılımını sürdürmek için farklılıkları tanımak, içinealmak ve yansıtmak zorunluluğunda. Hatta onlarıdenetleyip, nötrleştirmek, yumuşatmak zorunda. Bu,eşitlikçi ve farklı seslere yer veren bir dünya gibi görünsede, aslında derin bir eşitsizlik süreci şeklinde tezahürediyor. Bu, küresel, ideolojik ve egemen bir postmo-dern’dir. Öykünün tabandan, aşağıdan yukarıya yeni-den anlatılması gerekiyor. Sahibin dilinden başka dil-lerin de olduğu anlaşılmalı, saklı tarihlerin açığa çıkmasıgerekmektedir. Postmodern çeşitlilikler karmaşasındaanonim ve kişiselliğin yaşamadığı hybrid (melez) ortam-lara karşı, yerel köklerin sesinin önemi anlatılmalıdır.Köylerin, mahallelerin, cemaatlerin öyküsü. Küreselpostmodern özgül kimlikleri yok etmiştir. Bu çelişkiliama çok dinamik bir süreçtir. Pasifleştirici de değildir.Küresel kitle kültürü tüm dillerde anında konuşangörüntünün egemenliğindedir. Popüler hayatın, eğ-

336

lencenin ve dinlenmenin yeniden inşasına görsel vegrafik sanatların her türlü müdahalesinin egemenliğin-dedir. Televizyonun ve sinemanın, görüntünün, görsel-leşmenin ve kitle reklamcılığının sunduğu tarzlarınegemenliğindedir (Hall, 2010).

Popüler Kültürde Gösterinin İşleviPopüler kültürün en çok rağbet ettiği şey, görsel

dünya yani imgelerdir. Çünkü popüler kültür kendi pers-pektif ve yaklaşımını görüntünün üzerine dokur. Onufelsefesi ile harmanlar. Görsel dünya, görsel kültür öncematbaanın sonra fotoğraf makinesinin, daha sonra sine-manın, televizyonun, internetin ve kişisel bilgisayarlarınicat edilmesiyle birlikte büyük ve sonsuz bir hızla gün-lük hayatları etkilemeye başlamıştır. Önce binlerce yılsüren sözlü kültür, sonra onunla birlikte yaşayan yazılıkültür ve en son matbaanın icadından beri devam edengörsel kültür.

Gerçek bir iletişim sürecinin oluşumu için en az ikikişi gerekirken, görsel iletişim ve algılama biçimi bireyintek başına da yaşayabileceği bir olanak yaratır. Görsel-liğin oldukça öne çıkmasında kitle iletişim araçlarınınteknolojik olarak gelişmelerinin ve toplumsal etkilerininartışının payı büyüktür. Görüntünün öneminin anlaşıl-ması, popüler kültürde gösteriye giden yolu kısaltmış vehızlandırmış; sadece medyada değil, hayatın pek çokalanında gündelik hayatın yaşanma tarzı gösteri biçi-mine evrilmeye başlamıştır.

337

Gösteri, görünen şey iyidir, güzeldir, haklıdır ön kabu-lüne yaslanır. Popüler kültürün söylemi ile çakıştığı nok-talardan biri de budur. Böylece popüler kültürünmeşruiyetine hizmet eder. Abartma yoluyla dikkatlerianlam ve derinlikten uzaklaştırarak, biçime ve görün-tüye endeksler. İzleyeninden edilgen bir kabulleniş bek-ler çünkü etkin olan ve direten kendisidir. Karşılıklıetkileşime, paylaşıma ve eleştiriye açık değildir.

Guy Debord 1967 yılında yazdığı ünlü “GösteriToplumu” adlı kitabında gösteriyi, popüler kültürüntemel belirleyicisi olarak tanımlar. Gösteri imajların din-meyen yeniden üretimi olarak, dünya görüntülerini hepyeniden üretir. Kültürü popülerleştirirken, onu bir gös-teriye dönüştürür. Onun için gösteri, hayatın tersyüzedilişi, canlı olmayanın özerk devinimidir. Gösteri ken-dini bizzat toplum olarak, toplumun bir parçası olarakve birleştirici bir araç olarak sunar. Ancak eleştiri onuçözerek, gösterinin hayatın yadsınması olduğunu, yaşa-mın gözle görünür hale gelmiş ir yadsınması olduğunukeşfeder.

Debord ilk etapta tanımladığı yoğunlaşmış ve yaygıngösteri tanımlarına bir üçüncüsünü ekler. Bu da, bütün-leşmiş gösteridir; daha önceki ikisinin rasyonel bir bir-leşiminden oluşur. Bu artık, dünya çapında dayatmayaçalışan bir gösteri biçimidir. Yani gösteri tarafından mo-dern endüstrinin araçları ve çıkarları doğrultusundadeğiştirilmemiş ve kirletilmemiş neredeyse hiçbir şeykalmamıştır.

338

Gizlilik ve gizlenenler, gösterinin asıl amacıdır vegösterinin başarısı gizlemede yatar. Gizlenenler dilegelmeyenler, anılmayanlardır. Unutulmak ve unutturul-mak istenen kesimler, değerler, anlayışlardır. Gösteriegemenliğinin ilk hedefi tarihsel bilgiyi yok etmektir.Unutma yaratmaktır. Ve bu başarılmıştır. Gösteri insan-ların olup bitenleri görmezlikten gelmelerini sağlar.Yalana artık tepki gösterilmemektedir. Yalanın yalanolduğunun dahi farkına çok az varılmaktadır. Gösteriprofesyonelliği ile bunu başarmaktadır. Aslolan ise, gizlitutulması gerekenler, dile dahi alınmayanlardır.

Gösteri ontolojik sorunlar da yaratır: Gösterininkonusu olmayı başaramayan şeyler gündemden düşerve konuşulmaz olur, görülmez, hatırlanmaz olur. Unu-tulmaya bırakılır. Yani yok oluşa. Bir şeyin gösteriyekonu olup olamayacağına ise popüler kültürü oluşturan-lar, sürdürenler ve gündemi belirleyip yönlendirenlerkarar verir. Yani popüler kültür politikalarını yaratanlar.Bunlar da günümüzde küresel holding çıkarları, sahip-ler, gelişmiş ülkelerin siyasetçileri, finans sektörününsahipleri, küresel birlikler –örn. Dünya Ticaret Örgütüvb.- medya holdingleri ve bunların emrinde çalışanmedya profesyonelleri, şirketlerin yönetici elitleri, rek-lam verenler, halkla ilişkiler şirketleri, sponsor kuru-luşlar vb. dır.

Kellner’ın yorumladığı gibi (2008, 22) Guy Debordiçin gösteri aynı zamanda, uzlaştırma ve politik vasıflarıdevre dışı bırakma, kaldırma aracıdır. Uyuşturucu-

339

luğuyla hiç bitmeyen bir afyon savaşı gibi sürmektedir.Çünkü toplumsal aktörleri devre dışı bırakır; onların enyaratıcı, en insancıl ve en güçlü yanlarını hayatın dışındatutar, bir anlamda elenmelerine neden olur. Gösteri,ayırma ve tembellik kavramlarıyla da yakından ilgilidir.Kişi, gösterilerin uyumlu bir izleyeni ve tüketicisinedönüşürken kendi hayatını yaşamaya yabancılaşır.

“Reklamcılık, pazarlama, halkla ilişkiler ve promos-yon, küresel pazardaki ürün gösterisinin esas kısımların-dandır.” Medya gösterisi dünyasında, ünlüler, günlükhayatın tanrı ve tanrıçaları olarak üretilmekte ve kul-lanılmaktadır. Eğlence, gösterinin daima asıl alanıdır.Üstelik günümüz eğlence toplumunda eğlence ve gös-teri, ekonomi, politika, toplum ve gündelik hayatın etkialanlarına girmiştir. Bu süreç bir yanıyla baskın rol mo-deller, moda ve kişilik sembolleri yaratan bir şöhretkültürüdür. Eğlence, politika, eğitim, sağlık, spor, tica-ret, sanat gibi bütün önemli sosyal alanlar gösterikültürünce kuşatılmıştır. Bu dünyada kötülük ve suç dakendine göre bir alıcı bulur (Kellner,25–26). Bazılarınca‘enformasyon imparatorluğu’ olarak adlandırılan busüreçte çatışmalar, skandallar, kazalar, hastalıklar büyükprim yapar. Tercih kötü ve anormal olandan yanadır.Normallik sıradan karşılanır. Şiddet oranı yüksek,sadakat hiç yoktur. Bu imparatorluğun başoyuncuların-dan olan gazeteciler ise, hep birilerini devirme, harcama,ayağını kaydırma, yok etme çabasındadır. Ünlü veönemli olmanın yolu bunlardan geçmektedir. Şöhret, en

340

kıymetli tahvildir. Söylenmemiş sözleri kullanma, söyle-nenleri çarpıtma, hatta yeniden haber icat etme, yaygınbir pratiğe dönüşmüştür (Mutlu, 249).

“Şimdiki konjonktürdeki değişmeler, Marx’ın

teorisi olan piyasa ve liberal kapitalizm dev-

resinden, 1930’larda Frankfurt Okulu tarafın-

dan eleştirel olarak incelenen devlet-tekeli kapi-

talizm devresine yapılan dönüş kadar esaslı ve

çarpıcıdır. Şu anda, sermaye ile teknolojinin,

eğitim ve eğlence sanayilerinin birleşiminin iz-

lerini taşıyan yeni bir teknokapitalizm yoluna

ayak basıyoruz. Bu birleşimin bütün unsurları

bir ‘eğitlence toplumu’ (infotaintment) ve gös-

teri kültürü meydana getirmektedir” (Kellner,

38).

Bu melez bir formdur ve eğlenceye enformasyonmuamelesi yapmaktadır. Eğitlence, eğitim teknoloji-lerinin ve multimedyanın eğlencenin biçimini değiştir-me yollarına ve eğlencenin internetten politikaya haya-tın pek çok alanını biçimlendiren formlarına göndermeyapmaktadır. Bu konunun kazandığı önem, günümüzdebilgi ve eğitim sektörlerinin öneminin ne denli arttığınıda ortaya koyar. Gösterinin şekli, iş ve iletişimden oyunve eğlenceye kadar uzanan hemen her yaşam alanınıdeğiştirmektedir. Devam eden değişimi anlamak için eğ-lence toplumundaki bilgi ve kültür endüstrilerinin nasılbirleştiklerine bakmak gerekir. Amerika’da eğitim ve eğ-lence şirketlerinin birleşimi sonucunda, teknoloji ve

341

medya ürünleri şaşırtıcı derecede gelişmiş, yayılmış vebu sanayiler tarihteki en kapsamlı birlikteliklerinigerçekleştirmişlerdir.* (Kellner, 41) Ayrıca telekomüni-kasyon, kablo ve uydu sanayileri ve büyük eğlence şir-ketleri arasında, büyük birleşmeler olmuş; 2002 yılınakadar 10 dev şirket, dünya çapında eğitim ve eğlenceüretiminin büyük bir kısmına hâkim hale gelmişlerdir.Sonuçta büyük eğitlence şirketlerinin birleşmeleri sek-törel farklılıkları ortadan kaldırarak büyük bir sinerjiaçığa çıkmasına yol açmaktadır. Artış gösteren bu eğilim,büyüyen sermaye birikimi karşısında daha insani vedemokratik amaçlar üretmeyi (Kellner, 42-43) ve çözüm-lemeler yapmayı ivedi bir sorun haline getirmektedir.

“Şebekeleşmiş bir eğitlence toplumu oluşturulurkenmeydana gelen eğitim ve eğlence sentezi, sermayeninküresel olarak yeniden yapılandırılmasının bir parçası-dır” (Kellner, 43)

“Muhtemelen, biz şu an, gösterinin, medyanın görü-nümüne, politikaya ve günlük hayatın daha pek çokalanına hükmeden basamağındayız.” Yeni teknolojilerve “dijitalleşme, yeni gösteri tarzları ve yeni tekno-kültür alanları yaratarak, kültürde derinlemesine birdeğişime yol açmıştır” (Kellner, 44).

Popüler kültürde giderek öne çıkan gösteri dünya-sının bizden alıp götürdükleri ve bize kazandırdıklarıkarşılaştırıldığında kayıplarımızın ne denli çok olduğu,

342

*) Başka örnekler için bkz, Kellner, s. 41

günlük deneyimlerimizin yerine yapay, zoraki ve uydu-rulmuş bir sahte gerçeklikle nasıl kuşatıldığımız an-laşılabilecektir.

343

KAYNAKÇA

- Debord, Guy, (1996) Gösteri Toplumu ve Yorumlar, çev.

Aysen Ekmekçi, Oksan Taşkent, Ayrıntı Yayınları, İstanbul

- Held, David – Anthony Mc Grew (2008) “Büyük Küre-

selleşme Tartışması” (7-69) çev. Ali Serkan Mercan, Eray Sarıot,

Küresel Dönüşümler, (ed.) David Held, Anthony Mc Grew,

Phonix Yayınları, Ankara.

- Hall, Stuart (1998) “Yerel ve Küresel: Küreselleşme ve Et-

niklik” Kültür, Küreselleşme ve Dünya Sistemi, (der) Anthony

King, çev. Gülcan Seçkin, E. H. Yolsal, Bilim ve Sanat Yayınları,

Ankara

- Kellner, Douglas (2010) Medya Gösterisi, çev. Zeynep

Paşalı, Açılım Kitap, İstanbul

- Kırca Shroeder, Süheyla (2001) “Medya Ürünlerinin Küre-

sel Yayılımı, Yerelleştirilmesi, Ulusaşırı Kimliklerin Yaratıl-

ması, Doğu Batı Dergisi, Bahar 2001

- Lull, James (2000) Media, Communication, Culture: A

Global Approach, New York, Colombia Pres

-Mutlu, Erol (2005) Globalleşme, Popüler Kültür ve Medya,

Yayına hazırlayanlar: B. Kejanlıoğlu, Aytaç Yıldız, Ütopya

Yayınları, Ankara

- Oskay, Ünsal (1998a) “Kitle Kültürü Popüler Kültürü

Kuşatırken”, Yıkanmak İstemeyen Çocuklar Olalım içinde,

Yapı Kredi Yayınları, İstanbul.

- Oskay (1998b) “ Popüler Kültürün Toplumsal Ortamı ve

İdeolojik İşlevleri Üzerine”, Yıkanmak İstemeyen Çocuklar

Olalım içinde, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul.

344

-Parsa, Alev Fatoş (2010) “İmgenin Gücü ve Görsel

Kültürün Yükselişi” www.hagaynet.net/imgeningucu-ve-

gorsel-kulturun-yukselisi, Erişim Tarihi: 21 Aralık 2010

- Swingewood, Alan (1996) Kitle Kültürü Efsanesi, çev.

Aykut Kansu, Bilim ve Sanat Yayınları, Ankara

- 1999 BM Raporu, (2008) Küresel Dönüşümler, (ed.) David

Held, Anthony Mc Grew, Phonix Yayınları, Ankara.

345